Şah Abbas, I Abbas Səfəvi və ya Böyük Şah Abbas (27 yanvar 1571, Herat – 19 yanvar 1629, Mazandaran ostanı) — Səfəvi imperiyasının V şahı və ən böyük Səfəvi şahlarından biri. O, Şah Məhəmməd Xudabəndənin üçüncü oğludur.
Böyük Abbas | |
---|---|
Abbas Xudabəndə oğlu Səfəvi (Zell'ollah) | |
sentyabr 1587 – 19 yanvar 1629 | |
Əvvəlki | Məhəmməd Xudabəndə |
Sonrakı | I Şah Səfi |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | |
Doğum yeri | Herat, Səfəvi imperiyası |
Vəfat tarixi | (57 yaşında) |
Vəfat yeri | Fərahabad, Mazandaran |
Dəfn yeri | I Şah Abbas türbəsi, Kaşan |
Milliyyəti | Azərbaycanlı |
Fəaliyyəti | siyasətçi, monarx, qubernator |
Atası | Məhəmməd Xudabəndə |
Anası | Məhdi Ülya |
Həyat yoldaşları | Oğlanpaşa Xanım Yaxan Bəyim Fəxr Cahan Bəyim Kaxetili Şahzadə Marta Tamar Amilaxvari |
Uşaqları | Oğlanları: Məhəmməbağır Feyzi Mirzə, Sultan Həsən Mirzə, Sultan Hüseyn Mirzə, Məhəmməd Xüdabəndə (Rövnəq Mirzə), İsmayıl Mirzə, İmamqulu Əmənulla Mirzə Qızları: Pərixan bəyim, Zibeydə bəyim, Xanağa bəyim, Həvva bəyim, Şahbanu bəyim, Mələknisa bəyim |
Ailəsi | Səfəvilər |
Dini | Şiə (İslam) |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Şah Abbasın Səfəvi imperiyasının hərbi, iqtisadi və siyasi baxımdan zirvədə olduğu dövrü formalaşdırmasına baxmayaraq, o, hakimiyyətə imperiyanın ən çətin zamanlarından birində gəlmişdi. Atası olan Şah Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyəti dövrü özbaşınalıq dövrü kimi xarakterizə oluna bilər. Mərkəzi hakimiyyətin zəifliyindən istifadə edən müxtəlif Qızılbaş tayfa əyanları şəxsi mənafeləri uğrunda mübarizəyə başlamış, həmçinin qeyri-türk olduğu və dövlət məsələlərinə çox müdaxilə etdiyi üçün I Abbasın anası Məhdi Ülyanı da öldürmüşlərdi. Həmçinin I Abbasın qardaşı və əsas vəliəhd hesab edilən Həmzə Mirzə də Osmanlı ilə müharibə dövründə sui-qəstlə qətlə yetirilmişdir. Səfəvi imperiyasının əsas rəqibləri olan Osmanlı imperiyası və özbəklər imperiyanın qərb və şərq sərhədlərini ələ keçirmək və ya mütəmadi oraya yürüşlər həyata keçirməklə bu qarışıqlığı daha da çətinləşdirirdilər. 1587-ci ildə Qızılbaş sərkərdələrindən biri olan Mürşüdqulu xan Ustaclı bacarıqsız hesab edilən Məhəmməd Xudabəndəni 16 yaşlı şahzadə olan Abbasla əvəz etdi. 16 yaşında taxta çıxan Abbas Mirzə tezliklə bütün hakimiyyəti öz əlinə aldı.
Onun rəhbərliyi altında Səfəvi impreriyasında çərkəzlərdən, gürcülərdən, ermənilərdən formalaşan qulam, yəni kölə-əsgərlər sistemi inkişaf etdirildi və hərbi, mülki inzibati sistemə inteqrasiya etdirildi. Ondan əvvəlki sələfləri tərəfindən yaradılmış, lakin onun dövründə inkişaf etdirilmiş bu sistem sayəsində I Abbas ona tabe olmaq istəməyən Qızılbaş tayfa başçılarının güclərini azaldacağını planlamışdı. Bu və orduda həyata keçirilmiş digər islahatlar nəticəsində mərkəzi aparatı gücləndirərək o, Osmanlı və özbəkləri məğlub etməyi, Kaxeti kimi itirilmiş bölgələri yenidən fəth etməyi bacardı. Osmanlı imperiyası ilə olmuş 1603-1618-ci il müharibəsində qələbə qazanmaqla o, 1590-cı ildə itirilmiş Cənubi Qafqaz və Dağıstanı geri qaytarmağı, həmçinin Şərqi Anadoluda və Mesopotamiyada müəyyən bölgələri ələ keçirməyi bacardı. əmçinin moğolları və portuqaliyalıları məğlub edərək İran körfəzindəki mühüm bölgəni və Qəndəharı geri qaytardı. I Abbas Şimali Qafqazdakı keçmiş Səfəvi sərhədlərini daha da şimala doğru yaydı və formalaşan yeni sərhədlər ənənəvi Dağıstan hüdudlarını aşdı.
I Abbas imperiyanın paytaxtını Qəzvindən İsfahan şəhərinə köçürdü və oranı Səfəvi memarlığının incisinə çevirdi. Ömrünün son illərində saraydakı bir neçə mühüm çərkəzin həyata keçirdiyi intriqalar nəticəsində öz oğlanlarından şübhələnməyə başlayaraq onları ya öldürdü, ya da kor etdi.
Erkən həyatı
27 yanvar 1571-ci ildə Herat yaxınlığında Məhəmməd Xudabəndə ilə Xeyrənnisə Bəyimin üçüncü oğlu olaraq dünyaya gəlmişdir. Atası Səfəvi imperiyasının ikinci şahı I Təhmasibin ilk oğlu idi. Məhəmməd Xudabəndə oğlu üçün Abbas adını seçmişdi. Abbas dünyaya gələn zaman atası Xorasan vilayətinin əsas şəhəri olan heratın hakimi idi və göz xəstəliyinə görə demək olar ki, kor olduğuna görə atasının taxtına olan iddialarından məhrum edilmişdi. Səfəvi imperiyasının saray tarixçisi olan İsgəndər bəy Münşi Məhəmməd Xudabəndəni "dindar, zahid və mülayim bir ruhlu" insan kimi təsvir edir. Abbasın anası olan Xeyrənnisə Bəyim Mazandaranın yerli hakimi olan II Abdullahın qızı idi və Maraşı adlanan bu sülalə IV şiə imamı Əli ibn Zeynalabdinin soyundan gəldiyini iddia edirdi. Abbas doğulduğu zaman valideynlərinin artıq iki oğlan övladı var idi - Həsən, Həmzə və Abbasdan sonra da iki oğlan övladları doğuldu - Əbutalıb və Təhmasib.
Abbas təxminən 18 aylıq olarkən ata və anasından ayrılmaq məcburiyyətində oldu, çünki babası I Təhmasib atasını Şiraz şəhərinə hakim təyin etdi. Qədim türk ənənəsinə uyğun olaraq azyaşlı Abbas da Heratın nominal hakimi təyin edildi.I Təhmasib ilk əvvəl Həmzəni Heratın hakimi təyin etmək istəyirdi, lakin anası Xeyrənnisə Bəyim sevimli oğlu olan Həmzədən ayrılmaq istəmədiyi üçün şahı onun əvəzinə Abbası təyin etməyə inandıra bildi. Abbasın hələ körpə olması heç bir maneə sayılmırdı, çünki Təhmasibin özü iki yaşında Xorasanın nominal valisi təyin edilmişdi.
Türk Qızılbaş tayfalarından biri olan Ustaclı tayfasına mənsub Şahqulu Sultan Ustaclı Abbasın lələsi təyin edilərək əslində şəhərin faktiki hakimi vəzifəsinə sahibləndi. Abbasın Qızılbaş lələri və onların arvadları ona valideynlərinin əvəzi oldu. O, bundan sonra heç bir zaman anasını bir daha görə bilmədi və atasını yalnız birdə 15 il sonra görə bildi. Bu uşaqlıq illərində o, öz Qızılbaş lələrindən döyüş bacarıqlarını mükəmməl şəkildə öyrəndi. Əsas maraq dairələrinə çövkən oynamaq, ovlanmaq daxil idi. Bir çox digər şahlar kimi o da, hərbi bacarıqların inkişaf etdirilməsində əhəmiyyətli hesab edilən ovlanmağa həvəsli idi. Abbas onun uşaqlıq yoldaşlarına çevriləcək saray qulları və ya qulamlarla yanaşı təhsil almışdı. Onların çoxu gümanki müxtəlif ailələrdən toplanaraq qul edilmiş xristian kökənli qulamlar idi.
1576-cı ildə I Təhmasib hər hansısa varis vəsiyyət etməyərək öldü və bunun ardınca imperiyada vətəndaş müharibəsi başladı. Birinci, şahın saray işləri ilə çox məşğul olduğuna, anasının qeyri-türk olmasına görə döyüşkən türk Qızılbaş əyanları tərəfindən o qədər də sevilməyən Heydər Mirzə Ustaclı tayfasının bir qismi və saraydakı gürcü qulamların (saray kölələri) dəstəyi ilə özünü şah elan etdi. Lakin o tezliklə saray mühafizəçiləri (qorçular) tərəfindən devrildi. Onun öldürülməsindən sonra Qızılbaş tayfalarının əksəriyyətinin və I Təhmasibin böyük nüfuz sahibi qızı Pərixan Xanımın dəstəyi ilə İsmayıl Mirzə şah elan edildi. Gəncliyində Osmanlı ilə müharibələrdə böyük nüfuz qazanmış, öz döyüşçülük mərifətlərinə görə Qızılbaşlar tərəfindən çox sevilən İsmayıl Mirzə siyasi səbəblərdən atası tərəfindən 20 ildən artıq idi ki, həbsə atılmışdı. Həbs müddətində psixlogiyası pozulan və hər bir tərəfdən düşmənlə əhatələndiyini düşünən II İsmayılın qısa hakimiyyət dövrü qanlı keçdi. İlk öncə o, vaxtilə Heydər Mirzəni dəstəkləyib-dəstəkləməmələrindən asılı olmayraq Ustaclı tayfasının üzvlərinin qətlinə başladı. O, həmçinin I Təhmasibin hakimiyyəti dövründə hakimiyyətdə təmsil olunmuş şəxsləri də edam etdirməyə başladı. Azyaşlı Abbas da əmisinin bu qətllərindən təsirləndi, beləki bir qrup atlı onun lələsinin sarayına basqın edərək Şahqulu Sultan Ustaclını qətlə yetirdilər.
Bundan sonra öz ailəsinə qarşı çevrilən II İsmayıl ögəy qardaşlarının, əmisi oğlanlarının və qardaşı uşaqlarının qətl edilmələrini əmr etməyə başladı. Lakin o, çox gümanki kor olduğuna görə taxta çıxmayacağını düşündüyü Məhəmməd Xudabəndəyə toxunmadı. 1577-ci ilin noyabrında II İsmayıl Şamlı tayfasından olan Əliqulu xan Şamlını Herata göndərərək azyaşlı Abbası öldürməsini tapşırdı.Əliqulu xan müqəddəs günlərdə (Qədr Gecəsi və Fitr bayramı) seyid nəslinin “məsum” nəslini edam etməyin “uyğun olmadığını” əsas gətirərək Abbasın edamını gecikdirdi. Bu gecikdirmə Abbasın həyatını xilas etdi və II İsmayıl 24 noyabrda zəhərli tiryək istehlak etdiyinə görə həyatını itirdi. Bundan sonra Əliqulu xan Heratın hakimliyini öz üzərinə götürdü və Abbasın yeni lələsi oldu.
11 və ya 13 fevral 1577-ci ildə Məhəmməd Xudabəndə Qızılbaşlar tərəfindən yeni şah seçildi. Yeni şah zəif, laqeyd və bacarıqsız təsir bağışlayırdı. Bu şərtlər altında hakimiyyət qısa bir zaman içində Qızılbaş tayfa başçılarının əlinə keçdi. Həmçinin yeni şahın hakimiyyətə iddialı arvadı Xeyrənnisə Bəyim inzibati məsələlərlə yaxından maraqlanmağa və hətta, hərbi məsələlərə də müdaxilə etməyə başladı. Qızılbaş tayfa başçıları həm qadın, həm də qeyri-türk olduğuna görə onun hakimiyyət məsələləri ilə məşğul olmasına isti yanaşmırdılar. Səfəvi sarayındakı parçalanmalar ölkənin müxtəlif yerlərində üsyanlara təkan verdi və köhnə qızılbaş rəqabəti yenidən yüksəldi, Ustaclu və Şamlu tayfaları dərhal qarşı-qarşıya gəldi. Qəzvində olan yeni şah və arvadı Herat hakimi Əliqulu xan Şamlıdan Abbası dərhal paytaxta gətirməsini istədilər, lakin Əliqulu xan bu təklifi rədd etdi və bildirdi ki, özbəklərin durmadan Xorasana, xüsusilə Herata yürüş etdikləri şəraitdə Səfəvi sülaləsindən bir şəxsin şəhərdə olması gərəklidir.
İmperiya daxilindəki qarışıqlıqlar onun əsas rəqibi olan Osmanlı imperiyasını ona müharibə elan etməyə sövq etdi və yeni müharibə 1578-ci ildə başladı. İlkin toqquşmalar ərəfəsində öz daxilində də parçalanan və bir-biri ilə mübarizə aparan Səfəvi ordusu çox az sayda döyüşçü toplaya bilmişdi və bunun əksinə onların qarşılarındakı Osmanlı imperiyası 100 mindən çox, həm də güclü artilleriya ilə dəstəklənən ordu ilə yürüşə başlamışdı. İlk döyüşlərdə ( Səfəvi ordusu məğlub edildi və Cənubi Qafqazdakı qızılbaş ordusu çətin vəziyyətə düşdü. Lakin Mollahəsənli döyüşündə qazanılmış qələbə ilə vəziyyət bir qədər stabilləşdi. Lakin Həmzə Mirzə ilə birlikdə anası Xeyrənnisə Bəyimin də ordu içində olması, hərbi məsələlərə müdaxilə etməsi qızılbaş əmirlərinin qəzəbinə səbəb oldu. Onlar onun istirahət etdiyi hərəmə basqın edərək şahın arvadını boğub öldürdülər. Abbasın bu zaman hələ də azyaşlı oğlan olmasına və öz anasını tam olaraq tanımamasına baxmayaraq, çox gümanki anasının qızılbaşlar tərəfindən öldürülməsi onun düşüncə tərzində xüsusi yer buraxmış və gələcəkdə güclü hakimiyyəti ola bilməsi üçün qızılbaşların gücləri zəiflədilməlidir fikrinin onun beynində meydana çıxmasına yol açmışdır.
Hakimiyyətə gəlişi
Xeyrənnisə Bəyimin ölümündən sonra 11 yaşlı Həmzə Mirzə vəliəhd şahzadə elan edildi. Qızılbaşlar arasında daxili qarşıdurma isə davam etməkdə idi. Qəzvindəki sarayda və Xorasanda mübarizə isə daha kəskin şəkildə getməkdə idi. Xorasanda Əliqulu xan Şamlı və onun müttəfiqi Mürşüdqulu xan Ustaclı Məşhədin hakimi Murtuzaqulu xan Pörnək-Türkmanla müharibə vəziyyətində idilər. Bu zaman Təkəli tayfası Qəzvində hakimiyyəti ələ almış və oradakı görkəmli Şamlı tayfası üzvlərinə qarşı təmizləmələrə başlamışdılar. Öldürülənlər sırasına Əliqulu xan Şamlının anası və atası da daxil idi. Bu xüsusilə Əliqulu xanın qəzəbinə səbəb oldu və o, üsyana başladı. Öz müttəfiqlərindən ibarət cəbhə düzəldən Əliqulu xan taxta qarşı çıxdığını elan edərək Abbası şah elan etdi. Əliqulu və Mürşüdqulu xan Nişapuru ələ keçirdilər və orada Abbasın adına sikkə zərb etdirərək xütbə oxutdular.
Növbəti il, indiki İranın qərbindən ordu gətirilərək Xorasandakı üsyanın yatırılmasına çalışıldı. Bu ordu Mürşüdqulu xanın yerləşdiyi Türbət-e Heydəriyyəni mühasirəyə aldı, bu zaman Abbasla Əliqulu xan isə Heratda yaşamaqda idilər. Mühasirə uğursuz oldu. Mühasirə uğursuz şəkildə davam edərkən mərkəzdən gələn ordu Azərbaycan bölgəsinə yeni Osmanlı hücumunun başladığı barədə məlumat aldılar və ora getməyə tələsdilər, buna görə də, Əliqulu xanla razılığa gəldilər. Əliqulu xan üsyanına görə heç bir təzminat vermədi, yalnız Həmzə Mirzəni vəliəhd olaraq tanıdığını bildirib üsyanı sonlandırdı. Bunun qarşılığında şah ona mükafat da təyin etdi. Həmçinin şah Məşhədin hakimi və Əliqulu xanın düşməni olan Mürtəzaqulu xan Pörnəki vəzifəsindən azad etdi və onun yerinə başqa bir Ustaclı əmirini təyin etdi. İsgəndər bəy Münşinin dediyinə görə, çoxları Abbas Mirzənin taxta iddia yolunda Həmzə Mirzəyə qalib gələcəyinə inanırdılar.
Bu zaman Həmzə Mirzə Azərbaycan şəhəri olan Təbriz dən Osmanlıları qovmağa çalışırdı. O, qızılbaş əmirləri arasındakı mübarizədən istifadə edərək bir neçə əmirinə qəzəblənərək Azərbaycan hakimini edam etdirdi. Bundan sonra o, 1586-cı ilin 5 dekabr tarixində çox gümanki qızılbaşlar tərəfindən öyrədilmiş şəxsi bərbəri tərəfindən qətlə yetirildi. Bu sui-qəsd nəticəsində Abbasın taxta gedən yolu tamamilə açıldı.
Bu əsnada Xorasanda Mürşüdqulu xan Əliqulu xana qarşı rəqib olaraq ortaya çıxmağa başlamışdı. O, uğurlu şəkildə Məşhədi ələ keçirdi və Abbası Əliqulu xanın nəzarətindən kənarlaşdırdı. Özbəklərin hücumu nəticəsində Xorasanın əsas şəhəri olan Heratın mühasirəyə alınması Mürşüdqulu xanın vəziyyətini çətinləşdirirdi, o, başa düşürdü ki, bu halda Abbası taxta çıxarmaq onun canını qurtara bilmək üçün sonuncu şansı ola bilər. Bir çox qızılbaş əmiri Abbasın taxta çıxmasını dəstəklədiklərini bildirdilər. Bundan sonra Məhəmməd Xudabəndənin Qəzvindən çıxaraq üsyanı yatırmaq üçün Quma getdiyini xəbər aldılar və Mürşüdqulu xan yürüşə başlamaq barədə qərar qəbul etdi. Beləliklə, 1586-cı ilin Ramazan ayının ilk günündə Abbas və onu müşayət edən, sayları bir neçə yüz nəfəri keçməyən süvarilər Qəzvinə doğru irəliləməyə başladılar. İpək yolu ilə irəliləyən Abbasa yol boyunca qızılbaş ordusunun əsas bir hissəsini təşkil edən Təkəli, Əfşar və Zülqədər tayfası qatıldı. Həmçinin bu tayfalar Qəzvinə gedən yollardakı açar bölgələri idarə edirdilər. Bu dəstə Qəzvinə çatarkən artıq ordudakı döyüşçülərin sayı 2 min atlı çatmışdı. Şəhərin köhnə hakimi və içəridəki qızılbaş əmirləri ilk öncə şəhəri təslim etmək istəmədilər, lakin şəhərin sakinlərinin və ordunun üzvlərinin döyüşməyi rədd etməsindən, Abbası dəstəkləmək üçün küçələrə çıxmasından sonra müqavimət qərarı rədd edildi. Şəhər Abbasa təslim olduqdan sonra o, Mürşüdqulu xan ilə birlikdə 1587-ci ilin sentyabr ayının sonlarında şəhərə daxil oldu.
Məhəmməd Xudabəndə və onun hazırkı vəliəhdi bu zaman ətraflarındakı Ustaclı və Şamlı əmirləri ilə birlikdə 200 km cənubda - Qum şəhərində idilər. Son olanlar barədə xəbər onlara çatan zaman əmirlər şahı tərk etmək və Abbasa qatılmaq qərarına gəldilər. Məhəmməd Xudabəndənin bu olanları qəbullanmaqdan başqa yolu qalmırdı. 1 oktyabr 1588-ci ildə Qəzvində mərasim təşkil edildi və Məhəmməd Xudabəndənin şahlıq tacı onun 17 yaşlı oğlunun başına qoyuldu. Abbasın taxta çıxmasında borclu olduğu şəxs olan Mürşüdqulu xan Ustaclı onun tərəfindən vəkil vəzifəsi ilə mükafatlandırıldı.
Hakimiyyəti
Erkən dövrlər
Abbas imperiyanı çətin bir vəziyyətdə təhvil almışdı. Osmanlı imperiyası qərb və şimal-qərb torpaqlarında (imperiyanın əsas şəhəri olan Təbriz də daxil olmaqla) böyük bölgələri ələ keçirmiş, şimal-şərqdə isə özbəklər Xorasanın yarısını işğal etmişdilər. İmperiyanın daxilində isə qızılbaş tayfalarından ibarət müxtəlif qruplar öz aralarında mübarizə aparmaqda idilər. Bu zaman baş vermiş hadisələrin iştirakçılarından biri Oruc bəy Bayatın yazdığına görə, elə birinci gün, yeni hökmdara sədaqət andiçməsi mərasimi bitən kimi I Şah Abbas əmr etdi ki, ertəsi gün bütün xanlar və qoşun başçıları silahsız, mülki geyimdə saraya gəlsinlər. Şah onlarla Divan, yaxud Dövlət şurası təşkil etmək barədə məsləhətləşmələr aparmaq istəyirdi. Səhəri gün hamı əmrə müntəzir olarkən şah Abbas özünün gürcülərdən ibarət qvardiyasına tapşırır ki, sarayın və onun qarşısındakı meydanın bütün giriş və çıxış qapılarını bağlasınlar. Sonra şah yığışanlara belə bir sualla müraciət edir:
Öz şahzadəsini qətlə yetirən adam hansı cəzaya layiqdir? Hamı bir ağızdan belə rəy söyləyir ki, şahzadəsini qətlə yetirmiş təbəə öldürülməlidir. Bu hökm çıxarılan kimi, şah Abbasın işarəsi ilə gürcülər bir göz qırpımında içəridə olan qəsdçilərin boğazına çökür və nizələrə keçirilmiş 22 baş sarayın pəncərələrindən çölə çıxarılır ki, xalqa görk olsun. |
Bundan sonra on beş yaşı təzəcə tamam olmuş hökmdar hökumət naibi vəzifəsinə iddia eləyən Mürşidqulu xan Ustaclını da qətlə yetirərək, ölkədəki bütün hakimiyyəti qətiyyətlə öz əlinə alır.
Göründüyü kimi Abbas ilk öncə anasının qatilləri ilə hesablaşmağa başladı. Anasını qətlini təşkil edənlərdən 3-ü edam edildi, digər 4-ü isə sürgün edildi. Onun növbəti tapşırığı özünü tədricən Mürşüdqulu xanın nəzarətindən qurtarması idi. Mürşüdqulu xan Abbası Həmzə Mirzənin dul arvadı ilə evləndirmiş və mühüm dövlət vəzifələrini öz yaxın adamları arasında paylamağa başlamış, Abbası isə tədricən saraya qapamağa başlamışdı. Bu zaman özbəklər Xorasandakı yürüşlərini davam etdirməkdə idilər. Abbas köhnə dostu Əliqulu xan Şamlının Heratda mühasirəyə alındığını eşitdikdən sonra Mürşüdqulu xandan tədbir görməsini istədi. Əliqulu xanın ona rəqib olacağından qorxan Mürşüdqulu xan heç bir tədbir gösmədi və bir qədər sonra özbəklərin Heratı ələ keçirdikləri, şəhərdəki bütün əhalini qətlə yetirdikləri barədə xəbər paytaxta çatdı. Bu xəbəri eşidən Abbas Əliqulu xanın qisasını Mürşüdqulu xandan almaq qərarına gəldi və 4 qızılbaş əmiri ilə danışaraq 23 iyul 1589-cu ildə təşkil olunan ziyafətdən sonra onu öldürmələrini istədi. Mürşüdqulu öldürüldükdən sonra Abbas artıq özü imperiyanı idarə edə bilərdi.
Abbas xarici işğalçıları qovmaqdan əvvəl imperiya daxilində nizam-intizamı bərpa etməyin lazım gəldiyini düşünməkdə idi. Buna nail ola bilmək üçün o, Osmanlı imperiyası ilə 1590-cı ildə alçaldıcı İstanbul sülh müqaviləsini imzaladı. Bu müqavilə ilə Cənubi Azərbaycanla birlikdə, Gəncə, Qarabağ, Dağıstan, Qaracadağ, Gürcüstan, Luristan və Kürdüstan Osmanlı imperiyasına verildi. Həmçinin imperiyanın əvəvlki paytaxtı və imperiyanın formalaşdığı iqtisadi-siyasi mərkəz olan Təbriz şəhəri də Osmanlı imperiyasının əlinə keçdi.
Qızılbaşlar və Qafqaz fəthləri
Qızılbaş türk tayfalarından toplanan döyüşçülər Səfəvi ordusunun əsasını təşkil edirdilər. Səfəvi imperiyasının qurulduğu zamandan belə olmaqla birlikdə, bir çox mühüm dövlət vəzifələri də bu qızılbaşların əlində cəmləşmişdi. Beləliklə, imperiyanın yaranmasının ilk günlərindən real güc qızılbaş əmirlərinin cəmləşmişdi. Bu problemi həll etmək üçün Abbas əvvəllər yaradılmış qulam (kölə mənasını verir) sistemini inkişaf etdirdi və onlardan qızılbaşların həlledici gücünə qarşı balanslaşdırma qüvvəsi kimi istifadə etdi. Bu yeni formalaşdırılan qullardan Abbas barıt gücü yaratdı və onların sayı 37 minə çatdı. Onların maaşları şah tərəfindən verilirdi. Bu, qızılbaşların taxt-tac (hakimiyyət) üzərində olan gücünü əhəmiyyətli dərəcədə zəiflətdi, çünki imperiyada artıq “hərbi inhisar” yox idi. Səfəvi imperiyasının qonşusu olan Osmanlı imperiyasında olduğu kimi qulamları təşkil edən qüvvələr ya qul ticarəti və ya fəthlər zamanı ələ keçirilmələr hesabına imperiya daxilindəki, ya da xaricindəki xristian bölgələrdən təmin edilirdi. Saraya gətirildikdən sonra İslam dini onlara qəbul etdirilir, sarayda məmurluq vəzifəsinə və ya orduda müxtəlif vəzifələrə yerləşdirilmək üçün yetişdirilirdilər. İmperiya daxilindəki ənənəvi türk-fars mübarizəsinə əlavə olaraq ortaya çıxan bu qrupa tarixşünaslıqda "üçüncü güc" də deyilməkdədir. Lakin Abbasın islahatları ənənəvi türk-qızılbaşların şahlıq üzərindəki gücünə zərbə vursa da, imperiyanın ordusunun əsas hissəsini hələ də onlar təşkil etməkdə, mühüm vəzifələrdə onlar təmsil edilməkdəydilər. Qulamlıq sistemi onları bir qədər balanslaşdırmaq və şaha sadiq qullar yetişdirməyə xidmət edirdi.
I Təhmasib də daxildəki tayfalar arasındakı mübarizənin fərqində olmuş, bu mübarizənin mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi fonunda nələrlə nəticələnə biləcəyi təhdidlərini sezmişdir. Düzgün idarə olunmasa, bu rəqabət hökmdar üçün ciddi təhlükə yaradır və ya lazımsız saray intriqalarına səbəb ola bilərdi. I Təhmasib üçün problem imperiyanın hərbi tayfa elitası olan Qızılbaşlar ətrafında gedirdi. Onlar hesab edirdilər ki, Səfəvi ailəsinin üzvlərinə fiziki yaxınlıq və onun nəzarəti mənəvi üstünlüklərə, siyasi sərvətə və maddi tərəqqiyə zəmanət verir.
Beləliklə, 1540 və 1555-ci illərdə I Təhmasib Qafqaz bölgəsinə bir sıra hücumlar həyata keçirdi ki, bu da öz əsgərlərinə döyüş təcrübəsi qazandırmaqla yanaşı, çoxlu sayda xristian çərkəz və gürcü qulların əsir düşməsinə səbəb oldu. 4 Gürcüstan yürüşlərində 30 min əsir ələ keçirilmişdi. Bu qullar Səfəvi ordusundakı qulam sisteminin əsasını təşkil etdilər. Bu qullardan formalaşma mərhələsində Osmanlı imperiyasındakı yeniçərilərin oynadığı rola bənzər rol verildi. Onların bu qədər kütləvi şəkildə gəlişi Səfəvi cəmiyyətində sırf etnik qafqazlılardan ibarət yeni qruplaşmanın formalaşmasına səbəb oldu. Lakin onlardan I Təhmasib dövründə mütəşəkkil qüvvə formalaşdırmaq mümkün olmadı. Bu yalnız I Abbasın dövründə mümkünləşsə də, artıq ona qədər bu qullar Səfəvi sarayında türkləri maraqlandırmayan maliyyə-kargüzarlıq işləri, eləcə də hərəmxana işlərinə müdaxil olmağı bacarmışdılar.
Hələ azyaşlı ikən qızılbaş əmirləri arasındakı rəqabətdə istifadə edilən və babasından bu məsələlərdə müəyyən şeyləri əxz edən Abbas, öz hakimiyyətini qızılbaşlara tamamilə qəbul etdirmək üçün qulamlardan yararlanmaq qərarına gəldi. Əks halda, o, qızılbaşların əlində oyuncağa çevriləcəyinin fərqində idi. Hesab edilir ki, Abbasın hakimiyyəti dövründə 130-300 min arası gürcü, on minlərlə çərkəz və təxminən 300 min erməni Qafqaz və ətrafından imperiyanın mərkəzi bölgələrinə sürgün edilmişdir. Onlardan bəziləri mühüm vəzifələrə sahiblənmiş, ordunun qulam korpusunda yüksək rütbələrə qədər yüksəlmişdirlər. Qafqazdan sürgün edilənlər köçürüldükləri yerlərdə əkinçi, çoban, fermer, tacir, döyüşçü, general, hakim və s. kimi işləməyə başladılar. Qulam qul sisteminin bir hissəsi kimi, Abbas qulam hərbi korpusunu Təhmasibin hakimiyyəti dövründə olduğu sayıdan, yəni bir neçə yüz nəfərdən 15 minə yüksəltdi. Bundan başqa, qızılbaşlardan toplanan ordunun sayını azaldaraq, qızılbaş vilayət hakimlərini başqa-başqa yerlərə vəzifələrə təyin etdirdi. Bu onların yerli əhali ilə əlaqələrini zəiflətməklə, öz aralarında da kommunikasiyanın azalmasına səbəb oldu.
1595-ci ildə Allahverdi xan Səfəvi imperiyasında güclü şəxslərdən biri halına gəldi və Fars əyalətinin hakimi təyin edildi. Onun gücü 1598-ci ildə bütün silahlı qüvvələrin təyin edilməsi ilə öz zirvəsinə çatdı. Qulam sistemi şaha rəqib qızılbaş türkləri və farsları idarə etmək və idarə etmək imkanı verməklə yanaşı, həm də ən azı qısa müddətdə büdcə problemlərini də həll etdi, çünki əyalətlərdə şahın mütləq hakimiyyətinin bərqərar olması o vilayətin vergilərinin hamısının şah xəzinəsinə getməsini təmin edirdi. Buna qədər isə, zaman-zaman vilayət hakimlərinin bu vergi gəlirlərinin bir hissəsini mənimsəmələri ilə qarşılaşılırdı. Bundan sonra vilayətlərdən toplanan vergi birbaşa şah xəzinəsinə göndərilməsi başlandı. Həmçinin hərəmdə də bu ana qədər əsas hakimiyyət türk qadınlarında idi, lakin qulam sistemi burada da təsirsiz ötüşmədi. Hərəmə çərkəz və gürcü qadınlarının alınması nəticəsində metotokratik anlamda qadınların gücü dövlət idarəetməsində və bürokratiyada müəyyən qədər artdı.
Səfəvi bürokratiyasında və Səfəvi dövlətinin sarayında getdikcə artan gürcü və çərkəzlər hakimiyyət uğrunda qızılbaşlarla rəqabət aparır və nəticədə də saray intriqalarına qoşulurdular. Bu nüfuz yarışı şahların arvadlarının (və onların hərəmdəki, saraydakı və bürokratiyadakı tərəfdarlarının) öz oğullarını taxta çıxarmaq üçün bir-biri ilə yarışması kimi hərəmxanada öz əksini tapırdı. Bu yarışın Abbasın hakimiyyəti dövründə etibarən güclənməsi sülalənin hakimiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə zəifləməsi ilə nəticələndi. Abbasın öz oğlu və vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd Baqır Mirzə çərkəzlər tərəfindən quraşdırılan saray intriqasına qatılmış və buna görə də, atası tərəfindən edam edilmişdi. Qulam sistemi Səfəvilərdən sonra əvvəlki qədər yaxşı işləməsə də, üçüncü qüvvə kimi Səfəvilər dövrünün qalan dövründə və daha sonra Qacarlar sülaləsinin süqutuna qədər mühüm rol oynamağa davam edəcəkdi.
Orduda islahat
Abbas ordusunu Osmanlı imperiyasına və özbəklərə qarşı çıxa bilmək üçün 10 il hazırladı. Bu zaman ərzində, özbəklər və osmanlılar Səfəvi imperiyasından qopardıqları torpaqları idarə etməklə məşğul oldular. O, həmçinin ordu islahatından qızılbaşların mərkəzi hakimiyyətə tabe olmalarını təmin etmək üçün də yararlandı. O, bir neçə min qulamdan ibarət daimi ordu yaratdı və onlarla birlikdə ənənəvi qızılbaş qüvvələrindən də ordunun döyüş qabiliyyətinin artırılmasında istifadə etdi. Yeni təşkil edilən qulamlardan ibarət ordu korpusunun şaha sədaqəti mütləq idi. Yeni ordunun qulamlardan ibarət korpusu 10-15 min döyüşçüdən ibarət idi və onlar tüfənglərlə, digər silahlarla silahlanmışdılar. Onun ordusuna dünyanın ən böyük süvari birliyi (qızılbaşlardan ibarət), tüfəngçilər korpusu və ya tüfəngçiyan (12 min nəfərdən ibarət), artilleriya korpusu (topçular, 12 min nəfərdən ibarət) da daxil idi. Bundan əlavə, ordu sıralarına Abbasın 3 min nəfərdən ibarət şəxsi mühafizəçiləri də daxil idi. Qızılbaşlardan başqa, yeni formalaşdırılan bu ordu korpuslarında 40 min döyüşçü var idi və onların maaşları şah tərəfindən ödənilirdi. Yeni islahatlar ordunun döyüş qabiliyyətini yüksəltsə də, ordunun əsas döyüşçü qüvvəsi olaraq qızılbaşlar varlığını davam etdirməkdə idilər. Bu dövrlərdə Səfəvi imperiyası mərkəzə tab etdirilmiş türk tayfalarından toplanma süvari ordu döyüşçüsünə görə dünyada ilk yerdə idi.
Abbas yeni döyüş qaydalarına əsasən ordunun artilleriya gücünü də artırmış və nəticədə bir döyüşdə 500 topdan yararlana biləcək səviyyəyə çatmışdı. Orduda qəti nizam-intizam qaydaları hökm sürürdü və yağmalamaya görə ağır cəzalar tətbiq edilirdi. Orduda islahatları daha yaxşı təmin edə bilmək üçün o, avropalı məsləhətçilərdən də yararlanırdı. Xüsusən ingiltərəli macəraçılar olan Entoni Şirli və Robert Şirli qardaşları bu məsələdə xüsusilə fərqlənmişdilər. Onlar 1598-ci ildə Esseks qrafının elçiləri kimi qeyri-rəsmi bir missiya ilə Səfəvi imperiyasını Osmanlıya qarşı ittifaqa girməyə razı salmaq üçün gəlmişdilər. 1600-cı illərdən etibarən Səfəvi dövlət xadimi Allahverdi xan Robert Şirli ilə əlaqədə olaraq ordunun yenidən təşkilatlanmasını həyata keçirdi və nəticədə qulamların sayı 25 minə qədər artırıldı.
İslahatlar çərçivəsində qızılbaşların müstəsna silah gəzdirmək hüququ ləğv edildi. Qızılbaş tayfa başçısı vəzifəsinin tutulmasında vərəsəlik hüququ aradan qaldırıldı. Bundan sonra bu vəzifəni şahın rəğbət və etimadını qazanmış hər bir şəxs tuta bilərdi. Beləliklə, hərbi vahidlərin, tayfaların formalaşmasında etnik mənsubiyyət, qohumluq prinsipi əsaslı şəkildə sarsıldı. Qızılbaş əmirlərinin özbaşınalığı və müxalifətindən qurtulmaq üçün şah Abbas türk tayfa təəssübkeşliyinə dayanan qızılbaşlarda "şahsevənlik" ruhunu canlandıran və "Mürşidi-Kamil" olmaq iddiasında olan şahlarına sədaqətdə davam etməklə, öz ətrafında birləşməyə dəvət etdi. İslahat nəticəsində bilavasitə şaha tabe olan nizami ordu yaradıldı. Ordu aşağıdakı hissələrdən ibarət idi:
- Ordunun əsas zərbə gücünü maaşları şah xəzinəsindən ödənilən qullar (qulamani-xasseyi-şərifə) təşkil edirdi. Qullar dəstəsinin başında qullarağası dururdu. Qullar öz valideynləri, nəsli və dini ilə hər hansı bir əlaqəni itirmiş, erkən yaşlarından şah sarayında xüsusi tərbiyə almış, hərb sənətinə yiyələnmiş gürcü, erməni, çərkəz mənşəli gənclər idi. Bütün varlığı ilə şaha bağlı və ondan asılı olan bu gənclərin sayı 15 minə çatırdı. Qullar dəstəsindən öz şəxsi xidmətinə və sərkərdəlik istedadına görə fərqlənənləri Abbas ən yüksək vəzifələrə irəli çəkirdi. Belə ki, qullarağası Allahverdi xan Fars bəylərbəyi, Yusif xan Şirvan bəylərbəyi, Qaraçaqay xan Səfəvi ordusunun baş komandanı təyin edildilər.
- Süvari qullar dəstəsi ilə yanaşı, piyada tüfəngçilər korpusu da təşkil edilmişdi. Onun sayı 12 min nəfərə çatırdı və başında tüfəngçi ağası dururdu. Bu hərbi vahidə müxtəlif vilayətlərdən xüsusi siyahılarla çağırılmış əhalinin aşağı təbəqəsi cəlb edilirdi. Onun əksəriyyəti iranlılardan ibarət idi. Abbas tüfəngçiağası vəzifəsini də İsfahan əyanlarından birinə tapşırmışdı.
- Xüsusi topxana və topçular korpusu yaradıldı. Korpusun 500 topu vardı. Onun başında topçubaşı dururdu.
İmperiyanın möhkəmlənməsi
1590-cı illərdə Abbas imperiya daxilindəki yerli asılı hökmdarları devirməyə başladı və bu prosesə Gilanın hakimi Xan Əhməd xanla başladı. Xan Əhməd Abbasın əmrinə tabe olmamış və qızı Yaxan Bəyimi Abbasın oğlu Məhəmməd Bağır Mirzə ilə evləndirməmişdi. Bunun əsas səbəbi Xan Əhmədin oğlunun olmaması idi və evliliyə qarşı gəlməsini qızının yaşı ilə əlaqələndirmişdi. Bu 1591-ci ildə Səfəvi ordusunun Gilanı Abbasın sevimli qızılbaş sərkərdələrindən olan Fərhad xan Qaramanlının komandanlığı altında işğalına başlaması ilə nəticələndi. 1593-1594-cü illərdə Nur bölgəsinin Paduspanilər sülaləsinə mənsub olan sarayına səfər etdi və bütün mülklərindən əl çəkərək onları Abbasa təslim etdi. Bundan sonra o, həyatının geridə qalan qismini Abbasın ona verdiyi Savədəki mülkündə keçirdi. 1597-ci ildə Lur bölgəsinin Xurşidi sülaləsinə mənsub olan yerli hökmdarı hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Bir il sonra Koçurun Paduspani sülaləsinə mənsub olan yerli hökmdarı IV Cahangir Qəzvindəki festival zamanı iki görkəmli Səfəvi əsilzadəsini öldürdü. Buna cavab olaraq, 1598-ci ildə Abbas onun mülklərini ələ keçirdi və Koçuru mühasirəyə aldı. Cahagir qaçmağı bacarsa da, ələ keçirildi və səfəvipərəst olan Paduspani sülaləsinin bir digər nümayəndəsi Həsən Lavasani tərəfindən öldürüldü.
Abbas 1598-ci ildə imperiyanın paytaxtını Qəzvindən İsfahana köçürdü. Bu köçürmədən sonra yeni paytaxtda Abbas yeni məscidlər, hamamlar, mədrəsələr və Karvansaralar tikdirərək İsfahanı dövrünün ən gözəl şəhərlərindən birinə çevirdi. Rover Savori bunu belə təsvir edir:
Bağdadın miladi 8-ci əsrdə xəlifə əl-Mənsur tərəfindən inkişaf etdirilməsindən bəri İslam dünyasında şəhərsalmanın belə əhatəli nümunəsi olmamışdı və şəhər mərkəzinin əhatə dairəsi, planı onun bir imperiyanın paytaxtı olması statusunu açıq şəkildə əks etdirirdi. |
Bundan sonra İsfahan Səfəvi memarlığının cəmləşdiyi əsas şəhər halına gəldi. Abbas burada İmam məscidi, Şeyx Lütfəllah Məscidi, Ali Qapı, Çəhəl Sütun Sarayı və Nəqşi Cahan meydanı kimi möhtəşəm memarlıq nümunələri ərsəyə gətizdirdi.
Özbəklərlə münasibətlər
Şah Abbasın taxta keçməsindən çox keçməmiş Özbək xanı Abdullah onsuz da çoxdan mühasirə altında olan Heratı 1588-ci ildə işğal edərək Xorasanın ən böyük şəhəri olan Məşhədə doğru hərəkətə edirdi. Abdullah xanın Məşhədə doğru hərəkət ettiyini xəbər alan gənc Səfəvi şahı Abbas isə ona mane olmaq üçün 1588-ci ilin aprelində Xorasana doğru hərəkət edir.
Abdullah xan Məşhəd qalasını iki aylıq mühasirəyə alsa da, Moğol hökmdarının hücumu şayiəsinin yayılması, şahın yeni qüvvələrlə buraya yaxınlaşması və ərzağın tükənməsi ilə əlaqədar mühasirəni dayandıraraq geri çəkilir. Şah Abbas şəhərə çatanda artıq Abdullah xan geri çəkilmişdi. Şah Herata hücum etmək üçün İsfərayində altı həftə dayanır və ordunun yığılmasını başa çatmasını gözləyir. Səfəvi ordusunun yığılmasından sonra Herat qalası mühasirəyə alınır lakin, Səfəvi qoşunu uğur əldə edə bilmir və geri çəkilir.
Şahın Xorasanı tərk etməsini fürsət bilən özbəklər təkrar Xorasana doğru hərəkətə başlayırlar. Özbəklərin niyyəti ilk öncə Nişapuru ələ keçirmək idi. Buna görə də özbəklər Nişapuru mühasirəyə aldılar. Lakin, Nişapuru hakimi Sofuoğlu Mahmud xan, göndərdiyi elçi vasitəsilə özbəklərə bildirdi ki, Nişapur Məşhədə bağlıdır. Əgər Məşhədin hakimi kim olacaqsa qalanı da onlara təhvil verməyə hazırdır. Bu səbəbdən özbəklər Nişapurun mühasirəsindən əl çəkərək Məşhədə doğru yönəldilər. Aprelin 18-də Məşhəd qalası mühasirəyə alındı. Məşhəd hakimi Ümmət xan Ustaclı özbəklərə qarşı müqavimət göstərdi . Həmçinin özbəklərin hücumu haqqında şaha xəbər verdi. Qəzvindən Məşhədə doğru hərəkət edən şah Tehran yaxınlığında xəstələnir və uzun müddət Reydə qalmalı olur. Ümmət xan 5 ay özbəklərə müqavimət göstərir. Lakin, ərzaq çatışmazlığı üzündən və qüvvələrin qeyri-bərabər olması səbəbindən qala təslim olur. Özbəklər şəhərə daxil olan kimi çoxlu sayda insanı qətlə yetirirlər və şəhəri talan edirlər. 8 fevral 1598-ci ildə Özbək xanı Abdullah xanın Səmərqənddə xəstələnərək ölməsi və Özbəklər arasında ara müharibələrindən faydalanaraq itirdiyi torpaqları geri almaq istəyən Şah Abbas,9 aprel 1598-ci ildə paytaxt İsfahandan özbəklərlə vuruşmaq üçün yola düşdü.
Abbasın islah edilmiş ordusu ilə ilk yürüşü Xorasanı ələ keçirmiş, vilayəti dağıtmış özbəklərə qarşı oldu. 1598-ci ilin aprelində o, yürüşə başladı. Xorasanı iki ən böyük şəhərindən biri olan Məşhəd qızılbaş ordusu tərəfindən asanlıqla ələ keçirildi, lakin özbəklərin komandanı Din Məhəmməd xan canını qurtararaq vilayətin bir digər mühüm şəhəri Heratda gizlənməyi bacardı. Abbas özbəkləri asanlıqla saxta geri çəkilmə taktikası ilə aldatmağı bacardı. İki tərəf arasında qanlı [[Herat döyüşü (1598) |Herat döyüşü]] 9 avqust 1598-ci ildə baş verdi və döyüşün gedişatında özbəklərin xanı yaralandı və özbək ordusu geri çəkilməyə başladı. Bu geriyə çəkilmə zamanı yaralı özbək hökmdarı öz adamları tərəfindən qətlə yetirildi. Döyüş zamanı Səfəvi ordusunun türk Qaramanlı tayfasına mənsub olan və Abbasın sevimli sərkərdələrindən biri olan Fərhad xan Qaramanlı yaralanmış və buna görə də, geri çəkilmişdi, lakin döyüşdən sonra bu hərəkət qorxaqlıq ucbatından döyüşndən qaçmaq hesab edildi. Lakin Abbas onu Herat valisi təyin edərək bağışlamaq qərarına gəlsə də, onun bu təklifi Fərhad xan tərəfindən rədd edildi. Oruc bəy Bayatın bildirdiyinə görə, Fərhad xanınbu rədd cavabı Abbasın özünü təhqir olunmuş hiss etməsinə səbəb oldu. Fərhad xanın təkəbbürlü davranışı və xəyanətindən şübhələndiyi üçün o, Abbas üçün təhlükə kimi göründüyü üçün Abbas onu edam etdirdi. Buna qədər Fərhad xan Səfəvi ordusunun baş komandanı idi, onun edamından sonra isə onun yerinə Allahverdi xan bu vəzifəyə təyin edildi. Gilan və Mazandaranı öz xassə torpaqlarına qatan Abbas öz yürüşünü uğurla tamamladı. Heratın 1598-ci ildə azad edilməsindən sonra Abbas minlərlə kürdü qərbdəki torpaqlarından Xorasanın şimalına köçürdü və onlara özbək hücumlarına qarşı bölgəni müdafiə etməyi tapşırdı. Bu onun hakimiyyəti dönəmində ilk kütləvi köçürülmələr hesabına hesablanmış tənzimləməsi idi.
Sünni olan Özbək xanlığı şərqi Xorasanın ən mühüm şəhəri olan Bəlxin onlarda olacağı təqdirdə Səfəvi hakimiyyətinə təhdid olaraq qalmaqda davam edəcəklərdi. Abbasın strategiyası xanlığı Səfəvi imperiyasının vassalına çevirmək məqsədi uğrunda özünə sadiq şahzadələri özbək taxtına iddialarda irəli çəkmək idi. Bu ona həmçinin özbəklər arasında yaranan fikir ayrılıqlarından istifadə etmək idi. Bu cəhd əsasən yeni bacarıqlı özbək hökmdarı Baqi Məhəmməd xanın müqavimətinə görə uğursuz oldu. Onun diplomatik manevrlərinin bir parçası olan Avropaya elçilik göndərilməsindən sonra Abbas yenidən Xorasana qayıtdı və vilayətin şimal şəhəri olan Mərvi ələ keçirdi. Bu şəhər Şah İsmayıldan etibarən Səfəvi hakimiyyətindən qopmuşdu. 1600-cü ilin yayında o, yeni bir cəhd edərək başqa bir özbək kukla şahzadəsini Bəlxdə taxta çıxardı. Ümid edilirdi ki, növbəti uğurlarla bu şahzadə Buxarada taxta çıxacaq. Lakin Abbasın taxta çıxardığı özbək şahzadəsi qısa bir zamanda xalqın nifrətini qazandı və bir neçə aydan sonra çiçək xəstəliyindən öldü. Bundan xəbər tutan Baqi Məhəmməd xan tez bir zamanda hücum edərək Bəlxi yenidən ələ keçirdi. Bundan sonra Abbas siyasi olaraq Bəlxdən qaçıb Səfəvi imperiyasına sığınmağı bacaran iki özbək şahzadəsini önə çəkməyə başladı. İlk öncə Baqi Məhəmmədi Bəlxi ona verməyə razı salmağa çalışdı, lakin rədd cavabı aldıqdan sonra şahzadələrdən birini yenidən Bəlxdə öz ordusunun gücü hesabına taxta çıxarmağa çalışdı. Bunu həyata keçirməmişdən əvvəl isə İsfahandan çıxaraq Məşhədə qədər 66 gün piyada yol gedərək İmam Rzanın türbəsini ziyarət etdi.
1602-ci ildə Herata gələrək buradan Bəlxə yürüş edə bilmək üçün düşərgə saldı. Onun ordusuna qulamlar, türk tayfalarından toplanan qorçularla birlikdə, ənənəvi qızılbaş süvari döyüşçüləri daxil idi. Saray tarixçisi İsgəndər bəy Münşinin bildirdiyinə görə, qızılbaş ordusunda 50 min döyüşçü və 300 top mövcud idi. Bunlar o zamanlar Səfəvi imperiyasının əsasən istifadə etdiyi mühasirə topları idi və Abbasın bu topların hamısını götürməsi ehtimalı azdır, çünki çox ağır olduqlarına görə ordunun yürüş sürətini azaldırdılar. İsgəndər bəy Münşiyə görə, ordunun piyada hissəsi yalnız tüfəngçilər və topçular idi, onların da sayı 10 min nəfərə çatırdı. Yerdə qalan hissə isə süvari ordu idi ki, bu da orduda xeyli sayda atın, dəvənin və yük daşımaq üçün istifadə edilən heyvanların olduğunu göstərir. Süvarilər və piyadalar ordunun önündə, şah və onun generalları isə ordunun mərkəzində hərəkət edirdilər. Ənənəvi olaraq, ordu üzvlərinin geridə qalmasını önləmək üçün 12 şeypur çalan ordunun arxası ilə gəlirdi. Düşmən ərazisinə daxil olduqdan sonra hər bir an qəfil düşmən hücümü ola biləcəyi üçün Abbas ordunun gündüzlər hərəkət etməsini əmr etmişdi. Bu da qızmar günəş altında ordunun irəliləmə sürətini aşağı salmaqla birlikdə, döyüşçülərin yorlulmasına səbəb olurdu. Həmçinin yolboyu rast gəlinən duzlu duzlu suyun səbəb olduğu dizenteriya epidemiyası baş verdi. Üç həftədən sonra Səfəvi ordusu Bəlxə çatdı və şəhərin özbək hakimi Baqi Məhəmməd xanın şəhərdə güclü mövqe tutduğunu gördü. Ordusunun Səfəvi ordusunun yarısı qədər olmasına baxmayaraq, o, möhkəm şəhər qalasının divarları arxasında idi və bu ona üstünlük qazandırırdı. Həmçinin əvvəlcədən görülmüş tədbirlərə görə Səfəvi ordusu üçün ətraf ərazilərdən su və ərzaq tapmaq çətinləşmişdi. Təbiəti gərəyilə yaxşı sərkərdə olan Abbas bu qalaya hücum etməyin mənasız olduğunu başa düşdü və qalanı mühasirədə saxladı. 2 aylıq mühasirədən sonra o, geri çəkilməkdən başqa çarə olmadığını anladı. Onun yeməyi tükənirdi, ordusunun üçdə biri xəstə, üçdə biri döyüşə yararsız idi. Ordu geri çəkildikcə isti, aclıq, dizenteriya və özbək hücumları daha çox insanın həyatına son qoydu.
Abbasın bəxti gətirdi və Baqi Məhəmməd ikisi arasındakı düşmənçiliyi bitirmək qərarına gəldi, o, şərqdəki Bədəxşan vilayətindəki vəziyyətini düzəltməyi daha üstün tutmuşdu. Çünki bu zaman Bədəxşan moğol imperatoru Əkbərə tabe olduğunu elan etmişdi. Beləliklə, Baqi Məhəmməd şərqdəki əmirlərinə Səfəvilərlə əlaqəyə keçmələrini əmr etdi. Onlardan Səfəvi tərəfinə insidentlərdən hər iki tərəfin qaçınmasının və karvanların sərbəst keçidinin təmin edilməsi gərəkdiyini bildirmək tapşırılmışdı. Abbas bunu eşitdikdə şad oldu və öz əmirlərinə buna uyğun əmr edərək sülhü pozmamağı, tacirlərə və ya digər səyyahlara əngəl törətməməyi tapşırdı. Lakin özünü sığortalamaq üçün özbək hökmdarı Buxara xanlığının köhnə müttəfiqi Osmanlı imperiyasına tərəf yönəldi və ondan hərbi yardım istədi. Buna cavab olaraq III Mehmed Şirvanın Osmanlı hakiminə özbəklərə ehtiyyacları olan hərbi yardımı etməyi tapşırdı. Qısa müddət sonra özbəklər Osmanlı tərəfindən göndərilən 20 topu və 200 arquebusları qəbul etdilər və bunlar xüsusilə Səfəvi imperiyasına qarşı müharibədə istifadə edilmək üçün göndərilmişdi. Bəlxdən geri çəkilərkən Abbas Əndəxud şəhərinin bir çox sünni sakinlərini əsir götürdü və onları imperiyanın qərbindəki evlərinə aparmaq üçün əsgərlərinə verdi. Bu əsirlər ən yaxşı halda onlar xidmətçi olardılar. İsgəndər bəy Münşi bu hərəkəti müdafiə etmək üçün bildirir ki, özbəklər və osmanlılar Səfəvi təbəələrinə qarşı bundan da qəddar davranmış, minlərlə şiəni əsir edib qul kimi satmış, bununla da əsir götürülənləri nəzərdə tutaraq "minlərlə qadın və uşaq şə və Allahdan qorxan evlərlə böyüdülmüş və şiə inancını qəbul etmişdir" deyir.
1599-cu ildən etibarən o, yalnız Herat və Məşhədi ələ keçirmədi, öz yürüşünü şərqə doğru genişləndirərək Bəlxi də ələ keçirdi. Lakin bu müvəqqəti qələbə idi. Beləki özbəklərin yeni hökmdarı Baqi Məhəmməd xan Bəlxi geri qaytardı və bu əsnada Abbas yeni ordusunun hələ kifayət qədər yaxşı olmadığına şahidlik edib geri çəkildi. Beləliklə, sonda o, yürüş zamanı ələ keçirdiyi torpaqların hamısına nəzarəti təmin edə bilmədi. 1603-cü ilə qədər Səfəvi artilleriyasının əksəriyyətinin itirilməsinə baxmayaraq, döyüş xətləri sabitləşdi. Abbas Xorasanın böyük hissəsini, o cümlədən Herat, Səbzevər, Fərəh və Nisəni saxlaya bildi.
Bu yürüyüş nəticəsində Səfəvi imperiyasının şimal-şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin edildi və bundan sonra artıq o, öz diqqətini qərbdə Osmanlı imperiyası ilə mübarizəyə həsr edə bilərdi. Özbəklərin məğlub edilməsindən sonra o, imperiyanın paytaxtını Qəzvindən İsfahana köçürdü.
Abbasın ənənəvi istirahət yerlərindən biri də Mazandaranın Xəzər dənizi sahilləri idi. İsfahanda olduğu zaman Mazandarana getməyə hazırlaşırdı ki, 1611-ci ilin martında özbək xanı Vəli Məhəmməd xanın ona sığınmağa gəldiyi barədə məlumat aldı. Onu özünün qardaşı oğlanları İmamqulu xan və Nadir Məhəmməd xan hakimiyyətdən devirmişdilər. Bu dönəmdə Abbas özbəkləri zəiflətmək üçün sülalə daxilindəki münaqişələri dəstəkləyirdi və bu hadisə ona bu siyasətini daha da dərinləşdirmə fürsəti təqdim edirdi. Xəbəri aldıqdan sonra Abbas Vəli Məhəmmədin İsfahana rahat şəkildə çatması üçün nə lazımdırsa göndərdi və yolboyu hakimlərinə ona xüsusi hörmət göstərməyi əmr etdi. İyun ayının ortalarında İsfahana çatan Vəli Məhəmmədi qarşılamaq üçün Abbas şəhərdən 10 km-dan çox məsafədə kənara çıxdı. Onun şərəfinə bütün şəhər bəzədilmişdi. Vəli Məhəmmədi qarşılayan Abbas onu şəhərə dəvət etdi. Onları tüfəngçilər müşayət edir, atlarının ayaqlarının altına parçalar düzülür, bütün şəhər camaatı da küçələrə axışırdı. Şəhəri gəzərkən onlara şərab təqdim ediləndə Abbas ondan başına gələnlər barədə məlumat aldı. Növbəti gün Abbas Vəli Məhəmmədi ona verdiyi evində ziyarət etdi və onun vəziyyətinin pis olduğu qənaətinə gəldi. Bunu aradan qaldırmaq üçün növbəti gün onun şərəfinə musiqiçilərin və rəqqasların iştirak etdiyi qonaqlıq təşkil edildi. Qonaqlıqda Səfəvi şahı öz xanlarını sona qədər tək qoymayan şəxsləri xüsusi övdu və onlara mükafatlar vəəd etdi. Növbəti gün də qonaqlıqlar davam etdirildi, çövkən oyunları, ox yarışmaları, fişəng və top atışları təşkil edildi. Vəli Məhəmməd xüsusilə şahlıq filinin üzərindən atılan fişəngləri xüsusilə maraqla qarşıladı. Fişəng atışları bitdikdən sonra şah onu şəhərdəki dükanları, karvansarayları və özünün saldırdığı Çahar Bağı gəzməyə apardı.
Vəli Məhəmməd burada cəmi 1 ay qaldı və taxtını geri qaytarmağa getdi. Abbas özbək taxtında ona dost şəxsin oturmasını istəyirdi və buna görə də, ona yardım təklif etdi. Amma Vəli Məhəmməd əvvəlki asılı hakimliklərdən yardım sözü aldığını, əgər onun Səfəvi ordusuna güvəndiyini görərlərsə bu dəstəyi də itirmə təhlükəsinin olduğunu bildirdi və yardım təklifini rədd etdi. O, 200 nəfərlik qızılbaşdan ibarət kiçik bir dəstənin müşayətini qəbul etdi və 1611-ci ilin avqustunda Buxaradakı taxtını geri qaytarmaq üçün xanlığında kifayət qədər dəstək toplaya bildi. Lakin sonradan ətrafındakılar və qarşısındakılarla çox sərt davranmağa başladı, bu da onun dəstəyini itirməsinə səbəb oldu. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, onun bir hökmdar üçün arzu edilən, hətta əsas xüsusiyyətlərdən olan tolerans və çeviklikdən məhrum olduğunu yazmışdır. Nəticədə sünni üləma təbəqəsi onu şiə Səfəvi imperiyası ilə yaxşı münasibətlərinə görə kafir elan etdi və onun qarşısında yer alan İmamqulunu dəstəkləməyə başladılar. Bu qüvvələr nisbətini dəyişdirdi və nəticədə bir sonrakı yay Vəli Məhəmməd Səmərqənd yaxınlığında məğlub olub əsir düşdü. Bundan dərhal sonra isə edam edildi. Onun dəstəsində olan təxminən 50 nəfər qızılbaş tacir paltarında Xorasana gələ bildilər, yerdə qalanları isə kafir kimi sünnilər tərəfindən qətlə yetirildi.
Abbasın Osmanlı imperiyası üzərindəki qələbəsi şərqdən Osmanlının müttəfiqi olan özbəklərin hücum etməsinə baxmayaraq qazanılmışdı. Beləki 1617-ci ildə Vəli Məhəmmədin qardaşı oğlanları İmamqulu xan və Nadir Məhəmməd Səfəvi imperiyasının şərq sərhədlərinə hücum etdilər. Ənənəvi olaraq özbəklərin hücumlarının hədəfində Xorasan olurdu, lakin bu dəfə özbəklər hədəflərini daha da genişləndirərək Xəzər dənizi sahillərinə, imperiyanın mərkəzi bölgədəki şəhərlərindən biri olan Yəzdə qədər genişləndirdilər. Lakin 1617-ci ilin sonlarında Səfəvi imperiyasının Xorasan canişini özbəkləri məğlub etdi və xeyli sayda yüksək rütbəli özbək əyanını əsir aldı. Bu əsirlər qışı Mazandaranın Fərəhabad bölgəsində keçirməkdə olan Abbasa göndərildi. Bu zaman digər cəbhədə Xəlil paşa yeni yürüşə hazırlaşırdı. Əsirləri qəbul edən Abbas onlarla mərhəmətlə davrandı, lakin yeni Osmanlı hücumu ərəfəsində özbəkləri onları dəstəkləməkdən yayındırmaq üçün əsirləri girov saxladı. Osmanlı ordusunun məğlub edilib geri çəkilməyə məcbur edildiyi, sülh danışıqlarının getdiyi zamanda - 1618-ci ilin iyununda onları Buxaraya göndərdi və İmamqulu xana dostluq təklif etdi. İmamqulu xan buna İsfahana elçi göndərməklə cavab verdi və göndərdiyi elçi hörmətlə qəbul edildi. Aparılan danışıqlar nəticəsində nəhayət 1623-cü ildə sülh müqaviləsi imzalandı və Abbasın hakimiyyətinin sonuna qədər qüvvədə qaldı. Sülh şərtlərinə görə, Abbas əvvəlki özbək hökmdarı Vəli Məhəmmədin oğlu Rüstəm Məhəmmədə dəstək verməyi dayandıracağını bildirdi. Rüstəm Məhəmməd Səfəvi ərazilərindən istifadə edərək Buxara xanlığı ərazisinə yürüşlər təşki edirdi. Bunun qarşılığında özbəklər də Səfəvi ərazisinə hücum etməyəcklərini bildirdilər.
Bu müqavilədən sonra Abbasın hakimiyyətinin sonuna qədər özbəklərlə problem yaşanmadı. 1642-ci ildə İmamqulu xan qardaşı Nadir Məhəmməd tərəfindən hakimiyyətdən devrildikdən sonra Səfəvi imperiyasına gəlmiş, burada Səfəvi şahı ilə görüşmüş və Səfəvi rəssamı Mo'en Mosavver tərəfindən şəkli çəkilmişdir.
Portuqaliya ilə münasibətlər
XVI əsr boyunca portuqaliyalılar İran körfəzində bazalar qurmuşdular. 1602-ci ildə qızılbaş ordusu onları Bəhreyndən qovmağı bacardı. 1622-ci ildə isə ingilis gəmilərinin yardımı ilə Abbas Hörmüzü ələ keçirdi. O, buranı ticarət mərkəzi olaraq Bəndər-Abbasla əvəz etdi. Bəndər-Abbas imperiyanın əsas quru torpaqlarına daha yaxın ərazidə yerləşirdi.
Bəhreyn
Bəhreyn Bəsrə körfəzinin qərb sahillərində olan adalar qrupudur. Bu adaların ən böyüyünə Bəhreyn deyilir Özbəklərlə müharibə fonunda Şah Abbasın əsas hədəflərindən biri də indiyə qədər Səfəvi imperiyasının çox az dərəcədə fəaliyyətinin olduğu İran körfəzi bölgəsi idi. Bunu düzəltməkdə qərarlı olan Abbas 1601-ci ildə bölgədəki vassal hakimlik olan Ları ilhaq etdi və oranın sonuncu hakimi İbrahim xan Fars hakimi Allahverdi xanın ordusunda özbəklərə qarşı edilən Bəlx yürüşündə iştirak etdi və yürüş əsnasında həyatını itirdi. Ların fəthi Səfəvi hökumətini Hörmüz körfəzindən imperiyanın daxili bölgələrinə qədər olan əsas quru ticarət yoluna nəzarət etməsini təmin etdi.
1602-ci ildə Bəhreyn hakimi Rükunəddin Məsud, Portuqalların himayəsində olan Hörmüz hakimi Firuzşahın qorxusundan Səfəvi imperiyasının Fars vilayətinin hakimi Allahverdi xandan kömək istədi. Ada Hörmüz krallığına mənsub olsa da, kral Portuqaliyanın kuklası kimi hakimiyyətdə idi. Təklifin gəlməsindən sonra Allahverdi xan Abbasa xəbər etmədən, öz insiyativi ilə hərəkət edərək Bəhreyni ələ keçirmişdi, lakin o, Abbasın buna razılıq verəcəyini düzgün olaraq təxmin etmişdi. Amma bu işğal Abbasın Osmanlı imperiyasına qarşı Portuqaliya ilə İspaniyadan ibarət ittifaq qurmağa çalışdığı vaxta təsadüf etdiyi üçün təəccübə səbəb olmuşdu. Abbas bu bölgəni özünün qanuni torpaqları hesab edirdi və bu bölgədən gələn böyük ticarət vergilərinin portuqaliyalılara getməsinə görə qəzəbli idi. Bu qəzəb portuqaliyalıların Səfəvi tacirləri ilə kobud davranması xəbərlərinin gəlməsindən sonra daha da artdı. Hörmüzdən və qonşu quru sahəsində yerləşən Gembrundan gələn ticarət yolundan böyük gəlirlər götürməyə başlayan Abbas portuqaliyalılar üzərinə olan təzyiqini daha da artırdı.
Bundan sonra portuqaliyalılar və Hörmüz hakiminin qüvvələri Bəhreynə dəniz hücumua keçdilər. Səfəvi imperiyasınnı buna cavabı Gembrunu mühasirəyə almaq və karvan yollarını bağlamaqla verildi.
Bu əsnada Portuqaliyanın Hindistandakı müstəmləkəsi olan Qoadan gələn 3 portuqaliyalı augustinian keşiş Hörmüzə gəldi və Abbasa İspaniya kralı III Flippin məktubunu verdilər. Bu Abbasın 1599-cu ildə Avropaya göndərdiyi elçiliyə verilmiş ilk rəsmi cavab idi. Abbas bu zaman Bəlx üzərinə yürüşdə olduğu üçün keşişlərin rəhbəri olan De Gouvea ilk öncə Bəhreyn üzərində yaranmış böhranı həll etməyə çalışdı. O, Səfəvi ordusunu Portuqaliyanın hərbi hazırlıqlarını dayandırmaq öhdəliyi müqabilində Gembrunun mühasirəsini qaldırmağa inandırdı. Lakin ticarət karvanlarının yolları qapalı olaraq qalmağa davam etdi. Bundan sonra De Gouvea Xorasandakı şahın yanına məktub göndərərək onu elçiliyin gəlişi ilə bağlı məlumatlandırdı. Abbas ilk öncə keşişləri qəbul etməyə çəkinirdi, çünki düşünürdü ki, onlar Bəhreynin geri qaytarılmasını tələb etmək üçün gəlmişdirlər. Lakin sonda onların III Filippdən məktub gətirdiklərini öyrəndikdən sonra düşüncəsini dəyişdirdi. Bəlxdən geri çəkilməyə məcbur olan Abbas öz düşərgəsini Məşhəddə qurmuşdu və keşişləri də orada qəbul edəcəkdi. Xorasana gedən keşişləri qarşılamaq üçün nümayəndələr göndərildi və onların arasında qardaşından xəbər göndərilməsinə ümid edən Robert Şirli də var idi, lakin heç bir xəbər yox idi.
De Gouvea şahın qəbuluna çıxarıdlıqda şah böyük bir sarayda saray əyanları ilə oturmuşdu. Abbas adətən sadə geyindiyi üçün onu digərlərindən fərqləndirmək çətin məsələ idi, lakin şahın kim olduğunu təxmin edən Səfəvi ənənəsinə uyğun olaraq şahın qarşısında səcdə edib ayaqlarından öpmək əvəzinə, öz ənənələrinə uyğun olaraq ona yaxınlaşıb baş əyib əlindən öpdü. Saray əyanlarından bəziləri bunu bəyənməmiş kimi dayansalar da, Abbas onları qəbul edib əlini uzatdı. Bundan sonra III Flippin göndərdiyi məktub və Qoadakı portuqaliyalı canişinin hədiyyələri şaha təqdim edildi. Hədiyyələr arasında şah İsannı həyatından bəhs edən və augustinianlar tərəfindən hazırlanan kitabla xeyli maraqlandı. Bundan sonra şah keşişlərlə xristianlıq teologiyası, yaşamları barədə uzun söhbət etdi və sonra şah ayrı otağa keçərək böyük oğlu Səfi ilə yemək yeməyə getdi. Qərara alındı ki, sabah tezdəndən paytaxt İsfahana doğru yola çıxılacaqdır. Sabah Abbas 5-6 min nəfərlik dəstə saxlayaraq yerdə qalan ordunu tərxis edərək İsfahana yola düşdü. Yol boyunca Abbasın çadırında De Gouvea ilə şahın başqa bir görüşü daha baş tutdu və görüşdə De Gouvea şaha Osmanlıya qarşı müharibəyə başlamağa təşviq edərək ona Osmanlının Səfəvi imperiyasından nə qədər torpaq ilə keçirdiyini, Osmanlının indi daxili üsyanlara görə zəiflədiyini, onun Osmanlıya qarşı müharibəyə başlayacağı halda xristian hakimlərin əllərində qılınc yardım üçün hazır vəziyyətdə gözlədiklərini bildirdi. Bu zaman keşişlərdən biri bəlkə də bu məsələ barədə belə açıq danışmağın təhlükəsiz olmadığını deyəndə, şah bunun əhəmiyyətli olmadığını söylədi, çünki onun Osmanlı imperiyasına olan nifrəti hamıya bəlli idi və onun Osmanlı İmperiyasının xarabalığa çevrilməsindən daha çox ehtirasla istədiyi heç nə yox idi. Buna cavab olaraq De Guevea niyə düşmənə qarşı əməliyyatlara başlamadığını soruşdu, Abbas isə artıq əməliyyatlar mövsümünün bitdiyini, öz elçiliyinin yaxında Avropadan geri dönməsini gözlədiyini, amma onlar imperiyanı tərk etməmişdən əvvəl əməliyyatlara başlayacağını bildirdi. Söhbətin yerdə qalan qismində Abbas yenə də keşişlərlə xristianlıq inancı barədə danışmış, İsanın ölüb-dirilməsi üzrə fikir bildirmiş və onları sarayındakı xristianlarla tanış etmişdir. De Gouvea xatirələrində şahın nə qədər bilgili və hazırcavab olduğuna təəccübləndiyini qeyd etmişdir.
Bu arada Papa tərəfindən göndərilmiş iki elçilikdə Səfəvi imperiyasında idi. Onlardan birinə Dieqo de Miranda tərəfindən, digərinə isə Fransisko da Costa tərəfindən rəhbərlik edilirdi. Şah de Miranda ilə İsfahana yürüyüş ərəfəsində görüşmüş, da Costa ilə Kaşanda görüşməsi planlanmışdı. Bu iki elçilikdə ən əvvəldən özlərini pis apardılar və ancaq bir-biriləri ilə olan dava-dalaşları ilə gündəmə gəldilər. Davranışlarının hesabatı Papaya çatdıqdan sonra o, onları geri çağırsa da, bir xeyri olmadı. De Miranda şahın düşərgəsinə venesiyalı bir tacirin mallarını Papa adına müsadirə edərək təmin etdiyi böyük təmtəraqla gəldi və şaha Papanın məktubunu cibindən çıxararaq verdiyinə görə şah tərəfindən təhqir edildi. Bundan sonra şah ondan ancaq "axmaq" deyə bəhs etdi. Da Costa ilk başlarda özünü yaxşı tərəfdən göstəməyi bacarsa da, qısa müddət sonra dürüst olmayan və şiddət ehtiva edən davranışları ilə Abbası şok etməyi bacardı. Hər iki elçi bir Səfəvi elçisi ilə birlikdə Avropaya geri dönənə qədər şahın düşərgəsində qaldılar.
Abbas 10 noyabrda İsfahana çatdı. İsfahana daxil olan De Gouvea şəhərin yeni paytaxt olmasına baxmayaraq Abbasın şəhəri gözəlləşdirmək üçün gördüyü işlərdən heyran oldu. Çahar Bağı "heyrətləndirici sünilik və gözəllik küçəsi" adlandıran De Gouvea, çox tağlı Allahverdi xan körpüsündən, geniş Şah meydanından ağız dolusu yazmışdır. Şah bundan sonra keşişlərə qarşı soyuq olmağa başladı, bunun səbəbi portuqaliyalıların indi Bəhreyni geri qaytarmaq üçün bölgədəki dəstələrinə ələvə qüvvələr göndərməsi və augustinianlara qarşı şiə düşmənçiliyi idi. Onlar şahdan İsfahanda daimi nümayəndəlik açmağa icazə istədilər və bu qəbul edildi, lakin onların kiçik kilsə açmaq tələbləri şiə üləma təbəqəsinin etirazları ilə qarşılaşdı və onlar şaha şikayət etdilər.
Kiçik portuqaliyalı qüvvəsi Qoadan Hörmüzə gəldi və buna cavab olaraq Fars vilayətinin hakimi Allahverdi xan Hörmüzə bağlı bölgələri hücum edərək dağıtdı. Şaha keşişlərin müraciəti ilə şah Allahverdidən hücumu dayandırmağı tapşırdı. Qərara gəlindi ki, De Goevue Səfəvi elçisi Allahverdi bəy ilə birlikdə Qoaya gedəcək, yolda De Goevue Hörmüzə gedib oradakı portuqaliyalıların əlavə qüvvə gətirməsini durduracaqdı. Əgər o, bunu bacarardısa, Allahverdi xan da ələ keçirdiyi torpaqları Hörmüz kralına geri qaytaracaqdı. Baş verənlər nəticəsində bu plan həyata keçirildi. De Gouveanın iki keşiş dostu İsfahanda qalmağa davam edirdilər və onlara şah din adamlarının etirazlarına baxmayaraq, şəhərdə kilsə tikmələrinə icazə verdi.
Saraydan ayrılmamışdan bir öncəki gecə Abbas elçilərinin şərəfinə ziyafət verdi. Ziyafət zamanı portuqaliyalılardan öz mədəniyyətlərinə uyğun mahnı oxumalarını istədi və keşişlərdən biri ‘Laudate Pueri Dominum’ oxudu, bunu çox bəyənən Abbas həyatı boyunca eşitdiyi ən gözəl musiqinin bu olduğunu bildirdi. Buna cavab olaraq da, özü öz şeirlərindən birini oxudu və ilk dəfə belə etdiyini əlavə etdi. Təstiqləmək üçün isə 12 ildir sarayında yaşayan venesiyalı diplomata səslənərək elə olub-olmamasını bildirməsini istədi və venesiyalı diplomat da təstiqlədi. Bütün gecə boyunca De Gouvea Abbası Osmanlı imperiyasına qarşı dərhal müharibəyə başlamağa təşviq etməklə məşğul oldu. Abbas isə yenidən təkrarladı ki, o, imperiya ərazisindən ayrılmadan o, Osmanlıya qarşı müharibəyə başlayacaqdır. De Gouvua bildirdi ki, o, Nəhavənddən xəbər gözlədiyi üçün İsfahanı tərk etmir. Bu zaman Səfəvilərin itirdiyi bölgələrdən biri olan Nəhavənddə yerli kürd tayfaları arasında münaqişəyə Səfəvilərin Həmədan valisi qarışmış, yerli kürd hakimi ilə birlikdə Nahəvəndi mühasirəyə almışdı. Abbas isə ona Osmanlı ilə sülh şərtlərini pozacaq hərəkətlərdən çəkinməyi tapşırmışdı. Nəhayət Osmanlı ilə müharibə başlamadan portuqaliyalı səfir İsfahanı tərk etdi və Abbas Hörmüzə tədbiq edilən ticarət blokadasını qaldırdı. 1 ildən çox ticarət blokadasında qalan və ticarət gəlirlərindən başqa gəliri olmayan Hörmüzə bu müddət ərzində xeyli ziyan dəymişdi və oraya gedən De Gouvea böyük karvanlarla birlikdə oraya yola düşdü.
De Gouvea xatirələrində Səfəvi imperiyasında ticarət yollarının təhlükəsizliyindən də bəhs etmişdir. O, yazır ki, böyük ehtimalla Səfəvi imperiyası yolların təhlükəsizliyi baxımından dünyada birinci ölkədir, o, bunu Abbasın oğrulara, quldurlara qarşı amansız olması və aktiv mübarizə aparması ilə əlaqələndirməkdədir.
De Gouveanın qarşısında duran vəzifələrdən biri də körfəzdəki portuqaliyalılarla bölgənin Səfəvi hakimi Allahverdi xanın arasındakı münasibətləri normallaşdırmaq idi. Onun gəlişi ərəfəsində yenicə ələ keçirilmiş bölgə olan Larda üsyan başladı və Allahverdi xan bu üsyanın portuqaliyalılar tərəfindən başladıldığını şübhələnməyə başladı. Üsyan onun tərəfindən yatırıldı və məlum oldu ki, üsyanla portuqaliyalıların əlaqəsi yoxdur. Bundan sonra o, oğlu İmamverdi xanı De Gouveanı təmtəraqlı şəkildə qarşılamağı və ziyafət verməyi tapşırdı. Səfəvi sarayında həm ata, həm də oğul öz israfçılığı ilə tanınırdılar və təşkil etdikləri ziyafətdə həm elçinin gəlişini, həm də qələbəni qeyd etdilər. Allahverdi həm də oğlu İmamverdinin Abbasın gözündə yüksəlməsini istəyirdi, çünki məqsədi onu gələcəkdə öz yerinə təyin etdirmək idi. De Gouvea Şirazda olarkən Abbas Allahverdiyə çapar göndərərək Nahəvəndin ələ keçirildiyini, onun öz sözünü tutması və avropalıların da öz sözlərini tutmalarını gözlədiyi barədə De Gouveaya məlumat verməsini əmr etdi. Bu ərəfələrdə Abbas Osmanlı imperiyasına qarşı topyekun müharibəyə başladı.
İran körfəzi
Osmanlı imperiyası ilə 1612-ci ildə sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra Abbas artıq Avropa ilə ittifaq qurulmasında o qədər də maraqlı deyildi. Avropaya müharibə zamanı göndərdiyi elçilik heyətləri üzvləri də geri dönməyə başlamışdı. 1613-cü ilin yazında onun elçisi sarayda özünü təqdim etdi. O, dizi üstünə çökərək Abbasın ayaqlaını öpməyə çalışdı və Abbas onu təpiklə özündən uzaqlaşdırdı. Bu edam edilmə əmri demək idi. Ona ittihamlara qarşı özünü müdafiə etmə imkanı da təqdim edilmədi. Dengiz bəyin edamına səbəb olan şelər Avropadan əldə edilmiş hesabatlara əsaslanırdı və şübhəsizki onu izləmək, hesabatları şaha göndərmək üçün heyətə salınmış şəxs tərəfindən göndərilmişdi. Digərlər şeylərlə yanaşı, o, öz şahının sağlamlığı qaydasında olsa belə, ispan kraliçasının ölümünə görə yas paltarı geyinməkdə, elçilik heyəti üzvləri ilə pis davranmaqda və nəticədə onlardan bir neçəsinin xristianlığı qəbul edərək Avropada qalmağı seçməyinə səbəb olmaqda ittiham edilirdi. Sonuncu əməlin cəzası edam demək idi, lakin Ser Robert Şirlinin də daxil olduğu göndərilmiş digər elçilik heyətinin rəhbəri Hüseynəli bəy heyətindən bir neçə nəfərin xristianlığı qəbul etib İspaniyada qalmasına baxmayaraq, edam edilməmişdi. Şahın Dengiz bəyə qəzəbi, ehtimal ki, Kral Filippin onun təkliflərinə müsbət cavab verməməsi və Hörmüz üzərində Portuqaliya nəzarətinə olan qəzəbinin yenidən oyanması ilə daha da artdı. O, indi ipəyin satılmaq əvəzinə İspan kralına hədiyyə edilməsindən və Dəngiz bəyin bunun əvəzində dəyərli heç nə ala bilməməsinə qəzəblənirdi. Həmçinin Dengiz bəyin ipəyin yarısını satıb gəliri cibinə atması haqda da söz-söhbət var idi. Bunu əminliklə iddia etmək çətindir, çünki o bunu etsəydi, şübhəsiz ki, Səfəvi imperiyasına qayıtmağa cəsarət etməzdi.
1613-cü ilin iyununda De Gouvea da ədviyyatlar, qiymətli daş-qaşlar və maraqlı hədiyyələrlə Səfəvi sarayına gəldi. Abbas dərhal ondan bunlardan hansının ipəyin pulu qarşılığı, hansının kralın hədiyyəsi olduğunu açıqlamasını tələb etdi. De Gouveanın ədviyyatın ipək qarşılığında göndərildiyini deməsindən sonra Abbas onun qiymətini hesablatdırdı və bildirdi ki, bu məbləğ ipəyin qiymətindən aşağıdır. O, De Gouveadan yaranmış fərqi ödəməsini tələb edirdi. Həmçinin o, De Gouveanı III Flippə məktub yazmağa və krala ipəyin hədiyyə olmadığını, kommersiya məqsədli göndərildiyini bildirməsini istədi. Osmanlıya qarşı müharibə zamanı ispan kralının heç cür ona vəd etdiyi dəstəyi göstərməməsi şahın qəzəblənməsinə səbəb olmuşdu. Buna görə də, Abbas bir digər Augustunian rahibi olan Belçior dos Anjosu III Flippə yazılmış məktubla İspaniyaya göndərdi. Məktubda yazılmışdı ki, "hökmdarların dost ola bilməsi üçün 2 səbbə vardır, əgər onlar eyni inanca etiqad edirlərsə etiqad hesabına, ya da dövlət işlərinə görə. Birinci hal bizə uyğun deyil, çünki ortada belə bir böyük inanc fərqi var, və ortada digər səbəb də mövcud olmadıqda dostluq üçün təməl də qalmır". Bu, Fars körfəzində İspaniya-Portuqaliya varlığı üçün yaxşı heç nə vəd etmirdi.
Belə bir siyasi ab-havada ermənilər onları nəyin gözlədiyini dərhal başa düşdülər. Avropa qüvvələrinin şaha verdiyi sözlərə əməl etmədikləri, Osmanlı ilə sülh şəraiti olduğuna görə onsuzda çətin vəziyyətdə qalan ermənilər De Gouveanın onlar üzərində Apostolik Ziyarətçi kimi gəlməsi ilə vəziyyətlərinin daha da pisləşdiyini anladılar və Abbası bunda onların günahlarının olmadığına inandırmağa çalışdılar. De Gouveanın şahın hüzurunda ermənilərdən "mənim təbəələrim" deyə bəhs etməsi vəziyyəti daha da qəlizləşdirdi. Şah dərhal ermənilərin İslamı qəbul etmələrini və köçürülmələr zamanı onlara verilmiş yardım pullarını geri qaytarmağı əmr etdi, əks halda onların ya qızları, ya da oğlanları qul ediləcəkdi. Karmelitlər və Auqustunianlar bir qədər pul qoymuşdular, lakin bu pulu Abbas qaytardı və o, De Quveanın yenidən suverenin öz vassalları ilə münasibətlərinə qarışmasına təəccübləndiyini söylədi. De Guvea Hörmüzə getmək üçün tələsik yola düşdü, Auqustunianlar qalan hissəsi müvəqqəti olaraq Bağdada çəkildi və Karmelitlərdən biri istisna olmaqla, hamısı İsfahanı hələlik tərk etməyi ehtiyatlı addım hesab edirdilər.
1614-cü ildən etibarən isə Abbas bütün qəzəbini İran körfəzindəki portuqaliyalılara və ispaniyalılara qarşı yönləndirdi. O, körfəzdəki Hörmüzə və ya oradan daşınan bütün malların keçdiyi Gembruna yenidən hücum etdi. Hörmüzdəki portuqal komandiri ələ keçirdiyi bəzi ərəb tacirləri ilə pis rəftar edərək şahı qəzəbləndirmişdi. Hücumdan əvvəl qızılbaş ordusu karvanların hərəkət yollarını qapalı elan etdilər. Bundan sonra - sentyabrda Gembrun mühasirəyə alındı. Gembrun 80 nəfərlik portuqaliyalı döyüşçü və bundan bir qədər çox yerli əhali arasında toplanmış şəxs tərəfindən qorunurdu. Xristian təqvimi ilə yeni ildən bir neçə gün əvvəl qala İmamqulu xan tərəfindən ələ keçirildi. Lakin Hörmüz adasına hücum etmək üçün gəmilər lazım idi və bu Səfəvi ordusunda yox idi. Həmçinin Osmanlı imperiyası ilə yeni müharibənin başlamasını göstərən əlamətlərin ortaya çıxması Hörmüzün hücuma məruz qalmamasına şərait yaratdı. Artıq Abbas Osmanlı ilə yeni müharibəni dəf edə bilmək üçün başqa problemləri ən azından bir müddətlik dondurmalı idi. O, ələ keçirdiyi heç bir bölgəni verməyəcəyi şərti ilə, Karmelitlərin vasitəçiliyi ilə Hörmüz adasındakı portuqaliyalılarla danışıqlara başladı.
1616-cı ildə Osmanlı imperiyası ilə müharibənin yenidən alovlanması və 1618-ci ildə kövrək sülh müqaviləsinin imzalanması Abbası Avropa ilə diplomatik təmasları davam etdirməyə məcbur edirdi. İspan və portuqaliyalıların bütün səylərinə baxmayaraq, Abbasın məsləhətçisi və diplomatı Ser Robert Şirli 1615-ci ilin martında İsfahana geri döndü. İspan və portuqaliyalılar ingilislərin Abbasa Hörmüzə hücum edə bilməsi üçün onu gəmilərlə təmin edəcəyindən qorxurdular. İngilislər portuqaliyalılar tərəfindən Hind okeanı və İran körfəzindəki hegomoniyaları üçün əsas təhdid olaraq qəbul edilirdilər. Şərqi Hindistan şirkətinin iki gəmisi 1612-ci ildə Hind çayının ağzında Portuqaliya donanmasını məğlub etdi və növbəti il şirkət Moğol imperatoru Cahangirdən yaxınlıqdakı Surat limanında fabrik və ya ticarət bazası yaratmaq üçün icazə aldı. Bura Qoadakı Portuqaliya qərargahından yerləşdiyi sahildən bir neçə yüz mil uzaqlıqda yerləşirdi. Robert Şirli Hindistana gəldikdən sonra portuqaliyalılar evini partladaraq onu öldürməyə çalışdılar. Lakin o və arvadı zədəsiz qurtula bildi. O, Cahangir şah tərəfindən yaxşı qəbul edildi və İsfahana çata bildi. Abbas bu zaman Avropaya yeni bir elçilik göndərmək ərəfəsində idi və bu heyətə yerli şəxsin rəhbərlik edəcəyi gözlənilirdi. Abbas Şirlinin gəldiyini xəbər aldıqdan sonra dərhal bu elçiliyi dayandırdı və Şirlidən bu elçiliyə də rəhbərlik etməsini istədi. Çünki şah yerlilərin rəhbərlik etdiyi diplomatik heyətlərin Avropada özlərini uyğunsuz apardığını, Avropa monarxlarının yanında həm özlərini, həm də öz suverenlərini alçaldığını düşünürdü. Şirli son yaşadıqlarından sonra bunun razılaşmağa çəkinirdi, lakin sonda qəbul etdi və karmelit keşişlərindən biri olan Redemptin də onunla getməsini istədi.
Əvvəlki uğursuzluqlara baxmayaraq, Abbas hələ də İspan-Portuqal əməkdaşlığını Osmanlıya qarşı ən real hərbi ittifaq olaraq görməkdə idi. Həmçinin bu iki dövlət Aralıq dənizində hərbi dəniz donanması ilə manevrlər edə, öz ticarət donanması ilə Osmanlıya gedən Səfəvi gömrük rüsumlarına son qoya bilərdi. Görünür Şirliyə Madridlə ittifa qurmaq üçün sonuncu cəhdi etmək tapşırılmışdı. Lakin danışıqlar uğursuz olarsa, Şerli təkcə ipəklə bağlı yenilənmiş təkliflə deyil, həm də bu dəfə hərbi gəmilər əldə etmək üçün İngiltərəyə üz tutmalı idi. Bunda məqsəd yalnız Hörmüzü portuqallardan almaq ola bilərdi. Şirli İsfahandan ayrılmamış Səfəvi imperiyası ilə ticarət etməkdə maraqlı olan iki ingilis İsfahana gəldi. Şərqi Hindistan Şirkətinin nümayəndələri öz sənaye mallarının satış bazarı kimi Səfəvi bazarını dəyərləndirmək, Hörmüzün 90 mil şərqində olan Cask adasınının limanından istifadə etmək niyyətində idilər. Onların əsas satış istəkləri yun geyimlər idi və Suratdan gələn iki ingilis şirkətlərinin sata bilmədikləri malları üçün yeni bazar axtarışında idilər. Hindistan isti coğrafiyaya sahib olduğu üçün xeyli sayda yun geyim anbarlarda qalmışdı və ingilislər İran platosunun daha soyuq olmasına görə bu geyimləri burda sata biləcəklərini düşünürdülər. İngilis nümayəndələri Richard Steele and John Crowther adlı bu iki ingilis Suratdan Şirliyə ünvanlanmış məktub da gətirmişdilər. Məktubda Şirlidən Səfəvi sarayındakı nüfuzundan istifadə edərək ingilislərə yardım etməsi istənilirdi. O, əvvəlcə ispaniyalı və portuqaliyalıların bunu eşitməsi təhlükəsinə görə təklifi qəbul etməyə çəkindi, lakin sonra "bir ingilis kimi" onlara borclu olduğuna qərar verdi. O, ingilisləri Karmelit keşişlərində gizlədərək, gizli şəkildə iki ingilisi də Səfəvi baş vəziri ilə tanış etdi və onların xeyrinə Səfəvi şahının fərman imzalamasına nail oldu. Abbas ingilislərə ticarət etmək, imperiya daxilində hərəkət etmək, həmçinin Cask adasına gəlmək üçün icazə verirdi. Fərmanda Səfəvi sahillərinin xarici qüvvələrdən qorunmasında ingilislərdən yararlanmaq ifadəsi də var idi və aşkar şəkildə burada düşmən olaraq portuqaliyalılar nəzərdə tutulurdu.
Nəhayət Şirli 1615-ci ilin oktyabrında İsfahanı tərk etdi. İspan-Portuqal qüvvələri ilə yaxınlaşmaq üçün o, Gembrunda əsir olaraq saxlanılan 70 portuqalı da özü ilə götürdü. Bu, Hörmüzdəki Portuqaliya hakimiyyətini ona qarşı əvvəlki düşmənçiliklərini bir kənara qoymağa inandırdı. Buradan Qoaya gedən Şirli Lissabona gedə bilmək üçün burada təxminən bir il gözləməli oldu. Burada olarkən o, yaşlı ispaniyalı elçi Don Qarcia de Silva y Figueroa ilə tanış oldu. Səfəvi imperiyasına da gəlmiş Figueroa geri dönüş yolunda De Gouveanı və Dengiz bəy Rumlunu Madridə aparmışdı. Figueroa onunla söhbəti zamanı açıq şəkildə onun gizli olaraq ingilislərə çalışdığından şübhələndiyini bildirdi. Bu, Şirlinin Qoadan ayrılışına qədər ev həbsində saxlanmasına səbəb oldu. Portuqaliyalılar onun Qoanın müdafiə sistemi barədə məlumat toplayacağından qorxurdular. Qəribədir ki, Hindistanda Moğol sarayında yeni təyin olunmuş ingilis səfiri ser Tomas Roe eyni zamanda Şərqi Hindistan şirkətini Şirli ilə münasibət qurduğuna, razılaşmaya gəldiyinə görə tənbeh edirdi. O, Şirlinin İspaniyanın maraqlarına xidmət etdiyini düşünürdü.
1617-ci ilin yayında Lissabona çatan Şirli 1622-ci ilə qədər burada qaldı və İspaniya-Portuqaliyanın Səfəvilərin ipək ixracını alacağı, Qırmızı dənizi blokadaya alaraq Osmanlı hökumətinə əlavə iqtisadi təzyiq göstərəcəyi bir razılaşma əldə etməyə çalışdı. İspan hökuməti ona inanmırdı və Robertin qardaşı Entoni Şirlinin yenidən ortaya çıxması bu etibarsızlığı daha da artırdı. Rəsmi Madir qəti olaraq yeni bir razılaşmada maraqlı idi, çünki Şərqi Hindistan Şirkətinin Səfəvi imperiyası ilə ticarət əlaqələri formalaşdırdığına dair xəbərlər onlara da çatmışdı. Lakin onların Gembrunun, Qişmin və Bəhreinin geri qaytarılması barədə ön şərtləri Abbas tərəfindən qəbuledilməz idi. Buna baxmayaraq razılaşma qaralama şəklində hazırlandı və bunun iki nümunəsi Abbasa göndərildi. Bu iki nümunənin biri quru ilə, digəri isə Şirli ilə yola çıxmış olan Karmeli keşişi Redempt ilə dəniz yolu ilə göndərildi. O, 1619-cu ilin aprelində Lissabondan portuqlaiyalı admiral Ruy Freire de Andradanın komandanlığı altında 5 gəmi ilə Hörmüzə yola düşdü. Ruy Freireyə Səfəvi imperiyası ilə başqa heç bir Avropa dövlətinin ticarət etməsinə icazə verməmək və Qişm adasında qala tikmək əmr edilmişdi. Bu sonuncu əmr yerinə yetirilərsə, Səfəvilər adanı beş il əvvəl Hörmüzdən ayırıb ələ keçirdikləri üçün müharibə aktı sayılacaqdı. Bu müddət ərzində İspaniya hökuməti də Səfəvi sarayındakı səfiri Don Figeroa vasitəsilə şahla danışıqlar aparmağa çalışırdı. O, hələ 1612-ci ildə De Gouvea və Dengiz bəyin İspaniyaya gəlmiş elçiliyinə cavab olaraq dərhal elçi təyin edilmiş, lakin gecikmələri görə 1617-ci ilin oktyabr ayına qədər öz vəzifəsi üçün yola çıxa bilməmişdi. O, öz işinə Abbası Osmanlı ilə müharibəni davam etdirməyə təvşiq etməklə başladı, bunun qarşılığında Portuqaliya ilə İspaniyanın (bu zaman bir monarxiya altında idilər) da Aralıq dənizində Osmanlıya təzyiqi artıracğaına söz verirdi. O, həmçinin ipək ticarətinin Hörmüzdən keçirilməsinə dair danışıqlar aparmalı idi. Lakin onun gəlib çatdığı zaman Gembrun qızılbaşların əlinə keçmiş və ingilislərin Şərqi Hindistan Şirkəti portuqaliyalıları Hindistanla olan ticarətini sonlandırmaqla hədələyə biləcək səviyyəyə gəlmişdi.
Steel və Crowtherin gəlişindən sonra Şərqi Hindistan Şirkəti portuqaliyalıların onları ələ keçirməyə çalışmasından yayınaraq Ceyms gəmisi ilə Səfəvi imperiyasına ilk mallarını satış üçün göndərdilər. Bu gəmi Caska 2 dekabr 1616-cı ildə çatdı. Bu missiyanın rəhbəri Edvard Konnock Abbasla Osmanlı cəbhəsində döyüşərkən görüşə bildi. Abbas onu dostcasına qarşılayaraq ingilislərə yeni imtiyazlar verən fərman imzaladı. Konnock həmçinin şahın onlara 3 min top ipəyi həm uyğun qiymətə, həm də kreditlə satmağa hazır olduğunu bildirdi. Bundan həyəcanlanan Konnock bütün imperiyanın ipək ticarətini əllərinə ala biləcəyini düşünməyə başladı. Bu rəqəm illik 1 milyon pound sterlinqdən çox iəpk dövriyyəsi demək idi. Son dəyişikliklərdən sonra Fiqueroa şahdan Hörmüz ətrafında ələ keçirdiyi bütün torpaqları geri qaytarmağa və körfəzdə ticarət etməyə başlayan ingilisləri kənarlaşdırmağa razı salmalı idi. Bunun çox çətin olacağı ona ən əvvəldən bəlli oldu. O, hiss edirdi ki, Gembrunun ələ keçirilməsindən sonra qızılbaşlar ispaniyalıların gücündən çəkinmirlər və şah onlara qarşı duyduğu düşmənçilik hissini özünün gizli iradəsi altında gizlətməkdədir. Fiqueroa artıq əslində hədəfinin Hörmüzün itirilməsinin qarşısını almaq, ya da onu gecikdirmək olduğunu başa düşürdü, çünki o, portuqaliyalıların qalanı müdafiə edə biləcəklərinə inanmırdı. O, Hörmüzə gəldiyi zaman portuqaliyalıları qalanın pis vəziyyətdə olmasına, müsəlmanlarla münasibətlərinin gərgin olmasına görə danlamışdı. Bu zaman portuqlaiyalılar məscidi dağıtmışdılar. De Gouvea ilə yaşadığı təcrübədən sonra Abbas hansısa Auqustinian rahibini bir daha diplomat kimi Avropaya göndərmək istəmirdi və bunu din adamlarının hücrələrindən kənarda "sudan qıraqdakı balıq" kimi olduqları ilə əsaslandırırdı. Həmçinin Fiqueroa şahla isti münasibət qura biləcək şəxs də deyildi, o, 67 yaşında, bütün dişlərini itirmiş yaşlı bir rahib idi və spirtli içki içmədiyinə görə şahla qonaqlıqlarda içki içərək yaxınlıq qura bilməzdi. Şahla görüşmək üçün imperiya ərazisindən keçərkən hakimiyyət nümayəndələri ona qadın təklif etsələr də, o, artıq yaşlı olduğu üçün qadınların ona cəlbedici gəlmədiyini bildirərək təklifləri geri çevirmişdi. Figueroa deyir ki, bu şəxslər onun salarınnı və saqqallarının tamamilə ağarmasını görmələrinə baxmayaraq, buna inanmaqda çətinlik çəkirdilər.
Abbas Fiqueroa İsfahana çatdığı zaman Əşrəfdəki sarayında idi. Onun çatmasını xəbər aldıqdan sonra yanındakı italyan səyyah Pietro Della Valleyə onun kim olduğunu soruşdu. Şahın "o, böyük şəxsdirmi?", "o, həqiqətin və bütovlüyün nümayəndəsidirmi?" deyə suallar soruşdu, italyan isə öz növbəsində Fiqueroa ilə heç vaxt şəxsən tanış olmadığını, lakin mənsub oldğu ailənin öz ölkəsinin ən köklü ailələrində olduğunu bildirdi. Daha sonra Abbas Pietrodan niyə İspan kralının Osmanlı ilə müharibəyə başlamadığını soruşdu, Pietronun ispaniyalıların osmanlıları dənizdən narahat etdiyini cavabını aldıqdan sonra isə şah "bunun elə də bir əhəmiyyəti olmadı" deyə cavabladı. Abbas sözünə davam edərək əgər özü İspan kralı olsaydı, ilk növbədə Kipri fəth edəcəyini, daha sonra isə Müqəddəs Torpağı ələ keçirəcəyini bildirdi. Bundan sonra əlavə etdi:
İspan kralı döyüşçü olmalı və şəxsən meydana çıxmalıdır. Vəzirlərə və ya nazirlərə arxalanmaq lazım deyil, çünki belələri ancaq özlərinin rifah içində yaşamalarını təmin etməyə çalışırlar. Ya o, məni kimi ya həyatını itirmək, ya da bütün düşmənlərini ram etmək istəyi ilə şəxsən meydana çıxmalıdır. |
Fiqueroa ilk dəfə şahla 17 iyun 1618-ci ildə Qəzvində görüşdü. Bu zamanAbbas səfərbərlik qərarı verdikdən sonra şəhər meydanında özünün Osmanlı səfiri ilə propaqanda görüşmsəsini etmiş, ələ keçirdiklərini vermək hesabına sülh təklifini rədd etmişdi. Fiqueroa saraya Qəzvin hakiminin, zabitlərin və çoxsaylı döyüşçülərin müşayəti ilə getdi. Onun Abbas üçün gətirdiyi çoxlu hədiyyələri 600-dən çox adam daşıyırdı. Fiqueroanın gətirdiyi çoxsaylı və bahalı hədiyyələr saraya daşındı. Bu müddət ərzində Fiqueroa Osmanlı səfiri ilə eyni vaxtda gəlmək üçün yarım saata yaxın bir az narahatçılıqla saray xaricində gözləməli oldu. Sonra onu sarayın ərazisinə, sərv və çinar ağacları ilə düzülmüş prospektlərə apardılar və su ilə əhatə olunmuş köşkün qarşısında gözləməyi və kiçik bir körpüdən keçməyi söylədilər. O, şahın qarşısına çıxdıqda ispan üslubunda pərəstiş etdi, papağını çıxardı, dizini əydi, şahın şağ əlini öpdü, şahın xalatının ətəyinə toxunub, şahın əlini və öz kralının məktubunu öpərək şaha verdi. Abbas onu isti qarşılayaraq saraya dəvət etdi. Hər tərəfi açıq sarayda o, başda xalça üzərində, hər iki tərəfində gənc əyanla oturmuşdu. Osmanlı səfiri çox pis görünürdü. Şah Figueroa'nın ona verdiyi arquebuslardan birini daşıyırdı və bu, tam uyğun ölçüdə olduğu üçün onu sevindirdi.
Qonaqlığa toplaşanlar arasında Şərqi Hindistan Şirkətinin iki yeni nümayəndəsi olan Tomas Barker və Edvard Monnoks da var idi. Gecə düşən kimi şamlar və məşəllər yandırıldı, hovuzun kənarına bir neçə böyük gümüş şamdan qoyuldu və ətrafdakı bütün bağ fənərlərlə işıqlandırıldı. Şah tərcüməçi vasitəsilə gürcü dilində danışaraq Fiqueroa ilə Osmanlı elçisi haqqında zarafat etdi ki, Osmanlı elçisi başa düşməsin. Fiqueroa bundan o qənaətə gəlmişdi ki, Abbas şahın ona qarşı zahirən mehribanlıq nümayiş etdirməsi tamamilə yanıldıcıdır, çünki onun "məqsədi Osmanlı səfirini qısqandırmaq, İspaniya kralının onun dostluğunu axtardığını və ona çox dəyərli hədiyyə göndərdiyini göstərmək idi".
Fiqueroa qonaqlıqda Abbasın Osmanlı elçisi ilə danışığı zamanı əsəbləşdiyini, elçiyə Osmanlının onu kor olan atası ilə səhv salmamalı olduğunu, atasının bir çox torpağı onlara buraxmasına baxmayaraq, özünün bu torpaqları geri qaytardığını və birdə heç vaxt geri verməyəcəyini qışqırdı. Axşam yeməyi bitəndə artıq gecə yarısı idi və Fiqeroa artıq çox yorulmuşdu, şahın icazəsi ilə geri çəkildi və öz evinə qayıtdı. Bundan sonra şah Osmanlı ordusu üzərinə yürüşə çıxıb həmin ilin sentyabrında qələbə qazandı. Qışı şah Fərəhabaddakı sarayında keçirərkən, Fiqueroa İsfahana getdi və öz kralından gələn yeni məktubları aldı. Kral, məktubda ipək ticarətindən bəhs edir, özünün Osmanlıya qarşı Qırmızı dənizi blokadaya ala biləcəyini əlavə edirdi və bunlara qarşılıq da, Hörmüz bölgəsindən ələ keçirilmiş bütün bölgələrin geri qaytarılmasını istəyirdi. Fiqueroa bunun vaxt israfı olduğunu bilməsinə baxmayaraq, məktubu Karmelit rahibi olan Belçior dos Anxosa verərək şahın yanına göndərdi. Abbas Karmelit rahibini qəbul etməyi rədd etdi və artıq heç bir ticarət sövdələşməsinə, dənizdən blokadaya ehtiyyacı qalmadığını, Osmanlını məğlub edərək sülh imzalamağa hazırlaşdığını və portuqaliyalılara ələ keçirdiyi torpaqların bir qarışını da verməyəcəyini bildirdi. Belə bir cavabdan sonra ispan-portuqal elçisi öz ölkəsinə geri dönmək üçün narahat olmağa başladı, lakin o, şahın icazəsi olmadan geri dönə bilməzdi və belə bir icazə də hələ verilməmişdi. Görünür, Abbasın buna icazə verməməsinin səbəbi Avropadakı Şirlinin məktubundan təsirlənməsi olmuşdu. Şirli məktubda Lissabonda qəbul edilməsi zaman ona hörmətsizlik edildiyini, Fiqueroanı özünün ispan sarayındakı qəbulunun nəticəsi bəlli olana qədər Səfəvi imperiyasında saxlamasını istəyirdi. Fiqueroanın vəziyyəti bölgədəki portuqaliyalıların düşmənçiliyinə görə daha da pisləşdi. O, Hörmüzdəki portuqal komandanın heç bir çaparı buraxmadığına görə Madridə xəbər göndərə bilmirdi. Portuqlaiyalı Auqustin rahibləri Bağdad və Hələbdəki şəxslərə pul verərək metropoliyaya xəbər göndərə bilirdilər. Hörmüzdəki Portuqaliya səlahiyyətliləri, şübhəsiz ki, onun tənqidi fikirlərinin Madridə çatmasını istəmirdilər.
1619-cu ilin yazında Abbas İsfahana gəldi. Buraya gəlişindən bir neçə gün sonra o, heç bir xəbərdarlıq etmədən, yalnız baş xaçəsi Yusif ağa, İsgəndər bəy adlı yoldaşı, ox-kamanını daşıyan qulluqçusu ilə birlikdə Fiqueroanın evinə yollandı. Fiqueroa bağında gəzərkən şahı gördü və təəccüblənərək diz çökdü. Bağda oturan Abbas ondan Qəzvindən bəri keçən müddət ərzində nə etdiyini, kralının sağlamlığını və nə kimi əmrlər göndərdiyini soruşdu. Təxminən bir saat yarımlıq danışıqdan sonra şah oranı tərk etdi və yaxında onunla yenidən görüşəcəyinə söz verdi.
Moğol elçisi Xan Aləmin şərəfinə verilən qonaqlıqda iştirak edənlərdən biri də Fiqueroa idi. Bu zaman Abbasa ispan kralının göndərdiyi yeni məktub təhvil verildi. Bundan şad olan Abbas məclis iştirakçılarına "qardaşı olan ispan kralı"nın ona məktub göndərdiyini bildirdi. Şah Karmelit rahibindən məktubun əsas yerlərini ucadan oxumağı əmr etdi. Bu zaman Fiqueroa yenə yorğun olduğu üçün məclisi tərk etmiş və evinə yollanmışdı. Lakin o, yatağına girdikdən bir qədər sonra şah onu moğol elçisinin şərəfinə fişənglərlə işıqlandırılmış bazarı gəzmək üçün öz yanına gətizdirdi.
Sonrakı mərhələlərdə də Fiqueroa tez-tez saraydakı ziyafətlərə dəvət edildi. Hətta ziyafətlərdən birində Abbas onun qadınlara marağının olmamasının səbəbinin hansısa başqa şey yox, impotentlik olmasını etiraf etməsinin gərəkdiyini bildirməsinə görə məclisdə gərginlik də oldu. Bundan sonra o, moğol səfiri Xan Aləmi işarə edərək əgər moğol imperatoru Qəndəharı geri verməzsə, oranı hərbi yolla alacağını bildirdi. Fiqueroa isə buna cavabında "istəmirəm ki, uşaqlarım Fars tacından bir qarış torpağın oğurlanmasına icazə verdiyim üçün məni qınasınlar" deyərək cavablandırdı. 2 avqust 1619-cu ildə Abbasla Fiqueroanın yeni bir görüşü baş tutdu. İnsanlar arasında elçini görən Abbas atını ona tərəf sürərək "Hispaniya! Hispaniya! Hispaniya! Mən gəldim ki, görüm sənin üçün nə edə bilərəm" dedi və söhbət Abbasın yaxın 2 adamı ilə birlikdə üzbəüz şəkildə davam etdi. Abbasın elçiyə ou atası kimi sevdiyini deməsindən sonra, yaranmış isti mühitdən yararlanmaq istəyən Fiqueroa ona geri dönməsi üçün icazə verilməsini istədiyini, Karmelitlərə və Auqustinlilərə kilsə tikmək icazəsinin verilməsini, Osmanlı sarayında qarışıqlıqlar barədə yeni xəbərlərin gəldiyini, Avropa qüvvələrinin Osmanlıya qarşı yeni nüharibəyə başlayacağı barədə şayiələrin gəzdiyini, indi Bağdada hücum etmək üçün ən uyğun vaxtın olduğunu dedi. Abbas bunlara sakit şəkildə qulaq asaraq, elçiyə son müharibədə ispan kralının sözünün üstündə durmayıb osmanlıya böyük problem yaratmadığını, hətta sultanla sülh imzaladığını xatırladaraq, gər əksinin olacağı təqdirdə özünün Qüdsə qədər gedə biləcəyini bildirib, qazandığı hər şeyə görə Allahdan sonra qılıncına borclu olduğunu dedi. İspan elçi yenidən ispan tələblərinə geri dönərək Səfəvi imperiyasının ingilislərə ticarət yollarından kənarda tutması gərəkdiyin, İspaniyanın müttəfiqi Hörmüz kralından ələ keçirdiyi torpaqları geri qaytarmasının lazımlığını təkrarladı. Abbas bu adaların Hörmüz kralına yoxsa ona mənsub olmasının ispan kralı üçün nə kimi fərq yaratdığını anlaya bilmədiyini, əksinə Hörmüz kralı sünni olduğu üçün şiələrə nisbətən Avropaya daha çox düşmən olduğunu dedi. Başa düşüldüyü qədərilə, Abbas bununla heç bir halda ələ keçirdiyi bölgələri verməyəcəyini, həmçinin almaq istədiklərini də lazım gəlsə hərbi yolla alacağını bildirdi. İspan elçi bir neçə dəfə ingilis ticarət cəhdlərinin sonalandırılması üçün cəhd etsə də, bunların hamısı uğursuz oldu.
Avqustun sonlarında Fiqueroa İsfahandan Hörmüzə yola düşdü. O, yolda ispan kralının məktubunu daşıyan çaparla qarşılaşdı və məktubu qəbul etdi. Bu məktuba iki imperiya arasında razılaşmanın qaralama versiyası da var idi. Məktubu oxuyan kimi Fiqueroa bunun absurd olduğunu anladı, çünki Abbasın ingilislərlə əlaqələrin kəsilməsini, torpaqların geri qaytarılmasını heç cür qəbul etməyəcəyini bilirdi. Çaparda həmçinin şah üçün yazılmış Robert Şirlinin və ispan kralının başqa bir məktubu da var idi. Bu şərtlər altında İsfahana geri dönməyin mənasının olmadığını anlayan Fiqueroa məktubların üzərinə özü də şaha məktub yazıb göndərərək, paytaxtdakı xristian keşişlərinə danışıqları davam etdirməyi tapşırdı. Məktublar və razılaşmanın təklif edilən mətni Abbas üçün oxunduqdan sonra o, qəzəbləndi, qılıncını çıxararaq portuqaliyalılar (həmçinin də ispanları) körfəzdən qovacağına and içdi. O, Hörmüzü indiyə kimi yalnız Osmanlıya qarşı ispan-portuqal monarxı ilə ittifaqda perspektiv gördüyü, həmçinin də Hörmüzə qarşı əməliyyat həyata keçirmək üçün hərbi gəmiləri olmadığı üçün ələ keçirməyə cəhd etməmişdi. İndi isə onlarla əməkdaşlığın heç bir perespektivi olmadığı bəlli oldu və əməkdaşlıq üçün ingilislər daha cəlbedici hala gəldi. Onsuzda Suratda bu iki imperiya arasında qarşıdurma var idi və Abbas bu qarşıdurmanı İran körfəzinə də yaymaq istəyirdi.
Portuqaliyalı admiral Rui Freire 1620-ci ilin iyununda öz qüvvələri ilə birlikdə gəlib çatdı. Körfəzdən ingilisləri qovmaqda qərarlı olan Freire dekabrda Cask adasına gələn 4 ingilis gəmisinə hücum etdi. Döyüşdə kapitan Şillinq öldürülsə də, ingilislər qələbə qazandılar və körfəzə gedən dəniz yolu açıldı. Bu hücum Səfəvi tərəfi üçün yalnız ingilis dəniz gücünün daha üstün olmasını, onların toplarının daha dəqiq nişan almasını əyani şəkildə sübut etdi. Nəticədə Freire uğursuzluqla Hörmüzə dönməyə məcbur olduğu halda, ingilislər 500 top ipəyi gəmiyə yükləyərək Cask adasını tərk etdilər. Həmin ilin yayında Şah Abbas Xəzər sahilindəki Fərəhabaddakı sarayında qızdırmalı xəstəliyə tutuldu. Sarayındakı əyanlardan və yerlilərdən xeyli sayda insan bu xəstəlikdən öldü və şahın da həyatının təhlükədə olduğu bəlli oldu. Bu xəstəliyin şərabı çox sevdiyinə görə Allah tərəfindən cəza olaraq göndərildiyini düşünən Abbas şərab satılmasını və içilməsini qadağan etdi. Bu qadağa növbəti yaz ləğv edildi. Çünki şah sağaldıqdan sonra içki yasaq olduğuna görə insanların daha zərərli maddə hesab edilən tiryək istehlak etməyə başladığına şahidlik etdi.
1622-ci ildə Freire paytaxtında aldığı təlimatları həyata keçirərək Səfəvi imperiyası tərəfindən 1614-cü ildə ələ keçirilmiş Qeşm adasında qala tikdirdi. Portuqaliyalı admiral Luristanın qonşu sahillərini də talan etdi, ələ keçirilən bütün qızılbaşları öldürdü və vilayətin Şah Abbas tərəfindən ilhaqından sonra qızılbaşların məskunlaşdığı kəndləri yandırdı. Portuqallar həmçinin qoşunların daşınması üçün istifadə oluna biləcək gördükləri bütün qayıqları da yandırdılar. Abbas bunu müharibə elanı kimi qəbul etdi və Fars vilayətinin hakimi İmamqulu xana portuqaliyalılara uyğun cavabı verməyi əmr etdi. İmamqulu xan Qeşmdəki adanı mühasirəyə alsa da, gəmi olmadığına görə yenə uğursuzluqla üzləşməkdə idi. Lakin dekabrda ingilislərin yenidən ənənəvi ipək almaq üçün gələcəkləri bəlli idi. Payızda İsfahandakı ingilis şirkətinin nümayəndəsi Edvard Monnoksa əgər ingilis gəmilərinin portuqaliyalılara qarşı qızılbaş ordusuna hərbi donanma dəstəyi verməyəcəyi halda, onlara ipək satışının dayandırılacağı barədə şahın əmri oxundu. Monnoks bunu prinsip olaraq qəbul etsə də, gəmi komandanları ilə məsləhətləşməsinin lazım olduğunu bildirdi. Abbas İmamqulu xanı danışıqlar üçün səlahiyyətli şəxs təyin etdi.
Suratdakı Şərqi Hindistan Şirkəti İran körfəzinə güclü hərbi donanma göndərmişdi. Onlara çatan məlumata görə Qoadan yeni qüvvələrlə gücləndirilən Ruy Freire ilə yeni toqquşmaların yaxın zamanda baş tutması qaçınılmaz olacaqdı. Donanma 14 dekabrda Caska çatdı və burada onlara verilən məktubda Səfəvi imperiyasında Monnoks və digər səlahiyyətli şəxslərlə görüşmələri əmr edildi. Görüş yeri Hörmüzə yaxın olan kiçik limanda baş tutmalı idi. Monnoksu ingilis dənizçilərini şahın arzularını yerinə yetirməyə razı salmaq üçün çətin danışıqlar gözləyirdi. Çünki ingilisləri İran körfəzindən qovmağa çalışan portuqaliyalılara qarşı vuruşmaq ayrı bir şey, başqa bir müsəlman qüvvəsi ilə birləşib katolik olsa belə bir digər xristian qüvvəyə - həm də bu dövlətlə İngiltərə rəsmi olaraq müharibə vəziyyətində olmadığı halda - hücum etmək tamamilə ayrı bir məsələ idi. Lakin güclü şəxsiyyət olan Monnoks gəmi şurası ilə uzun debatdan sonra onları inandıra bildi ki, əgər Səfəvi imperiyası ilə ticarətin davam etdirilməsi istənilirsə ortada başqa bir yol yoxdur, məcbur Abbasın dediklərini qəbul edib ona Qişm və Hörmüzü ələ keçirməkdə yardım edilməlidir. 1622-ci il yanvarın 18-də Monnoks və onun köməkçisi Bell İmamqulu xanla müqavilə bağladılar, lakin sonradan ortaya çıxan fikir ayrılıqları şərtlərin kifayət qədər aydın şəkildə yazılmadığını göstərir. İngilislərə göstərdikləri kömək müqabilində qələbə qənimətinin yarısı verilməli, tərəflər döyüş xərclərini eyni miqdarda qarşılamalı, bütün gələcək gömrük gəlirlərinin yarısı onlara getməli, malları rüsumsuz idxal-ixrac etmələrinə icazə verilməli idi. İranlılar ingilis gəmilərinin İran körfəzində qalmaları üçün çəkdikləri xərcləri də bölüşməyə razılaşdılar. Müqavilə İngiltərə gəmilərindən biri olan Londonun ekipajının etirazına səbəb olub. Onlar döyüş üçün deyil, ticarət üçün işə götürüldüklərini və dost bir xalqın qalasına hücumun "sülhün pozulması" olacağını söylədilər. Onların müqaviməti bir aylıq əlavə maaş vədi ilə ortadan qaldırıldı.
İngilis gəmiləri tez bir zamanda Qişm üzərinə hərəkətə keçdilər. Burada onları Ruy Freirenin komandanlığı altında yerli ərəblərdən və portuqaliyalılardan təşkil edilmiş 450 nəfərlik qarnizon gözləməkdə idi. Qalanı qurudan və dənizdən bombardman edən ingilislər qala qarşısında özlərinin ən böyük 5 topundan ibarət batareya təşkil etdilər. Qalaya əsas hücumları isə 3 min nəfərlik qızılbaş ordusu həyata keçirirdi. Qişm qalasınnı divarları o qədərdə möhkəm deyildi və qısa müddət sonra dağıdıldı. Ruy Freire qarnizonun qiyam etdiyini gördükdən sonra təslim oldu. Portuqaliyalıların bir çoxu Hörmüz sahillərinə buraxıdlılar və qalaya yerləşməyən qarnizonun vəziyyətini bir qədər də çətinləşdirdilər. Digərləri isə körfəzin digər tərəfindəki portuqal mülkləri olan Məskət və Sohara sığındılar. Ruy Freire özü Surata aparılsa da, buradan qaçıb yenidən körfəzə gəlib savaşmağa nail olsa da, döyüş onun üçün uğurlu olmadı. Döyüş nəticəsində ələ keçirilmiş ərəb döyüşçülər bundan əvvəl şahın təbəələri olduqları üçün onların hərəkətləri üsyan kimi qiymətləndirildi və hamısı edam edildi. Döyüşlərdə 3 ingilis həyatını itirdi. Ölənlər arasında məşhur dəniz səyyahı və Arktika kəşfləri ilə məşhurlaşan də var idi.
Qələbədən iki həftə sonra - 10 fevral tarixində böyük qızılbaş ordus Hörmüzə çıxarıldı, bölgə tez bir zamanda ələ keçirildi sürətlə şəhəri ələ keçirdi və İskəndər bəy Münşi tərəfindən "qala tikmək sənətində frankların məharətinin görkəmli nümunəsi" kimi təsvir edilən qalanı mühasirəyə aldı. Dənizdən qalanı bombardman edən ingilislər təkcə qalanı deyil, həm də qala divarlarının yanına sığınan portuqal gəmilərini də bombardman etdilər. Qişmdə olduğu kimi ingilis toplarından quruda batareya təşkil edilmişdi. Bu dəfə portuqallar inadlı müqavimət göstərdilər. 17 martda qala divarlarından birinin dağıdılmasından sonra qızılbaşlar hücum keçsələr də, qalanı ələ keçirə bilmədilər. Portuqal qarnizonu bu qədər şiddətli müqavimət göstərməkdə yaxın müddətdə Qoadan yardım gələcəyinə ümid edirdilər. Belə bir yardım gəlsə də, çox az döyüşçüdən ibarət olmaqla birlikdə, döyüşə çox gec qatıla bildi. 23 aprel 1622-ci ildə iki aylıq şiddətli müqavimətdən sonra qızılbaşların qalanı ələ keçirəcəyi zaman qırğın həyata keçirəcəyindən çəkinən portuqallar təslim oldular.
Bununla da İran körfəzindəki bir əsrlik portuqal hakimiyyəti beləcə sona çatdı. Fiqueroa bu faciəni axmaq ispan-portuqal aqressiv siyasəti ilə əlaqələndirir:
Şuranı xüsusən də ingilislər kimi bacarıqlı bir millət tərəfindən dəstəklənən belə bir qüdrətli Krala Şah Abbasa qarşı müharibə etmək və ona öz ölkəsində hücum etmək kimi axmaq bir işə kimin məcbur etdiyini söyləməyə cəsarət etməyəcəyəm...Hindistanda kiçik qüvvələrin mövcudluğuna baxmayaraq, hər şeydən əvvəl bu qala və Hörmüz bölgəsi açıq-aşkar qaçılmaz məğlubiyyətə və ilk hücum edən tərəfin mərhəmətinə buraxılmışdır. |
Sağ qalmış portuqal döyüşçüləri və qadınlarla uşaqlar Məskər və Sohara aparıldılar. Yenə də portuqallarla birlikdə döyüşən müsəlmanlar edam edildilər. Hörmüz mühüm mal-dövləti ilə birlikdə yağmalandı. Monnoks bunu belə təsvir edir:
Səfəvilər və ingilislər elə bir şəkildə talan etməyə başladılar ki, mən bunu görəndə həm kədərləndim, həm də utandım; lakin bunun üçün heç bir çarə tapa bilmədim. |
Qızılbaşlar xüsusilə ələ keçirdikləri portuqal toplarınnı gücündən təsirlənmişdilər. Bu toplar İsfahana aparıldı və şah sarayının qarşısında sərgiləndi. İsgəndər bəy Münşi bu topları "hər biri Frank top düzəldənlərin sənətlərinin şah əsəri idi" deyə təsvir etməkdədir. Daha sonra ingilislər qızılbaşların qənimət paylarından çoxunu götürdüklərindən şikayətləndilər. Onlar həmçinin qızılbaşların qalanın mühasirəsi üçün daimi olaraq iki gəmi buraxmadıqları halda qalanın işğalında iştirak edə bilməyəcəkləri ilə bağlı tələblərindən də narahatlıq duydular və buna görə də, Hörmüzdən sonra qızılbaşların birlikdə Məskətdəki portuqallara hücum etmək təklifini rədd etdilər. Həmçinin ingilislərin qələbə nəticəsində ələ keçirdikləri qənimət qızılbaşlar tərəfindən ucuz qiymətə satın alındı.
Hörmüz ələ keçirildikdən sonra oranın Abbas üçün artıq elə bir əhəmiyyəti qalmamışdı. O, bütün ticarət dövriyyəsini daha yaxşı qoruya bildiyi, əvvəllər Gembrun, bundan sonra isə şahın adına Bəndər-Abbas adlandırılan limana köçürdü. Bu bölgə sürətlə böyüdü və ingilis ticarət gəmilərinin giriş bölgəsi olan Caskın funksiyalarını da öz üzərinə götürdü. Qısa müddət sonra buraya Holland Şərqi Hindistan Ticarət Şirkəti də ingilislərin əvvəlcə müttəfiqi, daha sonra isə rəqibi kimi müdaxil olmağa başladı. Portuqaliyalılar bölgədəki torpaqlarını itirdikdən sonra bir neçə dəfə buraları geri qaytarmaq üçün cəhdlər etdilər. 1625-ci ilin 11 fevralında Hörmüzdə portuqal gəmiləri ilə ingilis-holland gəmiləri arasında döyüş baş tutdu. Sahildən seyr edən Səfəvi ordusunun od və tüstü çıxaran gəmiləri görəndə heyrətləndikləri deyilir. Döyüş heç bir tərəf üçün mütləq qələbə ilə nəticlənməsə də, Hörmüz üçün portuqallar bundan sonra heç bir təhlükə törədə bilmədilər. Həmin il portuqallar, avropalılar arasında rəqabətin yalnız onun xeyrinə ola biləcəyini görən Abbasın yanına gəldi və onlara bir fabrik qurmağa və Konqda sahildə qala tikməyə icazə verdi. Portuqallar həmçinin Bəsrənin Osmanlı paşası olan hakimi ilə də yaxşı münasibətlərini davam etdirdilər. Bəsrə hakimi İstanbuldan əldə etdiyi daxili müstəqilliyin qorunması üçün portuqallarla yaxşı münasibətləri əhəmiyyətli hesab edirdi.
Hörmüz ələ keçirildikdən sonra iki dövlətində monarxiyası birləşdiyi üçün ispan kralı ingilis hökümətinə hərbi müdaxilə üçün etiraz edib izahat tələb etdi. İzahat olaraq bildirildi ki, şirkət Səfəvi imperiyasının məcbur etməsi ilə döyüşə daxil olmuşdur. İngilis kralı I Ceyms və onun sevimlisi Bukinqem hersoqu portuqal etirazları üçün narahat deyildilər və əldə edilmiş qənimətdən pay almaq fikrində idilər. Bukinqem hersoqu, Ali Lord Admiral olaraq, Şərqi Hindistan şirkətinin gəmilərinin son illərdə həm Portuqaliyadan, həm də Hörmüzdən ələ keçirdiyi qənimətin onda birini almaq hüququna malik olduğunu iddia etdi. Bu, 100.000 funt sterlinq olaraq təxmin edilirdi. O, şirkəti Admiralty Məhkəməsinə şikayət edəcəyi və gəmilərini limanlarda durduracağı ilə hədələdikdən sonra 10.000 funt-sterlinqini əldə etdi. Kral da eyni məbləğin həm də ona veriləcəyini açıq şəkildə bildirərək "mən səni ispanların şikayətindən qurtardımmı? və sən mənə heç nə qaytarmırsan?" dedikdən sonra 10.000 funt-sterlinq də ona verildi.
Osmanlı ilə münasibətlər
Şah Abbas hakimiyyətə gəldiyi zaman Osmanlı ilə müharibə təxminən on il idi ki davam etməkdə idi. 1587-ci ildə Özbək Abdullah xan Heratı, ardınca da Məşhədi tutdu. I Şah Abbas Xorasana hərəkət etdi. Bundan istifadə edən Fərhad paşa Gəncəni (1588) tutdu. Bağdaddakı türk valisi Cığalzadə Sinan paşa isə Nahavəndi (1588) ələ keçirdi. Səfəvi dövlətini şərqdən Özbək, qərbdən isə Osmanlı qüvvələri sıxışdırırdı. Daxildə isə əmirlər arasında çəkişmələr gedirdi. Şah Abbas iç çəkişmələrini aradan qaldırmaq üçün Osmanlı hökuməti ilə barışığa getmək istəyirdi. Osmanlı dövləti də barışığa meyl göstərirdi. Uzun sürən savaşlar Osmanlı dövlətində maliyyə çətinlikləri yaratmışdı, tutulan torpaqları əldə saxlamaq üçün çoxlu güc tələb olunurdu.
Şah Abbas bu şərtlər altında müharibəni davam etdirməyin axmaqlıq olduğunu bilərək sülh danışıqlarına başlayır. Bəzi dairələr buna qarşı çıxır, məsələn Osmanlılarla müqavilə bağlanan ərəfədə Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qacarın başçılığı altında qızılbaş qacarlar Qarabağı tutur və Gəncəni mühasirəyə alırlar. Osmanlıların xahişi ilə Şah Abbas onları dilə tutaraq, Gəncəni mühasirədən çıxarır.
1590-cı ildə İstanbulda imzalanan sülh müqaviləsinə əsasən Osmanlı imperiyası müharibədə qazandıqlarını öz əlində saxlayır. Bura Cənubi Qafqazdakı Səfəvi mülklərinin əksəriyyətini itirdi. Kartli, Kaxetiya çarlığı daxil olmaqla indiki Gürcüstanın şərqi, Mesxeti atabəyliyinin şərq hissəsi, Çuxursəəd, Qarabağ, Şirvan, Azərbaycan (Cənubi Azərbaycan) bəylərbəylikləri, Luristan, Dağıstan, Kürdüstanın bir çox hissəsi, Şəhrizor, Xuzistan, Bağdad və Mesopotamiya daxil idi.{sfn|Uzunçarşılı|1983|page=63}} Bağdad və digər Mesopotamiya bölgələri daha əvvəlki müharibədə itirilsə də, bu müqavilədə Səfəvi tərəfi yenidən oraları Osmanlı mülkü kimi tanımağa məcbur oldu. Ərdəbil, Qaracadağ və Lənkəranın cənub hissəsi Səfəvi imperiyasının tabeliyində qaldı. Həmçinin müqaviləyə Səfəvi imperiyasına ilk 3 xəlifəni təhqir etməyi yasaqlayan maddə əlavə edilmişdi. Bu maddə ilk Osmanlı-Səfəvi müqaviləsi olan Amasya sülh müqaviləsinə də əlavə edilmişdi.
Müqavilə Osmanlı imperiyası üçün böyük uğur hesab edilə bilərdi, çünki onlar böyük əraziləri özlərinə birləşdirirdilər, lakin status-kvo uzun müddət davam etmədi. I Abbas vaxtdan istifadə edərək öz ordusunu yenidən qurdu və özbəklərlə, osmanlılar məsələləri həll etmək üçün uyğun vaxtın yetişdiyi ana qədər hazırlaşmağa başladı.
Əldə qalmış Azərbaycan torpaqları vahid bəylərbəyilikdə birləşdirilir və paytaxt olaraq Ərdəbil şəhəri seçilir. Bəylərbəyi olaraq isə Zülfüqar xan Qaramanlı təyin edilir.
1603–1612-ci illər müharibəsi
Özbək ordularını Xorasanın əksər hissələrindən qovduqdan sonra I Abbas öz ordusuun yenidən təlimlərə cəlb edib döyüş ləvazimatları ilə təchiz etməyə başladı. Onun əsas hədəfi və səbirsizliklə savaşmağı gözləyi rəqibi Osmanlı imperiyası idi. Bu iki ordu arasında müharibə dövrünün ən mühüm müharibələrindən biri hesab edilə bilər. Ordunun təlimlərinə I Abbas özü şəxsən rəhbərlik etsə də, ona Allahverdi xan və azda olsa Şirli qardaşları yardım edirdi. Robert Şirli hətta Səfəvi ordusunun tərkibində böyük şücaət göstərərk döyüşmüş və bu orduda döyüşən ilk ingilis olmuşdur. Şirli qardaşları Səfəvi ordusunu artilleriya ilə tanış etməmişdi, çünki bu zamana qədər ordu artıq odlu silahlarla çoxdan tanış olmuşdu. Şirli qardaşları isə orduda müasir odlu silahlardan istifadə və onların hazırlanması qaydalarının təkmilləşdirilməsinə yardım etmişdi. Abbas onlardan odlu silahların geridəqalmışlığını ortadan qaldırmaq üçün istifadə etməyi düşünürdü, lakin Xorasana olan yürüş zamanı Robert Şirli bir italyan tərəfindən qətlə yetirildi. Çox gümanki həmin italyan da Səfəvi ordusunun odlu silahlar korpusunda xidmət edirdi. Bu dönəmdə Osmanlı hökmdarı III Mehmed əla formada başa düşürdü ki, özbəklərin məğlub edilməsindən sonra hədəfdə Osmanlı imperiyasıdır və Abbas itirilmiş bölgələri bərpa etməyə çalışacaqdır. III Mehmed tərəfindən Abbasa göndərilmiş elçilik üzvləri şaah onun sülhü qorumaq barədə xəbərdarlığını çatdırdılar və onu təhdid etdilər. Əslində isə Osmanlı ordusu bu zaman Avropada Avstriya ilə müharibələr və Anadoludakı üsyanlarla məşğul idilər. Abbas cavab olaraq göndərdiyi elçiliklə sultanın diqqətini öz üzərinə çəkdi və 1599-cu ilin yayında İstanbula çatan elçilik sultana Abbasın özbəklər üzərindəki qələbədən sonra ələ keçirdiyi şəhərlərin qızıl və gümüşdən hazırlanmış açarlarını təqdim etdi.
Abbasın müharibəyə başladığı tarix Osmanlı imperiyasının çətin bir dövrdən keçməsi ilə üst-üstə düşürdü. Abbasın imperiya daxilindəki hakimiyyəti mütləqləşmiş, özbəklər Bəlxdən geri çəkilməyə baxmayaraq, məğlub edilmişdi. Osmanlı imperiyası isə digər tərəfdən uzun illərdən etibarən Avropada Habsburqlarla savaşmaqda idi. Həmçinin iqtisadiyyatında pisləşməsi bitmək bilməyən müharibələrlə birləşdikdən sonra imperiya daxilində üsyanlar başladı. 1596-cı ildən 1608-ci ilə qədər bu üsyanlar demək olar ki, durmadan davam etdi. Bu üsyan yatırıldıqdan sonra dərhal başqa bir üsyan başladı.
Abbas hakimiyyətə gəldiyi andan hazır olduğu zaman sülh müqaviləsini pozmağı planlayırdı. İsgəndər bəy Münşi müharibənin başlamasını Osmanlı hakimlərinin qeyri-qanuni hərəkətləri ilə əsaslandırır. Məsələn, Van hakimi şahın pulunu daşıyan tacirləri edam etdirmiş və pullarını müsadirə etmişdi, Şirvanın Osmanlı hakimi şah tərəfindən qatır və ov heyvanları satın almaq üçün göndərilmiş şəxslərlə pis rəftar etmişdi. Bütün bunlara Abbas tərəfindən göndərilən etirazlar isə cavabsız buraxılırdı. Həmçinin Abbasın Nahəvəndi ələ keçirməsindən sonra Osmanlı tərəfinin göndərdiyi etirazlar da cavabsız buraxıldı. Çünki bu zaman Abbas müharibəyə başlamağı qətiləşdirmişdi.
əfəvi imperiyasına Osmanlı imperiyasına tabe olan, lakin öz muxtariyyətini iki imperiya arasında manevrlər edərək qoruyub saxlayan Qazi bəy adlı yerli hakim yardım edirdi. O, suvereni Osmanlıdan xəbərsiz Abbasla ittifaq bağladı. O, maaşlarını ala bilmədiklərinə görə vaxtaşırı yağma ilə məşğul olan Osmanlı ordusuna zərbə vuraraq üsyan qaldırdı və Abbasdan yardım istədi. Təbrizin Osmanlı hakimi Zəncirqıran Əli paşa bunu xəyanət kimi qiymətləndirərək onun üzərinə ordu göndərdi və Naxçıvandakı dəstələrə də bu orduya qatılmağı əmr etdi. Dərhal Qazi bəy Osmanlı ordusunun Təbrizi dərk etdiyin barədə məlumat verdi və bu zaman artıq İsfahanı tərk edərək cənuba yönələn Abbasa bu məlumat çatdı. Abbas cənuba irəliləyərək Osmanlı imperiyası duyuq düşməsin deyə şayiə yaydı ki, guya o, portuqaliyalılarla savaşmağa gedir və qəflətən şimala yönələrək Kaşana, oradan da Qəzvinə gəldi. Qəzvində Ərdəbil hakimi Zülfüqar xana və digər qızılbaş sərkərdəsi Əmirgunə xan Ağcaqoyunlu-Qacara da ona qatılmaq əmr edildi. Qaynaqlar şəhərdə 5 min tüfəngçi olmaqla qüvvətli bir qarnizonun, təxminən 200 müdafiə topunun və 10 il kifayət edə biləcək ərzağın olduğunu bildirməkdədir. Bununla birlikdə, bu döyüşçülərin önəmli bir qismi Qazi bəyi cəzalandırma hərəkatına qatılmaqla Təbriz xaricindəydi. Bu hadisələr baş verərkən Abbasın yanına gəlmiş Osmanlı elçisinin sərt çıxışına cavab olaraq saqqalını qırxıb İstanbula göndərilməsi faktiki müharibə elanı idi. Təbrizdə qalan qarnizona Əli Paşanın oğlu komandanlıq etməkdə idi. Təbriz 1585-ci ildə Osmanlı işğalına düşdükdən sonra ciddi ziyan görmüş və əhalisinin böyük bir hissəsi şəhərdən köçmüşdü. Zamanla sülh şəraiti hökmsürdüyünə görə, əhalinin bir qismi geri gəlsə də, yerli xalqın əsasını təşkil edən Azərbaycan türklərinin şiə simvollarını daşımaları və ritualları yerinə yetirməsi qadağan edilmişdi. Qızılbaş ordusunun gəldiyini hiss edən yerli xalq ənənəvi Qızılbaş başlıqlarını taxmağa başladılar. Əhalidəki bu dəyişikliyi hiss edən Osmanlı qarnizonu şəhəri tərk edərək qalaya sığındı, lakin qarnizon komandanı şəhəri mühasirəyə alanların kim olduğunu başa düşə bilməmişdi və mühasirəçilərin yağmaçılar olduğunu düşünərək atasına bu yöndə xəbər göndərmişdi. Abbas əvvəlcə bölmələrindən bəzi döyüşçüləri şəhərə sızdırmağı bacardı. Bu döyüşçülər hiss etdirmədən növbəçiləri öldürməyi bacardılar. Bu əsnada, daha 500 döyüşçü tacir kimi şəhərə daxil oldu. Bu döyüşçülər öldürülmüş növbəçilərin keşiş çəkməli olduğu qala qapılarını açdıqdan sonra 6 min seçmə döyüşçü hücum akeçdi. Şəhər daxilində iki ordu arasında toqquşmalar başladı.
Qaladakı qarnizonun komandanı vəzifəsini yerinə yetirən Əli paşanın oğlu ilk öncə hücum edənin kim olduğunu anlamadı və atasına göndərdiyi məktubda qalanın yağmaçılar tərəfindən mühasirəyə alındığını dedi, lakin sonra hücum edənin şah olduğunu anlayandan sonra tez bu barədə məlumatı atasında göndərdi. Səfəvi ordusunun Təbriz önündə olduğunu xəbər alan və Qarnıyarıq qalası üzərinə olan yürüşündən dönən Əli Paşa şəhərə geri dönməyə çalışarkən 28 sentyabr 1603 tarixində Təbrizin şimal-qərbindəki Sufiyan yaxınlığındakı Əzbənt bölgəsində təxminən 15 minlik Səfəvi ordusu ilə qarşılaşdı. Döyüşdə sayıca az olan Osmanlı ordusu böyük bir məğlubiyyətə uğradı. Səfəvi ordusu bu qələbə ilə Təbrizdə mühasirədə olan Osmanlı ordusunun yardım ümidlərinə də son qoydu. Mühasirəyə alanlar Hörmüzdən gəlmiş portuqaliyalıların toplarından da istifadə edirdilər. Səfəvi tərəfi mühasirədəkilərin müqavimətini qırmaq üçün onlara maaşlarının iki qatını təklif etdi və bu təklifi qəbul edənlərin sayı hər keçən gün də artdı. Hətta bildirilir ki, o, cəsarətli və hazırcavab insan hesab etdiyi Əli paşanı özünün ziyafət yoldaşı da etmişdir, lakin qaladakılar üçün vəziyyət o qədər də yaxşı olmadı. 18 illik işğaldan bezən şəhər əhalisi Qızılbaşların savaş çığırtısı olan Allah, Allah deyərək Osmanlı döyüşçülərinə hücum edərək onları qətlə yetirdilər. Verilən məlumatlara görə, hətta yerli qızlarla evlənən Osmanlı döyüşçüləri evlərindən çıxarılaraq öz qayınanaları tərəfindən öldürüldüyü hadisələri belə yaşanmışdır. Sonda Osmanlı ordusu 21 oktyabr 1603-cü ildə təslim oldu.
Osmanlı qoşunlarını Təbrizin qərbinə qovan Şah Abbas öz ordusunu Araz çayına doğru yönəldir. Noyabrın ortasında Abbas qızılbaş ordusu ilə birlikdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına daxil olur. Naxçıvan və Culfa döyüşsüz təslim olur. Hətta Culfa əhalisi şah ordusu gəlib çatmamış üsyan qaldıraraq Osmanlı qarnizonunu məhv edir. Kəsilən Osmanlı döyüşçülərinin başı şaha təqdim edilir. Bundan az bir müddət sonra üsyana qalxan Ordubad da onlara qoşulur. 1604-cü ildə Qars qalası ələ keçirilir. Şah Abbasın birinci vəziri ordubadlı Hatəm bəy Ordubadiin tövsiyəsi ilə Ordubad bunun müqabilində bütün vergilərdən azad edilir. Bu yürüş zamanı şahı müşayət edən alman diplomatı Tektander yazır ki, şah getdiyi hər yerdə xoş qarşılanmış, bölgələrdən, kəndlərdən gələn qadınlar, kişilər, uşaqlar onun başında şənlik etmişdirlər. Bu bölgələrin ələ keçirilməsindən sonra qızılbaş ordusu müqavimətə rast gəlmədən İrəvan qalasına doğru irəliləyir və oranı mühasirəyə alır. Güclü surətdə möhkəmləndirilmiş İrəvanı tutmaq isə heç də asan olmur. Şəhərin mühasirəsi 1603-cü ilin 16 noyabrında başlanır. Şah Abbas məşhur Azərbaycan topçusu tökdüyü iri çaplı toplardan ilk dəfə burada istifadə edir. Qış olduğundan şah mühasirəni davam etdirmək fikrində qərarlı idi və sonda Osmanlı ordusunun tabe olacağını düşünürdü. Bu zaman Allahverdi xan da 18 min atlı və moğol imğeratoru Əkbərin göndərdiyi elçilik ilə birlikdə Abbasın ordusu ilə birləşir. Qış bitdikdən sonra gürcü hakimlərindən biri olan II Aleksandr kiçik bir dəstə ilə şahın ordusuna birləşməyə və tabe olduğunu bildirməyə gəldi. O, Osmanlı imperiyasının vassalı olsa da, Abbasın Osmanlını dəstəkləməməsi ilə bağlı hədələyici məktubunu aldıqdan sonra Tiflisdəki Osmanlı qarnizonunu məhv etmiş və Səfəvi tərəfinə keçmişdi.
İrəvan qalasına hücum etmək üçün Abbas ağır silahlar gətirdi və ətraf bölgədən insanları toplayaraq qala divarları qarşısında istehkamlar tikməyi əmr etdi. Buradan qalaya doğru durmadan toplar və tüfənglərlə atəş ediləcəkdi. Qış boyunca qızılbaş ordusu soyuqlardan ziyan gördü və hər səhər müəyyən bir dəstə donvurmadan həyatını itirdi. İstehkamlar tikildikdən sonra qaladakı Osmanlı qarnizonu üzərindəki təzyiq daha da artdı və may ayının sonuna doğru yavaş-yavaş aclıq və xəstəlik onlara üstün gəlməyə başladı. Nəhayət, may ayının sonlarında qızılbaşların gecə vaxtı qala bürclərindən birini ələ keçirməsindən sonra Osmanlı qarnizonu təslim oldu. Bu vilayətin idarəsi Əmirgunə xan Ağcaqoyunlu-Qacara, Naxçıvan isə Maqsud sultan Kəngərliyə tapşırılır. Gürcüstanın bir hissəsinin də asılılığı buna qədər artıq həll edilmişdi.
Beləliklə, Abbas 1604-cü ildə ilkin olaraq Təbriz və Naxçıvanı Osmanlı işğalından azad etdi. Osmanlıların əsas qüvvələri ilə döyüş hələ qabaqda idi. Qarşıdakı həmin döyüşün ölkənin taleyi üçün önəmli əhəmiyyət daşıdığını başa düşən Şah Abbas Səfəvilərin ənənəvi taktikasını – "yandırılmış torpaq" taktikasını seçir. Ancaq budəfəki öz miqyası və qəddarlığı ilə indiyə qədər edilənlərin hamısını geridə qoyur. Osmanlılarla Şirvanı ayıran nəhəng bir ərazi boşaldılır, şəhərlər təmizlənir, əhali isə İranın mərkəzi rayonlarına köçürülür. Dağıdılan şəhərlər arasında Culfa, Naxçıvan və İrəvan da vardı. Abbasın hücumu və İrəvanın mühasirəyə alınması xəbəri İstanbula çatan kimi Osmanlı hakim dairələri 1604-cü ilin yazında Sinan paşanın komandanlığı altında ordu göndərirlər. Genuya əsilli olan və osmanlı ordusuna əsir düşdükdən sonra İslamı qəbul edib onlar üçün xidmət edən Sinan paşa Osmanlı hakim dairələrində yüksək vəzifələrdə çalışmış, baş vəzir olmuş, Osmanlı donanmalarını və ordularına komandanlıq etmişdi, lakin onun admirallığı quru qoşunlarına komandanlığından daha yaxşı idi. Xüsusən onun Macarıstanla döyüşdən qaçan Osmanlı süvarilərini ağır şəkildə cəzalandırmasından sonra onlar Anadoluya gələrək 1596-cı ildəki üsyana qatılmışdılar.
Sinan paşa 1604-cü ilin iyununda böyük ordu ilə İstanbuldan ayrıldı, orduya xeyli sayda yeniçərilər də daxil idi. Bu zaman Abbas İrəvandan Qarsa və Gürcüstan sərhədi boyunca bölgələrə hücumlar edirdi. Sinan paşanın yürüşə başladığını eşidən Abbas Ərzurumla Qars arasındakı hər yeriyandırdı, o, bununla Sinan paşanın irəliləməsini durdurmağı planlayırdı. Həmin zamanda o, yanına gələn ispan səfiri Luis Pereyra de Lakerdanı hərarətlə qarşıladı. Abbas idni xristian qüvvələrin Osmanlılara qarşı qərbdə tədbiq etdikləri təzyiqi azaldığı üçün narahat olmağa başlamışdı. 1603–1604-cü illər arasında o, bu məqsədlə Avropaya bir neçə səfir göndərdi, lakin Lakerdannı elçiliyinin Osmanlı ilə müharibə ilə bağlılığı yox idi. O, Madriddəki kralının xəbəri olmadan Abbasın yanına gəlmişdi və iki tərəfli münasibətləri inkişaf etdirmək istəyən Qoadakı Portuqaliya canişini tərəfindən göndərilmişdi. O, Hörmüzə edilə biləcək qızılbaş hücumunu önləmək üçün belə bir addım atmışdı. Abbas bu addımı gözləmədiyinə görə dərhal Arazın cənubuna, yəni Cənubi Azərbaycan bölgəsinə keçdi və tərk etdiyi hər yeri yandırılmış torpaq siyasətinə uyğun olaraq darmadağın etdi.
Sinan paşanın yürüşü çox aşağı sürətlə irəliləyrdi. O, Ərzuruma çatdıqdan sonra orada xeyli vaxt keçirdi və oradakı üsyançıların rəhbəri ilə razılığa gələrək əlavə qüvvələr əldə etdi. Mövsümün yürüş üçün gec olduğuna görə Ərzurumda qalmaq əvəzinə o, Qarsa irəliləmək qərarına gəldi. Abbas bu addımı gözləmədiyinə görə dərhal Arazın cənubuna, yəni Cənubi Azərbaycan bölgəsinə keçdi və tərk etdiyi hər yeri yandırılmış torpaq siyasətinə uyğun olaraq darmadağın etdi. Bu bölgədə yaşayan bütün əhalinin dərhal köçürülməsi əmr edildi və əhaliyə köçmək üçün 48 saat vaxt verildi. İrəvan, Naxçıvan və Culfadan köçürülənlər imperiyanın mərkəz bölgələrinə getməyə məcbur edildilər. Onların evləri, tarlaları gələn Osmanlı ordusu yeməy və qalmağa heç nə tapa bilməsin deyə yandırıldı. Əhalinin daşıya bilmədiyi hər şey yandırıldı. Soyuq qış aylarında həyata keçirilən bu köçürmə prosesi zamanı bir çox insan soyuq, aclıq və xəstəlik ucbatından öldü.
1604-cü ilin noyabr ayının əvvəllərində Sinan paşa qızılbaşlar tərəfindən tərk edilmiş Qars şəhərinə çatdı. O, yürüşünü Şirvana doğru davam etdirmək istəyirdi, lakin onun köməkçiləri buna etiraz etdilər və qərara alındı ki, ordu cənuba- Araza doğru irəliləsin və Vanda özünün qış düşərgəsini salsın. Van şahın düşərgəsinin salındığı Təbriz şəhərinə yaxın məsafədə yerləşməkdə idi. Yaz gəldiyində Abbas öz kəşfiyyatçıları vasitəsiylə Sinan paşanın ordusuna dəstək qüvvələrin göndərildiyini öyrəndi və dərhal Allahverdi xana dəstək qüvvələr çatmadan Vandakı Sinan paşaya hücum etməyi əmr etdi. Allahverdi xan Van qalasının kənarında düşərgə salan kürd dəstəsini darmadağın etdi, qaladakı Osmanlı ordusunun bir hissəsi və Sinan paşa ilə əlaqə qurmaq istəyən başqa bir Osmanlı hərbi birləşməsi darmadağın edildi. Bundan sonra Sinan paşa Van gölü boyunca Mesopotamiyanın şimalına doğru geri çəkilməyə başladı və Allaverdi xan Osmanlı sərkərdələrinin kəsilmiş başlarını hədiyyə kimi Abbasa apardı. Bunlar 1514-cü ildə I Şah İsmayılın Osmanlılar tərəfindən məğlub edildiyi döyüşün baş tutduğu düzənlik olan Çaldırana simvolik səfər zamanı Abbasın qarşısında parad edildi.
Sufiyan döyüşü
Güclü formada dəstək aldıqdan sonra Sinan paşa yenidən hücuma keçdi və Azərbaycana yürüş etdi. Nəhayət iki ordu Təbriz yaxınlığında Sufiyan adlı yerdə üz-üzə gəldilər. Osmanlı ordusunun sayı 100 min nəfər, qızılbaş ordusunun sayı isə 60 mindən bir az artıq idi. Bu say fərqini nəzərə alan məğlub olacağı halda qazandığı hər şeyi itirəcəyini bilirdi və buna görə döyüşə girməkdən çəkinir, Təbrizə çəkilmək istəyirdi. O, özünün ən yaxın sərkərdələri ilə birlikdə Osmanlı əsgərlərinin həqiqi sayını müəyyənləşdirmək üçün təpəyə çıxdı və bəlli oldu ki, kəşfiyyatçıların dediyi rəqəm doğrudur, lakin fikrini dəyişdirən Abbas əmr etdi ki, qızılbaşlara rəqəmin az əhəmiyyət daşıdığı deyilsin. Bundan sonra tez-tez məsləhət aldığı, bibisi və Şah Təhmasibin qızı Zeynəb Bəyimin yanına getdi. Bibisi ona rəqəmlərdən çəkinməyib döyüşməyini tövsiyə etdi və bu tövsiyə şah tərəfindən qəbul edildi.
Sufiyan döyüşü 6 noyabr 1605-ci ildə baş tutdu. Elə həmin gün Qaraçaqay xan tərəfindən idarə edilən Səfəvi ordusunun bir hissəsi "döyüş meydanının ən hündür" yerinə çıxdı və bu onların Osmanlı ordusu tərəfindən görünməsini mümkün etdi. O, Abbas]n böyük toqquşmadan çəkinmək barədə əmrini əsas tutaraq kiçik toqquşmalardan sonra geri çəkilməyə başladı. Osmanlı ordusunun komandanlarından biri olan Köse Səfər paşa bunu zəiflik əlaməti kimi dəyərləndirib onları təqib etməyə başladı, halbuki Sinan paşa bunu qadağan etmişdi. Beləliklə, döyüş başladı. Abbas avanqard dəstələrini özü idarə edərkən, Allahverdi xana ordunun əsas dəstəsindən ayrılmış süvari birləşməsinə rəhbərlik etməsini tapşırmışdı. Döyüş zamanı Osmanlının çoxlu sayda mərkəzdəki süvari dəstəsi Səfəvi ordusuna hücum etdi, Abbas yüngül silahlı Səfəvi süvarilərinə cavab olaraq Osmanlı ordusunun sol cinahına hücum etməyi, hiyləgər şəkildə Osmanlı ordusunun arxasına keçməyi əmr etdi. Sinan paşa bu hücumun əsas Səfəvi hücumu olduğunu düşünüb irəliləyən dəstələrinin bir çox hissəsini bu hücumu qarşılamaq üçün oraya yönləndirdi. Hər iki ordunun böyük bir hissəsi bu yerdəyişən Osmanlı dəstələrinin qaçdığını düşündü və elə bu anda Abbas ordusunun əsas gücünü təşkil edən Qızılbaş süvariləri döyüşə atdı. Qızılbaş süvarilərinin amansız hücumuna tab gətirə bilməyən Osmanlı ordusu bütün istiqamətlərdə qaçmağa başladı. Səfəvi ordusu Osmanlı ordusu üzərində böyük qələbə qazandı.Osmanlı imperiyasının şəhərlərinin və bəylərbəyiliklərinin bir çox hakimi ya döyüş meydanında öldürüldü, ya da əsir götürüldü. Döyüşdən sonra şahın qəbuluna gətirilən "iri cüssəli bir Osmanlı əsiri" gizlətdiyi xəncərlə şahın üzərinə hücum etsə də, əlbəyaxa mübarizədə Abbas onu məğlub edib xəncəri yerə atmağa məcbur etdi. Həmin əsir öldürüldü. Sinan paşa ordusunun sağ qalmış hissəsi ilə Vana geri çəkildi. Vanda Hələb paşasını görən Sinan ondan ordusunu onun əmrinə verməsini tələb etdi, tələbi rədd edildikdən sonra isə Hələb paşası edam edildi. Bu edama cavab olaraq Hələbdəki paşanın oğlu Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyan başlatdı. Buradan da Diyarbəkirə doğru geri çəkilən Sinan paşa məğlubiyyətin verdiyi acıya tab gətirə bilməyib öldü. Bəzi mənbələr onun intihar etdiyini də yazmaqdadır.
Abbasın hərbi istedadı döyüşün sonunu müəyyən etməkdə həlledici rol oynayır. Bütün əməliyyatlara şəxsən rəhbərlik edən şah əsas və ehtiyat qüvvələri elə bölüşdürür ki, rəqibin üstün saylı ordusunun öhdəsindən gələ bilsin. Bundan başqa o, gözlənilməz hərbi fəndlər işlədir. Bütün bunların sayəsində həddən artıq qənimət, o cümlədən 100-ə qədər ağır top ələ keçirilir.
Sufiyan döyüşündə alçaldıcı məğlubiyyətə uğrayan Osmanlı imperiyası dərhal Səfəvi imperiyası ilə sülhə nail olmaq istəyir və bunun üçün fərqli yol seçir. Osmanlı sultanının anası şahı sülhə razı salmaq üçün ona Zeynəb Bəyim vasitəsiylə yaxınlaşmaq istəyir və vasitəçi olaraq İstanbulda əsir olaraq saxlanılan gürcü kralının arvadı Gülsarəni seçir. O, Gülsarəyə əgər cəhdlərinin uğurlu ola biləcəyi təqdirdə onun ərini azadlığa buraxağını söz verir. Gülsarənin vasitəçiliyi ilə Zeynəb Bəyimə məktub yazan sultanın anası ondan şahı sülhə razı salmağı xahiş edir və bildirir ki, müharibənin davam etməsi müsəlmanların bir-birinə daha da ziyan verməsi ilə nəticələnəcəkdir. Gülsarə tərəfindən ona gətirilən məktubu oxuduqdan sonra Zeynəb Bəyim cavabında sülh üçün əlindən gələni edəcəyini bildirir, lakin şahın sülhlə bağlı düşüncələri qəti idi və bildirirdi ki, sülhün bərqərar olması üçün Şah İsmayılın atının dəydiyi bütün torpaqlar ona qaytarılmalı idi. Bu tələb Osmanlı imperiyasının sülh üçün itirməyə hazır olduğundan daha yüksək tələb idi.
Sufiyan döyüşündən sonra Abbas ordusuna qısamüddətli bir istirahət verdi və 3 ay sonra, yəni qışın sonlarına yaxın Araz çayını keçərək Gəncəyə hücum etdi. 6 ay davam edən mühasirədən sonra Gəncə qalası ələ keçirildi. Gəncə ələ keçirildikdən sonra Tiflisə doğru hücum edildi və ora da ələ keçirildi. Hüseyn xan Mühasib Qacarın yerinə Qarabağ hakimi təyin olunur. Bundan sonra Abbas qoşunları Lori, Basarkeçər və Gürcüstanı ələ keçirir. 1606-cı ilin qışında Şirvanı ələ keçirən Abbas ordunun hücumun davam etdirilməsi məsələsində müxalifəti ilə qarşılaşdı. Ordudakı zabitlər uzun müddətdir yürüşlərin olmasına və zəif yemləməyə görə ordudakı atların ya ölüb, ya da zəifləməsindən, döyüşçülərin təminatının zəifliyindən şikayətlənirdilər. Həqiqətən də, Osmanlı ordusu körpüyü uçurtduğuna görə buz parçalarının üzdüyü Kürü keçməyə çalışarkən qızılbaş ordusundakı heyvanların bir çoxu tələf olmuşdu. Bu barədə müzakirələr gedərkən qızılbaş ordusu Şirvan bölgəsinin paytaxtı hesab edilən Şamaxını mühasirəyə almışdı və mühasirə zamanı 2 ay demək olar ki heç durmadan yağan yağışlar ordunun düşərgəsini bataqlığa çevirmişdi, lakin bu dövr ərzində Xəzər dənizinin sahilində yerləşən və mühüm şəhərlər hesab edilən Dərbənddə, Bakıda səfəvipərəst üsyanlar qalxdı. Üsyanların qalib gəlməsindən sonra şəhər qızılbaşlara təslim edildi.Şamaxı qalasıda toplarla uçurduldu və hücumla şəhər ələ keçirildi. Şirvan bölgəsinin də geri qaytarılması ilə Abbas demək olar ki, 1590-cı il müqaviləsi ilə itirilmiş bütün Səfəvi torpaqlarını geri qaytarmağı bacardı və 1555-ci ildə imzalanmış Amasya sülh müqaviləsinin müəyyən etdiyi sərhədlər yenidən bərpa edildi.
Osmanlı tarixçisi yazırdı:
Beləliklə, İslam döyüşçülərinin 10–12 ildə əldə etdikləri hər şey itirildi. Bu allahsız şah ikicə ildə hər şeyi döyüşlə əlimizdən aldı. |
Rover Savoryə görə, Sufiyanda "sayca və atəş gücü baxımından Osmanlılardan daha aşağı olan qüvvələrini ehtiyatla idarə edən və kritik anda ehtiyatını işə salan, özünü mükəmməl qabiliyyətə malik bir general kimi göstərdi".
Osmanlı imperiyası üzərində böyük qələbəsinə ithafən Abbas 1607-ci ilin sentyabrında İmam Rzanın Məşhəd şəhərində yerləşən məqbərəsini ziyarət etdi. O, öz hakimiyyətini getdikcə daha çox İmam Rza ilə əlaqələndirirdi. Həmçinin İmam Rza vəqfi ilə birlikdə, öz əcdadlarının uyuduğu Ərdəbil vəqfinə də böyük məbləğ də ianə etdi. Məşhəddəki vəqfə edilən ianə Məhəmməd peyğəmbər, onun qızı Fatimə və 12 şiə imam, yəni Əhli-Beyt adına edilmişdi. Edilən ianə Abbasın şəxsi mülklərindən, İsfahanda yeni tikdirdiyi karvansaraylardan, dükanlardan və hamamlardan gələn gəlirlərdən toplanmışdı və Abbas ianə edərkən, bu məbləğin idari xərclərə, burada işləyənlərin ehtiyaclarına xərclənməsini şərt qoymuşdu. Həmçinin bu məbləğdən buranı ziyarətə gələn zəvvarlara, burada yaşayan tələbələrə, alimlərə, qonşu məhəllədə yaşayanlara da yardımlar edilməli idi. O, özünün ərəbcə yazılmış və əsasən teologiya barədə olan kitablar kolleksiyasını da buraya hədiyyə etdi. Buraya Quranın nüsxələri, Quran üzərinə yazılmış təfsirlər, Şiə yurisdiksiyası, İmamların və peyğəmbərin həyatı barədə olan kitablar daxil idi. Bunlar dini hüquq baxımından mühüm kitablar hesab edilirdi. Səfəvi sülaləsinin Ərdəbildəki vəqfinə isə, o, farsca yazılmış bütün kitablarını hədiyyə etdi. Bu kitablar əsasən dünyəvi mahiyyətdə idi və farsca ədəbiyyat, tarix barədə yazılmışdı. O, həmçinin özünün məşhur çini qablar kolleksiyasını da buraya hədiyyə etdi. Mal-mülkdən isə sürülərlə at, eşşək, dəvə, qızıl-gümüş, qiymətli daş-qaş da Ərdəbildəki Şeyx Səfi vəqfinə ianə edildi. Digər bir əmrlə isə, Şeyx Səfi məqbərəsiin əsaslı təmirinə başlanıldı. Bu iki vəqfə ianə Abbasın hakimiyyətinin legitimliyinin iki sütununu təşkil edirdi — Ərdəbil vəqfi sülalə, İmam Rza isə dini legitimliyi. Həmçinin o da əlamətdar ki, Abbasın bütün bu yürüşləri zamanı onu müşayət edən, şahlıq münşiliyinin katibi və rəsmi tarixçisi olan İsgəndər bəy Münşi onun qələbələrini Əmir Teymurun zəfərləri ilə müqayisə etmişdir. Abbasın özü də Əmir Teymurla assosiasiya edilməyi xoşlayırdı. Bu da Böyük Moğol imperatorları ilə ortaq legitimlik demək idi.
İsgəndər bəy Münşi yazırdı:
Teymurun dönəmindən etibarən keçən 250 il ərzində heç bir hökmdar öz ordusunu 5 il fasiləsiz döyüş meydanında tutub belə fasiləsiz qələbələr qazanmamışdır. |
Bunları etdikdən sonra Abbas uzun müddətdir olmadığı İsfahana gəldi və burada qazanılmış qələbələr bir neçə gün fasiləsiz şəkildə qeyd edildi.
Osmanlılar itirdikləri ərazilərin əldən çıxması ilə barışmaq istəmir və 1590-cı il müqaviləsinə qayıtmaq tələbi qoyurdular. Bu isə 1612-ci ildə bağlanmış yeni sülh sazişi imzalanana qədər fasiləsiz müharibələrə gətirib çıxarır.
Son müqavimətlər
Abbas Avropa dövlətləri ilə sıx diplomatik əlaqələr saxlayaraq digər tərəfdən Osmanlı imperiyası ilə Amasya sülh müqaviləsi əsas olaraq qəbul edilmək şərti ilə sülh imzalamağa çalışırdı, lakin yaxın gələcəkdə Osmanlı ilə sülhün mümkünlüyü real görünmürdü. İstanbul və İsfahan arasında durmadan səyahət edən hər iki imperiyanın diplomatları yekun sülh şərtlərində razılığa gələ bilmirdilər. Sülhə əngəl olan əsas şərt Osmanlı imperiyasının Abbasın ərazi əldə etməsini tanımaq istəməməsi və sülhü müsəlman birliyinə əsaslandırmaq istəyi idi. Onlar bildirirdilər ki, münaqişənin davam etdirilməsi "yalnız müsəlman dünyasına qarşı davamlı müharibə vəziyyətində olan frank hökmdarları ilə mübarizə aparan müsəlman qüvvələri zəiflədəcək, xristianlar və digər kafirlər arasında bədnam sevinc doğuracaqdı". Bu arqumentin şübhəsizki Səfəvi sarayında müəyyən şəxslərə təsiri mövcud idi, xüsusən şiə üləma təbəqəsi şahın xristianlarla ittifaq quraraq sünni olsa belə, müsəlmanlara qarşı mübarizə aparmasını bəyənmirdilər. Ser Robert Şirli sülhə qarşı idi və müharibənin davam etdirilməsini istəyirdi. Müharibə lehinə dəstəyin güclü olduğu çevrələrin bir digəri qulamlar, digəri isə əsasən ənənəvi olaraq Osmanlı ilə müharibələrlə məşğul olan qızılbaşlar idi.
Abbas sülh tərəfdarlarının fikirlərini tamamilə nəzərdən qaçıra bilməzdi. Barışıq tonunu mənimsəyərək cavab verdi ki, "əgər sultan geri götürdüyü və miras olaraq özünə məxsus hesab etdiyi ərazilərə qarşı hər hansı bir iddiadan imtina edərsə, o zaman "bütün müsəlmanların xeyrinə sülhü müzakirə etməyə hər an hazırdır". Abbas Osmanlı elçilərindən biri ilə olan görüşündə "müsəlman hökmdarlarının sülh və əmin-amanlıq içində bir yerdə yaşamalarından və bununla da iman düşmənlərinin planlarını puça çıxarmaqdan daha yaxşı nə ola bilər?" deyə ritorik və bir qədər də diplomatik məharətlə sözünə davam etmişdi. Bundan sonra o, İstanbula gedəcək elçisini Osmanlı paytaxtında 1555-ci ildə şahın babası I Təhmasib ilə Sultan Süleyman Qanuni arasında imzalanmış müqavilə əsasında sülh üçün çalışsın. Əgər bu şərtlər qəbul edilərdisə, Abbasın əldə etdiyi və 1590-dan əvvəl Səfəvilərə məsnub olan torpaqlar hüquq olaraq Abbasın hakimiyyətinə keçəcəkdi. Hər bir halda, bu tələb əvvəlki tələbdən daha mülayim tələb idi, çünki o, əvvəlki sülh tələbində ulu babası Şah İsmayılının atının ayağı dəyən hər bir yeri tələb etmişdi ki, bu da Bağdad və Mesopotamiyanın yerdə qalan qisminə də iddia etmək demək idi.
1608-ci ildə Osmanlı baş vəziri Quyuçu Murad paşa Anadoludakı son üsyançıları da məğlub etdi və üsyançıların minlərlə tərəfdarları Səfəvi imperiyasına sığndı. İki il sonra 90 yaşlı Murad paşa Osmanlı ordusunun Təbrizə yürüşünə başladı. Abbas dərhal yandırılmış torpaq siyasətinin tədbiq edilməsini əmr etdi. Təbriz yaxınlığında qızılbaşlarla baş tutan toqquşmalardan və qışın yaxınlaşmasından sonra Osmanlı ordusu Diyarbəkirə geri çəkildi. Murad paşanın burada vəfat etməsi yürüşün də davam etdirilməməsi demək idi. Abbas da Osmanlı tərəfinə sülhün imzalanacağı təqdirdə Osmanlıya itirdiyi torpaqlara görə kompensasiya olaraq illik 200 tay ipək verməyə razı oldu. Beləliklə, Amasiya sülh müqaviləsini yenidən qüvvəyə mindirən sülh müqaviləsi imzalandı. Əslində isə bu atəşkəs müqaviləsindən başqa bir şey deyildi, çünki Osmanlı imperiyası itirdiyi torpaqları geri qaytarmaqda qərarlı idi və bu bir müddət sonra yeni müharibənin başlanmasına səbəb oldu.
İstanbul müqaviləsi
Sülhün şərtləri belə idi:
- Osmanlı imperiyası 1590-cı il sülhü ilə əldə etdiyi bütün torpaqları itirdiyini qəbul etdi.
- İki imperiya arasında sərhəd xətti 1555-ci il Amasya sülh müqaviləsi ilə müəyyənləşən sərhədlər olaraq qəbul edildi.
- Səfəvi imperiyasi qazandığı torpaqlara görə Osmanlı imperiyasına kompensasiya olaraq illik 200 top (59.000 kq) ipək verməyi qəbul etdi.
- Müqəddəs ziyarətlərə gedən Səfəvi vətəndaşlarının səyahət yolları dəyişdirildi. İndi onlar İraq əvəzinə Suriyadan getməli idilər.
- Şəhrizor əyalətini ələ keçirənn Hiləv xana və Seyid Mübarəkə Səfəvi imperiyası yardım etməyəcəkdi.
- Osmanlı imperiyası əgər ruslara qarşı əməliyyat həyata keçirərdisə, Səfəvi imperiyası onlara əngəl olmayacaq, ruslara yardım etməyəcəkdi.
1612-ci il sazişinə əsasən, mövcud sərhədlər tanınır. Faktiki olaraq, osmanlılar şah Abbasın tutduğu torpaqlardan əl çəkirlər. Bu sülh müqaviləsi cəmi 3 il qüvvədə qala bildi və Abbas ən əvvəldən ödəməli olduğu kompensasiyanı ödəməkdən imtina etdi.
1615–1618-ci illər müharibəsi
Osmanlı imperiyasının baş vəziri və 1612-ci il sülhünün əsas memarı Nasuh paşa 1614-cü ilin oktyabrında edam edildi. Onun xələfi Mehmed paşa 1612-ci ildə itirilmiş torpaqları geri qaytarmaqda qərarlı idi. O, sülh müqaviləsini pozmaq üçün Abbasın 1612-ci il sülhü ilə nəzərdə tutulmuş 200 top ipəyi verməkdən imtina etməsini və Osmanlı mülkü olan Gürcüstana yürüşlər etməsini əsas göstərdi. Gürcüstana olan bu yürüşlər 1613–1614-cü illərdə olmuşdu. Şaha tabe olan iki gürcü şahzadəsi üsyan qaldıraraq onlara qonşu olan, lakin Osmanlı sultanına tabe olan bir digər gürcü şahzadəsinə sığınmışdı. Buna cavab olaraq Abbas Gürcüstanın şərqinə yürüş etmiş, kilsələri məscidə çevirmiş, üsyançı şahzadələrə yardım etməkdə şübhəli bilinən hər yeri dağıtmışdı. Bu dağıdılan yerlərə bəzi Osmanlı vassalı olan bölgələr də daxil idi. Bu yürüş zamanı qızılbaş ordusu 40 min qoyun və mal-qara sürüsü ələ keçirmiş, 30 min əsir alıb imperiyanın mərkəzi bölgələrinə aparmışdır.
Osmanlı imperiyası ilə münaqişənin yenidən başlaması ərəfəsində Qafqazdan 15 min xristian ailəsi Mazandarana köçürüldü. Şahın məqsədi Xəzər sahillərini abadlaşdırmaq və orada Əşrəf, Fərəhabad kimi yerlər inşa etmək idi. Bu köçürülənlərin içərisində xristianlarla yanaşı Osmanlı ilə əməkdaşlıq edə biləcəyindən şübhələndiyi bir qədər sünni əhali və yəhudilər də var idi. Bu əsnada Cənubi Azərbaycan ərazisindəki Səfəvi Sufi ordeninin bir neçə üzvünü də xəyanətdə ittiham edərək edam etdirdi. O, onların sədaqətsizliyini daha ciddi hesab edirdi, çünki bu, sufi ustadı kimi ona borclu olduqları mütləq itaətin pozulması idi.
I Şah Abbas sülhün pozulmasının qarşısını almaq üçün hədiyyələrlə öz elçisini I Sultan Əhmədin yanına göndərdi, lakin Osmanlı sultanı müharibəyə başlamaq haqqında qərar verdi. I Şah Abbas Qasım xanla 200 tay ipəyi Osmanlı sarayına göndərsə də sultan qərarını dəyişmədi. Növbəti dəfə göndərilən Səfəvi elçisi həbs edilib zindana salındı. Beləliklə, 1616-cı ilin aprelində baş vəzir Qara (və ya Öküz) Mehmet paşanın rəhbəriyi ilə Osmanlı ordusu Ərzurumdan yürüşə başladı. Hələbdən Qarsa gələn Mehmed paşa buradakı qalaları möhkəmləndirərək iki qüvvəni İrəvan və Nəhavəndi ələ keçirməyə göndərdi. İrəvan yaxınlığında kiçik Səfəvi qüvvəsi məğlub edildi və şəhər mühasiriyə alındı. Osmanlıların lazımı mühasirə silahlarından yoxsun olmaları ilə birlikdə, mühasirədəki qızılbaşlar cəsarətlə müqavimət göstərirdilər. Osmanlı ordusu həm qızılbaşların qəfil hücumlarından, həm də soyuqdan böyük itkilərə məruz qaldılar. Nəhayət Mhmed paşa İrəvanın mühasirəsini ləğv etməyə və Ərzuruma geri çəkilməyə məcbur oldu. 1616-cı ilin noyabr ayının 17-də o, vəzifəsindən alındı və yerinə Damat Xəlil oaşa təyin edildi. O, şərq ordularının komandanı oldu. O, cəbhəyə gəlmək üçün yolda olarkən bölgəyə hücum edən Osmanlı vassalı Krım tatarlarının dəstələri Gəncəni, Naxçıvanı və Culfanı yağmaladı. 1617-ci ildə hərbi əhəmiyyət baxımından əhəmiyyətli bir hadisə baş vermədi. 1618-ci ildə Xəlil paşa Səfəvi imperiyası üzərinə yeni hücuma başlamaq qərarına gəldi. Onu Krım tatarlarının və gürcülərin dəstələri dəstəkləməkdə idilər, lakin yürüşə başlamamışdan əvvəl o, Qəzvindəki şahın yanına elçi göndərərək sülh təklif etdi və sülhün şərti olaraq şahdan ələ keçirdiyi torpaqları tərk etməsini istədi. Bu dəfə də Abbas bu dəfə birbaşa xalqa müraciət etməyə başlayan daxildəki sülh tərəfdarları ilə mübarizə aparmağa məcbur oldu. Yaxşı formada planlanmış təbliğatını işə salmaq üçün o, Osmanlı elçisini Qəzvinin əsas meydanında atın üzərində, həm də arxasında böyük xalq kütləsinin toplaşdığı halda qarşıladı və elçi ona sultanın məktubunu təqdim etdi. Elçi ona məktubu təqdim edərkən Abbas artıq sülh şərtlərindən xəbərdar olmaqla birlikdə, onları qəbul etməməkdə qərarlı idi. O, məktubu əzib kənara atmaqla birlikdə, yüksək səslə "artıq nə sülh şərtləri barədə eşitmək, nə də məktub görmək istəyirəm, bütün olanlar, əgər Osmanlı onlara aid olanlarla yetinməklə kifayətlənsə və Səfəvilərə aid olan mülklərə iddialarına ara versəydilər bir neçə sözlə yekunlaşdırıla bilərdi". Sonda əlavə etdi ki, əgər o, müharibə aparmağa məcbur edilərsə axıdılacaq bütün məsumların qanının günahı Osmanlının boynunadır. Belə olan halda o, özünü qoşunlarının komandanı yerinə qoyaraq bildirdi ki, Osmanlı öz mal=dövlətinə və çoxlu əsgərlərinə güvənə bilər, lakin onun tərəfində Allah, Məhəmməd və Əli var. Elçi çox gümanki ətrafdakıların eşidə bilməyəcəyi alçaq səs tonu ilə Osmanlının bu şərtlərlə sülh imzalaya bilməyəcəyini bildirdikdə, şah müharibədən başqa yolun olmadığını elan etdi. O, öz döyüşçülərinin savaş bacarıqlarını Osmanlı döyüşçülərinin bacarığı ilə müqayisə edərək, Osmanlı döyüşçülərini böyük türbanlar geyinən və soyuğun qorxusundan əllərini həmin paltarların qollarında saxlayanlar adlandırdı. Bundan az əvvəl baş tutmuş Mehmed paşanın uğursuz yürüşünü nəzərdə tutaraq, elçiyə Osmanlı döyüşçülərinin "dörd nala çaparaq döyüş meydanından qaçdığını" xatırlatdı. Bundan sonra şah atını döndərərək oradan uzaqlaşmağa başlayan kimi oraya toplaşmış kütlədən "Allah, Allah" səsləri ucalmağa başladı.
Bundan sonra qüvvələrini səfərbər edən Abbas Osmanlı ordusunu qarşılamaq üçün Azərbaycana yürüş edir. Ordusunun bir hissəsi ilə əcdadlarının dəfn edildiyi Ərdəbil şəhərinə gedən Abbas buraya gəlmiş daha bir Osmanlı elçi heyətini rədd edir. O, hətta elçi ərazi tələblərini rədd etdikdən və Abbasdan sadəcə olaraq ipək xəracını ödəməyi və oğlunu İstanbula girov kimi göndərməyi xahiş etdikdən sonra da sülh təklifindən imtina etdi. Oğlunun İstanbula girov kimi aparılması təklifinə o, qılıncını çəkərək "bu mənim oğlumdur, əgər apara bilirsənsə apar" deyərək cavab verdi. O, yeni ordu komandanı Qaraçaqay xana Osmanlı ordusunun keçəcəyi bütün yerləri yandırmağı, ərzaq və ya yem axtarmağa göndərilmiş Osmanlı dəstələrinə hücum etməyi, əsas Osmanlı ordusu ilə açıq döyüşə girməkdən çəkinməyi əmr etdi. O, qış gəldiyi zaman soyuqlardan əziyyət çəkən və ərzaq qıtlığı ilə üzləşən Osmanlı ordusu ilə döyüşə girməyi planlayırdı. O, əhalisinin köçürüldüyü Təbriz şəhərinə Osmanlı ordusunun daxil olmasına şərait yaratdı.
Sınıq körpü döyüşü
Hələ Osmanlı ordusu Təbrizə daxil olmamaışdan əvvəl Abbasın yanına göndərilən elçi yenə də Xəlil paşanın yanına əli boş gəlməklə yanaşı, ona ordunun keçəcəyi yerlərin hamısının qızılbaş ordusu tərəfindən yandırıldığını, qızılbaş ordusunun bu işlərlə məşğul olduğunu bildirmişdi. O, bir neçə minlik Krım tatarı dəstəsinin rahatlıqla qızılbaş dəstələrini yaxalaya biləcəyini də iddia etmişdi. Bu basqını etmək məsafə uzun və yerlər quraq olduğundan rədd edildi, lakin sonda Xəlil paşanın istəyi ilə bu hərbi əməliyyat planı qəbul edildi. Diyarbəkir bəylərbəyi Mustafa paşa, Van bəylərbəyi Almaçı Mehmed paşa, Sivas bəylərbəyi Osman paşa, Rumeli bəylərbəyi Arslan paşa, Hələb bəylərbəyi Abaza Mehmed paşa və Krım xanı Canıbəy Gəray Ərzurum bəylərbəyi Həsən paşa komandanlığı altında bu basqını həyata keçirməklə vəzifələndirildilər. 22 avqustda təxminən 50 min nəfərlik Osmanlı ordusu Sərab bölgəsinə çatdılar, lakin bundan bir gün əvvəl yeniçəri sıralarından qaçan Qızılbaş Əli bəy adlı bir nəfər Qaraçaqay xana bu basqın planı barədə məlumat vermişdi. Səfəvi ordusu Sınıq körpü adlanan yerdə Osmanlı ordusunu gözləməkdə idi. Yorğun, susuz və ac olması ilə birlikdə, odlu silahlardan yoxsun Osmanlı ordusu Səfəvi ordusu tərəfindən pusquya salındı və heç döyüş düzülüşü ala bilmədən cəmi bir neçə saatlıq toqquşmadan sonra qaçmağa başladı. Ərzurum bəylərbəyi Həsən paşa, Rumeli bəylərbəyi Arslan paşa, Diyarbəkir bəylərbəyi Mustafa paşa öldü, Van bəylərbəyi Almaçı Mehmed paşa və Şirvanlı Mustafa paşa əsir düşdü. 15 min döyüşçüsünün öldüyü Osmanlı ordusunun 500 nəfəri də əsir düşdü. Bu basqının alovlu dəstəkçisi olan Krım xanı Canıbəy Gəray da əsir düşmək üzərə ikən yeniçərilərin inadı müqaviməti nəticəsində qurtula bildi, lakin onun köməkçisi Mirzə bəy əsir götürüldü. Əsirlər bu zaman Ərdəbildə olan Abbasın hüzuruna göndərildi. Qaraçaqay bəyin Osmanlı ordusunun dəstələri üzərində Sınıq körpü döyüşündə tam qələbə çalması xəbərini alanda Abbas Ərdəbildən də imtina etmək ərəfəsində idi. Nəticəni nəzərə almalıyıq ki, o, Abbasın əmrlərinə tabe olmamış və genişmiqyaslı döyüşə cəlb edilmişdi. Məğlubiyyətdən sonra Osmanlı ordusu fikir mübadiləsi üçün toplaşdı. Bəzi komandanlar geri çəkilməyin uyğun olduğunu iddia etdilər, bəziləri isə, geri çəkilməklərinin qızılbaş ordusunu daha da cəsarətləndirəcəyini, ən yaxşısı irəliyə doğru yürüşü davam etdirmək olduğunu bildirdilər. Xəlil paşa bunu qəbul etdi və Osmanlı ordusu Ərdəbilə yürüməyə başladı.
Sərab müqaviləsi
Yürüş zamanı Xəlil paşa yenidən elçisi Osman ağanı Abbasın yanına göndərdi. Artıq sentyabr gəldiyində Osmanlı ordusunun komandanı Xəlil paşa yürüşünün uğursuzluğunu qəbul etmiş halda idi və yeni sülh şərtləri təklif etdi. Sülh şərtlərinə görə Abbas bu və əvvəlki müharibədə ələ keçirmiş olduğu bütün torpaqların ona məxsusluğunu yenidən Osmanlı imperiyasına qəbul etdirdi. Bunun qarşılığında o, illik 100 tay ipəyi qarşı tərəfə verməyə razı oldu. Əvvəlki müharibəni bitirən müqavilədə bu 200 tay idi. Həmçinin qarşılıqlı olaraq əsirlərinin dəyişdirilməsi də nəzərdə tutulmuşdu. Həmçinin Səfəvi tərəfi Şimali Qafqazdakı Osmanlı subyektlərinə hücum etməyəcəyini də bildirdi.
Bundan sonra şah Abbas Gürcüstana hücum edib, onun şərqini talan edir, 30 min nəfər dinc sakini isə əsir götürür. Bunun cavabında 100 minlik Osmanlı ordusu Qafqaza yollanır. Özünün ənənəvi taktikasına uyğun olaraq, Şah Abbas Qarabağ bəylərbəyisi Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qacara əmr göndərir ki, Gəncə qalası dağıdılsın və onun iqamətkahı köçürülsün. Şah Abbas açıq döyüşdən yayınaraq osmanlı ordusunun arxa cəbhə ilə əlaqələrini qırmaqla kifayətlənir. Aclığa və baş alıb gedən epidemiyaya dözə bilməyən osmanlılar 1616–1617-ci ilin qışında böyük itkilər verərək, geri çəkilirlər. O biri il Xəlil paşa osmanlılar və Krım tatarlarından ibarət çoxsaylı ordusu ilə Təbrizə, sonra isə Ərdəbilə hücum çəkir. Şah Abbas əhalisini irəlicədən köçürdüyü hər iki şəhəri döyüşsüz tərk edir.
İndiyəcən hər dəfə irimiqyaslı döyüşdən yayınan Şah Abbas nəhayət, Sınıq körpü adlanan yerdə (Sınıq körpü döyüşü) düşmənlə üzləşmək qərarına gəlir. Uzun müddətli yerdəyişmələrdən yorulmuş osmanlılar və Krım tatarları darmadağın olurlar. Osmanlı ordusunun komandanı Həsən paşa döyüşdə öldürülür. İsgəndər bəy Münşi yazır:
Xülasə [qızılbaşlarla] sülh sazişi bağlayan, əhd-peymanın möhkəmlənməsindən sonra onu pozan rumilər(osmanlılar) əcəm diyarına ləşkər çəkərək məqsədə çatmadan İrəvandan geri qayıtdılar. Onlar bununla kifayətlənməyib Qara Qrım tatar qəbiləsinin padşahı Canı bəy Gəray xanı özlərinə köməyə çağırdılar və min iyirmi yeddinci ildə (miladi 1618/19) yenidən Rum, Misir, Şam məmləkətlərindən və sərhəd kürdlərindən topladıqları böyük ordunu, baş vəzir Xəlil paşanın sərdarlığı altında iyirmi min tatar döyüşçülərı və adı çəkilən Canı bəy Gəray ilə birlikdə qızılbaşlar üzərinə hücuma göndərdilər. Əzəmətli hümayun Xosrovun (Şah Abbasın) məiyyəti də İraqdan çıxıb qarşılaşmaq üçün Ərdəbil darülirşadında dayandılar, əlahəzrət qüvvətli döyüşçü dəstələrini Səfəvi sipəhsaları sərdarlığı altında onların qarşısına göndərdi. Məğlubedilməz [qızılbaş] əskərləri həmçinin Ərzurum bəylərbəyi Həsənpaşa və Canı bəy Tatarın əlli min nəfərdən ibarət birləşmiş rum və tatar qoşunları Sərab vilayətinə gəlib çıxdılar, əqbə Şeblinin bu tərəfində döyüş səfləri bəzədilər. Böyük hərb başlandı, qeybdən gələn döyüşçülərin köməyi nəticəsində müxaliflər məğlub edildilər. Həsən paşa Sərdar mötəbər paşalarla birlikdə öldürüldü, həmçinin çoxlu tatar mirzadələri və kürd döyüşçüləri qətlə yetirildi, Canı bəy Gəray isə yaralanıb aradan çıxdı. |
Bundan sonra osmanlılar 1618-ci ilin sentyabrında növbəti dəfə sülh sazişi bağlamağa məcbur olurlar.Bu sülh də uzun çəkmir. Bu dəfə şərti şah Abbas pozur. 1622–1623-cü illər ərzində şah Abbas İraqi-Ərəbin Bağdad, Kərbəla, Nəcəf, Mosul, Kərkük, kimi iri şəhərlərini və Gürcüstanda Ahalsıxı tutur. Üstündən bircə il keçməmiş vaxtilə Abbasın öz yanında yaxşıca hərbi hazırlıq görən Georgi Saakadze Səfəvilərlə mübarizəyə qalxır. Saakadzenin qoşunları şərqi Gürcüstanı azad edir, sonra isə Gəncəni tutaraq, dağıdırlar. Şah bu üsyanı yatırmaqdan ötrü iri bir qoşun göndərir və həmin qoşun 1625-ci ilin 30 iyununda Gümüşlü adlanan yerdə () gürcülər üzərində qələbə çalır. Şah Qarabağ hakimi Məhəmməd Qulu xan Ziyadoğlu Qacarı qorxaqlıq göstərdiyinə görə hakimlikdən kənarlaşdırır.
1623–1639-cu illər müharibəsi
Bağdadın alınması
Səfəvi dövləti yaranmasından bir müddət keçdikdə sonra I İsmayıl Bağdadı ələ keçirərək öz imperiyasına birləşdirmişdi. 1534-cü ildə isə Osmanlı sultanı I Süleyman buranı I Təhmasibdən almağı bacarmış və mühüm hesab edilən şəhər Abbasa qədər Osmanlı hakimiyyətində qalmışdı.
Abbas Qəndəharı moğollardan alıb, 1623-cü ildə bu itkini moğol imperatoruna qəbul etdirdikdən sonra Bağdad barədə hərəkətə keçmək qərarına gəldi. Bu zaman saray çevrilişləri və üsyanlar Osmanlı dövlətini zəiflətmişdi. Abbas 1605-ci ildə Sufiyan döyüşündə qələbə qzandıqdan sonra Osmanlı elçisinə dediyi kimi hələ də I İsmayılın "atının ayağının dəydiyi bütün torpaqları" geri qaytarmaqda qərarlı idi. 1612 və 1618-ci illərdə Bağdadı geri qaytarmaq mümkün olmasa da, Abbas 1622-ci ildən sonra bunun üçün münbit şəraitin yarandığı düşüncəsində idi.
Abbas üçün Bağdadı geri qaytarmaq o qədər cəlbedici gəlirdi ki, bunun üçün 1618-ci il sülhünü pozmağa hazır idi. Çünki Bağdadı ələ keçirmək ona İraqda şiə müqəddəslərinin məzarlarını və ziyarətgahlarına nəzarət etməyi təmin edəcəkdi. Bura xüsusilə Nəcəfdəki İmam Əlinin və Kərbalada onun oğlu İmam Hüseynin məzarları daxil idi. Bu, öz legitimliyinin çox hissəsini imamlarla sıx əlaqədə olmaq iddiasına əsaslandıran bir hökmdar kimi Abbasa çox cəlbedici gəlirdi. Bu həmçinin onun yaxın olmağa xüsusi önəm veriyi şiə ruhani təbəqəsi ilə münasibətlərini daha da yaxşılaşdıracaqdı. Həmçinin Bağdadın geri qaytarılması ilə onun təbəələri Osmanlı təzyiqlərinə məruz qalmadan şiə ziyarətgahlarını ziyarət edə biləcəkdi. Bundan başqa, bu bölgənin geri qaytarılması iqtisadi baxımdan da əlverişli idi. Bölgənin idarə olunmasından gələn gəlirlər bir kənara, hazırkı vəziyyətdə şiə müqəddəslərini ziyarət edən şiələr imperiyadan qiymətli metal çıxarırdılar, təkcə bunun qarşısını almaqla Abbas böyük iqtisadi üstünlüklər qazana bilərdi. İmperiyanın qızıl ehtiyatları məhdud olduğu üçün Abbas kənara qiymətli metal çıxarılmasına qarşı önləmlər alırdı. Buna misal olaraq onun Osmanlı hakimiyyəti altındakı şiə ziyarətgahlarına alternativ olaraq imperiyanın daxilində olan VIII şiə imamı İmam Rzanın məzarını təbliğ etdirməsini göstərmək olar.
Osmanlı imperiyasında son qarışıqlıq 1622-ci ilin mayında başladı. Bu zaman sultanın yeniçəri ocağını ləğv edəcəyini düşünən yeniçərilər qiyam qaldıraraq II Osmanı boğub öldürdülər. Onun yerinə iradəsiz əmisi Mustafa taxta çıxarıldı. Bundan əvvəldə 1617–1618-ci illərdə sultan olan Mustafanın hökmdar kimi zəif şəxs olduğu bəlli idi. Bir il sonra o, yenidən, amma bu dəfə sünni üləma tərəfindən hakimiyyətdən salındı, onun yerinə qardaşının oğlu Murad sultan elan edildi. Taxta çıxdığı zaman Muradın 12 yaşı olduğu üçün onun əvəzindən dövlət işlərini anası Kösəm Sultan yerinə yetirirdi. Bundan sonra Anadolunun şərqində üsyanlar başladı. Üsyanın Bağdada da yayılmasından istifadə edən şəhərin polis qüvvələrinin komandanı Bəkir əl-Subaşı yeniçərilərdən dəstək alaraq şəhərin hakimiyyətini öz əlinə aldı. Ona qarşı Diyarbəkir hakimi Hafiz Əhməd paşa göndərildi. Böyük ordu ilə Bağdada doğru yürüşə başlayan Əhməd paşaya Bağdadı yenidən hakimiyyət altına almaq əmr edilmişdi.
Bəkir müqavimət göstərməyə qərarlı idi, lakin tək başına qalib gələ bilməyəcəyini anlayaraq sərdəddəki Səfəvi sərkərdələrinə müraciət edərək yardım istədi və bunun qarşılığında şahın hakimiyyətini tanıyacağını bildirdi. Abbas bu xəbəri aldıqdan sonra öz sərhəddəki bölmələrinə Bağdada getməyi əmr etdi. Bundan xəbər tutan Hafiz Əhməd paşa həm Bəkirin, həm də qızılbaşların birləşmiş ordusu ilə döyüşməyi təhlükəli qəbul etdi və geri çəkildi. Bəkirə məktub yazaraq onun qızılbaş ordusunu şəhərə buraxmayacağı halda Bağdad hakimi kimi İstanbulda təstiq olunacağını bildirdi. Əvvəlki mövqeyindən geri çəkilən Bəkir şəhərə yaxınlaşan qızılbaş ordusu ilə görüşməyi əvvəlcə ertələdi, daha sonra isə onların düşərgəsinə odlu silahlardan hücum təşkil etdi. Bağdad yolunda Abbas bu xəbəri aldıqdan sonra ona məktub yazaraq Əhməd paşanın təklifinin eynisini etdi, yəni əvvəlki təklifinə sadiq qalarsa şah onu Bağdad hakimi təyin edəcəkdi. Bəkirin şahın məktubunu gətirən heyəti qəbul etməməsindən sonra Abbas bölgəyə əlavə qüvvələrin gətirilməsini əmr etdi və 1623-cü ilin dekabrında şəhərin qala divarları qarşısına çatdı. Buradan Bəkirə göndərilən məktubda ona şahın təklifi barədə düşünmək üçün 3 gün vaxt verildi. Bəkir buna top atəşləri ilə cavab verdi. Belə olduğu halda, 3 günün tamamında qızılbaş ordusu şəhəri mühasirəyə aldı. 12 yanvar 1624-cü ildə qorçu dəstəsindən olan qızılbaşlar şəhərə daxil oldular, iki gün sonra şəhər tamamilə ələ keçirildi.
1534-cü ildə şəhəri qızılbaşlardan ələ keçirən Osmanlı ordusunun etdiyi kimi qızılbaşlar da şəhərin sünni əhalisinə divan tutdular. Həmçinin Abbasın əmri ilə Bəkirə dəstək olan yeniçərilər qaynar yağa atıldılar. Abbas bunu onlar "sultana xəyanət ediblərsə, deməli mənə də edərlər" deyərək əsaslandırmışdı. İsgəndər bəy Münşinin bildirdiyinə görə, bundan sonra Abbas bölgədə həm quraqlıq, həm də Bəkirin yarıtmaz hakimliyinə görə yaranmış aclığı ortadan qaldırmaq üçün mübarizə apardı. Bağdada qızılbaş hakim təyin edildi, şiə müqəddəs şəhərləri olan Nəcəf və Kərbəlada yenidərqurma işləri təşkil edildi. Buradakı ziyarətgahları ziyarət edən Abbas ibadət etdikdən sonra vəqflərə böyük miqdarda hədiyyələt bağışladı. Həmçinin Nəcəfdə lillənmiş kanalın təmirinə başladıldı, məqsəd şəhəri daha çox içməli su ilə təmin etmək idi.
Abbas Osmanlı yardım ordularını da məğlub etdikdən sonra Bağdadın şimalındakı müasir İraq ərazilərini və sürətlə ələ keçirdi. Qalalardakı həvəsdən düşmüş Osmanlı qarnizonlarını döyüş yerlərini tərk edərək Anadoluya çəkildilər. Bunlardan bir çoxu hətta Diyarbəkirin cənubuna qədər olan Osmanlı bölgələrini yağmalamağa başladı, lakin cənubdakı əməliyyatlara başçılıq edən Fars əyalətinin hakimi İmamqulu xan Bəsrəni ələ keçirə bilmədi. Buradakı yarımüstəqil Osmanlı paşası Portuqaliyadan dəstək alaraq Səfəvi hücumlarını dəf etdi. Bəsrəni qorumaq üçün 5 gəmi göndərən portuqaliyalılara qarşı İmamqulu xan Şərqi Hindistan şirkətindən yardım istəsə də, onlardan müsbət cavab ala bilmədi.
Osmanlı əks-hücumu
Bağdadın itirilməsi xəbəri İstanbulda böyük səs-küyə səbəb oldu. Əhali səfəvilərin şəhərdə qovulması üçün nümayiş təşkil etdilər. Diyarbəkir hakimi Hafiz Əhməd paşa baş vəzir və ordunun baş komandanı təyin edilərək şəhəri geri alması əmr edildi. Diyarbəkirdə ordu və mühasirə alətlərinin toplanmasına başlanıldı. Bu xəbərlər Abbasa çatdıqdan sonra o, osmanlıların Azərbaycana yeni yürüşə hazırlaşdığını düşündüyünə görə oradakı bütün təchizat vasitələrini məhv elətdirdi. Gürcüstan gələn xəbərlər isə ürəkaçan deyildi. Orada yenidən üsyanın başladığını xəbər alan Abbas Qaraçaqay xanı üsyanı yatırmaq üçün göndərdi. Qaraçaqqy xanla birlikdə Abbasın gürcü kölələrindən olan Murav bəy də göndərilmişdi. Murav bəy Qaraçaqay xannı üsyançı olmasından şübhələndiyi xeyli sayda gürcünü öldürməsinə şahidlik etdikdən sonra tərəf dəyişdirərək üsyançıların yanına keçdi. Səfəvilərin Şirvan hakimi Yusif xanla Qaraçaqay xanı tələyə salaraq öldürən Murav bəy gürcü üsyançı şahzadəsi Teymurazla birləşərək əyalətdəki üsyana rəhbərlik etməyə başladı. Buna cavab olaraq Səfəvi sülaləsindən gələn və kürəkəni olan qorçubaşı İsa xan Səfəvini ordu komandanı olaraq indiki Gürcüstan bölgəsinə göndərildi və Qafqaz hakimlərinə onun ordusuna qatılmaq tapşırıldı. 30 iyun 1625-ci ildə Azərbaycandan gələn qızılbaş süvarilərin yardımı ilə İsa xan üsyançıları darmadağın etdi, lakin üsyanı tamamilə ortadan qaldırmaq mümkün olmadı, bir müddət sonra üsyançılar Azərbaycan hakimi Şahbəndə (və ya Şahverdi) xanı tələyə salaraq öldürdülər. Bütün üsyan boyunca gürcülər yardım üçün ruslara müraciət edirdilər, bu yardım gəlməsə də, qismən Rusiyanın xahişi ilə Abbas üsyançı Teymurazı şərqi Gürcüstanın Səfəvi valisi təyin edilməsinə razı oldu. Abbas bundan sonra gürcü valilərinin ancaq mövcud sülalə içərisindən seçiləcəyini, İsfahan darğasının da İslamı qəbul etmiş sülalə üzvündən təyin ediləcəyini, bölgənin ağır vergi yükü ilə yüklənməyəciyini boynuna götürdü. Bu şərtləq qarşılığında gürcülər üsyanı sonlandırmalı idilər.
Gürcü üsyanının genişlənməsi imperiyanın digər yerlərində də üsyanların formalaşmasına şərait yaratdı. Bu xüsusən kürdlər arasında müşahidə edilirdi. Osmanlının inki baş naziri olan Hafiz Əhməd paşa bu imkandan Bağdadın geri qaytarılması üçün bir fürsət kimi yararlanmaq fikrinə düşdü. 1625-ci ilin payızında Diyarbəkirdən Osmanlı ordusu yürüşə başlasa da, yeniçərilərin bu yürüşə könülsüz yanaşdıqları bəlli olurdu. Hafiz Əhməd paşa çox gümanki şahın üsyanlarla mübarizə apardığına görə onun qarşısına çıxmayacağını, şəhərdəki qızılbaş qarnizonunun da dərhal təslim olacağını düşünürək özü ilə mühasirə topları götürməmişdi. O, 10 noyabr 1625-ci ildə Bağdada çatdı və yolda heç bir müxalifətlə qarşılaşmadı, çünki bütün kənardakı Səfəvi qarnizonlarına şəhərə geri çəkilmək əmri verilmişdi, lakin Osmanlı ordusu şəhərə yardım üçün göndərilmiş 3 minlik qızılbaşın şəhərə girişini əngəlləyə bilmədi. Bu yardım dəstəsi Abbas tərəfindən Osmanlı yürüşü barədə xəbərlərin yayılmasından dərhal sonra göndərilmişdi. Diqqətini yayındıran başqa məqamların olmasına baxmayaraq, Abbas ehtiyat ordu toplayaraq Zeynəl bəy Şamlının komandanlığı ilə şəhərə göndərə bilmişdi. Şahın əvvəllər Avropa və Hindistanda elçisi olmuş Zeynal bəy türk-qızılbaş tayfalarından biri olan Şamlılara mənsub idi və şahla çox yaxın olmaqla birlikdə, sarayda təsmalbaşı vəzifəsini icra edirdi. Bu yardım ordusu göndərildikdən sonra 3 noyabrda Abbas digər orduların onunla birləşməsi üçün dayandığı Sultaniyyəni tərk etdi.
Bağdadın mühasirəsi Osmanlı ordusu üçün faciəvi oldu. Qalaya hücumlar etdikdən sonra belə qızılbaşlar gecə vaxtı yeni min nəfərlik qızılbaşı döyüş ləvazimatları ilə birlikdə şəhərə sala bildilər. Yeni gələnlərin hamısı mühasirə döyüşündə təcrübəli idilər. Hafiz Əhməd paşa Mosul və Bəsrədən top gətirilməsi üçün əmr versə də, artıq gec idi. Həmçinin Osmanlı ordusu şəhəri mühasirəyə almaqla birlikdə, vaxtaşırı hücumlar edən Zeynəl bəyin komandanlığındakı qızılbaşlara qarşı da döyüşməli idilər. Hafiz Əhməd paşanın danışıqlara başlamaq haqqında təklifi Abbas tərəfindən qəbul edilsə də, danışıqlar tez bir zamanda pozuldu. Bu məqamda Osmanlı ordusu qala divarlarından birində oyuq açıb oradan hücum etməyə nail olsalar da, su ilə doldurulmuş, üzəri ot və samanla gizlədilmiş su quyularına düşün öldürüldülər. Nəhayət toplar da gəlib çatdı, lakin yetəri qədər barıt yox idi. Osmanlı komandanlığı öz düşərgəsini gücləndirmək və qalanın içindəki qızılbaş qarnizonunu aclığa məhkum etmək qərarına gəldilər, lakin nəticədə qızılbaşlar ordunun tədarük xəttlərini kəsdiyinə görə onların özləri xəstəlik və aclıqdan əviyyət çəkməyə başladı. Təchizatları tamamilə tükənmək ərəfəsində olanda yeniçərilər qiyam qaldıraraq Hafiz Əhməd paşanı mühasirəni qaldırmağa məcbur etdilər. 1626-cı ilin iyulunda öz ləvazimatlarını, yaralılarını və xəstələrini ölümə tərk edərək Osmanlı ordusu alçaldıcı formada geri çəkilməyə başladı. Abbas onlara hücum etməməyə razı olsa da, Osmanlı qoşunları geri çəkilərkən ərəb və türk tayfaları tərəfindən aramsız hücumlara məruz qaldı. Bəzi qaynaqlara görə, Osmanlı ordusu Bağdadın mühasirəsi və sonradan geri çəkilmə zamanı şəxsi heyətinin yarısını itirmişdir. Bundan sonra Abbasın sağlığı dönəmində Osmanlı şəhəri geri qaytarmaq üçün heç bir addım atmadı.
Moğollarla münasibətlər
Əkbər göndərdiyi məktubda Abbası həm özbəklər, həm osmanlılar, həm də daxili düşmənlər üzərində qazandığı qələbələrə görə təbrik edirdi. Elçilik Əkbərin Abbas üçün göndərdiyi xeyli sayda qiymətli hədiyyələri də şaha təqdim etdilər. Şah hədiyyələrlə o qədər də maraqlanmadı, bircə hədiyyələr içində olan qılınc onun diqqətini çəkdi və Əkbərin Əmir Teymurun soyundan gəldiyi üçün qılıncı gələcəyə dair yaxşı bir işarə olaraq qəbul edib yaxından maraqlandı. Moğol elçisi İrəvan tutulana qədər şahın düşərgəsində qaldı və şəhər ələ keçiriləndən bir ay sonra geri dönmələrinə icəzə verildi.
Abbas elçilik heyəti ilə dostcasına davransa da, onları qarşılamaq üçün xüsusi mərasim təşkil etmədi. O, hakimiyyətə yeni çıxan zaman Əkbərin sarayının buna reaksiyasından narahat olsa da, indi özünü daha güclü hiss edirdi və moğol imperatorunun Qəndəhara sahib olmasından da narazı idi.
1618-ci ildə Osmanlı imperiyasını bir daha məğlub edib sülhə məcbur edən Abbas hökmdarlığının ən möhtəşəm elçiliyini qəbul etmək üçün Qəzvinə qayıtdı. Bu elçilik heyəti Böyük Moğol imperatoru Cahangir tərəfindən göndərilmişdi və moğol əsilzadəsi Xan Aləm tərəfindən rəhbərlik edilirdi. Xan Ələm məşhur nəslə sahib idi və onun ulu əcdadları Abbasın böyük ilham aldığı və sevdiyi tarixi şəxsiyyət Əmir Teymurun xidmətçiləri olmuşdular. İspan elçisi Fiqueroa da həmin zaman Abbasın sarayında idi və o, Xan Aləmin mirvari sırğalar taxdığını, qiymətli daşlarla bəzədilmiş xəncər daşıdığını və İsfahandakı hind tacirləri tərəfindən inanılmaz dərəcədə zəngin kimi təsvir edildiyini bildirmişdir. Alamı 800-ə yaxın xidmətçi və bir neçə yüz gözətçinin müşayiəti ilə Hindistan faunasının ekzotik kolleksiyası müşayiət edirdi. Elçilik heyətinin İsfahana gəlişini öz gözləri ilə görən İsgəndər bəy Türkman yazır ki, heyətdə qızıl hövdələrlə təchiz edilmiş və hər cür bəzəklərlə bəzədilmiş 10 nəhəng fil, pələnglərin, leopardların, antilopların, , gərgədanların, danışan quşların və müxtəlif növ zibilləri çəkən su camışlarının daxil olduğu müxtəlif heyvanlar da olmuşdur. Heyətin üzvlərindən biri də moğolların saray rəssamı Bişan Das idi. O, Səfəvi imperiyasında olarkən bir neçə şəkil çəkdi və onları Cahangir şaha apardı. Çəkdiyi şəkillərin sırasına Abbasın da şəkli daxil idi. Elçiliyik heyətinin bu qədər geniş və təmtəraqı olması şübhəsizki Abbası təsirləndirmək üçün idi. Çünki Cahangir belə bir elçilik göndərməklə Abbasa olan öz ehtiramını göstərməyə çalışmaqla birlikdə, onu çoxdandır gözlənilən Qəndəharı geri alma istəyindən əl çəkməyə sövq etməyə çalışırdı. Qəndəhar iki imperiya arasında olan ticarət yollarının kəsişməsində yerləşirdi və ikili ticarət üçün mühüm şəhər hesab edilirdi. Abbas Qəndəharı geriqaytarmaq məsələsində qəti olsa da, hələlik moğolların dostluğunu qoruyub saxlamağa can atırdı, çünki bu, onların özbəklərlə ona qarşı ittifaq yaratma ehtimalını azaldırdı. Həmçinin Abbasın Heratda böyümüş olması inistinktiv olaraq moğolları özünə heyran etməsinə yol açırdı, çünki bu şəhər bir zamanlar moğolların ulu əcdadlarının hökmranlıq etdiyi paytaxtları olmuşdu. Abbas bunu legitimliyinin mühüm mənbəyi hesab edirdi və getdikcə öz nəslini böyük türk-monqol fateh ilə əlaqələndirməyə çalışırdı. O, 1603–1604-cü ilin qışında İrəvanı mühasirəyə alarkən ona baş çəkən moğol səfirliyinin gətirdiyi hədiyyələr arasında olan qılıncı yaxşı əlamət olaraq götürdü, çünki onun dediyinə görə, bu Teymurun nəslindən olan biri tərəfindən göndərildiyinə görə xüsusi idi. Abbasın Əmir Teymura olan xüsusi marağından xəbərdar olan Cahangirin ona göndərdiyi hədiyyələrdən biri də Əmir Teymur və onun nəslindən olan şəxslərin 240 nadir portreti idi.
Abbas Xan Aləmə həm Qəzvində, həm də İsfahanda hörmətlə qarşıladı. Xeyli sayda insan piyada və at üzərində şəhərdən aralanaraq elçiliyin heyətinin şəhərə gəlişinə tamaşa eləməyə getmişdi. Daha sonra minlərlə çıraq və şamla işıqlandırılan Kral Meydanında ziyafətlər və müxtəlif əyləncələr, o cümlədən gecə öküz döyüşləri təşkil edildi. Bu şənliklərə qatılan Fiqueroanın bildirdiyinə görə, Xan Aləm çox yaxşı yumor qabiliyyətinə sahib olmaqla birlikdə, həm də yaxşı dost idi və Abbasla yaxşı yola gedirdi. Figueroaya görə, şah "tez-tez onu ələ salır və onunla zarafatlaşırdı, təkcə sözlərlə deyil, həm də saqqalından tutaraq, çiyinlərinə vuraraq". Abbasın bəyənmədiyi yeganə şey Xan Aləmin siqaret çəkmə vərdişi idi ki, o, iki fut uzunluğunda qızıl boru ilə tüstü buludları çıxaraarq "uzaqda oturanların da narahatlığına səbəb olurdu". Figueroa deyir ki, Abbas qonaqlarına qarşı çox mehriban olsa da, buna qıcıqlandığını gizlətməkdə çətinlik çəkib.
Müzakirələr zamanı Abbas yenidən Qəndəhar məsələsini açdı və bu şəhərin Xorasanın bir hissə olduğuna görə onun irsi bölgəsi olduğunu bildirdi. O, iki imperiyanın da maraqlarının Cahangirin bu öz sərhədlərindən uzaqda yerləşən və iki dövlətində münasibətlərinin daha da yaxşılaşdırmasına əngəl olan şəhəri geri verməyi gərəkdirdiyini bildirdi.
Bu məsələ Abbasın elçisi Zeynal bəyin Böyük Moğol imperiyasına olan səfəri zamanı nəzakətli formada yenidən gündəmə gətirildi. Zeynal bəy bundan əvvəl Abbas tərəfindən Avropaya elçi olaraq göndərilmişdi, 1619-cu ildə isə Xan Aləm ilə birlikdə moğolların sarayına göndərildi. İskəndər bəy Münşi Abbasın Zeynəl bəyi elçi üçün lazım olan keyfiyyətlərə malik olduğuna görə seçmişdir:
O, daxili uyğunluq, fərasətlilik, alicənablıq, təbii gözəl davranış və mükəmməl ünsiyyət bacarıqlarına malik idi. Bundan əlavə, o, şahın tam etibar etdiyi bir adam idi. Öz növbəsində, Zeynal bəy bir sufidən gözlənilən sədaqətlilik və sadiqliyə əsaslanaraq, ali ruhani rəhbərinin (mürşüdü kamilin) və xeyirxahının xidmətində nə canını, nə də malını əsirgəməməkdə qərarlı idi. |
Zeynal bəyin elçiliyi də Xan Aləmin elçiliyi kimi əzəmətli hazırlanmışdı ki, Səfəvi imperiyasının gücü aşağı qəbul edilməsin.
Qəndəhar
Böyük Moğol imperiyası ilə Səfəvi imperiyasının münasibətləri Şah İsmayıl dövründə müttəfiqliyə əsaslanırdı. Əmir Teymurun soyundan gələn Moğol sülaləsi babalarının Orta Asiyada yerləşən taxtını geri qaytarmaq istəyirdi və bunun üçün Səfəvi imperiyası birlikdə fəaliyyət göstərirdi. Şah Təhmasib dövründə isə, ortaq özbək düşmənlərinin mövcudluğuna baxmayaraq, böyük siyasi və iqtisadi mərkəz olan Qəndəhar şəhərinə hakimlik uğrunda mübarizə başlandı və şəhər əldən-ələ keçdi. Şah Təhmasib Qəndəharı geri qaytarmaq üçün 1537-ci ildə yürüşə başladı. Qəndəharın moğol hakimi Xacə Kalan müqavimətsiz şəhəri qızılbaşlara təslim etdi. Şah Budaq xan Qacarı şəhərin hakimi təyin etdi, lakin 1538-ci ildə Moğol padşahı Hümayunun qardaşı Mirzə Kamran qoşunla Qəndəhara gələrək qızılbaşları oradan sıxışdırdı.
Səfəvi–Moğol münasibətlərində Hümayunun hərbi yardım haqqında xahişlə I Şah Təhmasibə müraciət etməsi əlamətdar hadisə oldu. Hümayun əfqan hakimi Şirxan tərəfindən darmadağın edilmiş və hətta ona qarşı çıxış etmiş qardaşları da onu tək buraxmışdılar. Vəziyyət o dərəcədə ağırlaşmışdı ki, o, arvadı, qulluqçusu və 40 etibarlı adamının müşayiəti ilə Səfəvilərin ərazisində təqibdən yaxa qurtarmağa məcbur olmuşdu. 1544-cü ildə Hümayun Sistan hakimi Əhməd Sultan Şamlı tərəfindən padşaha layiq təmtəraqla qəbul edilərək Herata yola salınmışdı. Hümayun onu qarşılamaq üçün öz məiyyəti ilə şəhər hüdudlarından xeyli kənara çıxmış Xorasan bəylərbəyi Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu tərəfindən də böyük ehtiramla qarşılanmışdı166. Hümayun bir neçə gün Heratda qaldıqdan sonra şahın yanına hərəkət etdi. Sultaniyyənin yaxınlığında, Sorluq yaylağındakı şah düşərgəsində Hümayunu şahın qardaşları Bəhram və Sam, vəzir Qazi Cahan, qorçibaşı Sevindik bəy və dövlətin digər yüksək rütbəli adamları qarşıladılar. Sonra Hümayun şahdan ayrıldı, Təbriz və Ərdəbilə yollandı. Hümayun Ərdəbildə Şeyx Səfiəddinin türbəsi qarşısında "baş əydi", bundan sonra isə saraya qayıtdı. Müxtəlif məlumatlara görə, I Şah Təhmasib tərəfindən Budaq xan Qacar və Şahverdi bəy Ustaclı başda olmaqla 6 mindən 12 min nəfərədək qızılbaş Hümayunun sərəncamına verildi169. Hümayun həmin hərbi yardımla Hindistana yola düşdü, öz düşməni Şirxanı darmadağın etdi və taxt-tacı özünə qaytardı. O, bu köməyin müqabilində hər il 40 min tümən gəlir verən Qəndəharı Səfəvilərə güzəştə getdi. Həmçinin Hümayun şiəliyi qəbul etməyi də öhtəsinə götürmüşdü.
Lakin Hümayun Hindistana geri dönüb taxtını geri aldıqdan sonra yenidən sünniliyə keçir, lakin onunla birlikdə Hindistana gəlmiş şəxsləri sünniliyə keçməyə məcbur etmir. Qəndəharın verilməsi ilə də bağlı problem ortaya çıxır. Qəndəhar şəhərinin verildiyi Səfəvi şahzadəsi Murad Mirzə (razılaşmaya görə, Şah Təhmasib Qəndəharın məhz oğlu Murad mirzəyə güzəştə gedilməsini istəmişdi) qısa müddət sonra vəfat edir və şəhər iki imperiya arasında mübahisə mənbəyinə çevrilir. Moğollar şəhərin sadəcə Murad Mirzə yaşadığı təqdirdə Səfəvi imperiyasına aid olduğunu iddia etdikləri halda, Səfəvi imperiyası şəhərin əbədi olaraq onlara verildiyini iddia edirdi. Təhmasib özünün şəhər üzərinə ilk yürüşünü 1558-ci ildə — Hümayunun ölümündən sonra — həyata keçirdi və şəhəri geri qaytardı.
I Abbas dövründə 1595-ci ildə şəhər yenidən moğolların əlinə keçdi. I Abbasın bunu düzəltmək istəyi moğollarlarla 1622-ci ildə müharibənin başlanmasına səbəb oldu.
1605-ci ildə Heratın hakimi Hüseyn xan Qəndəhar şəhəri üzərinə yürüş edərək oranı mühasirəyə aldı, lakin qalanın moğol hakimi Şah bəy Xanın inadkar müqaviməti və bunun ardınca da güclü moğol ordusunun yardıma gəlməsi nəticəsində Səfəvi ordusu geri çəkilməyə məcbur oldu. Şah Abbas Osmanlı üzərindəki qələbədən sonra moğollar üzərinə yeni bir müharibəyə başladı. 1621-ci il 20 mayda I Abbas komandanlığında Qəndəhara çatan Səfəvi ordusu dərhal şəhərin mühasirəsinə başladı. Şəhərin mühasirəyə alınması xəbəri ona çatmasına baxmayaraq, moğol hökmdarı Cahangir reaksiya göstərməyə gecikdi və əlavə qüvvə göndərmədi. Şəhərin müdafiəsində qalan 3 min nəfərlik kiçik qarnizon isə uzun müddət müqavimət göstərə bilmədi. İmperator oğlu və vəliəhdi olaraq qəbul edilən Xürrəmdən yardım üçün toplanmış orduya komandanlıq etməyini istədi. Bu zaman Dekanda Manduda olan Xürrəm saraydan uzaqda olduğuna görə gücünü itirəcəyindən ehtiyat edərək bundan yayındı.
Moğolların qaladakı qarnizona yardım üçün topladığı ordunun zəif olduğu qısa zaman sonra bəlli oldu. 45 günlük mühasirədən sonra 22 iyunda qala təslim alındı. Bundan qısa müddət əvvəl isə Səfəvi ordusu tərəfindən ələ keçirilmişdi. Qəndəharın hakimi Abbas tərəfindən Gəncəli xan Zığ təyin edildi.
Şəhərə Səfəvi qarnizonu və qarnizon üçün lazım olan cəbhəxana yerləşdirildikdən sonra Abbas Gur yolu ilə Xorasana geri qayıtdı. Geri dönüş yolunda olarkən o, Çağçaran və Ğarcistanda müqavimət göstərən əmirlər tabe edildi.
Bu zaman moğolların başları öz daxili məsələlərinə qarışdı və lazimi müqaviməti göstərə bilmədilər. Beləki Xürrəm üsyan qaldırmış və paytaxta doğru yürüşə çıxmışdı. Qəndəharın ələ keçirilməsindən sonra Abbas Cahangirin yanına elçi göndərərək yalnız ona mənsub olanı geri qaytardığını və bundan artığında gözü olmadığını bildirdi.
Beləliklə, 1623-cü ilin yazında moğol elçisi I Abbasın düşərgəsinə gəldi və moğol imperatorunun Qəndəharı itirdiyini qəbul etdiyini bildirdi. Beləliklə Səfəvi imperiyası ilə Moğol imperiyası arasındakı münaqişə sona çatdı. Abbas özünün uşaqlıq dostu Gəncəli xanı Qəndəhara hakim təyin etdi və o, 1624/1625-ci ildəki ölümünə qədər şəhərin hakimi oldu.
Rusiya ilə münasibətlər
1602-ci ildə Praqadan Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolfun əmri ilə Səfəvi imperiyasına səfər edən Tektander Abbasla görüşüb geri qayıdarkən Mehdiqulu bəy Cığatay da onunla birlikdə Avropaya göndərilir. Bu elçiliyin əsas hədəfi Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa dövlətləri ilə Səfəvi imperiyasının ittifaqını formalaşdırmaq idi. Tekatanderlə Mehdiqulu bəy Moskvada Rusiya çarı Boris Qodunovu ziyarət etmişdir. Bu ziyarətin məqsədi Abbasın Mehdiqulu bəyi Osmanlı üzərindəki parlaq qələbəsi barədə rus çarını məlumatlandırmağı əmr etməsi olmuşdu. Çar bu xəbəri eşitməkdən məmnun oldu və 5 min nəfər döyüşçü ilə bir neçə topu ona Dərbəndi geri qaytarmağa yardım etməsi üçün göndərəcəyini bildirdi. Hər iki elçi 24 avqust 1604-cü ildə Moskvanı tərk etdilər.
1617-ci ildə Abbas Rusiyanın ilk Romanov sülaləsindən olan Mixailin göndərdiyi elçilər tərəfindən ziyarət edildi. Şah elçiləri qarşılaşamaq üçün taxtına çıxdıqdan sonra diplomatik fikir alış-verişi başladı. Rusların göndərdiyi heyət kiçik miqyaslı və əsasən kommersiya xarakteri daşıyırdı, bu dönəmdə Səfəvi tacirləri şahın şəxsi hesabına ipək satır və bunun müqabilində xəzlər, ov şahinləri və silahlar alırdılar. Həmçinin hər iki tərəfdə də Osmanlı imperiyasına qarşı ittifaq formalaşdırmaq düşüncəsi mövcud idi. Digər tərəfdən Abbasda rusların öz təsir dairələrini Qafqaza doğru genişləndirmələrinə görə narahatlıq mövcud idi. Bundan başqa, Səfəvi imperiyasının Rusiyaya olan marağı sonuncuda Mixailin taxta çıxmasına gətirib çıxaracaq qarışıqlıq dövrü başladıqdan sonra azalmışdı. İvan İvanoviç Çiçerinin başçılıq etdiyi bu sonuncu rus elçilik heyəti Abbasa hədiyyə olaraq ov şahinləri gətirmişdi və Abbas bu quşları Xan Aləmə hədiyyə etdi. Abbas rusların elçiliyi ilə o qədər dərindən maraqlanmadı, çünki bu zaman o, tezliklə hakimiyyətinin böyük zəfərlərindən birini gətirəcək Avropa ilə münasibətləri inkişaf etdirməkdə daha çox maraqlı idi.
Dəkkə dövlətləri ilə münasibətlər
Dəkkəndə bir neçə şiə dövlətinin yaradılması ilə Səfəvi imperiyası özünü şiə dünyasının ortasında olduğunun fərqinə vardı. Səfəvi sarayına digər şiə dövlətləri tərəfindən dövlətçilik sahəsində bələdçi kimi yanaşır və ondan "qəzəbli sünni dünyası"na qarşı qorunma istəyirdilər. Bu sultanlıqlar müasir mərkəzi və qərbi Hindistanda XVI əsrdə Bəhməni sultanlığının parçalanmasından sonra meydana çıxmışdı və əsas sahil xəttlərinə nəzarət etməkdə idilər. Bu sultanlıqlardan ikisi Əhmədnaqar və Qolkonda sultanlıqları I Şah İsmayılın müvafiq addımından sonra onlar da şiəliyi dövlətin rəsmi məzhəbi elan etdilər. Lakin buna baxmayaraq, Qaraqoyunlu sülaləsindən olan Sultanqulu Baharlu babaları olan Qara Məhəmmədlə Qara Yusifin şiəliyi Şah İsmayıldan daha əvvəl qəbul etməsi ilə fəxr edirdi. O, deyirdi:
Peyğəmbərə və onun canişini Əliyə də and içdim ki, əgər nə vaxtsa istiqlaliyyət əldə edə bilsəm, “möminlərin bayraqlarının indiyədək dalğalanmadığı” yerlərdə on iki imamın ardıcıllarının imanının yayılmasına kömək edəcəyəm; amma sən elə bilmə ki, mən bu fikri Şah İsmayıldan götürmüşəm; bilsinlər ki, mən ondan əvvəl, Sultan Yaqubun dövründən, ata-babalarımın imanı olduğu kimi, on ikinin (Allahın onlara salamı olsun) dininə etiqad etmişəm. İndi mənim yüz yaşım var, onun çoxunu həqiqi dinin qanunlarını təbliğ etməyə həsr etmişəm; indi isə xarici aləmdən uzaqlaşıb qalan günlərimi dua ilə keçirmək istəyirəm”. |
Özüdə Azərbaycan türklərindən və Qaraqoyunlu nəslindən olan İbrahimqulu Qütbşahın Qolkondadan Səfəvi şahı I Təhmasibə göndərdiyi məktubda deyilir:
İbrahimqulu Qütbşah ilahi kömək və şah lütfü ilə qələbə bayrağını qaldırdı. O, Pleiades düyününə yığılmış düşmən sıralarının Ursanın quyruğu kimi səpələnməsinə səbəb oldu. İndi o, rəhbərliyin öhdəliklərini yerinə yetirə və köhnə əlaqələri yeniləyə bilir. Açığı, bizdən əvvəl heç kim bu torpaqlarda İmami əqidəsinin təbliğat bayrağını qaldırmayıb! Bizdən əvvəl heç kim əzəmətli On iki xütbəni yaymayıb! Bu böyük əqidənin əsaslarını və bu ali şəriət hökmlərini möhkəmləndirmək üçün gündən-günə böyük səylər göstəririk. |
Dəkkən hökmdarlarından olan şiə Əli öldükdən sonra yerinə II İbrahim keçdi. I Əli və II İbrahim bir-birindən çox da fərqlənmirdilər. Hər ikisi şiəliklə bağlı idi və sufi övliyaları ilə əlaqə saxlayaraq Səfəvilərlə mehriban münasibətdə idilər. Sultanların Səfəvilərə münasibətdə rəsmi çıxışı təkcə siyasi deyil, həm də ideoloji cəhətdən imperiya ilə ittifaqın birbaşa ifadəsidir. II İbrahimin 1623-cü ilin əvvəlində I Şah Abbasa göndərdiyi məktubunda yazılır:
Dəkkan torpaqları İraq, Fars, Xorasan və Azərbaycan əyalətləri qədər Səfəvi imperiyasının bir hissəsidir. Buna uyğun olaraq xütbədə Səfəvi hökmdarlarının adları oxunmuş və gələcəkdə də oxunacaqdır. Bizim əcdadlarımız bu əraziləri idarə etmək və onları qorumaq üçün Əlahəzrətin əcdadları tərəfindən təyin edilib. Deməli, bizim vəzifəmiz Əlahəzrətin adı ilə ölkələri idarə etmək və onları xarici təcavüzdən qorumaqdır. |
Məktubdan başa düşülür ki, Bicapur əslində sünni olan hökmdarı yalnız Bicapur hökmdarları olan Adil Şahilərin hakimiyyətə gəlməsindəki rolunu qəbul etməklə qalmır, həm də xütbələrdə bunu ifadə etməklə suverenliyin Səfəvi imperiyasına keçməsindən məmnun qaldğını bildirir. Sünni hökmdarının şiə xütbəsini qəbul etməsi bəzilərinin narazılığına səbəb olub. Bu — yəni, xütbələrə yanaşmada onun xüsusi əhəmiyyətinin vurğulanması bəziləri tərəfindən xüsusilə Dəkkanın bütün simvolları ilə birlikdə Səfəvi imperiyasının asılılığında olması kimi yozulmuşdur. 1631-ci ildə Moğol İmperatoru Şah Cahanın bölgəyə qarşı böyük bir kampaniyaya başladığı zamanda Cənubi Hindistandakı Dəkkən yaylasında siyasi nizam əhəmiyyətli dəyişikliklər ərəfəsində idi. Vəziyyətin ciddiliyini dərk edən Qolkonda sultanı Abdulla Qutb Şah Heydərabaddakı sarayında aşağıdakı çıxışı etdi. Onun saray tarixçisi Nizaməddin Əhməd Şirazi ondan sitat gətirir:
Bizim şanlı əcdadımız - Hindistan hökmdarlıqlarının fatehi və hakimi (sahib-i keran) - peyğəmbərin, möminlərin rəhbəri Əlinin (Heydərin) pak ruhunun və On iki imamın müqəddəs ruhlarının köməyi ilə rəzil kafirlərin və alçaq hinduların başçılarının baş və boyunlarını öz gücü və şücaəti, Zülfiqar kimi qılıncı ilə vurdu...[Beləliklə] öz səltənətini fəth etdi. Muhəmməd qövmünün adət-ənənələrini və Əlinin imanını yaydı. |
Sultan bu kritik məqamda belə çıxış edərək əslində öz dövlətinin varlığını və mahiyyətini şiəlik prizmasından əsaslandırmağa və qorumağa çalışırdı. Bu ritorika ilə çıxış etmək Dəkkan sarayları üçün qeyri-adi hesab edilməzdi və çox gümanki daxili auditoriya üçün nəzərdə tutulmuşdu. Nəhayət, vəziyyət ağır görünəndə saray üzvləri, xüsusən də sultanlığa heç bir xüsusi bağlılığı olmayan zadəganlar, bəzi saray əyanları kimi, Qaraqoyunlu nəslindən gələn Qütbşahilərin və ya digər adları ilə Adil Şahilərin sarayını tərk edərək Moğollara qoşulmaq imkanı əldə etdilər. Təxminən iyirmi ildən sonra Mir Cümlə kimi tanınan Məhəmməd Səid Şəhrestani bu yolla məşhurlaşdı. Buna görə də Sultanın niyə onların dəstəyinə layiq olduğunu xatırlatmaq lazım idi. Bununla belə, bu deyim yalnız daxili işlərlə məhdudlaşmırdı. Oxşar dil Dəkkən sultanlıqları, eləcə də onlarla Səfəvilər arasında diplomatik yazışmalarda geniş istifadə olunurdu. Vəziyyəti qarışıq edən bir digər məqam isə bu yazışmalarda təkcə şiə üslubunda məktublaşmaların olmaması idi, çünki məktublarda açıq bir dillə Səfəvi üstünlüyünün qəbul edilməsi hiss edilirdi.
Avropa ilə münasibətlər
I Abbas tərəfindən 1599-cu ildə Osmanlı imperiyasına qarşı Avropadakı bəzi qüvvələr ilə müttəfiq olmaq üçündiplomatik heyət göndərildi. Demək olar ki, yarandıqları ilk dönəmdən etibarən Səfəvi imperiyası Osmanlı imperiyası ilə müharibə vəziyyətində idi. Müharibə fasilələrlə bir əsrə yaxın idi ki, davam etməkdə idi. Sonuncu dəfə 1590-cı ildə imzalanmış İstanbul müqaviləsi Səfəvilər üçün ağır şərtlərlə imzalanmışdı və I Abbas itirdiyi torpaqları geri qaytarmaq barədə planlar qurmaqda idi.
Səfarətlər
Heyətin qarşısında qoyulmuş ən böyük məqsəd Osmanlıya qarşı Səfəvi imperiyası ilə ittifaq bağlayacaq, onunla eyni zamanda Osmanlı imperiyasına müharibə elan edəcək qüvvələr tapmaq idi.
Səfarət heyəti bir səfirdən və onun 4 katibindən ibarət idi. Heyətin səfiri Hüseynəli bəy Bayat, onun birinci katibi Oruc bəy, onun oğlu Sultanəli bəy, Hüseyn Əli bəyin qardaşı oğlu Əliqulu bəy və başqa iki nəfərdən ibarət idi. Heyətə ingilis macərapərəst Ser idi. O, 1599-cu ilin mayında 25 nəfər başqa ingilislə birlikdə Venesiyadan gəlmiş və Şah I Abbasın sevimlisi olmuşdu. Buna qədər də, İngiltərə ilə Səfəvilər arasında bir neçə əlaqə olmuşdu. Bu əlaqə Kraliça I Yelizavetanın 1562-ci ildə göndərilmiş səfiri Entoni Cenkinson vasitəsiylə olmuşdur.
Heyətin 8 Avropa sarayına səfər etmələri planlanırdı. Bundan başqa, bir xüsusi səfər də planlanmışdı. Beləki, bir nəfər rus çarı Boris Qodunovun sarayında daimi Səfəvi səfiri kimi qalmaq üçün ora gedəcəkdi. Heyət yalnız 3 alman dövləti, italyan və ispan sarayları ilə görüşə bildi. Əvvəlcədən ziyarət etmək üçün nəzərdə tutulmuş Fransa, İngiltərə, Şotlandiya və Polşa saraylarına getmək planı isə yolda olarkən ləğv edildi.
1599-cu ilin iyulunda heyət Həştərxana yola düşdü. Onlar 1599-cu ilin noyabrında Moskvaya çatdılar. Uzun səfərdən sonra, 1600-cü ildə Bohemiyaya, Praqaya çatan heyət, orada imperator Rudolfla görüşüb, qışı oada keçirdilər. 1601-ci ilin yazında Münhenə yola düşən heyət orada keçmiş Bavariya hersoqu II Uilyam ilə görüş keçirdi. Daha sonra İtaliyaya gedib, orada Mantuada Mantua və Montferratın hersoqu olan Vencenzo Qonzaga ilə görüşüldü, lakin səfirlik Osmanlı imperiyasının səfirliyi ilə görüşdüyünü bildirərək Səfəvi elçilərini qəbul etməkdən imtina edən Venesiya doju ilə görüşə bilmədi. Romada ikən Papa VIII Klement elçilik heyətini qəbul etdi və tərəflər arasındakı görü. uzun müddət davam etdi. Heyətin sonuncu tapşırığı İspan kralı ilə görüşmək idi. İspaniyaya gedən heyət orada III Flipplə görüşdü və ondan Hörmüzə gedə bilmək üçün icazə istədilər. Kral onları Portuqaliya üzərindən dəniz vasitəsiylə İran körfəzinə aparacaq nəqliyyat vasitəsi təmin etdi. Lakin son insidentdə səfirliyin üzvlərindən biri, dindar molla Meridada bir ispan tərəfindən bıçaqlanaraq öldürüldü. Təzminat almaq üçün müzakirələrdən sonra səfirlik 1602-ci ilin əvvəlində Lissabondan Səfəvi imperiyasına yola düşdü.
Bu elçilik heç bir zaman vətəninə dönə bilmədi, onları daşıyan gəmi Afrika ətrafında ikən qəzaya uğradı və batdı, lakin elçiliyin gördüyü işlər Avropa ilə Səfəvi imperiyası arasında əlaqələrin möhkəmlənməsində mühüm rol oynadı və Avropada Səfəvi mədəniyyətinə böyük marağın yaranmasına səbəb oldu. Bu Uilyam Şekspirin 1601–1602-ci illərdə yazdığı On İkinci Gecə sərində Sofi obrazının peydə olmasında özünü əks etdirir.Sofi avropalıların Səfəvi şahına verdikləri ad idi. Həmçinin Səfəvi elçilərinin Avropa səfərindən sonra orada kişilər üçün dabanlı ayaqqabılar geyinmək dəb oldu.
I Abbas tərəfindən 1609-cu ildə Avropaya yeni bir elçilik heyəti göndərildi. Diplomatik nümayəndə heyətinin göndərilməsində məqsəd Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa dövlətlərinin dəstəyini qazanmaq idi. Heyətə ingilis olan Robert Şirli rəhbərlik etmişdir.
Səfarət heyəti Krakov, Praqa, Florensiya, Roma, Madrid, Londona getdikdən sonra, Səfəvi imperiyasına Böyük Moğol imperiyası vasitəsiylə geri döndülər.Robert Şirli Osmanlı imperiyası ilə davamlı toqquşma halında olan bu ölkələrdə çox yaxşı qarşılandı. Krakovda onun şərəfinə qonaqlıq verildikdən sonra, Praqada cəngavər elan edilmişdi. Bundan başqa, Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolf tərəfindən 1609-cu idə Palatin-Qraf elan edildi. Bundan sonra heyət öz fəaliyyətini davam etdirərək Florensiyaya, Milana və Romaya getdi. Romada Papa tərəfindən qəbul edildikdən sonra İspaniyaya getdilər.
1611-ci ildə Şirli İngiltərəyə çatdı, lakin Levant şirkəti ona qarşı müxalifət təşkil etdi. Çünki bu şirkətin Osmanlılarla böyük mənfəətləri mövcud idi.
Bundan sonra Şirli dəniz yolu ilə Ümid burnundan keçərək, Hindistanda quruya çıxdılar. Hind çayının okeanla birləşdiyi yerdə quruya çıxan Şirliyə qarşı portuqaliyalıların sui-qəsd cəhdi oldu, lakin bundan sağ çıxmağı bacaran Şirli arvadı ilə birlikdə 1615-ci ildə İsfahana çata bildi. Onun səfarət heyətinə daxil olanların hamısı isə yolda olarkən sui-qəsdlə zəhərlənərək öldürülmüşdülər.
1616-cı ildə ilə I Abbas arasında ticarət müqaviləsi imzalandı. Bundan sonra 1622-ci ildə İngilis-Səfəvi birləşmiş qüvvələri portuqal və ispanları İran körfəzindən qovub çıxardılar. Bu, Hörmüzün geri qaytarılması ilə mümkün oldu.
Hörmüzün ələ keçirilməsi Ost-Hind şirkətinə Səfəvilərlə ticarəti inkişaf etdirmək üçün münbit şərait yaratdı. İngilislər hazır geyimləri və digər məmulatları ipəklə dəyişdirirdilər, lakin bəzi çətinliklər hələ də qalmaqda idi. İngilis macəraçı Robert Şirli də bu ticarət əlaqələrinin inkişafında maraqlı idi.
Müqəddəs Roma imperiyası
Elçilik 1602-ci ilin 27 avqustunda II Rudolfun paytaxtı Praqa şəhərindən səfərə başlamışdır. Elçiliyin məqsədi Osmanlı İmperiyasına qarşı mübarizədə Avropa gücləri ilə Səfəvi imperiyası arasında ittifaq haqqında ilkin razılaşmanın təsdiqlənməsi idi. Görünür, elçiliyin katibi vəzifəsi Georges Tektanderə həvalə edilmişdi. Çünki elçiliyin rəhbəri olan Stefan Kakaş Lənkəran ərazisində olarkən vəfat etmişdir. Ölümündən əvvəl o, elçiliyim vəzifəsini tamamlamaq üçün Georgesin rəhbər olması barədə yazılı əmr hazırlamışdı. Abbas Təbrizi aldıqdan sonra elə oradaca bu elçilik heyətini qəbul etdi. Elçilikdən yalnız sağ qalmağı bacaran iki nəfər olmuşdu. Bu elçilik Ser Entoni Şirli ilə Hüseun Əli bəyin Praqa şəhərini ziyarətlərinə cavab mahiyyəti daşıyırdı. Tektander Abbas tərəfindən qəbul edildikdə fiziki olaraq pis vəziyyətdə idi və şahın qəbulunda sinirlərinə toxunacaq başqa bir hadisə yaşadı. Şah Osmanlı əsirlərindən birini oraya gətizdirib iki qılınc istədi və qılınclardan birini seçərək həmin Osmanlı əsgərinin başını kəsdi. Bu zaman imperatoru II Rudolfun Osmanlı imperiyası ilə sülh imzaladığından Abbasın xəbər tutmasından şübhələnən Tektander ikinci qılıncla öz başının şah tərəfindən kəsiləcəyini düşünməyə başladı, lakin şah qılıncla ona tərəf çevrilərək gülümsənərək deyir ki, xristianlar da Osmanlılarla məhz belə davranmalıdırlar.
Tektanderin bəhs etdiyi bir hekayəyə görə İrəvanda xalça üzərində şahla birlikdə oturarkən bir neçə Osmanlı döyüşçüsü şahdan mərhəmət diləməyə gəlmiş və şahın Tektander olduğunu zənn edərək onun ayaqlarına qapanmışdırlar. Çünki Tektander bardaş qurub otura bilmədiyi üçün ayaqlarını şahınkından daha uzun açmış və şahdan daha yaxşı geyinmişdi. Tektandee bu hadisəyə şahın çox güldüyünü qeyd etsə də, onun Osmanlı döyüşçülərinə mərhəmət edib-etmədiyini qeyd etməmişdir. Tektander şahla keçirdiyi vaxtdan sonra onu dostcanlı və əyləncəli centlmen deyə təsvir etmişdir.
Tektander Abbasın Şimali Azərbaycandakı Osmanlı ordusuna qarşı olan hücumunda da iştirak edir və İrəvan mühasirəyə alındıqdan sonra Xəzər sahili ilə şimala gedir. Şah I Abbas Mehdiqulu bəyi onunla birlikdə Rusiya çarlığına göndərmişdir. Bunun səbəbi Abbasın rus çarı Boris Qodunovu qızılbaş ordusunun Osmanlı üzərində qələbə qazanması barədə məlumatlandırmaq istəyi idi. Çar bu xəbəri eşitməkdən məmnun oldu və 5 min nəfər döyüşçü ilə bir neçə topu ona Dərbəndi geri qaytarmağa yardım etməsi üçün göndərdi.
Moskvaya Mehdiqulu bəylə birlikdə gedən Georges Tektander Haynrix fon Loqaunun başçılığı ilə II Rudolfun Boris Qodunovun yanına göndərilmiş səfirliyi ilə eyni vaxtda Moskvaya gəldi. Bu elçilik 24 avqust 1604-cü ildə Moskvadan çıxaraq öz vətənlərinə döndülər və Tektander də onlarla getdi. İlin sonunda onlar Praqaya çatdııar. 8 yanvar 1605-ci ildə Tektander imperatora səyahət hesabatını təqdim etdi. Görünür bu hesabat 1609-cu ildə Tektander tərəfindən Meyssendə dərc edilmişdir. Bu hesabat bu başlıq altında nəşr edilmişdir.
Iter persicum. İsanın doğulmasından sonrakı 1602-ci ildə Zati-aliləri imperatorun [II Rudolf] əmri ilə əsilzadə Zalonkemenidən Semiqradski zadəganı olan Stefan Kakaş - o, yolda Midiyada Lantzendə öldükdən sonra səyahət yoldaşı Georg Tektander fon der Yabel tərəfindən davam etdirildi və sona qədər çatdırıldı - tərəfindən Səfəvi imperiyasına [mətndə Persia] edilən səyahətin qısa, lakin detallı və həqiqəti əks etdirən təsviri. Onların Polşaya, Litvaya, Rusiyaya, Moskvaya, Tartariyaya, Kazana, Həştərxana, Xəzər dənizinə, Səfəvi imperiyasına, Ermənistana və Asiya ilə Avropanın digər bölgələrinə etdikləri səfərlər zamanı başlarına gələn hadisələrin və gördüklərinin tam siyahısı ilə. |
İngiltərə və Hollandiya
Osmanlı ilə son müharibə başladıqdan sonra Abbas yenidən Avropa ilə münasibətlərini yaxşılaşdırmaq barədə düşünməyə başladı. Bu dəfə onun hədəfində hollandiyalılar və ingilislər idi. Bu iki dövlət ipək ticarətinin heç olmasa bir hissəsini Osmanlı torpaqlarından başqa istiqamətə yönəltməyə kömək edəcək vəziyyətdə idilər. Hollandiya 1623-cü ildə Bəndər-Abbasa fabrik tikmiş və bundan qısa müddət sonra Abbas tərəfindən xüsusi ticarət imtiyazları almışdılar. 1625-ci ilin fevralında Səfəvi elçiləri İngiltərə və Hollandiya Şərqi Hindistan şirkətlərinin gəmilərində Avropaya yola düşdülər. Hər bir elçilik xeyli sayda insandan təşkil edilmişdi və sıralarında tacirlər də var idi. Hollandiyaya göndərilmiş elçi Musa bəy təxminən bir ildən sonra ora çatdı və 26 mart 1626-cı ildə orada qəbul edilib şahın məktubunu holland kralı üçün oxudu. Məktubda Abbas hollandiyalılarla dostluq münasibətləri istədiyini və hollandiyalı tacirlərin qorxmadan onun imperiyası ərazisində ticarət edə biləcəyini bildirirdi. Musa bəyə şah tərəfindən üç tələbin yerinə yetirilməsi tapşırılmışdı və bu tələblər onun Haaqada qaldığı müddət ərzində bir ildən çox davam edən kifayət qədər nəticəsiz danışıqların mövzusu oldu. Bu üç tələb bunlar idi:
- Hollandiya Osmanlı ərazisindəki, xüsusən Levant ticarətinin mərkəzi hesab edilən Hələbdəki konsulluqlarını bağlasın,
- Səfəvi imperiyası ilə birlikdə Hollandiya Məskətdəki və Ərəbistanın cənubundakı portuqaliyalılara qarşı mübarizə aparsın,
- Hollandiya hakimiyyəti Abbasa onların hesabına öz ipəklərini Hollandiya gəmilərində Avropaya daşınıb orada satılmasına icazə versin.
Hollandiya birinci və sonuncu tələbi rədd etdi və Portuqaliyaya qarşı birlikdə mübarizə barədə isə heç bir rəy vermədi. Musa bəyin oradakı davranışı da münasibətlərin yaxşı olmamasında rol oynadı. O, çox içir, qadınlara qarşı kobud hərəkətlərə yol verir və ətrafındakıları tez-tez təhqir edirdi. O, açıq şəkildə elçilik heyətinin digər üzvləri və Holland Şərqi Hindistan şirkəti mənsubları iilə mübahisələr edirdi. Öz hökuməti ilə mübahisə etdikdə sonra Musa bəyin xərclərini qarşılamağı ürəksiz də olsa qəbul etdi və onun gərəksiz yerə uzun müddət qalmasına qəzəbləndi. Nəhayət, o, holland gəmisi ilə 14 mart 1627-ci ildə ölkəni tərk etdi. Onunla birlikdə Hollandiya adından Abbasa məktub və hədiyyələr də göndərildi.
Abbasın İngiltərə göndərdiyi elçiliyin rəhbəri Nəğdəli bəy 1626-cı ilin fevralında Portsmuta çatdı. Bu zaman artıq İngiltərədə özünü şahın səfiri olduğunu iddia edən şəxs var idi. Bu şəxs Ser Robert Şirli idi. Nəğdəli bəy təkid etdi ki, Şirli əsl səfir deyil və aralarındakı mübahisə onun bütün səfərinə kölgə saldı. Ser Robert Şirli İspaniya-Portuqaliyanı Səfəvi ilə birlikdə antiosmanlı ittifaqına salmaq və Səfəvi ipəyini Hörmüzdən Lissabona gətirilməsini nəzərdə tutan müqaviləyə razı salmaq üçün 5 il çalışdıqdan sonra İngiltərəyə gəlmişdi. Onun bütün istəklərini qəbul etmək üçün qarşı tərəfin bir şərti var idi. Bu şərtə görə Abbas hər şeydən əvvəl körfəz ətrafında ələ keçirdiyi torpaqları geri qaytarmalı idi. 1622-ci ilin martında İspaniyanı tərk etdikdən sonra o, ilk Florensiyaya, oradan da Romaya səfər etmişdi. Burada onun və həyat yoldaşı Terezanın 23 yaşlı rəssam van Dyck tərəfindən rəsmləri çəkilmişdir. İtaliyadan Polşaya getmiş və gümanki buradan Səfəvi imperiyasına qayıtmaq barədə fikrini dəyişdirmiş, İngiltərəyə getmişdir. İngiltərədə onun təklifləri saraydan müsbət qarşılansa da, Levant tacirləri və Şərqi Hindistan şirkəti mənfi reaksiya göstərdi. O, Kral Ceymsə Abbasın iki təklifinin olduğunu bildirdi:
- Səfəvilərin özlərinin döyüş gəmi donanması yığmasına yardım edilməsi. Təklifə görə, körfəzə girən hər bir ingilis gəmisi özü ilə bir gəmi detalı daşımalı, bu detallar toplandıqdan sonra ingilis gəmiləri nümunəsində Səfəvi üçün donanma hazırlanmalı idi.
- Abbas ikinci tələbini edərkən İngiltərədən külçə ixracına qoyulan məhdudiyyətlərə diqqət çəkdi, çünki bu məhdudiyyətlər ingilislərin imperiyadan ala biləcəyi malların miqdarını məhdudlaşdırırdı. O, xahiş etdi ki, Səfəvi tacirlərinə öz ipək və digər mallarını müvafiq yük və gömrük rüsumları ödəməklə ingilis gəmilərində İngiltərəyə gətirməyə icazə verilsin. Onlar ya mallarını İngiltərədə həm sata, həm də oradan başqa bir ölkəyə ixrac edə bilərdilər.
Abbas Osmanlıları Səfəvi ipək ixracından məhrum etmək istədiyi üçün bütün bunları Londona yönəltməyə hazır idi. Bunun müqabilində şah Kral Ceymsə "bu hissələrdə" – başqa sözlə, Iran körfəzi bölgəsində istifadə etməsi üçün 25.000 döyüşçü verməyi təklif edirdi. Bir qədər sonra Şirli Bukinqem hersoqu üçün ipək ticarətinin ətraflı layihəsini hazırlamışdı. O, şahın ingilis bazarının sabit qiymətə ala biləcəyi qədər ipək satacağını və ingilis gəmiləri ipəyi İngilstərəyə gətirənə qədər heç bir ödəniş tələb olunmadan satacağını qeyd edirdi. Şirli ehtimal olunan illik tədarükün təxminən 5000 top, alış qiymətinin isə bir milyon funt sterlinq olduğunu bildirir, İngiltərədə yenidən satış qiymətinin isə iki dəfə baha olduğunu təxmin etdiyini qeyd edirdi. Yəni İngiltərədən ediləcək təkrar satışdan ingilis hökuməti də xeyli mənfəətlə çıxa bilərdi.
Kral Ceyms, Bukinqem hersoqu və sarayın digər əyanları bu təklifləri qəbul etməyə meyilli idi. Kral Ceyms ipəkqurdu təsərrüfatını İngiltərədə də tədbiq etmək istəyirdi. Buna görə də, onlar Abbasın təklifini əvvəlcə rədd etmiş Şərqi Hindistan şirkətini təklifi qəbul etməyi tövsiyə etdilər. Bu zaman şirkət artıq Səfəvi imperiyasında Hörmüz məsələsində şahla əməkdaşlıq etdiyi üçün üstün vəziyyətdə idi və yerli tacirləri rəqabətə cəlb etməkdə maraqlı deyildi. Təklif Şirlinin saray qarşısındakı etimadına da ziyan vururdu. Həmçinin nəzərə alınırdı ki, o, əvvəlcə ipək ticarətində üstünlük üçün ingilis hökumətinin rəqibi olan ispanlarla danışıqlar apardıqdan sonra Londona gəlmiş, beləliklə ikinci dəfə ingilis dövlətinin mənfəətlərinə ziyan vurmuşdu. Levant şirkəti Səfəvi ipəyinin onlar tərəfindən daşınıb satılmasının Osmanlı ilə ticarətə ziyan vuracağına görə Səfəvi təkliflərinə etiraz edirdi. Kral Ceymsin şirkətin nümayəndəsi Ser Tomas Smitini də razı salmasından sonra, ticarət sözdələşməsində uzlaşma əldə edildi. Şirkətin razılığına əsasən onlar 1625-ci ilin yanvarından etibarən Londonu Avropadakı Səfəvi ipəyinin mərkəzinə çevirməli, başlanğıc kimi Səfəvi donanmasının əsaslarını qurmaq üçün ümumilikdə 8 gəminin hissələrini oraya daşımalı idilər, lakin Şirlinin bəxti gətirmədi, martda kral, sentyabrda isə Tomas Simiti öldü və beləliklə, onların layihəsi də yarımcıq qaldı. Şirlinin vəziyyəti Nəğdəli bəyin gəlişindən sonra daha da pisləşdi. Dövlət artıq Nəğdəli bəylə əsl Səfəvi elçisi kimi davranır, Şirlinin baxım xərclərini qarşılamağı dayandırırdı. Nəğdəli bəyin yeni kral I Karl tərəfindən qəbul edilməsi bir neşə gün sonraya təyin edilmişdi. Görün gününün səhəri Şirli Klivlend və bir neçə saray əyanı olan dostlarının müşahidəsi ilə Nəğdəli bəyin otağına gedib bir neçə məsələni həll etməyə çalışdı. Yaranmış mübahisə Şirlinin özünün akkreditasiya məktubunu təqdim etməsindən sonra daha da qızışdı, məktubu cırıb Şirlinin üzünə çırpan Nəğdəli bəy həmçinin onun üzünə bir yumruq da vurdu. Bunun ardınca onun heyətinə daxil olan gənclərdən biri Şirliyə bir neçə daha zərbə vuraraq onu yerə yıxdı. Gənc otaqdan uzaqlaşdırıldıqdan sonra Lord Klivlend Nəğdəli bəyə onun buradn sağ çıxa bilməsinin yeganə səbəbinin ingilislərin şaha olan hörmətidir. Nəğdəli bəy üzür istəyərək yalandan şahın qardaşının qızı ilə evləndiyini və şahın akkreditasiya məktubunu saxtalaşdırdığına inandığı şəxslə mübahisə etdiyi zaman özünü saxlaya bilmədiyini əlavə etdi. Onun sözlərinə görə, Şirlinin akkreditasiya məktubunun arxasında şahın möhürü var, halbuki o, yuxarıda olmalı idi. Şirli cavab verdi ki, şah xarici elçi işə götürəndə adətən möhürünü arxasına qoyur və evlilik məsələsində isə o, yalnız şahın arvadının qohumu ilə evləndiyini dediyini bildirdi.
Hadisə dərhal ingilis kralına bildirildi və qəzəblənən kral elçiylə olan görüşünü ertələdi. Kral onu gördükdə isə elçi yenidən üzr istədi. Nəğdəli bəyin elçiliyinin tapşırığının nə olması aydın deyildi, məktubda Şirlinin elçiliyinə və ya onun təkliflərinə heç bir istinad edilməməsi kralın düşüncəsini bir xeyli qarışdırmışdı. Nəhayət qərara gəlindi ki, vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün Şirli ingilis elçisi ilə birlikdə şahın yanına göndərilsin. Bu vəzifə üçün hüquqşünas və kralın yaxın adamı Dodmor Kotton seçildi. Şərqdə işləmək üçün özünə bir iş axtaran Dodmor 1271-ci ildən sonra Səfəvi bölgəsinə göndərilmiş ilk elçi oldu. İngiltərə Şərqi Hindistan şirkəti Dodmor və Şirlini Səfəvi imperiyasına aparmağa çəkinirdi. Onlar sonda razılığa gəldilər ki, Dodmor şirkətin adından heç bir danışıqlar aparmayacaq, onların işinə qarışmayacaqdır, onun tapşırığı Şirlinin rəsmi elçi olub-olmamasını, onun təkliflərinin şahın təklifləri olub-olmamasını aydınlaşdırmaq olmalı idi. Belə olacağı halda, Dodmor qeyri-rəsmi şəkildə kralın şahın arzularını mümkün olduğu qədər yerinə yetirəcəyinə zəmanət verməli idi. Dodmor 12 apreldə kral tərəfindən qəbul edildi və Ağzalda cəngavər elan edildi. Bir neçə gün sonra heyət Doverdən yola düşməli idi. Heyətə elçilik barədə ətraflı məlumat yazmış də daxil idi. Heyət Doverə çatdığı zaman Şərqi Hindistan Şirkətinin əlverişli külək olmasından yararlanaraq yola çıxdıqlarını gördülər. Donanma musson küləklərini tutmaq üçün yazda üzmək məcburiyyətində qaldığından, onlar daha bir il gözləməli oldular. Bu zaman İngilstərə ilə danışıqlara bir digər Səfəvi vətəndaşı daxil oldu. Səfəvi taciri olan Xacə Şahsevər şah tərəfindən 1613 və 1621-ci illərdə Venesiyaya şahın ipəklərini satmaq üçünsəfər etmişdi. O, Nəğdəli bəylə İngiltərəyə gəlmişdi və şahın adından satmaq üçün gətirdiyi əlli tay ipəyi satmaq üçün səfirlə fikir ayrılığına düşmüşdü. O, Şirli ilə dost oldu və çox keçmədən şirkət onların ikisini də Səfəvidəki mövqelərini sarsıtmaq üçün sui-qəsddə ittiham etdi. Xacə Şahsevər Abbasa şirkəti pisləyən məktub yazmaqda ittiham edilirdi. Buna görə şirkət kraldan onları Səfəvi mülkünə aparmamağı xahiş etdi. Qəflətən Xacə Şahsevər avqust 1626-cı ildə vəfat etdi və yəqinki İngiltərədə dəfn edilən ilk Səfəvi vətəndaşı olaraq Bişopqeytdəki Müqəddəs Botolf məzarlığında dəfn edildi. Onun oğlu Məhəmməd isə şirkətlə mübahisəni davam etdirməkdə idi və bu mübahisə yalnız kralın Şəxsi Şurasının müdaxilə etməsi ilə həll edildi. Həmçinin Məhəmməd ingilis qadın olan Leydi Kokeynə aşıq olmağa da vaxt tapa bildi. Bu qadının əri Londonun hakimi idi. Bir dəfə o, qadına ona bütün var-dövlətini təklif etmiş və xristian kimi vəftiz olunmağa hazır olduğunu da bildirmişdi, lakin bundan heç bir nəticə çıxmadı və o, Kotton və Şirli ilə birlikdə evinə doğru yol çıxmağa məcbur oldu. Bu üç elçi (Dodmor, Şirli və Məhəmməd, həmçinin Şirlinin arvadı, qulluqçuları) yola düşmək üçün 1627-ci ilin martında Doverə gəldilər. Şirkət Nəqd Əli Bəyə vida hədiyyəsi olaraq yağlı boya ilə çəkilmiş portretini və əlli funt dəyərində gümüş boşqab verdi, onun yeddi direktoru isə onu limana qədər müşayiət etdi. Gəmi martın 23-də ayrı-ayrı gəmilərdə Səfəvi və İngiltərə nümayəndələri ilə birlikdə yola düşdü. 8 aylıq dəniz səyahət ağır keçdi, dənizçilərin bir çoxu səyahət zamanı həyatını itirdi. Gəmi səhvən cənuba üzdü, şimala döndükləri zaman isə quldurların hücumuna məruz qaldılar və nəhayət 30 noyabr 1627-ci ildə Syrat yaxınlığındakı Svalli məntəqəsinə yaxınlaşdılar. Məhəmməd səyahət zamanı qızdırmadan, Nəğdəli bəy isə yüksək dozada tiryək istehlak etməkdən vəfat etdilər. Tomas Herbert iddia edir ki, Nəğdəli bəy İngiltərədə etdiyi kobudluğa görə şahın qarşısında cavab verməkdən qorxmuşdu və buna görə də, intihar etmişdi. O, gəmi sahılı çıxmağına bir gün qalmış öldü və şirkət mənsubları onu dəfn etməmişdən əvvəl onu şərəfləndirmək üçün 11 dəfə atəş açdılar. Kotton, Şirli və digərləri səyahətlərini davam etdirərək 11 dekabrda Bəndər-Abbasa yola düşdülər. Bəndər-Abbasa 4 Şərqi Hindistan gəmisi ilə səyahət edən Şirli və digərlərinin donanmasındakı iki gəmi Hindistandan Səfəvi tacirlərinin aldığı 300 qulu da daşımaqda idi. 10 yanvar 1628-ci ildə onlar Bəndər-Abbasa çatdılar.
Həm Səfəvi elçiləri, həm də ingilisi elçiləri yerli Səfəvi hakimiyyət təmsilçiləri tərəfindən hörmətlə qarşılandılar. Sultan titulu daşıyan Bəndər-Abbas qubernatoru və baş gömrük məmuru Şahbəndər Ser Dodmor Kottonu gəmidən çıxarıb "yəhəri (Mərakeş növündən olan) gümüş və mirvari ilə zəngin naxışlarla bəzədilmiş, üzəngisi qızıldan olan əzəmətli ərəb atına" mindirdilər. Tomas digərləri ilə birlikdə 14 gün Hörmüzdə qalmış, burada şəhərin yenidən canlandırıldığını, imperiyanın ən yaxşı şəhərlərindən birinə çevrildiyini bildirmişdir. Həmçinin şəhərdə Səfəvi bayrağından başqa yalnız ingilis bayrağının ingilis vətəndaşlarının evlərində dalğalanmasına icazə verilirdi və bunun da səbəbi şəhərin alınmasında ingilislərin yardım etməsi idi. 24 yanvar 1628-ci ildə elçilik İsfahana yola düşdü. Fars və Lur hakimi İmamqulu xan heyət onun şəhərinə gəldiyində aşkar şəkildə hörmətsizlik etdi. Onları bir həftə gözlətdikdən sonra 6 günlük ekskursiyaya gedəcəyini bildirdikdən sonra Şirli buna etiraz etmək üçün onun yanına getdi və kobud cavab aldı. Çox gümanki onun belə etməsinin səbəbi ingilislərin birlikdə Maskatdəki portuqaliyalılara hücum etmə təklifini rədd etmələri idi. Hər bir halda, belə davranışa şahın icazəsi olmadan yol verdiyini düşünmək yersiz olar. İmamqulu xan öz oğlunu Dodmorun yanına göndərərək atasının adından onlar qəbul edə bilmədiyinə görə üzr istədi. Bir müddət sonra Dodmor ağıllı bir taktika işlədərək İmamqulu xanın oğluna cavab olaraq ona nəzakət görüşü edəcəyini elan etdi. İmamqulu xan üçün gəlmiş elçilərin ondan öncə oğlunu ziyarət etmələri qəbul edilməz idi, buna görə də, o, elçiləri öz yanına çağırtdırdı. İmamqulu xan elçi düz yanına çataraq heç bir tərpəniş etmədi, elçi yanına çatdıqdan sonra isə ayağa qalxıb onu qucaqlayıb salamladı. Bundan sonra şənlik başladı. Şənlik növbəti gün də təşkl edildi. Tomasın məlumatına görə şənlikdə əsir Hörmüz kralı və övladları, özbək şahzadəsi, gürcü şahzadəsi, şəhərin adlı-sanlı şəxsləri, qızılbaşlar iştirak edirdi. İmamqulu xan onlara özünün Hörmüz zəfərindən bəhs edən rəsmləri göstərmiş, özünü maksimum varlı göstərməyə çalışmışdır. Bir neçə gündən sonra İmamqulu xan ingilis elçilərin qaldığı yerə gəldi. Münasibətlər tədricən isinirdi. Buradan yola düşən heyət 3 apreldə Şərqi Hindistan şirkətinin nümayəndəsi Uilyam Burtu və digər avropalı tacirlərlə qarşılaşdılar. Heyət İsfahana böyük təmtəraqla daxil oldu, şəhər əhalisinin xeyli hissəsi onları qarşılanaq üçün yola çıxmışdı. Həmçinin şəhərdə onlar üçün böyük ziyafət yeri də təşkil edilmişdi. Üç həftə burada qaldıqdan sonra 1 may tarixində yollarına davam etməyə başladılar. Çünki şah bu zaman Mazandarandakı Əşrəf adlı bölgədəki malikanəsində idi. Heyət 20 mayda Əşrəf bölgəsinə çatdı və 50 qızılbaş tərəfindən qarşılanaraq şahın yanına aparıldılar. 25 may tarixində Ser Dodmor Kotton Robert Şirli, Tomas Herbert və digər 8 ingilis ilə birlikdə şah tərəfindən qəbul edildilər. Görüşdə Şərqi Hindistn şirkəti tərəfindən təmin edilmiş Dik Uilyams adlı tərcüməçi də iştirak edirdi. Şahın yanına gedərkən onları izləmək üçün çox az sayda insan küçəyə çıxmışdı. Görünür şahın onları qəbul etmək üçün zaman ayırdığından insanların xəbəri ümumiyyətlə olmamışdır. Tomas Herbert bu və digər qarşılaşdıqları problemi şahın sevimlisi Məhəmmədəli bəylə Robert Şirlin arasında olan düşmənçiliklə əlaqələndirirdi.
Elçiliyin adından Ser Dodmor Kotton şaha müraciət etdi və onun dedikləri tərcüməçi tərəfindən tərcümə edildi. O, şahı ümumi düşmən olan Osmanlı üzərində qələbə qazanması münasibətilə təbrik etdi, iki ölkə arasında ticarəti artıqmaq istədiklərini, Şirlinin özünü Nəğdəli bəyin ittihamlarından təmizlədiyini gördüyünü, iki imperiya arasında dostuq liqası qurulmasını arzuladığını bildirdi. Cavab olaraq şah osmanlıların səfəvilər ilə müqayisədə axmaq olduqlarını, döyüşlərdə də bunun dəfələrlə sübut edildiyini bildirdi və xristian hökmdarların bir-biriləri ilə ixtilaf edərək Osmanlıya fəthlər etnməkdə yardım əvəzinə birləşmələrini təklif etdi. Ticarət məsələsində isə hər il İngiltərəyə Gembrundan 10 min top ipək göndərə biləcəyini dedi. Şah bu qədər ipəyin İngiltərə üçün ehtiyac duyduğundan çox olduğunu bilirdi, lakin belə yüksək təkliflə o, İngiltərənin Osmanlı ilə olan ticarətini də durdurmasını istəyirdi. Şah elçiyə Osmanlı sultanının öz yeniçərilərini saxlamaq üçün istifadə etdiyi ticarət yolları rüsumlarından məhrum edilməsinin yaxşı olacağını, "bu nədir? düşmənin səni məhv etməsi üçün qılıncını itiləmək deyilmi?" deyə əlavə etdi, lakin şah Şirlinin İngiltərədəki statusu ilə bağlı suala dəqiq cavab vermədi və "doğma təbəələrindən hər hansı birinə olduğu kimi, ona (hərçənd yad və xristian olsa da) xeyli yaxşılıq etdiyini" bildirdi. Nəğdəli bəy məsələsinə gəldikdə isə şah onun özünü öldürdüyü üçün yəqinki "günahkar olduğunu, əgər onun yanına gəlsəydi və günahkar olduğu bilinərdisə il ərzində neçə gündürsə, o qədər tikələrə doğranıb, bazarda it tüyü ilə yandırılmalı idi" deyə əlavə etdi. Elçiliyi Abbas hörmətlə qarşıladı və açılış nitqində bu elçiliyin İngiltərədən gələn ilk rəsmi elçilik olduğu üçün daha böyük hörmətə layiq olduğunu bildirərək yanına əyləşdirdi. Ortalığa şərab gətirilmiş və Abbas bu şərabı Dodmorun suvereni I Karlın sağlığına içmişdir. Tomas Herbertin bildirdiyinə görə, məclis bu tərzdə də qarşılıqlı razılıqla sonlandırılmışdır. Dodmor da Abbasın Şirlinin bəhs etdiyi məsələlərə birmənalı dəstək ifadə etməkdən yayınmasına baxmayaraq, şah tərəfindən razı qalmışdı. Bundan sonra Əşrəfdəki evdə qalan ingilis elçilik heyətinə heç kim ziyarətə gəlmədi, həmçinin onları saraya dəvət edən də olmadı. Bu müddət ərzində elçilik üzvləri gündüz onlar üçün çox yüksək olan istiliyə, gecələr isə ağcaqanadlardan və cürbəcür həşəratlara görə çox əziyyət çəkirdilər. Bu zaman Abbası İngiltərə ilə münasibətlərdən savayı düşündürən şeylər var idi. Şah Gürcüstandakı vəziyyətdən narahat idi və orada yeni bir üsyanın başlayacağından ehtiyatlanırdı. Buna görə də, öz sarayı ilə 2 iyunda Qəzvinə getdi. Dodmor və digərləri şahın icazəsi olmadan imperiyanı tərk edə bilməzdilər və o, Qəzvində yenidən şah tərəfindən qəbul ediləcəyini düşünməyə başladı. Elçilik Əşrəfdən şahın böyük bir saray tikdirdiyi Fərəhabada keçdilər, buradan Əlburz dağları boyunca irəliləyən elçilik üzvləri hava şəraitinin qəfil dəyişməsinə görə əziyyət çəkirdilər. Bu səfər zamanı üzvlərdən biri həyatını itirdi, Tomas Herbertin özü isə 11 gün dizenteriya xəstəliyindən əziyyət çəkdi. Dağları aşdıqdan sonra onlar o zamanlar balaca bir yaşamış məntəqəsi olan Tehrana çatırlar. O zaman Tomas görə Tehranda yalnız 3 min ev var idi və üzvlər şəhər yaxınlığındakı yüksək təpələrdən birindəki evdə yerləşdirilmişdilər. Tomas xatirələrində bir gün yuxudan oyandığında şəhərin bütün yüksək təbəqəsinin evlərinin damlarının üzərində yatdığını, hər birinin də yanında 3–6 arvad olduğunu yazır və etiraf edir ki, onun bu marağı ölümünə səbəb ola bilərdi. Tehrannı hakimi əvvəllər Bağdadın uğurlu müdafiəsində cəsarət göstərən, buna görə də sarayın yüksək vəzifələrindən biri olan eşikağasıbaşılığına yüksələn Zeynal xan Şamlı idi. O, bu vəzifə ilə birlikdə həm də Tehran hakimi idi və şəhərinə gələn elçilərlə o qədər də nəzakətli davranmırdı. Tomasın xatirələrindən Zeynal xanın ingilis səfirin onu ziyarətinə geri dönüş ziyarəti etmədən yalnızca xəfif şəkildə təşəkkür etdiyini anlayırıq. Bu diplomatik nəzakət qaydalarının pozulması idi və Tomas bunu Zeynal xanın Nəğdəli bəyin yaxın qohum olması ilə əlaqələndirir. İki gün sonra elçilik Tehrandan 100 km məsadədə olan Qəzvinə çatdılar və heç kim tərəfindən qəbul edilib diqqət görmədilər. Artıq elçilik üzvləri geri dönmək barədə düşünməyə başlamışdı və Dodmor son bir dəfə şahın sevimlisi Məhəmmədəli bəyi görməyə getdi. O, Məhəmmədəli bəydən ya Şirlinin təkliflərinin təstiqlənməsini, ya da ingilis elçiliyinin öz evlərinə dönməyə başlamasını dəqiqləşdirmək istəyirdi. Məhəmmədəli bəy Şirlinin başlatdığı danışıqların irəli aparılmayacağını bildirdiyində Dodmor onun fırıldaqçı olmadığını, əgər belə olsaydı şahın adından gətirdiyi məktubda şahın möhürü olmamalı olduğunu bildirdi. Buna qulaq asan Məhəmmədəli bəy bunu dinləyərək Dodmordan məktubu şaha göstərmək ona verməsini xahiş etdi. 3 gün sonra Dodmoru ziyarət edən Məhəmmədəli bəy şahın məktuba baxdığını və bu məktubun ona aid olmadığını bildirdiyini, şahın qəzəblənərək məktubu yandırdığını dedi. Dodmor bunun doğru olmadığına inansa da, əlindən başqa bir şeyin gəlməyəcəyini də anlayırdı. Tomas bir az araşdırmadan sonra əslində şahın bu məktubu ümumiyyətlə görmədiyinin bilindiyini qeyd etmişdir. Tomas əslində Məhəmmədəli bəyin İngiltərə Şərqi Hindistan şirkəti tərəfindən Şirlinin şahla əvvəlki qədər yaxın olmasını, ona bu təklifləri təkrarlatmağını önləmək üçün rüşvətlə satın alındığını bildirir. Digər bir versiya odur ki, Şirlinin sarayda yoxluğu zamanı Məhəmmədəli bəyin də mənsubu olduğu bir qrup antixarici şəxslər şahla yaxınlaşmış və onu Şirliyə, və ya xristian-avropalıya qarşı çevirmişdir. Bəlkə də doğrudan da belə bir fraksiya mövcud olmuş və Karmelit annalları da məhv bundan bəhs etmişdir. Beləki bəzi Karmelit annallarında bəzi şəxslərin Şirlinin çərkəz və əvvəllər müsəlman olan arvadının Karmelitlər tərəfindən xristian kimi vəftiz edildiyini şaha deməsindən, şahın bunu dönüklük kimi qəbul edərək onu edama məhkum etməsindən bəhs edir.
Abbasın Şirliyə və Dodmor elçiliyinə qarşı belə bir münasibət göstərməsində hansısa xarici əleyhdarı qrupun rol oynaması mümkündür, xüsusən bu zamanlar şahın səhhətinin pisləşdiyini, tez-tez qızmalarının olduğunu nəzərə almaq lazımdır, lakin eyni dərəcədə ehtimal olunur ki, şah Mesopotamiya və Gürcüstanda böyük problemlərlə üzləşdiyi bir vaxtda Şirlinin şərəfini xilas etmək fikrində olduğu bəlii olan və təklif etmək üçün konkret heç nəyi olmayan elçiliklə əlaqə qurmağa səbiri olamışdır. Qəzvinə çatan kimi Abbas öz qoşunlarına Gürcüstana yürüş üçün səfərbər olmaq əmri verdi. Belə bir vəziyyətdə onun Şirlinin adı üçün elçiliklə danışıqlara başlamaması, elçiliyi az-çox unutması o qədər də təəccüblü deyil. Beləliklə, göndərilmi ingilis elçiliyi uğursuzluqla qarşılaşır. Səfəvi imperiyası tərəfindən o qədər yaxşı qarşılanmayan və qarşısına qoyulmuş heç bir hədəfə çatmayan elçilk geri dönməyə qərar verir. Bu uğursuzluqda elçiliyin və ya ingilis tərəfinin də böyük nöqsanı var idi, çünki onların şaha təklif edə biləcək heç bir konkret düşüncələri yox idi və dövlət ilə ticarət şirkəti fikir ayrılığında idi.
Şirli də bu zaman münasibətləri düzəldə biləcək halda deyildi, çox xəstə vəziyyətdə idi və var gücünə də arvadı vasitəsiylə ona edilən hücumları dəf etməyə sərf edirdi. Bu əsnada artıq Abbasın gözündən düşdüyünü anlamışdı. 13 iyul 1628-ci ildə Şirli vəfat etdi çox səs-küy və ya başqa mərasim olmadan öz qapısının astanasında dəfn edildi. Bu zaman Dodmor Kotton da dizenteriyadan əziyyət çəkirdi və Şirlinin ölümündən sonra o da vəfat etdi və Qəzvindəki erməni məzarlığında dəfn edildi. Ölümündən öncə Kotton Dr. Qooça rəhbərlik vəzifəsini tapşırdı. 6 avqustda o, Məhəmmədəli bəy tərəfindən qəbul edildi və getmələrinə icazə təmin edildi. Həmçinin ona İngiltərəyə aparılması üçün Abbasın adından I Karla yazılmış məktub da təqdim edildi. O, bu son fürsətdən istifadə edərək, səfirliyin əsas səbəbi olan Şerlinin etimadnamələrinin saxta yoxsa həqiqi olub-olmaması məsələsini bir daha gündəmə gətirdi. Təzyiqə məruz qalan Məhəmmədəli bəy indi Şirlinin etimadnaməsinin həqiqi olduğunu etiraf etdi, lakin bu etimadnamələr ona İngiltərəyə getməsi üçün yox, evə dönmək üçün verilibmiş, lakin 1615-ci ildə verilən bu etimadnamənin əslində Şirliyə şahın adından danışıqlar aparmağa da icazə verdiyi bəllidir. O, Şirlinin təkliflərini müzakirə etməkdən və ya ticarət məsələlərinə girməkdən imtina edərək, yalnız Səfəvi imperiyasının açıq ölkə olduğunu və ingilislərin istədikləri yerdə ticarət edə biləcəyini söylədi. Bundan bir müddət keçdikdən sonra elçilik Bəndər-Abbasa doğru yola çıxdı. Elçilikdəki bir neçə ingilis yolda vəfat etdi və Tomasın özü bir daha dizenteriyaya yaxalandı. O, bu vəziyyəti bu cür ifadə edirdi:
Mən beşiyə bənzəyən qəfəsdə dəvənin böyrünə asılaraq üç yüz mil yol getməyə məcbur oldum. |
19 dekabrda Bəndər-Abbasdan Surata yola düşən ingilislər 18 dekabr 1629-cu ildə İngiltərəyə çatırlar. Robert Şirlinin müsəlmanlıqdan xristianlığa keçdiyinə görə Səfəvi imperiyasında böyük təzyiqə məruz qalan arvadına da həmin ilin sentyabrında imperiyanı tərk etməyə icazə verildi. Romada yerləşən bu qadın özünü dini və xeyirxahlıq işlərinə həsr edərək, 1658-ci ildə ərinin sümüklərini yanına gətirdib Romadadakı Santa Mariya della Skala adlı karmelit kilsəsində dəfn edir. O, 1668-ci ildə 79 yaşında ikən vəfat edir və ərinin yanında dəfn edilir.
Fransa
İngilis elçiləri Bəndər-Abbas yolunda ikən fransız kapuçin keşişləri Qabriel de Paris və Pasifique de Porvins Səfəvi sarayına gəldilər. Ortaq Habsburq düşmənliyinə görə Fransa ilə Osmanlı dövlətləri ən əvvəldən yaxın münasibətdə idilər, buna görə də, Fransa böyük Avropa dövlətlərindən birbaşa Səfəvi sarayı ilə əlaqəyə keçməmiş yeganə dövlət idi. Marselli ipək tacirlərindən böyük təzyiqə məruz qalan fransız kral XIII Lüdoviq Səfəvi imperiyasına 1626-cı ildə elçilər göndərməyə çalışmışdı, lakin Osmanlı dövləti elçilərə İstanbuldan o tərəfə keçməyə icazə verməmişdilər. Bu iki kapuçin keşişi isə rəsmi dövlət elçisi deyillərdi. Bu keşişlər öz istəkləri ilə və Venesiyanın İnancın Təbliğı bölməsi tərəfindən Səfəvi sarayına gəlmiş, eyni zamanda XIII Lüdovikin güclü naziri Kardinal Rişelye tərəfindən də dəstəklənməkdə idilər. Pasifique Qəzvində şah tərəfindən qəbul edildi və dərhal geriyə Fransaya göndərildi. Ona Fransadan çap vasitələri və toplar almaq tapşırılsa da, bunların heç biri həyata keçmədi. Bununla belə, şah hələ 1618-ci ildə Karmelitlərdən ərəb hərfləri olan mətbəə tələb etmişdi və onlar Pasifique getdikdən sonra bir çap maşını verdilər. Bu çap alətindən nə üçün istifadə edildiyi bəlli deyil. Qabriel İsfahanda qaldı və burada kapuçin qərərgahını qurmağa müvəffəq oldu. Bu qərərgah sonradan imperiyadakı fransız səfirliyi kimi fəaliyyət göstərdi.
Gürcü üsyanları
1606-cı ildə Abbas Kartli əyanlarının və I Teymurazın anası Ketevanın tövsiyəsi ilə iki gənci Kartli və Kaxeti taxtına vassal hökmdar olaraq təyin etdi. Bu iki şəxs — II Luarsab və I Teymuraz — enerjili şahzadələr kimi qəbul edilirdi. Lakin qısa müddət sonra şahla vassalları arasında gərginlik meydana çıxdı. 1613-cü ildə şah onları özü ilə Mazandarana ov mərasiminə çağırmasına baxmayaraq, onlar şah tərəfindən ya öldürülməkdən, ya da həbs edilməkdən qorxaraq onun yanına gəlmədilər. Osmanlı ilə yeni müharibə başladıqdan sonra qızılbaş ordusu 1614-cü ilin martında gürcü knyazlıqlarının ərazisini yenidən ələ keçirdilər və II Luarsabla I Teymuraz Osmanlı imperiyasının vassalı olan gürcü knyazlığı İmeretiyə sığındılar. İsgəndər bəy Münşinin bildirdiyinə görə öz vassallarının və qulamlarının ona xəyanət etməsindən Abbas çox qəzəblənmişdi. O, kaxetili 30 min kəndlini imperiyanın mərkəzi bölgələrinə köçürdü və İmeretili II Aleksandrın nəvəsi Kaxetili Cesseni Kartli (İsa xan olaraq da bilinir) taxtına vassal hökmdar təyin etdi. Şahın sarayında böyüyən və müsəlman olan Cessenin Abbasa mütləq sadiq olacağı düşünülürdü.
Abbas İmereti hökmdarını ona sığınmış iki xəyanətkarı verməzsə, onun knyazlığını dağıtmaqla hədələyirdi. İmereti, Meqreliya və Quriyanin hakimləri birlikdə bu tələbi rədd etdilər, lakin II Luarsab könüllü şəkildə şaha təslim oldu. Abbas əvvəlcə onunla yaxşı davrandı, lakin onunla Teymurazın Osmanlı imperiyasına ittifaq təklif etdiyini öyrəndikdən sonra qəzəbləndi və ondan İslamı qəbul etməsini tələb etdi. Luarsab bunu rədd etdikdən sonra o, həbsə atıldı.
1615-ci ildə indiki Gürcüstanın şərqinə geri dönən Teymuraz Osmanlı-Səfəvi düşmənçiliyinin yenidən ortaya çıxmasından istifadə etdi və oradakı qızılbaş ordusunu məğlub etdi, lakin Osmanlı ordusu Səfəvilərə hücumunu təxirə saldıqda, Abbas Teymurazı məğlub etmək üçün qısa müddətə ordunu geri göndərə bildi və Osmanlı ilə barışıq əldə etdikdən sonra işğalını ikiqat artırdı. Nəticədə İmeretinin paytaxtı Kutaisiyə yürüş edən şah oranın əhalisini xəyanətkarları qoruduğu üçün cəzalandırdı. Kaxetiyə edilən yürüş zamanı qızılbaş ordusu üsyançıları dəstəkləyən 60–70 min və ya 100 min gürcünü qətlə yetirdi, onun iki qatı insanı isə imperiyanın mərkəzi bölgələrinə sürgün etdirdi. Bununla da, Kaxetinin əhalisinin 2/3 hissəsi azaldı. 1617-ci ildə isə gürcülərdən daha çox əsir götürüldü. 1619-cu ildə Abbas ona sadiq olan (və ya Səmayun xan) Kaxetinin kukla hökmdarı təyin etdi. Bununla paralel olaraq da, üsyançıların aktiv olduğu bölgələrə birbaşa özünə tabe olan qızılbaş sərkərdələrini hakim təyin etdi.
Bölgədə hakimiyyətini yenidən bərpa etdikdən sonra Abbas Luarsab və Teymurazı xəyanətlərinə və bu xəyanətlərindən sonra da göstərdikləri inadkarlığa görə daha da cəzalandırmaq qərarına gəldi. Teymurazın oğlanları axtalatdırıldı və hər ikisi bundan qısa müddət sonra öldülər. 1622-ci ildə Luarsab edam etdirildi, 1624-cü ildə isə İslamı qəbul etməkdən imtina edən Ketevan öldürüldü. Bu əsnada Teymuraz həm Osmanlıdan, həm də Rusiyadan yardım almaq istəyirdi.
Bağdad Abbas tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Diyarbəkir valisi Hafiz Əhməd paşa Osmanlı ordusu ilə yeni yürüşə hazırlaşmağa başladı. Abbas Osmanlı ordusunun Azərbaycandan hücum edəcəyini gözləyirdi. Ona görə də, Osmanlının yürüş yolu üstündəki təchizat vasitələrinin məhv edilməsini əmr etdi. Bununla eyni zamanda, gürcülərin yeni bir üsyanı daha başladı. Yenidən üsyan başladığını xəbər alan Abbas Qaraçaqay xanı üsyanı yatırmaq üçün göndərdi. Qaraçaqay xanla birlikdə Abbasın gürcü kölələrindən olan Murav bəy də göndərilmişdi. Murav bəy Qaraçaqay xannı üsyançı olmasından şübhələndiyi xeyli sayda gürcünü öldürməsinə şahidlik etdikdən sonra tərəf dəyişdirərək üsyançıların yanına keçdi. Səfəvilərin Şirvan hakimi Yusif xanla Qaraçaqay xanı tələyə salaraq öldürən Murav bəy gürcü üsyançı şahzadəsi Teymurazla birləşərək əyalətdəki üsyana rəhbərlik etməyə başladı. Buna cavab olaraq Səfəvi sülaləsindən gələn və kürəkəni olan qorçubaşı İsa xan Səfəvini ordu komandanı olaraq indiki Gürcüstan bölgəsinə göndərildi və Qafqaz hakimlərinə onun ordusuna qatılmaq tapşırıldı. 30 iyun 1625-ci ildə Azərbaycandan gələn qızılbaş süvarilərin yardımı ilə İsa xan üsyançıları darmadağın etdi, lakin üsyanı tamamilə ortadan qaldırmaq mümkün olmadı, bir müddət sonra üsyançılar Azərbaycan hakimi Şahbəndə (və ya Şahverdi) xanı tələyə salaraq öldürdülər. Bütün üsyan boyunca gürcülər yardım üçün ruslara müraciət edirdilər, bu yardım gəlməsə də, qismən Rusiyanın xahişi ilə Abbas üsyançı Teymurazı şərqi Gürcüstanın Səfəvi valisi təyin edilməsinə razı oldu. Abbas bundan sonra gürcü valilərinin ancaq mövcud sülalə içərisindən seçiləcəyini, İsfahan darğasının da İslamı qəbul etmiş sülalə üzvündən təyin ediləcəyini, bölgənin ağır vergi yükü ilə yüklənməyəciyini boynuna götürdü. Bu şərtləq qarşılığında gürcülər üsyanı sonlandırmalı idilər.
Lakin bundan sonra da gürcü üsyanları davam etdi. 1626-cı ildə Teymurazla Saakadze yeni bir üsyan başlatdılar. Bu bölgədəki antisəfəvi üsyanları Abbasın ölümünə qədər davam etdi və tamamilə ortadan qaldırılması II Abbasın hakimiyyəti dövründə oldu.
Ölümü
Abbas Pasifiqueni Fransaya yola saldıqdan sonra qızdırmalardan əziyyət çəkməsinə və həkimlərin etirazına baxmayaraq qışı keçirmək üçün Mazandarana getdi. Şah həkimləri ilə Mazandarana yavaş-yavaş və beləliklə, 24 günlük yolu 12 günə gedəcəyini bildirmişdi. İsgəndər bəy Münşinin yazdığına görə, atın yəhərinə oturduqdan sonra "gözəl Mazandaranın bozqırını görmək üçün gözləyə bilmədi və 8–9 günə bütün yolu qət etdi". Əşrəfdəki sarayına çatdıqdan sonra belə qızmalarına baxmayaraq, o, dövlət işləri ilə məşğul olmağa, ova çıxmağa davam etdi. Hələ o, özünə varis seçməli idi. Bu zaman onun şah ola biləcək varisi yox idi. Oğlanlarından ən kiçiyi olan çox gümanki əsassız şübhələrə görə 1627-ci ildə kor etdirmişdi. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, şah şahzadə tərəfindən ağılsızca edilmiş şeyləri özünə qarşı məhəbbətsizlik kimi qiymətləndirərək onu kor etdirmişdi. Daha sonra İsgəndər bəy əlavə edir ki, "bu dəhşətli tale olsa da, bu dünyada şahzadələrin məruz qaldığı bəlaların ən kiçiki idi". Özünün sonunun yaxınlaşdığını hiss edən Abbas əvvəlki vəliəhdi olan, lakin sonradan öldürtdüyü ən böyük oğlundan olan nəvəsi Sam Mirzəni vəliəhd elan edir. Bu zaman 17–18 yaşlarında olan Sam Mirzə bu zaman paytaxtda Abbasın hərəmində idi. Abbas ilk olaraq onu İsfahandan Əşrəfə yanına gətirtmək və öz nəzarəti altına almaq istəyirdi, lakin çox zaman olduğu kimi ətrafındakılar ona Qurandan işarə aldıqları üçün bunu gecikdirməyi məsləhət etdilər və şah belə də etdi. Bir gün yenə ovdan qayıdan zaman Abbas qızdırma səbəbindən yıxıldı və vəziyyəti sürətlə pisləşdi. Qızdırmadan və halsızlıqdan əziyyət çəkən şah növbəti 3–4 günü qızdırmalı, üzü şişmiş halda yataqda keçirdi. O, 1629-cu il yanvarın 19-da "günəş doğan kimi" vəfat etdi. Ölən zaman onun əlli yeddi yaşı var idi və onun qırx iki ilini Səfəvi şahı olaraq keçirmişdi. Hökmdarlığı boyu şahı yaxından müşahidə edən İskəndər bəy Münşi üçün başqa bir günəş batmışdı, "ədalət adamlarının kölgəsində sakitlik içində yaşadıqları nurlu bir günəş batmışdı".
Şah Abbasın bədəni Səfəvi sufilərin çiynində Əlburz dağlarını aşaraq Tehran yolu ilə Kaşana gətirildi. Kaşanın kənarında yerləşən və şiə imamlarının nəslindən gələn Həbib ibn Musanın məzarı yanında şahın cənazəsi yerləşdirildi. Burada onun üzərində dəfələrlə Quran oxunduqdan sonra şah dəfn edildi və bura türbəsi olaraq adlandırıldı.
Şah Abbasın şəxsiyyəti və görünüşü
Abbası 1601-ci ildə İsfahanda görən ingilis Con Kartrayt şahı belə təsvir etmişdi:
Şah həm bədəninin, həm də zehninin mükəmməlliyi baxımından çox kamildir, birindi mükəməl bir şəkildə formalaşdırılmış, digərində isə şərəfli formada nizamlanmışdır. Orta boylardadır, nə çox hündür, nə də çox balacadır, gözləri sərt və dəlici, bığları üst dodaqları uzunluğunda, saqqalı çənəsinə yaxın kəsilmiş, döyüşçü xarakterini və mərhəmətsiz təbiətini əks etdirməkdədir. İnsan əvvəlcə onda heç bir şeyin olmadığını, ancaq fitnə-fəsad və qəddarlıq olduğunu düşünür. Bununla belə, o, təbiətcə nəzakətli və mehribandır, onu görmək və danışmaq asandır... |
Abbasın Osmanlı ilə müharibəsinin başlanğıcında onu Təbrizdən İrəvana qədər müşayət edən Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolfun elçisi Tektander onu "dostcanlı və əyləncəli centlmen" deyə təsvir etmişdir.
1618-ci ildə Qəzvində Abbasla görüşən ispan elçisi Fiqueroanın bildirdiyinə görə, həmin görüşdə də Abbas həmişəki kimi sadə geyinmiş, başında qızılbaş geyimi və ya "Heydər tacı", əynində çubuqlu xalat olmuşdur. Onun türbanın ətrafına sarılmış sarığı yaşıl və qırmızı ipəkdən hazırlanmışdı. Yanında qara dəri çəngəlli sadə pala var idi. Fiqueroa deyir ki, o, orta hündürlükdən bir qədər yuxarı, incə, cəsarətli və möhkəm görünüşlü, sərt və diqqətli baxışlı, qartal burunlu idi. Onun təbii zərif dərisi günəşə və elementlərə uzun müddət məruz qalma nəticəsində aşılanmış və köhnəlmişdi. Figueroa görə onun ən cəlbedici cəhəti kəndli kimi qısa, kök, qaralmış əlləri idi.
Abbasın xarici görünüşündə xarakterik xüsusiyyətlərdən biri də onun bığları idi. Pietro della Valle Abbasın bığlarının uclarının yuxarıya doğru burulduğunu, bunun dini məna daşıdığını, bığ saxlayanın bununla qürur duyduğunu və müəyyən yolla cənnətlə savaşmaq arzuladıqlarını göstərdiyini bildirir. Jan Şardenə görə, Abbas bığları üzün ornamenti adlandırırmış və döyüşçülərinə bığın uzunluğuna görə maaş ödəyirmiş. Bu, şübhəsiz ki, uzun bir hekayə olsa da, Abbasın bığının ölümündən təxminən qırx il sonra necə məşhurlaşdığını göstərir. Abbasın saçı tamamilı qırxılmışdı və zaman keçdikcə daimi yürüşlər zamanı günəşin altında qaldığına görə rəngi də tündləşmişdi. Mənbələrdənki məlumatlardan başa düşüldüyü kimi, Abbas böyük fiziki gücə malik olmuşdur. Buna biz Sufiyan döyüşündən sonra şaha qəflətən hücum edən iri cüssəli Osmanlı döyüşçüsünü güləşib yerə yıxmasından bilirik. De Gouveanın yazdığına əsasən onun "qılıncının bir zərbəsi ilə çox böyük qoyunu ikiyə böldüyünü və hələ də yerdə olan bir şeyi kəsdiyini" görüb. Daha sonra Abbas bir az kökəldi və ön dişlərinin bir hissəsini itirdi. Göstərişli geyinməyi sevən əksər əyanlarla müqayisə də Abbas qırmızı, yaşıl və ya qara rəngdə sadə geyimlər geyməyi üstün tuturdu. O, təbəələrinin də ondan nümunə götürməsini istəyirdi və hərdən göstərişli geyinmiş əyanlarını danlayardı. Xüsusən döyüşçülərinin bahalı geyimlər geyinməsinə dözümsüz yanaşırdı. Karmelit keşişi Con Taddeusun yazdığına görə, o, döyüşlər zamanı qırmızı yundan və pambıqdan pis geyimlər, hətta ipli ayaqqabılar geyinirmiş. Bununla belə, o, bayramlarda və təntənəli mərasimlərdə, üzərində qırmızı çubuqlu on iki dilimli (şiəliyin on iki imamını təmsil edən) qırmızı keçə başlıqdan ibarət qızılbaş baş örtüyü taxarkən daha zərif geyinərdi.
O, geyimi kimi sadə yeməklər yeyirmiş. Karmelit keşişi Paul Simon yazır ki, ictimaiyyət arasında o, yalnız "suda bişirilmiş düyü, tək olduqda isə ürəyi istəyəni yeyirdi". Con Taddeusun bildirdiyinə görə, o, sarayın mətbəxində çox vaxt keçirir, ara-sıra piyada olaraq şəhər bazarına enir və bazarda satılan müxtəlif şeylərin dadına baxırmış.
Öz yeməyini, xüsusən də tutduğu və ya öldürdüyü balığı, ovunu özü hazırlamaqdan və bişirməkdən həzz alırdı. Della Valle yazır:
Belə hallarda o, məhv etdiyi heyvanı ən incəliklə parçalayacaq, o qədər epikurizmlə ən ləzzətli tikələri ayıracaq ki, cəsəddən kiçik dilimlərdə belə bir funtdan artıq toplana bilinməyəcək, onları müxtəlif inqrediyentlərlə ədviyyələndirəcək və beləcə bişirildikdə onun dadı ondan ən doyurucu ziyafət verilməsinə hazır olacaq. |
Abbasın çox yemək yeməsi olmamasına baxmayaraq, içki içməsi yüksək idi. Demək olar ki, onun sarayında olmuş bütün avropalı şəxslər şənliklərdə onun xeyli miqdarda içki içdiyini qeyd etmişdirlər, lakin o, heç vaxt içkidən özünü itirməmiş və öz xələflərindən fərqli olaraq görünür o, zaman-zaman içki içməsini dayandırmağı bacarmışdır. De Gouvea bildirir ki, çox içki içsə də, hər zaman özünü idarə etməyi bacarmışdır. Della Valle içki içməməsinə baxmayaraq, Abbas çox israr etdiyinə görə 2 qədəh şərab içmişdir. Onun bildirdiyinə görə, Abbas yanında olan insanların şərab içməməsini bəyənməyirmiş, "çünki belə adamların riyakarlıq edərək onu öz qanununu pozan [şəritə qanunları] kimi məzəmmət etdiklərini" düşünürmüş. İslamın spirtli içki içməyi qadağan etməsi uzun müddət idi ki, içki içməyin normal hesab edildiyi Səfəvi sarayı və spirtli içki qəbulunun xüsusi ritual əhəmiyyəti olduğu Qızılbaş türk ənənələri ilə toqquşmaqda idi. Bütün Səfəvi şahları bu və ya digər dərəcədə içki içməkdə idilər, bircə Təhmasib içki içməmiş, Abbas isə müəyyən dövrlərdə içki içməyə tövbə etmişdir. Abbas içki məsələsinə dair fikirlərə qarşı çox həssas idi. Məsələn, 1618–1620-ci illərdə Səfəvi sarayına gəlmiş rus elçiləri çarın hədiyyəsi kimi ona konyak çəlləkləri gətirmişdilər. Abbas bu hədiyyələrlə çarın onu əyyaş olmasına eyham vurduğunu zənn edərək qəzəblənmiş və bütün çəlləkləri geri göndərmişdi. Abbas elə bir xasiyyətə sahib imiş ki, heç vaxt boş durmağı sevməzmiş. Əlində bir iş olmadıqda ya silahlarını təmizləyər, ya da Xorasanda keçirdiyi şahzadəliyi zamanı öyrəndiyi şeylərlə məşğul olarmış. Bu xasiyyətinə görə o, sərgərdar və dilənçiləri heç sevməzmiş. Abbasın ən qəzəbləndiyi məqamlardan biri də yalan imiş De Gouvea şahın bu xüsusiyyətindən bəhs edərək əlavə edir ki, "yalan danışdığını gördüklərini cəzalandırmaqda o qədər sərt idi ki, onlardan bir neçəsinin dilini kəsmişdi".
Abbasın formal təhsili nə qədər zəif olsa da, onunla görüşənlərin hamısı onun canlı zəkasına heyran idi. Taddeus bunu belə izah edir:
O, hər şeyi çox aydın görməyi bacarır və iş haqqında danışarkən hər şeyi başa düşməsi üçün bir ipucu vermək kifayətdir; və o, məsələnin ən kiçik incəliklərə qədər nüfuz edir. |
De Gouvea onun "çox yaxşı mühakimə" qabiliyyətinin olduğunu bildirir. Eyni zamanda o, dərin mövhumatçı idi. Onu həmişə səma cisimlərinin oxunuşlarına "oxumağı bacaran" astroloqları müşayiət edirdi. O, həmçinin Quranın təsadüfi açılması və gələcək hadisələrin işıqlandırılması ilə bağlı proqnozlar axtarırdı, lakin o, bundan çox zaman Qurandan özünün istədiyi cavabların çıxması üçün yararlanırdı. Məsələn həyatının sonlarına yaxın Qəzvində ikən həkimlər onun Mazandarana getməsinə qarşı çıxmış, lakin o, Quran açdırıb oradan "müsbət işarə" aldıqdan sonra oraya getmiş və xəstələnib ölmüşdü. Xalqın ona ədaləti təmin etməsi üçün müraciət etməsi zamanı Abbas çox ədalətli, qəti və mərhəmətsiz davranırmış. Ser Robert Şirli belə hallardan birində Qəzvin hakimi ilə necə davrandığına şahidlik etmişdir. Şahın əmrinə əsasən onun burnu və qulaqları kəsildi, boynuna ömürlük boyunduruq vuruldu və hər kəsə ona yardım etmək qadağan edildi. Şirlinin məlumatına əsasən bu hökm orada olan bütün böyük adamları heyrətləndirdi və insanlara sonsuz sevinc və təsəlli verdi. Karmelit keşiş Paul Simon deyir ki, Abbas başqalarına nümunə olmaq üçün öz sevimlilərinə qarşı daha sərt davranırdı və Portuqaliya səfirliyi sarayda olarkən o, "sevimlilərindən ikisinin qarnının çırılmasını əmr etdi, çünki onlar adi bir qadına qarşı nalayiq davranmışdılar". O, həmçinin Abbasın sarayın qapısında mübahisələrə və şikayətlərə necə qərar verdiyini, vaxt itirmədən çalışdığını və günün sonunda işlərinin öhdəsindən gəldiyinə əmin olmağa çalışdığını təsvir edir. Onun hüzurunda ittihamçı tərəflər, ədliyyə məmurları və öz məclisi durur, istədiyi vaxt onlarla məsləhətləşir. Onun verdiyi hökm qətidir və dərhal icra olunur. Əgər günahkar ölümə layiqdirsə, onu dərhal öldürürlər. Buna görə də, Karmelit keşişi yekunlaşdırır, onun ölkəsində qatillər və quldurlar çox azdır. Və əlavə edir ki, İsfahanda olduğu dörd ay ərzində bir nəfər də olsun adam öldürmə hadisəsi baş verməyib.
Abbas ona miras qalan xaos içindəki dövləti nizami dövlətə çevirə bilmək üçün mərhəmətsiz olmasının lazım olduğunu düşünməkdə idi. İsgəndər bəy Münşi bildirir ki, "onun şiddətli cəzaları haqqında xəbərlər tabeliyində olanlara zülm edənlərə güclü təsir göstərirdi və onun əmrlərinin təxirə salınmadan yerinə yetirilməsini təmin edirdi". Bunu misal üzəindən İsgəndər bəy belə təsvir edir:
Əgər ataya öz oğlunu öldürmək əmr edilsəydi və ata bunu həyata keçirməkdə ləngisəydi bu dəfə oğluna atasını öldürmək əmr ediləcəkdi. Hər ikisi də öz növbəsində əmri həyata keçirməkdə ləngisəydi və ya keçirməkdə tərəddüd etsəydi bu dəfə bir başqası onların ikisini də öldürmək üçün göndəriləcəkdi. Nəticədə onun əmri qanun oldu və heç kim onun əmrlərinə qarşı çıxmağa bir anlıq cəsarət etmədi. |
Bundan mənfəətlə çıxan tərəf isə adi əhali idi. Abbasın ordu içində formalaşdırdığı nizam-intizam nəticəsində artıq ordu yerli əhalidən ürəyi istədiyini tələb edə və ya ala bilməzdi. Abbas insanların mülkiyyətinə hörmət edilməsini, məcburiyyətdən alınan mallar üçün isə ədalətli qiymət ödənilməsini istəyirdi. Della Vallenin bildirdiyinə görə, belə nizam-intizam o zaman yalnız bir neçə Avropa ordusunda var idi.
İskəndər bəy Abbasın xarakterinin ziddiyyətli tərəflərinə də diqqət çəkir:
Şahın xarakterində bəzi ziddiyyətlər var; məsələn, onun alovlu xasiyyəti, hökmdarlığı, əzəməti və şahlıq şövkəti onun mülayimliyi, yumşaqlığı, asketik həyat tərzi və qeyri-rəsmiliyi ilə uyğun gəlir. O, eyni dərəcədə evdə dərviş döşəyi və şah taxtındadır. O, yaxşı xasiyyətli olanda ev üzvləri, yaxın dostları, əmanətçiləri və başqaları ilə ən böyük qeyri-rəsmiliyə qarışır və onlarla qardaş kimi davranır. Əksinə, qəzəbləndiyi zaman onun siması o qədər qorxunc olur ki, bir müddət əvvəl onun lütfünə məruz qalmış və bütün qeyri-rəsmi rəftarına məruz qalan həmin adam öz növbəsində həyasızlıqda və ya ədəbsizlikdə ittiham olunmaq qorxusundan bir söz deməyə cəsarət etmir. |
Rocer Ravory Abbası belə təsvir edir:
I Şah Abbas ona "Böyük" yarlığını almaq hüququ verən çoxlu xüsusiyyətlərə malik idi. O, əsas xüsusiyyəti ehtiyatlılıq olan parlaq strateq və taktikaçı idi. O, özünün istədiyi sonluğa çata bilmək üçün müharibədənsə diplomatiyaya üstünlük verir və öz hədəfləri uğrunda böyük səbir göstərirdi. |
Maykl Eksvortinin sözləri ilə Abbas:
O, istedadlı rəhbər və hərbi lider olmaqla bərabər mərhəmətsiz avtokrat idi. Onun hakimiyyəti dövrü Səfəvi dövrünün görkəmli yaradıcılıq erasıdır. Lakin vətəndaş müharibələri və uşaqlıq illərinin problemləri (onun qohumlarının çoxu öldürülmüşdü) onun şəxsiyyətinin mərkəzində qaranlıq bir şübhə və qəddarlıq bükümü buraxmışdı. |
onu "fövqəladə diqqətli və aktiv", eyni zamanda "təhrik edilyində öldürücü paranoyak" olaraq təsvir edir.
"The Cambridge History of Iran" Abbasın ölümü ilə Səfəvi imperiyasının çökməyə başlaması iddiasını rədd edir, çünki XVII əsr boyunca imperiya özünün çiçəklənmə dövrünü yaşamışdı, lakin bu elmi əsər Abbası Səfəvi şahlarının idarəçilik bacarıqlarının az olmasında ittiham edir:
Sülalə mənsubu şahzadələrin gözlərini kor etmək və ya hərəmxanaya salmaqla aradan götürülməsi, dövlət işlərindən və imperiyanın qabaqcıl aristokratiyası, generallarla təmasdan uzaqlaşdırılması, şahzadələrin təhsillərində sui-istifadəyə yol verilməsi yeni bir şey olmasa da, Abbasla birlikdə İsfahan sarayında adi şeyə çevrildi. Bu səriştəli varislərin, yəni şah kimi hökmranlığın tələblərini yerinə yetirmək üçün hazırlanmış səmərəli şahzadələrin yetişdirilməsinə faktiki olaraq son qoydu. |
İsgəndər bəy Münşi Abbasın xüsusiyyətlərini belə təsvir etmişdir:
… O, son dərəcə hiddətli təbiət, odlu-alovlu xasiyyət, qüvvət, əzəmət, şövkət, cah-calal və padşahlıqla yanaşı, özündə olduqca mülayimliyi, yumşaqlığı, dərviş xarakterini və sadəliyi cəmləşdirmişdir. O, mülayim və həlim olduğu vaxtlarda saray adamlarına, nədimlərə, mülazimlərə və başqalarına o qədər təvazökar və məxsusanə tərzdə yaxınlıq göstərər və qaynayıb-qarışar ki, sanki, onlarla dost və qardaşdır. Lakin digər əhvalda olanda… onun mübarək alnında elə qəzəb əlamətləri parlayır ki, onunla həmsöhbət, yoldaş və həmdəm olmuş və ondan dostcasına, qardaşcasına və təvazökarcasına rəftar görmüş həmin adamların həddi və ixtiyarı olmur ki, azacıq cəsarət, cürət və ədəbsizlik kimi anlaşıla bilən bir nisbətsiz söz dilə gətirə bilsinlər. |
Abbasqulu bəy Bakıxanov Abbasın xüsusiyyətlərini belə təsvir etmişdir:
Şah Abbas məmləkəti abad etmək və rəiyyətin asayişinə baxmaq işlərində bütün dünyada məşhurdur. Qoymuş olduğu bir çox mülki və əsgəri qanunlar, İran şahları üçün rəhbər olmuşdur. Sultanların ləyaqətini onların xüsusi məziyyətlərinə görə təyin edən Avropa tarixçiləri belə, bu elmi sevən padişaha “Böyük” ləqəbi vermişlər. O, xalq arasında indi də adil sifətlə tanınmaqdadır. İctimai binalar və xeyriyyə müəssisələri tikdirməkdə islam dövründə, İranda bu padişahın misli və tayı olmamışdır. Bütün İranda, o cümlədən, Şirvan ölkəsində olan məscidlər, mədrəsələr, uzaq çöllərdəki kəhrizlər və çoxlu karvansaralar bu iddianın doğruluğuna aydın bir sübutdur. Bir çox fazil şəxslər, onun tərbiyəsi sayəsində, elm və fənndə öz dövrünün başçılarından olmuş və bütün dünyada böyük şöhrət qazanmışlar. İşinin çoxluğuna və bir çox müşkül işləri həll etməklə məşğul olmasına baxmayaraq o, kamil adamlarla müsahib olmağa mail olub, gözəl təbi-şerə də malik idi. |
Abbas dövlətin əsasını təşkil edən qızılbaş türk tayfalarının istifadə etdiyi türk dilini mükəmməl bilirdi və özü də onlarla eyni kökdən gəlirdi. İspan səfiri Qarsiya de Silva Fiqueroanın bildirdiyinə görə, o, sarayda olarkən Abbasın gürcücə danışmasına şahidlik etmişdir. Çox gümanki şah bu dili özünün gürcü nökərlərindən öyrənmişdir. Bunlarla birlikdə, şah fars dilini də bilməkdə idi. Abbasın sarayında olmuş della Valle bu barədə bunları yazmışdır:
Şah mənim Türk dilini bilib bilmədiyimi soruşdu və sonra mənə, "Xoş gəldi, səfa gəldi" dedi. Əyləşmək üçün şahın iznini aldıqdan sonra Türk dilində səyahətimin səbəblərini və digər məsələlər haqqında məni sorğu-sual etdi. Mən qısa olaraq vəziyyətimlə bağlı məlumat verdim. |
Abbasın xalq tərəfindən dəstəklənməsi də güclü idi. O, vaxtının xeyli hisssini xalq içində keçirir, şəxsən bazarları və digər ictimai yerləri ziyarət edirdi. O, həyatının sonlarında xəstələnməsinə qədər çox aktiv həyat tərzi sürmüş, uzun məsafələri heç ara vermədən qət etməyi, günlərlə və aylarla yürüşlərdə ordu ilə birlikdə yaşamağa alışmışdı. O, 19 yaşı olarkən saqqalını qırxaraq yalnız bığlarını saxlamış və bununla da imperiyada yeni dəb yaratmışdı.
Abbas başqa mərifətləri ilə birlikdə, həm də çox güclü natiq idi və nitqləri ilə insanları özünə cəlb edə bilirdi. Abbasdan bir əsr sonra yaşamış görkəmli türkmən şairi Məhtimqulu onu özünün Zər bilməz adlı şeirində belə təsvir edir:
- سخنور من ديان کوپدير جهانده
- هيچ کيم شاه عباس دک سخنور بولماز
- Çoxlu özünə yaxşı natiqəm deyənlər vardir,
- Lakin heç biri Şah Abbasa tay deyildir.
Dini azlıqlara yanaşması
Digər Səfəvi hökmdarları kimi Abbasa şiə müsəlman idi və İmam Hüseynə xüsusi rəğbəti var idi. 1601-ci ildə o, İsfahandan Məşhədə piyada ziyarətə getmiş və buradakı İmam Rza türbəsini ziyarət etmişdir. Bu türbə özbəklər tərəfindən dağıdıldıqdan sonra onun tərəfindən təmir edilmişdi. Sünni dövlətləri — Osmanlı və özbəklər əsasən Səfəvi imperiyasının rəqibləri olduqları üçün Abbas qərb sərhədlərində yaşayan sünnilərlə sərt rəftar edirdi.
Abbas hakimiyyətinin böyük bir qismində xristianlara qarşı tolerant olmuşdur. İtalyan səyyah Pietro della Valle onun xristianlıq teologiyası və tarixi barədə nə qədər çox bildiyini gördükdə təəccübləndiyini yazmışdır. Bunun əsas səbəbi Abbasın xarici siyasətində Avropa dövlətləri ilə münasibətlərin xüsusi yer tutması idi.
Lakin Avropa ilə münasibətlər pozulduqda və ya Abbas digər səbəblərdən uyğun gördüyündə daxildəki xristianlarla sərt davranılırdı. Belə bir dövr 1613-cü ildə yaşandı. 1613-cü ildə avropalıların verdikləri sözə əməl etməmələri portuqal-ispan elçisi De Goeveanın şahın yanına gəlməsindən sonra bir daha aydın oldu. Belə bir siyasi ab-havada ermənilər onları nəyin gözlədiyini dərhal başa düşdülər. Avropa qüvvələrinin şaha verdiyi sözlərə əməl etmədikləri, Osmanlı ilə sülh şəraiti olduğuna görə onsuzda çətin vəziyyətdə qalan ermənilər De Gouveanın onlar üzərində Apostolik Ziyarətçi kimi gəlməsi ilə vəziyyətlərinin daha da pisləşdiyini dərk etdilər və Abbası bunda onların günahlarının olmadığına inandırmağa çalışdılar. De Gouveanın şahın hüzurunda ermənilərdən "mənim təbəələrim" deyə bəhs etməsi vəziyyəti daha da qəlizləşdirdi. Şah dərhal ermənilərin İslamı qəbul etmələrini və köçürülmələr zamanı onlara verilmiş yardım pullarını geri qaytarmağı əmr etdi, əks halda onların ya qızları, ya da oğlanları qul ediləcəkdi. Karmelitlər və Auqustunianlar bir qədər pul qoymuşdular, lakin bu pulu Abbas qaytardı və o, De Quveanın yenidən suverenin öz vassalları ilə münasibətlərinə qarışmasına təəccübləndiyini söylədi. De Guvea Hörmüzə getmək üçün tələsik yola düşdü, Auqustunianlar qalan hissəsi müvəqqəti olaraq Bağdada çəkildi və Karmelitlərdən biri istisna olmaqla, hamısı İsfahanı hələlik tərk etməyi ehtiyatlı addım hesab edirdilər.
1621-ci ilin yayında Abbas Səfəvi imperiyasında yaşayan ermənilərlə sərt rəftar etməyə başladı. Onun belə etməsində şiə teoloqlarında müəyyən təsirinin olduğu güman edilir. Blowun ehtimalına görə, bu ərəfələrdə şah ağır xəstələnib sağaldıqdan sonra ona yaxın din adamlarının şaha xəstəliyinin təkcə səbəbi kimi şərab içməsini yox, dini azlıqlara, xüsusən xristianlara qarşı tolerant yanaşmasını da göstərmişdirlər. Bu zaman şah ispan və portuqlaiyalılara qarşı qəzəbli olduğuna görə onların dediklərinə qulaq asmağa meyilli olmuşdur. Təzyiqlər birbaşa İsfahanın qərbindəki erməni kəndlərinə qarşı yönləndirilmişdi. Burada yaşayan ermənilərə İslama keçmələri təlqin edilirdi. Həmçinin məcburi sünnətə məruz qalan ermənilərdən bəzisi həyatını itirirdi. Bu yanaşma bir qədər sonra Mazandaranda məskunlaşan gürcülərə də aid edildi. Abbasın bu siyasətini Papaya yazan Karmelit rahibi Abbasın kilsə üzərindəki ən böyük tiran olduğunu, tədbiq etdiyi metodu cəhənnəmdən mənimsədiyini bildirirdi. Həmçinin bu müəllif onu da qeyd edir ki, şahın bu siyasəti şiə teoloqlarını iki yerə bölmüşdür. Bəziləri bunun Qurana sətr düşdüyünü iddia edirdilər. Abbas bir qədər sonra xristianlara qarşı təzyiqlərinin onun ipək ticarətinə ziyan vurduğunu gördükdən sonra bütün olanların dayandırılmasını əmr etdi. Abbas ipək ticarətini şəxsi monopoliyasına aldğına görə bu ticarətin dayanması ona böyük maddi ziyan vura bilərdi. Güman edilir ki, ermənilərə və gürcülərə qarşı bu təzyiqlər zamanı sünnət zamanı ölənlər xaric, 5 min insan İslamı qəbul etmişdir.
Növbəti ilin əvvəllərində antixristian sentiment yenidən gücləndi. 5 keçmiş müsəlmanın Karmelitlər tərəfindən xristian kimi vəftiz edildikdən sonra Hörmüzə qaçmaq istəyərkən ələ keçirilmişdi. Şiə teoloqları bundan missionerlərə qar təbliğat məhsulu kimi istifadə etməyə və şahı münasib addımlar atmağa çağırmağa başladılar. 200-dən çox məşhur şiə teoloqu Karmelit missionerlərin edam edilməsi üçün şahın sarayına ona müraciət etmək üçün gəldilər. Müsəlmanlıqdan xristianlığa keçənlər edam edilsə də, Abbas şiə teoloqların missionerlərin İslam dinini dağıtmağı hədəflədikləri ittihamına baxmayaraq, xristian missionerləri edam etmədi. Şiə teoloqlar Karmelitlərin 5 mindən çox müsəlmanı gizli şəkildə müsəlmanları xristian kimi vəftiz etdiklərini və Avropaya göndərdiklərini ddia edirdilər. Karmelit rahibləri şahın hüzuruna gətirildi və onların monastırı qısa müddətə qızılbaş döyüşçüləri tərəfindən mühasirəyə alındı, lakin Abbas ruhanilərinin təzyiqinə müqavimət göstərib xristian rahiblərə qarşı heç bir tədbir görmədi. Karmelit rahiblərindən biri olan John Thaddeus sonradan yazırdı ki, Abbas öz dinini dəyişənləri edam etdirsə də, onlara dəyməmişdir. Thaddeus bunu şahın portuqaliyalılara qarşı ingilis hərbi dəniz qüvvəsinə ehtiyac duyduğundan, xristian rahiblərin edamının ingilislərin Səfəvi imperiyasına yanaşmasına təsir edəcəyindən ehtiyatlanması ilə əsaslandırır.
Ailəsi
Həyat yoldaşları
Həyat yoldaşları | Evlilik | Doğum | Ölüm | Məlumat |
---|---|---|---|---|
? | Adı məlum olmayan çərkəz qadın. Məhəmməd Bağır Mirzənin anası olmuşdur. | |||
Məhdi-Aliyə | Qəzvin, noyabr 1587 | I Təhmasibin oğlu Mustafa Mirzə Səfəvinin qızı. | ||
Oğlanpaşa xanım | Qəzvin, noyabr 1587 | Bəhram Mirzə Səfəvinin oğlu Sultan Hüseyn mirzənin qızı və Həmzə Mirzənin dulu. | ||
? | Qəzvin, noyabr 1591 | qızı | ||
Fəxricahan bəyim | İyun 1597 | Kartli çarı ilə kraliça Kaxetili Annanın qızı. Zübeydə Xatun adlı qızları olmuşdur. | ||
? | ? | Kartli çarı ın qızı | ||
Yaxan Bəyim | İsfahan, 1 sentyabr 1602 | 1586 | Xanəhməd xan və Səfəvi sülaləsindən olan Məryəm Bəyimin qızı. | |
Yelena Baqrationi | 20 sentyabr 1604 | ilə Ketevanın qızı, 1614-cü ildə boşanmışdırlar. | ||
? | 1607 | İsmayıl xanın bacısı və Abbasın sevimli arvadı. | ||
? | 1607 | Tabasaranlı Məsum xanın qızı | ||
Leyla Fatma Sultan bəyim (əsl adı Tinatin Baqrationi) | Sentyabr 1605 | ilə Mariam Lipartianinin qızı Fatimə Sultan Bəyim (digər adları Lalə və Pəri), 1614-cü ildə boşanmışdırlar. | ||
? | Gavdol, 6 iyul 1610 | qızı idi | ||
Tamar Amilaxori | Fərəməz Amilaxorinin qızı və Abdülqafar Amilaxorinin bacısı. | |||
? | Şiə teoloqu qızı. |
Övladları
Oğlanları:
- Məhəmməd Bağır Mirzə (15 sentyabr 1587 -|25 yanvar 1615) — Anası gürcü cariyə idi. Məşhəd valisi (1587–1588) və Həmədan valisi (1591–1592). Üç dəfə evlənmiş, övladları olmuşdur. İlk dəfə 1601-ci ildə II İsmayılın qızı Fəxr Cahan Bəyimlə evlənmiş, daha sonra gürcü Dilaram Xanımla evlənmişdir. Atasının əmri ilə öldürülmüşdür. İki oğlu olmuşdur:
- Səfi — Dilaramın oğludur. I Abbasdan sonra taxta çıxmışdır.
- Sultan Süleyman Mirzə — Fəxr Cahan Bəyimin olan oğludur. 1632-ci ildə Qəzvindəki Ələmut qalasında öldürülmüşdür.
- Sultan Həsən Mirzə (1588, Mazandaran — 18 avqust 1591, Qəzvin)
- Sultan Məhəmməd Xudabəndə Mirzə (18 mart 1591, Qəzvin — avqust 1632, Ələmut, Qəzvin) — Anası gürcü cariyə idi. 1621-ci ildə atasının əmri ilə kor edilmiş, 1632-ci ildə I Səfinin əmri ilə öldürülmüşdür. Bir qızı olmuşdur:
- Gövhər Şad Bəyim — İsfahanın şeyxülislamı Mirzə Qazi ilə evlənmişdir.
- Sultan İsmayıl Mirzə (6 sentyabr, İsfahan — 16 avqust 1613) — Məşhəddə dəfn edilmişdir.
- İmamqulu Mirzə (12 noyabr 1602 — avqust 1632, Ələmut, Qəzvin) — İsfahanda doğulmuş, 1627-ci ildə atasının əmri ilə kor edilmişdir. Bir oğlu olmuşdur:
- Nəcəfqulu Mirzə (1625–1632, Ələmut, Qəzvin)
Qızları:
- Şahzadə Bəyim — Mirzə Möhsün Razəvi ilə evlənmiş və iki oğlu olmuşdur.
- Zübeydə Xanım — İsa xan Səfəvi ilə evlənmiş və bir qızı olmuşdur. 20 fevral 1632-ci ildə öldürülmüşdür.
- Cahan Banu Bəyim — 1624-cü ildə II Simonla evlənmişdir. Bir qızı olmuşdur:
- Şahzadə İzzi-Şərif Bəyim — Mirzə Məhəmməd Şəfinin oğlu Seyid Abdullah ilə evlənmişdir və bir oğlu olmuşdur:
- İzzi-Şərif Bəyimin oğlu Seyid Məhəmməd Davud I Süleyman Səfəvinin qızı Şəhr Banu Bəyimlə evlənmiş və iki oğlu olmuşdur. II Süleyman da onun övladlarından biridir.
- Şahzadə İzzi-Şərif Bəyim — Mirzə Məhəmməd Şəfinin oğlu Seyid Abdullah ilə evlənmişdir və bir oğlu olmuşdur:
- Cahan Banu Bəyim — 1624-cü ildə II Simonla evlənmişdir. Bir qızı olmuşdur:
- Ağa Bəyim — Sultan əl-Üləma Xəlifə Sultanla evlənmiş və 4 oğlu və 4 qızı olmuşdur.
- Həvva Bəyim — ilk dəfə Mirzə Rza Şəhristanı ilə evlənmiş, ikinci dəfə Mirzə Rəfi əl-Din Məhəmmədlə evlənmiş və 3 oğlu olmuşdur. 1617-ci ildə Zəncanda ölmüşdür.
- Şahbanu Bəyim — İsfahanın darğası Mir Əbdüləzimlə evlənmişdir.
- Mələk Nissə Bəyim — İmam Rza türbəsinin mütəvəllisi Mir Cəlal Şəhristani ilə evlənmişdir.
Vəliəhdini edam etdirməsi və digər oğulları
Abbasın müxtəlif arvadlardan beş oğlu olmuş, onlardan yalnız üçü yaşaya bilmişdi. O, qərbdə Səfi Mirzə kimi tanınan Məhəmməd Bağır Mirzə (1587-ci ildə doğulub) ilə yaxşı münasibətə sahib idi. Osmanlı ilə yeni müharibə və Gürcüstana yürüşlər, oradakı üsyanların yatırılması ərəfəsində Abbas ətrafından şübhələr duymağa başlamışdı. O, hətta sülalənin çıxdığı Səfəvi sufi ordenində də bəzi şəxsləri xəyanətdə ittiham edərək edam etdirmişdi. 1614-cü ildə Gürcüstandakı üsyanı yatırmaqla məşğul ikən Abbas böyük oğlunun çərkəz kölələrdən olan Fərhad bəy Çərkəz ilə birlikdə ona qarşı plan qurduğu barədə şayiələr eşitdi. Bundan qısa müddət sonra ov mərasimində vəliəhd şahzadənin protokol qaydalarını pozaraq Abbasdan əvvəl ovu vurması onda bu şübhələrin daha da böyüməsinə səbəb oldu. 1615-ci ildə şahın əmri ilə gir digər çərkəz köləsi Behbud bəyə şahzadəni öldürmək əmr edildi. Şahzadə Rəştdə hamamda ikən qətlə yetirildi.
Adi saray intriqaları nəticəsində o, özünün ən böyük oğlu və vəlihədi Səfi Mirzəni edam etdirdi. Səfi Mirzə yalnız saray əyanları və əsilzadələr arasında deyil, eyni zamanda əhali arasında da xeyli populyarlığa malik idi. Hər bir halda, sarayda onun düşmənləri də var idi. Bunlardan bəziləri onun taxt-tacı ələ keçirmək üçün sui-qəsd hazırladığını təlqin edirdilər və guya o, şah Gürcüstanda yürüşündə ikən şahın qarşısında öz iddialarını dəstəkləmək üçün özünə tərəfdarlar və qulluqçular hazırlamaqdadır. Saray işlərindən xəbərdar və Abbasa yaxın olan İsgəndər bəy Münşi baş verənləri yaxından izləmək şansına sahib idi. O, bildirir ki, şahzadəyə qarşı irəli sürülən iddialar əsassız olmaqla birlikdə, saraydakı "skopantlar və vəzifə axtaranlar" tərəfindən "şahın düşüncəsini oğluna qarşı zəhərləmək" üçün ortaya atılmışdı, lakin Abbas gəzən söz-söhbətlərə inandı və oğlunu edam etdirdi. Bu, iğtişaşlara səbəb olmaqla birlikdə, şahın özünün də sonradan peşmançılıq hissi keçirdiyi deyilir, lakin bu, sonradan qalan iki oğluna qarşı da eyni hərəkətləri davam etdirməyinə və onları kor etdirməsinə əngəl olmadı. O, həmçinin sələflərinin şahzadələri canişin təyin etdirmə adətini də qadağan etmişdi. O, sülalə üzvlərini hərəmə həbs etdirmiş, onların dostları ya xədim edilmiş xaçələr, ya da qadınlar olmuşdu. Abbas bu hərəkətini "yüksələn günəşə sitayiş edən insanların" gözünə şahzadələri çox göstərməyin uyğun olmadığını deyərək etdiklərinə haqq qazandırmağa çalışmışdı.
1620-ci ilin yayında Mazandarandakı sarayında olan Abbas ağır qızma xəstəliyinə tutuldu. Sarayındakı bir çox şəxs, həmçinin yerlilərdən xeyli sayda insan bu xəstəlikdən həyatını itirdi. Bundan sonra bəlli oldu ki, şahın həyatı da təhlükə altındadır. Abbasın xəstəliyi dövründə onun sağlam qalmış ən böyük oğlu Xudabəndə Mirzə Abbasın öləcəyini düşünərək onu dəstəkləyən qızılbaş sərkərdələri ilə bunu qeyd etməyə, taxta çıxışını hazırlamağa başlamışdır, lakin şah sağalmış və oğlunu kor etdirərək cəzalandırmışdır. O, bununla oğlunun taxta gedən yolunu bağlamaq fikrində idi. Lakin şahzadənin tərəfdarları onu taxta çıxarmaqda qərarlı idilər. Plan şahzadəni saraydan qaçırmaq və kənarda şah elan etmək idi, lakin plan aşkar edildi və bütün iştirakçıları cəzalandırıldı. Şahzadə özü həbs edilərək Ələmut qalasına salındı və Abbasın xələfi olan Səfi Mirzə dövründə edam edildi. Bu ittihamda həqiqətin nədən ibarət olduğunu bilmək mümkün deyil, lakin çətin görünür ki, hər hansı saray əyanı öz həyatını belə axmaqcasına riskə atardı. Fiqueroanın saray əyanlarının şahzadələrə heç bir hörmət göstərməməsi ilə bağlı şərhi, şahın şübhələrini oyatmamaq üçün onlardan uzaqlaşmaq üçün əllərindən gələni etdiklərini göstərir.
Məhəmməd Baqir Mirzə və Xudabəndə Mirzənin vəliəhdlik yarışmasından kənarlaşdırılasından sonra Abbasın oğullaından yeganə vəliəhd ola biləcək şəxs İmamqulu Mirzə qalmışdı. 1618-ci ildə xarici elçilərdən biri ilə baş tutmuş görüşdə edam edilmiş vəliəhddən kiçik olan İmamqulu Mirzə də iştirak etmişdi. Bu zaman 17 yaşında olan İmamqulu Mirzə adlı şahzadə atası ilə birlikdə saraya daxil olmuş, gözlərini aşağı salıb dayanmış, heç nə danışmamış, heç kim də ona heç nə deməmişdir. Səfir bunu belə təsvir etmişdir:
Heç kim bir qulluqçuya və ya bir köməkçiyə verdiyi diqqətdən çox ona diqqət etmədi. |
Abbas İmamqulu Mirzəni şahlıq üçün hazırladıqdan sonra müəyyən səbəblərdən onu 1627-ci ildə kor etdirdi və Ələmutna saldırdı.
Gözlənilmədən Abbas Məhəmməd Bağır Mirzənin oğlu Sam Mirzəni özünə varis seçdi. Atasının babası tərəfindən qətlə yetirildiyinə görə özünəqapalı xasiyətə malik olan Sam Mirzə Abbasın ölümündən sonra 17 yaşında ikən şah oldu və özünə Səfi adını götürdü.
Qalereya
-
-
- I Abbas dövrü gümüş sikkə (1587)
- I Şah Abbas və Cahangir şah Babur (1620) (Əbül Həsən - "Cahangirnamə")
- I Şah Abbas və Babur elçisi Ələm xan (1617) (Əbül Həsən - "Cahangirnamə")
- I Şah Abbas Səfəvi və Buxara xanı Vali Məhəmməd xan - İbrahim Xadim Bayat - 1647, (Çəhəl Sütun Sarayı, İsfahan, İran)
- I Şah Abbas tərəfindən Avropaya göndərilmiş nümayəndə Hüseyn Əli bəy (1599-1602)
- I Şah Abbas tərəfindən Babur dövlətinə göndərilmiş nümayəndə Məhəmməd Əli bəy (1631-1632)
Qeydlər
- Qədim türk ənənəsi olan azyaşlıları şəhərlərə hakim təyin etmə şahzadələri erkən yaşdan hakimiyyət qaydaları ilə tanış etmək üçün həyata keçirilirdi.
- Əsas döyüşlər bunlardırÇıldır və Qoyun ölümü keçidi döyüşü
- digər adı ilə ḡolāmān-e ḵāṣṣa-ye-e šarifa, yəni "taxt-tac qulları"
- Köhnə bir tüfəng növü.
- Belə də oldu. Allahverdi xan öləndən sonra onun yerinə oğlu İmamverdi xan təyinat aldı.
- çünki şahın avropalı qüvvələrlə olan əlaqələrində erməni tacirlərinin mühüm əhəmiyyəti var idi.
- Arquebus 15-ci əsrdə Avropada və Osmanlı imperiyasında meydana çıxan uzun silah formasıdır. Arquebus ilə silahlanmış piyadaya arquebusier deyilir.
- Kəşflərinə görə onun adı Baffin dənizinə verilmişdir.
- Osmanlı imperiyası bu şəhərdən gələcək müharibədə əsas baza kimi yararlanmaq istəyirdi.
- Bu iddia italiyalı səyyah Pietro della Valle tərəfindən irəli sürülmüşdür. Lakin Osmanlı tarixçisi (1655-1716) hadisənin belə olmadığını, Səfəvi komandanı Qaraçaqay xanın özünün bilərəkdən Osmanlı elçi Osman ağanın beynində vəziyyətlərinin pis olduğu fikrini bilərək formalaşdırması və beləliklə, onları hücum etməyə təhrik etdiyini, həmçinin bir neçə il əvvəl Krımdakı xanlıq mübarizəsində məğlub olaraq Abbasa sığınan Şahin Girayın tatar ordusundakı casusları vasitəsiylə hücumdan əvvəlcədən xəbərdar edildiyini və bunu Abbasa bildirdiyini yazmışdır.
- Buradakı Osmanlı paşası əslində yerli hakim ailəyə mənsub idi və şəcərə etibarilə əcdadları Səlcuqli nəslindən gəlməkdə idi.
- Fili minən zaman üzərində oturmaq üçün istifadə edilən alət
- David Blow onun Gilanın bataqlıqlarında istilərə və həşəratların hücumuna davam gətirməyib öldüyünü yazmışdır.
- I Şah Abbas bu türbədə dəfn edilmişdir. Türbə İran İslam Respublikasının Kaşan şəhərində yerləşir. Türbənin mehrabındakı yazıya görə, türbə ilk dəfə XII əsrdə tikilmişdir. Lakin Səfəvi dövləti zamanında təmir edilmiş və genişləndirilmişdir. Cənub-qərb hissədəki portikdə düzbucaqlı daş vardır. Bu daş Qafqazda düzəldilmiş və bu türbəyə gətirilmişdir.
- Cyril Glassé 1598-ci ildə Abbasın paytaxtı İsfahana köçürməsi ilə imperiyanın incəsənət və mədəniyyət sahələrində yeni bir dövrünün başlamasını bildirir və qeyd edir ki, bu zaman qədər çox güman sarayda fars dili işlədilməmişdir.
- çünki şahın avropalı qüvvələrlə olan əlaqələrində erməni tacirlərinin mühüm əhəmiyyəti var idi.
- Blow onun adını Məhəmməd deyə yazmaqdadır. Lakin Abbasın ən böyük və vəliəhdi olan oğlu Məhəmməd Bağir Mirzə 1614/1615-ci ildə atası tərəfindən edam edilmişdir.
Mənbə
İstinadlar
- Abbas (Abbas I.) // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
- Veliki Abas I. // Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija (xorv.). 2009.
- Thorne, 1984. səh. 1
- Savory, 1982
- Rahimlu, 2015
- Mitchell, 2009. səh. 160
- Blow, 2009. səh. 16
- Savory, 1980. səh. 71
- Blow, 2009. səh. 17
- Mitchell, 2009. səh. 58
- Blow, 2009. səh. 18
- Blow, 2009. səh. 19
- Savory, 1980. səh. 69
- Blow, 2009. səh. 21
- Newman, 2006. səh. 42
- Savory, 1985
- Savory, 1980. səh. 70
- Roemer, 1986. səh. 253
- Blow, 2009. səh. 22
- Blow, 2009. səh. 23
- Roemer, 1986. səh. 255
- Blow, 2009. səh. 24
- Roemer, 1986. səh. 256
- Blow, 2009. səh. 25–26
- Blow, 2009. səh. 26
- Roemer, 1986. səh. 259
- Blow, 2009. səh. 27
- Roemer, 1986. səh. 260
- Savory, 2012
- Roemer, 1986. səh. 261
- Blow, 2009. səh. 29
- Blow, 2009. səh. 29–30
- Minorsky, 1993. səh. 289
- "Arxivlənmiş surət". 2022-09-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-04-12.
- Fəlsəfi, 1334. səh. 1469
- Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 36
- Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 37
- Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 38
- Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 38-39
- Newman, 2006. səh. 50
- Savory, 1980. səh. 77
- Newman, 2006. səh. 52
- Roemer, 1986. səh. 266
- Cleveland, 2013. səh. 50
- Roemer, 1986. səh. 265
- Savory, 1983
- Wallbank, 1992. səh. 369
- Mitchell, 2009a
- Streusand, 2011. səh. 148
- Bosworth, 1989
- Manz, Haneda, 1990
- Lapidus, 2012
- Mikaberidze, 2015. səh. 291, 536
- Blow, 2009. səh. 174
- Monshi, 1978. səh. 1116
- Matthee, 2012
- Bournoutian, 2002. səh. 208
- Aslanian, 2011. səh. 1
- Savory, 1980. səh. 81
- Savory, 1980. səh. 82
- Matthee, 1999a
- Blow, 2009. səh. 37
- Mitchell, 2011. səh. 69
- Savory, 1980. səh. 183–184
- Haneda, 1990. səh. 818
- Hoiberg, 2010. səh. 9
- Axworthy, 2007. səh. 134–135
- Kremer, 2013
- Savory, 1980. səh. 79
- Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 141–142
- Bomati və Nahavandi, 1998. səh. 143
- Azərbaycan tarixi 7 cilddə - III cild, 2007. səh. 230
- Savory, 1980. səh. 96
- Dale, 2010. səh. 94
- Əbdülhüseyin Nəvâi, Şah Abbas, İntişârât-i Bünyâd-i Fərhəng-i İran, 1352, s.142–143
- Şapur Ensari, 1962, s. 34
- Audrey Burton, 1997, s. 59
- İsgəndər Bəy Münşî, a.g.e., s. 67–68
- Rza Qulu xan, a.g.e, s. 6642
- Əhməd Qumî, a.g.e., s. 896
- Natanzî, a.g.e, s. 369
- Əhməd Qumî, a.g.e., s. 898
- Ahmet Kumî, a.g.e., s. 898
- Əbdülhüseyn Nəvâi, 1352, s. 146
- Blow, 2009. səh. 66
- , Matthee, 1999
- Blow, 2009. səh. 67
- Blow, 2009. səh. 67-68
- Roemer, 1986. səh. 267
- Savory, 1980. səh. 84
- Haneda və Matthee, 2006
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sah Abbas I Abbas Sefevi ve ya Boyuk Sah Abbas 27 yanvar 1571 Herat 19 yanvar 1629 Mazandaran ostani Sefevi imperiyasinin V sahi ve en boyuk Sefevi sahlarindan biri O Sah Mehemmed Xudabendenin ucuncu ogludur Boyuk AbbasAbbas Xudabende oglu Sefevi Zell ollah Sefeviler dovletinin V sahisentyabr 1587 19 yanvar 1629EvvelkiMehemmed XudabendeSonrakiI Sah SefiSexsi melumatlarDogum tarixi 27 yanvar 1571Dogum yeri Herat Sefevi imperiyasiVefat tarixi 19 yanvar 1629 57 yasinda Vefat yeri Ferahabad MazandaranDefn yeri I Sah Abbas turbesi KasanMilliyyeti AzerbaycanliFealiyyeti siyasetci monarx qubernatorAtasi Mehemmed XudabendeAnasi Mehdi UlyaHeyat yoldaslari Oglanpasa Xanim Yaxan Beyim Fexr Cahan Beyim Kaxetili Sahzade Marta Tamar AmilaxvariUsaqlari Oglanlari Mehemmebagir Feyzi Mirze Sultan Hesen Mirze Sultan Huseyn Mirze Mehemmed Xudabende Rovneq Mirze Ismayil Mirze Imamqulu Emenulla Mirze Qizlari Perixan beyim Zibeyde beyim Xanaga beyim Hevva beyim Sahbanu beyim Meleknisa beyimAilesi SefevilerDini Sie Islam Vikianbarda elaqeli mediafayllar Sah Abbasin Sefevi imperiyasinin herbi iqtisadi ve siyasi baximdan zirvede oldugu dovru formalasdirmasina baxmayaraq o hakimiyyete imperiyanin en cetin zamanlarindan birinde gelmisdi Atasi olan Sah Mehemmed Xudabendenin hakimiyyeti dovru ozbasinaliq dovru kimi xarakterize oluna biler Merkezi hakimiyyetin zeifliyinden istifade eden muxtelif Qizilbas tayfa eyanlari sexsi menafeleri ugrunda mubarizeye baslamis hemcinin qeyri turk oldugu ve dovlet meselelerine cox mudaxile etdiyi ucun I Abbasin anasi Mehdi Ulyani da oldurmuslerdi Hemcinin I Abbasin qardasi ve esas veliehd hesab edilen Hemze Mirze de Osmanli ile muharibe dovrunde sui qestle qetle yetirilmisdir Sefevi imperiyasinin esas reqibleri olan Osmanli imperiyasi ve ozbekler imperiyanin qerb ve serq serhedlerini ele kecirmek ve ya mutemadi oraya yurusler heyata kecirmekle bu qarisiqligi daha da cetinlesdirirdiler 1587 ci ilde Qizilbas serkerdelerinden biri olan Mursudqulu xan Ustacli bacariqsiz hesab edilen Mehemmed Xudabendeni 16 yasli sahzade olan Abbasla evez etdi 16 yasinda taxta cixan Abbas Mirze tezlikle butun hakimiyyeti oz eline aldi Onun rehberliyi altinda Sefevi impreriyasinda cerkezlerden gurculerden ermenilerden formalasan qulam yeni kole esgerler sistemi inkisaf etdirildi ve herbi mulki inzibati sisteme inteqrasiya etdirildi Ondan evvelki selefleri terefinden yaradilmis lakin onun dovrunde inkisaf etdirilmis bu sistem sayesinde I Abbas ona tabe olmaq istemeyen Qizilbas tayfa bascilarinin guclerini azaldacagini planlamisdi Bu ve orduda heyata kecirilmis diger islahatlar neticesinde merkezi aparati guclendirerek o Osmanli ve ozbekleri meglub etmeyi Kaxeti kimi itirilmis bolgeleri yeniden feth etmeyi bacardi Osmanli imperiyasi ile olmus 1603 1618 ci il muharibesinde qelebe qazanmaqla o 1590 ci ilde itirilmis Cenubi Qafqaz ve Dagistani geri qaytarmagi hemcinin Serqi Anadoluda ve Mesopotamiyada mueyyen bolgeleri ele kecirmeyi bacardi emcinin mogollari ve portuqaliyalilari meglub ederek Iran korfezindeki muhum bolgeni ve Qendehari geri qaytardi I Abbas Simali Qafqazdaki kecmis Sefevi serhedlerini daha da simala dogru yaydi ve formalasan yeni serhedler enenevi Dagistan hududlarini asdi I Abbas imperiyanin paytaxtini Qezvinden Isfahan seherine kocurdu ve orani Sefevi memarliginin incisine cevirdi Omrunun son illerinde saraydaki bir nece muhum cerkezin heyata kecirdiyi intriqalar neticesinde oz oglanlarindan subhelenmeye baslayaraq onlari ya oldurdu ya da kor etdi Erken heyati27 yanvar 1571 ci ilde Herat yaxinliginda Mehemmed Xudabende ile Xeyrennise Beyimin ucuncu oglu olaraq dunyaya gelmisdir Atasi Sefevi imperiyasinin ikinci sahi I Tehmasibin ilk oglu idi Mehemmed Xudabende oglu ucun Abbas adini secmisdi Abbas dunyaya gelen zaman atasi Xorasan vilayetinin esas seheri olan heratin hakimi idi ve goz xesteliyine gore demek olar ki kor olduguna gore atasinin taxtina olan iddialarindan mehrum edilmisdi Sefevi imperiyasinin saray tarixcisi olan Isgender bey Munsi Mehemmed Xudabendeni dindar zahid ve mulayim bir ruhlu insan kimi tesvir edir Abbasin anasi olan Xeyrennise Beyim Mazandaranin yerli hakimi olan II Abdullahin qizi idi ve Marasi adlanan bu sulale IV sie imami Eli ibn Zeynalabdinin soyundan geldiyini iddia edirdi Abbas doguldugu zaman valideynlerinin artiq iki oglan ovladi var idi Hesen Hemze ve Abbasdan sonra da iki oglan ovladlari doguldu Ebutalib ve Tehmasib Abbas texminen 18 ayliq olarken ata ve anasindan ayrilmaq mecburiyyetinde oldu cunki babasi I Tehmasib atasini Siraz seherine hakim teyin etdi Qedim turk enenesine uygun olaraq azyasli Abbas da Heratin nominal hakimi teyin edildi I Tehmasib ilk evvel Hemzeni Heratin hakimi teyin etmek isteyirdi lakin anasi Xeyrennise Beyim sevimli oglu olan Hemzeden ayrilmaq istemediyi ucun sahi onun evezine Abbasi teyin etmeye inandira bildi Abbasin hele korpe olmasi hec bir manee sayilmirdi cunki Tehmasibin ozu iki yasinda Xorasanin nominal valisi teyin edilmisdi Sefevi sulalesinin ucuncu sahi ve Abbasin emisi II Ismayil Turk Qizilbas tayfalarindan biri olan Ustacli tayfasina mensub Sahqulu Sultan Ustacli Abbasin lelesi teyin edilerek eslinde seherin faktiki hakimi vezifesine sahiblendi Abbasin Qizilbas leleri ve onlarin arvadlari ona valideynlerinin evezi oldu O bundan sonra hec bir zaman anasini bir daha gore bilmedi ve atasini yalniz birde 15 il sonra gore bildi Bu usaqliq illerinde o oz Qizilbas lelerinden doyus bacariqlarini mukemmel sekilde oyrendi Esas maraq dairelerine covken oynamaq ovlanmaq daxil idi Bir cox diger sahlar kimi o da herbi bacariqlarin inkisaf etdirilmesinde ehemiyyetli hesab edilen ovlanmaga hevesli idi Abbas onun usaqliq yoldaslarina cevrilecek saray qullari ve ya qulamlarla yanasi tehsil almisdi Onlarin coxu gumanki muxtelif ailelerden toplanaraq qul edilmis xristian kokenli qulamlar idi 1576 ci ilde I Tehmasib her hansisa varis vesiyyet etmeyerek oldu ve bunun ardinca imperiyada vetendas muharibesi basladi Birinci sahin saray isleri ile cox mesgul olduguna anasinin qeyri turk olmasina gore doyusken turk Qizilbas eyanlari terefinden o qeder de sevilmeyen Heyder Mirze Ustacli tayfasinin bir qismi ve saraydaki gurcu qulamlarin saray koleleri desteyi ile ozunu sah elan etdi Lakin o tezlikle saray muhafizecileri qorcular terefinden devrildi Onun oldurulmesinden sonra Qizilbas tayfalarinin ekseriyyetinin ve I Tehmasibin boyuk nufuz sahibi qizi Perixan Xanimin desteyi ile Ismayil Mirze sah elan edildi Gencliyinde Osmanli ile muharibelerde boyuk nufuz qazanmis oz doyusculuk merifetlerine gore Qizilbaslar terefinden cox sevilen Ismayil Mirze siyasi sebeblerden atasi terefinden 20 ilden artiq idi ki hebse atilmisdi Hebs muddetinde psixlogiyasi pozulan ve her bir terefden dusmenle ehatelendiyini dusunen II Ismayilin qisa hakimiyyet dovru qanli kecdi Ilk once o vaxtile Heyder Mirzeni destekleyib desteklememelerinden asili olmayraq Ustacli tayfasinin uzvlerinin qetline basladi O hemcinin I Tehmasibin hakimiyyeti dovrunde hakimiyyetde temsil olunmus sexsleri de edam etdirmeye basladi Azyasli Abbas da emisinin bu qetllerinden tesirlendi beleki bir qrup atli onun lelesinin sarayina basqin ederek Sahqulu Sultan Ustaclini qetle yetirdiler Bundan sonra oz ailesine qarsi cevrilen II Ismayil ogey qardaslarinin emisi oglanlarinin ve qardasi usaqlarinin qetl edilmelerini emr etmeye basladi Lakin o cox gumanki kor olduguna gore taxta cixmayacagini dusunduyu Mehemmed Xudabendeye toxunmadi 1577 ci ilin noyabrinda II Ismayil Samli tayfasindan olan Eliqulu xan Samlini Herata gondererek azyasli Abbasi oldurmesini tapsirdi Eliqulu xan muqeddes gunlerde Qedr Gecesi ve Fitr bayrami seyid neslinin mesum neslini edam etmeyin uygun olmadigini esas getirerek Abbasin edamini gecikdirdi Bu gecikdirme Abbasin heyatini xilas etdi ve II Ismayil 24 noyabrda zeherli tiryek istehlak etdiyine gore heyatini itirdi Bundan sonra Eliqulu xan Heratin hakimliyini oz uzerine goturdu ve Abbasin yeni lelesi oldu 11 ve ya 13 fevral 1577 ci ilde Mehemmed Xudabende Qizilbaslar terefinden yeni sah secildi Yeni sah zeif laqeyd ve bacariqsiz tesir bagislayirdi Bu sertler altinda hakimiyyet qisa bir zaman icinde Qizilbas tayfa bascilarinin eline kecdi Hemcinin yeni sahin hakimiyyete iddiali arvadi Xeyrennise Beyim inzibati meselelerle yaxindan maraqlanmaga ve hetta herbi meselelere de mudaxile etmeye basladi Qizilbas tayfa bascilari hem qadin hem de qeyri turk olduguna gore onun hakimiyyet meseleleri ile mesgul olmasina isti yanasmirdilar Sefevi sarayindaki parcalanmalar olkenin muxtelif yerlerinde usyanlara tekan verdi ve kohne qizilbas reqabeti yeniden yukseldi Ustaclu ve Samlu tayfalari derhal qarsi qarsiya geldi Qezvinde olan yeni sah ve arvadi Herat hakimi Eliqulu xan Samlidan Abbasi derhal paytaxta getirmesini istediler lakin Eliqulu xan bu teklifi redd etdi ve bildirdi ki ozbeklerin durmadan Xorasana xususile Herata yurus etdikleri seraitde Sefevi sulalesinden bir sexsin seherde olmasi gereklidir Imperiya daxilindeki qarisiqliqlar onun esas reqibi olan Osmanli imperiyasini ona muharibe elan etmeye sovq etdi ve yeni muharibe 1578 ci ilde basladi Ilkin toqqusmalar erefesinde oz daxilinde de parcalanan ve bir biri ile mubarize aparan Sefevi ordusu cox az sayda doyuscu toplaya bilmisdi ve bunun eksine onlarin qarsilarindaki Osmanli imperiyasi 100 minden cox hem de guclu artilleriya ile desteklenen ordu ile yuruse baslamisdi Ilk doyuslerde Sefevi ordusu meglub edildi ve Cenubi Qafqazdaki qizilbas ordusu cetin veziyyete dusdu Lakin Mollahesenli doyusunde qazanilmis qelebe ile veziyyet bir qeder stabillesdi Lakin Hemze Mirze ile birlikde anasi Xeyrennise Beyimin de ordu icinde olmasi herbi meselelere mudaxile etmesi qizilbas emirlerinin qezebine sebeb oldu Onlar onun istirahet etdiyi hereme basqin ederek sahin arvadini bogub oldurduler Abbasin bu zaman hele de azyasli oglan olmasina ve oz anasini tam olaraq tanimamasina baxmayaraq cox gumanki anasinin qizilbaslar terefinden oldurulmesi onun dusunce terzinde xususi yer buraxmis ve gelecekde guclu hakimiyyeti ola bilmesi ucun qizilbaslarin gucleri zeifledilmelidir fikrinin onun beyninde meydana cixmasina yol acmisdir Hakimiyyete gelisiXeyrennise Beyimin olumunden sonra 11 yasli Hemze Mirze veliehd sahzade elan edildi Qizilbaslar arasinda daxili qarsidurma ise davam etmekde idi Qezvindeki sarayda ve Xorasanda mubarize ise daha keskin sekilde getmekde idi Xorasanda Eliqulu xan Samli ve onun muttefiqi Mursudqulu xan Ustacli Meshedin hakimi Murtuzaqulu xan Pornek Turkmanla muharibe veziyyetinde idiler Bu zaman Tekeli tayfasi Qezvinde hakimiyyeti ele almis ve oradaki gorkemli Samli tayfasi uzvlerine qarsi temizlemelere baslamisdilar Oldurulenler sirasina Eliqulu xan Samlinin anasi ve atasi da daxil idi Bu xususile Eliqulu xanin qezebine sebeb oldu ve o usyana basladi Oz muttefiqlerinden ibaret cebhe duzelden Eliqulu xan taxta qarsi cixdigini elan ederek Abbasi sah elan etdi Eliqulu ve Mursudqulu xan Nisapuru ele kecirdiler ve orada Abbasin adina sikke zerb etdirerek xutbe oxutdular Novbeti il indiki Iranin qerbinden ordu getirilerek Xorasandaki usyanin yatirilmasina calisildi Bu ordu Mursudqulu xanin yerlesdiyi Turbet e Heyderiyyeni muhasireye aldi bu zaman Abbasla Eliqulu xan ise Heratda yasamaqda idiler Muhasire ugursuz oldu Muhasire ugursuz sekilde davam ederken merkezden gelen ordu Azerbaycan bolgesine yeni Osmanli hucumunun basladigi barede melumat aldilar ve ora getmeye telesdiler buna gore de Eliqulu xanla raziliga geldiler Eliqulu xan usyanina gore hec bir tezminat vermedi yalniz Hemze Mirzeni veliehd olaraq tanidigini bildirib usyani sonlandirdi Bunun qarsiliginda sah ona mukafat da teyin etdi Hemcinin sah Meshedin hakimi ve Eliqulu xanin dusmeni olan Murtezaqulu xan Porneki vezifesinden azad etdi ve onun yerine basqa bir Ustacli emirini teyin etdi Isgender bey Munsinin dediyine gore coxlari Abbas Mirzenin taxta iddia yolunda Hemze Mirzeye qalib geleceyine inanirdilar Bu zaman Hemze Mirze Azerbaycan seheri olan Tebriz den Osmanlilari qovmaga calisirdi O qizilbas emirleri arasindaki mubarizeden istifade ederek bir nece emirine qezeblenerek Azerbaycan hakimini edam etdirdi Bundan sonra o 1586 ci ilin 5 dekabr tarixinde cox gumanki qizilbaslar terefinden oyredilmis sexsi berberi terefinden qetle yetirildi Bu sui qesd neticesinde Abbasin taxta geden yolu tamamile acildi Bu esnada Xorasanda Mursudqulu xan Eliqulu xana qarsi reqib olaraq ortaya cixmaga baslamisdi O ugurlu sekilde Meshedi ele kecirdi ve Abbasi Eliqulu xanin nezaretinden kenarlasdirdi Ozbeklerin hucumu neticesinde Xorasanin esas seheri olan Heratin muhasireye alinmasi Mursudqulu xanin veziyyetini cetinlesdirirdi o basa dusurdu ki bu halda Abbasi taxta cixarmaq onun canini qurtara bilmek ucun sonuncu sansi ola biler Bir cox qizilbas emiri Abbasin taxta cixmasini desteklediklerini bildirdiler Bundan sonra Mehemmed Xudabendenin Qezvinden cixaraq usyani yatirmaq ucun Quma getdiyini xeber aldilar ve Mursudqulu xan yuruse baslamaq barede qerar qebul etdi Belelikle 1586 ci ilin Ramazan ayinin ilk gununde Abbas ve onu musayet eden saylari bir nece yuz neferi kecmeyen suvariler Qezvine dogru irelilemeye basladilar Ipek yolu ile irelileyen Abbasa yol boyunca qizilbas ordusunun esas bir hissesini teskil eden Tekeli Efsar ve Zulqeder tayfasi qatildi Hemcinin bu tayfalar Qezvine geden yollardaki acar bolgeleri idare edirdiler Bu deste Qezvine catarken artiq ordudaki doyusculerin sayi 2 min atli catmisdi Seherin kohne hakimi ve icerideki qizilbas emirleri ilk once seheri teslim etmek istemediler lakin seherin sakinlerinin ve ordunun uzvlerinin doyusmeyi redd etmesinden Abbasi desteklemek ucun kucelere cixmasindan sonra muqavimet qerari redd edildi Seher Abbasa teslim olduqdan sonra o Mursudqulu xan ile birlikde 1587 ci ilin sentyabr ayinin sonlarinda sehere daxil oldu Mehemmed Xudabende ve onun hazirki veliehdi bu zaman etraflarindaki Ustacli ve Samli emirleri ile birlikde 200 km cenubda Qum seherinde idiler Son olanlar barede xeber onlara catan zaman emirler sahi terk etmek ve Abbasa qatilmaq qerarina geldiler Mehemmed Xudabendenin bu olanlari qebullanmaqdan basqa yolu qalmirdi 1 oktyabr 1588 ci ilde Qezvinde merasim teskil edildi ve Mehemmed Xudabendenin sahliq taci onun 17 yasli oglunun basina qoyuldu Abbasin taxta cixmasinda borclu oldugu sexs olan Mursudqulu xan Ustacli onun terefinden vekil vezifesi ile mukafatlandirildi HakimiyyetiErken dovrler Farslarin krali Abbas terefinden Atrium heroicum Caesarum eserinde cekilmisdir 1600 1602 Abbas imperiyani cetin bir veziyyetde tehvil almisdi Osmanli imperiyasi qerb ve simal qerb torpaqlarinda imperiyanin esas seheri olan Tebriz de daxil olmaqla boyuk bolgeleri ele kecirmis simal serqde ise ozbekler Xorasanin yarisini isgal etmisdiler Imperiyanin daxilinde ise qizilbas tayfalarindan ibaret muxtelif qruplar oz aralarinda mubarize aparmaqda idiler Bu zaman bas vermis hadiselerin istirakcilarindan biri Oruc bey Bayatin yazdigina gore ele birinci gun yeni hokmdara sedaqet andicmesi merasimi biten kimi I Sah Abbas emr etdi ki ertesi gun butun xanlar ve qosun bascilari silahsiz mulki geyimde saraya gelsinler Sah onlarla Divan yaxud Dovlet surasi teskil etmek barede meslehetlesmeler aparmaq isteyirdi Seheri gun hami emre muntezir olarken sah Abbas ozunun gurculerden ibaret qvardiyasina tapsirir ki sarayin ve onun qarsisindaki meydanin butun giris ve cixis qapilarini baglasinlar Sonra sah yigisanlara bele bir sualla muraciet edir Oz sahzadesini qetle yetiren adam hansi cezaya layiqdir Hami bir agizdan bele rey soyleyir ki sahzadesini qetle yetirmis tebee oldurulmelidir Bu hokm cixarilan kimi sah Abbasin isaresi ile gurculer bir goz qirpiminda iceride olan qesdcilerin bogazina cokur ve nizelere kecirilmis 22 bas sarayin pencerelerinden cole cixarilir ki xalqa gork olsun Bundan sonra on bes yasi tezece tamam olmus hokmdar hokumet naibi vezifesine iddia eleyen Mursidqulu xan Ustaclini da qetle yetirerek olkedeki butun hakimiyyeti qetiyyetle oz eline alir Gorunduyu kimi Abbas ilk once anasinin qatilleri ile hesablasmaga basladi Anasini qetlini teskil edenlerden 3 u edam edildi diger 4 u ise surgun edildi Onun novbeti tapsirigi ozunu tedricen Mursudqulu xanin nezaretinden qurtarmasi idi Mursudqulu xan Abbasi Hemze Mirzenin dul arvadi ile evlendirmis ve muhum dovlet vezifelerini oz yaxin adamlari arasinda paylamaga baslamis Abbasi ise tedricen saraya qapamaga baslamisdi Bu zaman ozbekler Xorasandaki yuruslerini davam etdirmekde idiler Abbas kohne dostu Eliqulu xan Samlinin Heratda muhasireye alindigini esitdikden sonra Mursudqulu xandan tedbir gormesini istedi Eliqulu xanin ona reqib olacagindan qorxan Mursudqulu xan hec bir tedbir gosmedi ve bir qeder sonra ozbeklerin Herati ele kecirdikleri seherdeki butun ehalini qetle yetirdikleri barede xeber paytaxta catdi Bu xeberi esiden Abbas Eliqulu xanin qisasini Mursudqulu xandan almaq qerarina geldi ve 4 qizilbas emiri ile danisaraq 23 iyul 1589 cu ilde teskil olunan ziyafetden sonra onu oldurmelerini istedi Mursudqulu olduruldukden sonra Abbas artiq ozu imperiyani idare ede bilerdi Abbas xarici isgalcilari qovmaqdan evvel imperiya daxilinde nizam intizami berpa etmeyin lazim geldiyini dusunmekde idi Buna nail ola bilmek ucun o Osmanli imperiyasi ile 1590 ci ilde alcaldici Istanbul sulh muqavilesini imzaladi Bu muqavile ile Cenubi Azerbaycanla birlikde Gence Qarabag Dagistan Qaracadag Gurcustan Luristan ve Kurdustan Osmanli imperiyasina verildi Hemcinin imperiyanin evevlki paytaxti ve imperiyanin formalasdigi iqtisadi siyasi merkez olan Tebriz seheri de Osmanli imperiyasinin eline kecdi Qizilbaslar ve Qafqaz fethleri Qizilbas ordusunun modernlesdirilmesinde istirak eden Sirli qardaslarindan Robert Sirli Qizilbas turk tayfalarindan toplanan doyusculer Sefevi ordusunun esasini teskil edirdiler Sefevi imperiyasinin quruldugu zamandan bele olmaqla birlikde bir cox muhum dovlet vezifeleri de bu qizilbaslarin elinde cemlesmisdi Belelikle imperiyanin yaranmasinin ilk gunlerinden real guc qizilbas emirlerinin cemlesmisdi Bu problemi hell etmek ucun Abbas evveller yaradilmis qulam kole menasini verir sistemini inkisaf etdirdi ve onlardan qizilbaslarin helledici gucune qarsi balanslasdirma quvvesi kimi istifade etdi Bu yeni formalasdirilan qullardan Abbas barit gucu yaratdi ve onlarin sayi 37 mine catdi Onlarin maaslari sah terefinden verilirdi Bu qizilbaslarin taxt tac hakimiyyet uzerinde olan gucunu ehemiyyetli derecede zeifletdi cunki imperiyada artiq herbi inhisar yox idi Sefevi imperiyasinin qonsusu olan Osmanli imperiyasinda oldugu kimi qulamlari teskil eden quvveler ya qul ticareti ve ya fethler zamani ele kecirilmeler hesabina imperiya daxilindeki ya da xaricindeki xristian bolgelerden temin edilirdi Saraya getirildikden sonra Islam dini onlara qebul etdirilir sarayda memurluq vezifesine ve ya orduda muxtelif vezifelere yerlesdirilmek ucun yetisdirilirdiler Imperiya daxilindeki enenevi turk fars mubarizesine elave olaraq ortaya cixan bu qrupa tarixsunasliqda ucuncu guc de deyilmekdedir Lakin Abbasin islahatlari enenevi turk qizilbaslarin sahliq uzerindeki gucune zerbe vursa da imperiyanin ordusunun esas hissesini hele de onlar teskil etmekde muhum vezifelerde onlar temsil edilmekdeydiler Qulamliq sistemi onlari bir qeder balanslasdirmaq ve saha sadiq qullar yetisdirmeye xidmet edirdi I Tehmasib de daxildeki tayfalar arasindaki mubarizenin ferqinde olmus bu mubarizenin merkezi hakimiyyetin zeiflemesi fonunda nelerle neticelene bileceyi tehdidlerini sezmisdir Duzgun idare olunmasa bu reqabet hokmdar ucun ciddi tehluke yaradir ve ya lazimsiz saray intriqalarina sebeb ola bilerdi I Tehmasib ucun problem imperiyanin herbi tayfa elitasi olan Qizilbaslar etrafinda gedirdi Onlar hesab edirdiler ki Sefevi ailesinin uzvlerine fiziki yaxinliq ve onun nezareti menevi ustunluklere siyasi servete ve maddi tereqqiye zemanet verir Belelikle 1540 ve 1555 ci illerde I Tehmasib Qafqaz bolgesine bir sira hucumlar heyata kecirdi ki bu da oz esgerlerine doyus tecrubesi qazandirmaqla yanasi coxlu sayda xristian cerkez ve gurcu qullarin esir dusmesine sebeb oldu 4 Gurcustan yuruslerinde 30 min esir ele kecirilmisdi Bu qullar Sefevi ordusundaki qulam sisteminin esasini teskil etdiler Bu qullardan formalasma merhelesinde Osmanli imperiyasindaki yenicerilerin oynadigi rola benzer rol verildi Onlarin bu qeder kutlevi sekilde gelisi Sefevi cemiyyetinde sirf etnik qafqazlilardan ibaret yeni qruplasmanin formalasmasina sebeb oldu Lakin onlardan I Tehmasib dovrunde mutesekkil quvve formalasdirmaq mumkun olmadi Bu yalniz I Abbasin dovrunde mumkunlesse de artiq ona qeder bu qullar Sefevi sarayinda turkleri maraqlandirmayan maliyye karguzarliq isleri elece de heremxana islerine mudaxil olmagi bacarmisdilar Hele azyasli iken qizilbas emirleri arasindaki reqabetde istifade edilen ve babasindan bu meselelerde mueyyen seyleri exz eden Abbas oz hakimiyyetini qizilbaslara tamamile qebul etdirmek ucun qulamlardan yararlanmaq qerarina geldi Eks halda o qizilbaslarin elinde oyuncaga cevrileceyinin ferqinde idi Hesab edilir ki Abbasin hakimiyyeti dovrunde 130 300 min arasi gurcu on minlerle cerkez ve texminen 300 min ermeni Qafqaz ve etrafindan imperiyanin merkezi bolgelerine surgun edilmisdir Onlardan bezileri muhum vezifelere sahiblenmis ordunun qulam korpusunda yuksek rutbelere qeder yukselmisdirler Qafqazdan surgun edilenler kocuruldukleri yerlerde ekinci coban fermer tacir doyuscu general hakim ve s kimi islemeye basladilar Qulam qul sisteminin bir hissesi kimi Abbas qulam herbi korpusunu Tehmasibin hakimiyyeti dovrunde oldugu sayidan yeni bir nece yuz neferden 15 mine yukseltdi Bundan basqa qizilbaslardan toplanan ordunun sayini azaldaraq qizilbas vilayet hakimlerini basqa basqa yerlere vezifelere teyin etdirdi Bu onlarin yerli ehali ile elaqelerini zeifletmekle oz aralarinda da kommunikasiyanin azalmasina sebeb oldu 1595 ci ilde Allahverdi xan Sefevi imperiyasinda guclu sexslerden biri halina geldi ve Fars eyaletinin hakimi teyin edildi Onun gucu 1598 ci ilde butun silahli quvvelerin teyin edilmesi ile oz zirvesine catdi Qulam sistemi saha reqib qizilbas turkleri ve farslari idare etmek ve idare etmek imkani vermekle yanasi hem de en azi qisa muddetde budce problemlerini de hell etdi cunki eyaletlerde sahin mutleq hakimiyyetinin berqerar olmasi o vilayetin vergilerinin hamisinin sah xezinesine getmesini temin edirdi Buna qeder ise zaman zaman vilayet hakimlerinin bu vergi gelirlerinin bir hissesini menimsemeleri ile qarsilasilirdi Bundan sonra vilayetlerden toplanan vergi birbasa sah xezinesine gonderilmesi baslandi Hemcinin heremde de bu ana qeder esas hakimiyyet turk qadinlarinda idi lakin qulam sistemi burada da tesirsiz otusmedi Hereme cerkez ve gurcu qadinlarinin alinmasi neticesinde metotokratik anlamda qadinlarin gucu dovlet idareetmesinde ve burokratiyada mueyyen qeder artdi Sefevi burokratiyasinda ve Sefevi dovletinin sarayinda getdikce artan gurcu ve cerkezler hakimiyyet ugrunda qizilbaslarla reqabet aparir ve neticede de saray intriqalarina qosulurdular Bu nufuz yarisi sahlarin arvadlarinin ve onlarin heremdeki saraydaki ve burokratiyadaki terefdarlarinin oz ogullarini taxta cixarmaq ucun bir biri ile yarismasi kimi heremxanada oz eksini tapirdi Bu yarisin Abbasin hakimiyyeti dovrunde etibaren guclenmesi sulalenin hakimiyyetinin ehemiyyetli derecede zeiflemesi ile neticelendi Abbasin oz oglu ve veliehd sahzadesi Mehemmed Baqir Mirze cerkezler terefinden qurasdirilan saray intriqasina qatilmis ve buna gore de atasi terefinden edam edilmisdi Qulam sistemi Sefevilerden sonra evvelki qeder yaxsi islemese de ucuncu quvve kimi Sefeviler dovrunun qalan dovrunde ve daha sonra Qacarlar sulalesinin suqutuna qeder muhum rol oynamaga davam edecekdi Orduda islahat Abbas ordusunu Osmanli imperiyasina ve ozbeklere qarsi cixa bilmek ucun 10 il hazirladi Bu zaman erzinde ozbekler ve osmanlilar Sefevi imperiyasindan qopardiqlari torpaqlari idare etmekle mesgul oldular O hemcinin ordu islahatindan qizilbaslarin merkezi hakimiyyete tabe olmalarini temin etmek ucun de yararlandi O bir nece min qulamdan ibaret daimi ordu yaratdi ve onlarla birlikde enenevi qizilbas quvvelerinden de ordunun doyus qabiliyyetinin artirilmasinda istifade etdi Yeni teskil edilen qulamlardan ibaret ordu korpusunun saha sedaqeti mutleq idi Yeni ordunun qulamlardan ibaret korpusu 10 15 min doyuscuden ibaret idi ve onlar tufenglerle diger silahlarla silahlanmisdilar Onun ordusuna dunyanin en boyuk suvari birliyi qizilbaslardan ibaret tufengciler korpusu ve ya tufengciyan 12 min neferden ibaret artilleriya korpusu topcular 12 min neferden ibaret da daxil idi Bundan elave ordu siralarina Abbasin 3 min neferden ibaret sexsi muhafizecileri de daxil idi Qizilbaslardan basqa yeni formalasdirilan bu ordu korpuslarinda 40 min doyuscu var idi ve onlarin maaslari sah terefinden odenilirdi Yeni islahatlar ordunun doyus qabiliyyetini yukseltse de ordunun esas doyuscu quvvesi olaraq qizilbaslar varligini davam etdirmekde idiler Bu dovrlerde Sefevi imperiyasi merkeze tab etdirilmis turk tayfalarindan toplanma suvari ordu doyuscusune gore dunyada ilk yerde idi Abbas yeni doyus qaydalarina esasen ordunun artilleriya gucunu de artirmis ve neticede bir doyusde 500 topdan yararlana bilecek seviyyeye catmisdi Orduda qeti nizam intizam qaydalari hokm sururdu ve yagmalamaya gore agir cezalar tetbiq edilirdi Orduda islahatlari daha yaxsi temin ede bilmek ucun o avropali meslehetcilerden de yararlanirdi Xususen ingiltereli maceracilar olan Entoni Sirli ve Robert Sirli qardaslari bu meselede xususile ferqlenmisdiler Onlar 1598 ci ilde Esseks qrafinin elcileri kimi qeyri resmi bir missiya ile Sefevi imperiyasini Osmanliya qarsi ittifaqa girmeye razi salmaq ucun gelmisdiler 1600 ci illerden etibaren Sefevi dovlet xadimi Allahverdi xan Robert Sirli ile elaqede olaraq ordunun yeniden teskilatlanmasini heyata kecirdi ve neticede qulamlarin sayi 25 mine qeder artirildi Islahatlar cercivesinde qizilbaslarin mustesna silah gezdirmek huququ legv edildi Qizilbas tayfa bascisi vezifesinin tutulmasinda vereselik huququ aradan qaldirildi Bundan sonra bu vezifeni sahin regbet ve etimadini qazanmis her bir sexs tuta bilerdi Belelikle herbi vahidlerin tayfalarin formalasmasinda etnik mensubiyyet qohumluq prinsipi esasli sekilde sarsildi Qizilbas emirlerinin ozbasinaligi ve muxalifetinden qurtulmaq ucun sah Abbas turk tayfa teessubkesliyine dayanan qizilbaslarda sahsevenlik ruhunu canlandiran ve Mursidi Kamil olmaq iddiasinda olan sahlarina sedaqetde davam etmekle oz etrafinda birlesmeye devet etdi Islahat neticesinde bilavasite saha tabe olan nizami ordu yaradildi Ordu asagidaki hisselerden ibaret idi Ordunun esas zerbe gucunu maaslari sah xezinesinden odenilen qullar qulamani xasseyi serife teskil edirdi Qullar destesinin basinda qullaragasi dururdu Qullar oz valideynleri nesli ve dini ile her hansi bir elaqeni itirmis erken yaslarindan sah sarayinda xususi terbiye almis herb senetine yiyelenmis gurcu ermeni cerkez menseli gencler idi Butun varligi ile saha bagli ve ondan asili olan bu genclerin sayi 15 mine catirdi Qullar destesinden oz sexsi xidmetine ve serkerdelik istedadina gore ferqlenenleri Abbas en yuksek vezifelere ireli cekirdi Bele ki qullaragasi Allahverdi xan Fars beylerbeyi Yusif xan Sirvan beylerbeyi Qaracaqay xan Sefevi ordusunun bas komandani teyin edildiler Suvari qullar destesi ile yanasi piyada tufengciler korpusu da teskil edilmisdi Onun sayi 12 min nefere catirdi ve basinda tufengci agasi dururdu Bu herbi vahide muxtelif vilayetlerden xususi siyahilarla cagirilmis ehalinin asagi tebeqesi celb edilirdi Onun ekseriyyeti iranlilardan ibaret idi Abbas tufengciagasi vezifesini de Isfahan eyanlarindan birine tapsirmisdi Xususi topxana ve topcular korpusu yaradildi Korpusun 500 topu vardi Onun basinda topcubasi dururdu Imperiyanin mohkemlenmesi 1590 ci illerde Abbas imperiya daxilindeki yerli asili hokmdarlari devirmeye basladi ve bu prosese Gilanin hakimi Xan Ehmed xanla basladi Xan Ehmed Abbasin emrine tabe olmamis ve qizi Yaxan Beyimi Abbasin oglu Mehemmed Bagir Mirze ile evlendirmemisdi Bunun esas sebebi Xan Ehmedin oglunun olmamasi idi ve evliliye qarsi gelmesini qizinin yasi ile elaqelendirmisdi Bu 1591 ci ilde Sefevi ordusunun Gilani Abbasin sevimli qizilbas serkerdelerinden olan Ferhad xan Qaramanlinin komandanligi altinda isgalina baslamasi ile neticelendi 1593 1594 cu illerde Nur bolgesinin Paduspaniler sulalesine mensub olan sarayina sefer etdi ve butun mulklerinden el cekerek onlari Abbasa teslim etdi Bundan sonra o heyatinin geride qalan qismini Abbasin ona verdiyi Savedeki mulkunde kecirdi 1597 ci ilde Lur bolgesinin Xursidi sulalesine mensub olan yerli hokmdari hakimiyyetden uzaqlasdirildi Bir il sonra Kocurun Paduspani sulalesine mensub olan yerli hokmdari IV Cahangir Qezvindeki festival zamani iki gorkemli Sefevi esilzadesini oldurdu Buna cavab olaraq 1598 ci ilde Abbas onun mulklerini ele kecirdi ve Kocuru muhasireye aldi Cahagir qacmagi bacarsa da ele kecirildi ve sefeviperest olan Paduspani sulalesinin bir diger numayendesi Hesen Lavasani terefinden olduruldu Abbas 1598 ci ilde imperiyanin paytaxtini Qezvinden Isfahana kocurdu Bu kocurmeden sonra yeni paytaxtda Abbas yeni mescidler hamamlar medreseler ve Karvansaralar tikdirerek Isfahani dovrunun en gozel seherlerinden birine cevirdi Rover Savori bunu bele tesvir edir Bagdadin miladi 8 ci esrde xelife el Mensur terefinden inkisaf etdirilmesinden beri Islam dunyasinda sehersalmanin bele ehateli numunesi olmamisdi ve seher merkezinin ehate dairesi plani onun bir imperiyanin paytaxti olmasi statusunu aciq sekilde eks etdirirdi Bundan sonra Isfahan Sefevi memarliginin cemlesdiyi esas seher halina geldi Abbas burada Imam mescidi Seyx Lutfellah Mescidi Ali Qapi Cehel Sutun Sarayi ve Neqsi Cahan meydani kimi mohtesem memarliq numuneleri erseye getizdirdi Ozbeklerle munasibetlerSah Abbasin taxta kecmesinden cox kecmemis Ozbek xani Abdullah onsuz da coxdan muhasire altinda olan Herati 1588 ci ilde isgal ederek Xorasanin en boyuk seheri olan Meshede dogru herekete edirdi Abdullah xanin Meshede dogru hereket ettiyini xeber alan genc Sefevi sahi Abbas ise ona mane olmaq ucun 1588 ci ilin aprelinde Xorasana dogru hereket edir Abdullah xan Meshed qalasini iki ayliq muhasireye alsa da Mogol hokmdarinin hucumu sayiesinin yayilmasi sahin yeni quvvelerle buraya yaxinlasmasi ve erzagin tukenmesi ile elaqedar muhasireni dayandiraraq geri cekilir Sah Abbas sehere catanda artiq Abdullah xan geri cekilmisdi Sah Herata hucum etmek ucun Isferayinde alti hefte dayanir ve ordunun yigilmasini basa catmasini gozleyir Sefevi ordusunun yigilmasindan sonra Herat qalasi muhasireye alinir lakin Sefevi qosunu ugur elde ede bilmir ve geri cekilir Sahin Xorasani terk etmesini furset bilen ozbekler tekrar Xorasana dogru herekete baslayirlar Ozbeklerin niyyeti ilk once Nisapuru ele kecirmek idi Buna gore de ozbekler Nisapuru muhasireye aldilar Lakin Nisapuru hakimi Sofuoglu Mahmud xan gonderdiyi elci vasitesile ozbeklere bildirdi ki Nisapur Meshede baglidir Eger Meshedin hakimi kim olacaqsa qalani da onlara tehvil vermeye hazirdir Bu sebebden ozbekler Nisapurun muhasiresinden el cekerek Meshede dogru yoneldiler Aprelin 18 de Meshed qalasi muhasireye alindi Meshed hakimi Ummet xan Ustacli ozbeklere qarsi muqavimet gosterdi Hemcinin ozbeklerin hucumu haqqinda saha xeber verdi Qezvinden Meshede dogru hereket eden sah Tehran yaxinliginda xestelenir ve uzun muddet Reyde qalmali olur Ummet xan 5 ay ozbeklere muqavimet gosterir Lakin erzaq catismazligi uzunden ve quvvelerin qeyri beraber olmasi sebebinden qala teslim olur Ozbekler sehere daxil olan kimi coxlu sayda insani qetle yetirirler ve seheri talan edirler 8 fevral 1598 ci ilde Ozbek xani Abdullah xanin Semerqendde xestelenerek olmesi ve Ozbekler arasinda ara muharibelerinden faydalanaraq itirdiyi torpaqlari geri almaq isteyen Sah Abbas 9 aprel 1598 ci ilde paytaxt Isfahandan ozbeklerle vurusmaq ucun yola dusdu Abbasin islah edilmis ordusu ile ilk yurusu Xorasani ele kecirmis vilayeti dagitmis ozbeklere qarsi oldu 1598 ci ilin aprelinde o yuruse basladi Xorasani iki en boyuk seherinden biri olan Meshed qizilbas ordusu terefinden asanliqla ele kecirildi lakin ozbeklerin komandani Din Mehemmed xan canini qurtararaq vilayetin bir diger muhum seheri Heratda gizlenmeyi bacardi Abbas ozbekleri asanliqla saxta geri cekilme taktikasi ile aldatmagi bacardi Iki teref arasinda qanli Herat doyusu 1598 Herat doyusu 9 avqust 1598 ci ilde bas verdi ve doyusun gedisatinda ozbeklerin xani yaralandi ve ozbek ordusu geri cekilmeye basladi Bu geriye cekilme zamani yarali ozbek hokmdari oz adamlari terefinden qetle yetirildi Doyus zamani Sefevi ordusunun turk Qaramanli tayfasina mensub olan ve Abbasin sevimli serkerdelerinden biri olan Ferhad xan Qaramanli yaralanmis ve buna gore de geri cekilmisdi lakin doyusden sonra bu hereket qorxaqliq ucbatindan doyusnden qacmaq hesab edildi Lakin Abbas onu Herat valisi teyin ederek bagislamaq qerarina gelse de onun bu teklifi Ferhad xan terefinden redd edildi Oruc bey Bayatin bildirdiyine gore Ferhad xaninbu redd cavabi Abbasin ozunu tehqir olunmus hiss etmesine sebeb oldu Ferhad xanin tekebburlu davranisi ve xeyanetinden subhelendiyi ucun o Abbas ucun tehluke kimi gorunduyu ucun Abbas onu edam etdirdi Buna qeder Ferhad xan Sefevi ordusunun bas komandani idi onun edamindan sonra ise onun yerine Allahverdi xan bu vezifeye teyin edildi Gilan ve Mazandarani oz xasse torpaqlarina qatan Abbas oz yurusunu ugurla tamamladi Heratin 1598 ci ilde azad edilmesinden sonra Abbas minlerle kurdu qerbdeki torpaqlarindan Xorasanin simalina kocurdu ve onlara ozbek hucumlarina qarsi bolgeni mudafie etmeyi tapsirdi Bu onun hakimiyyeti doneminde ilk kutlevi kocurulmeler hesabina hesablanmis tenzimlemesi idi Sunni olan Ozbek xanligi serqi Xorasanin en muhum seheri olan Belxin onlarda olacagi teqdirde Sefevi hakimiyyetine tehdid olaraq qalmaqda davam edeceklerdi Abbasin strategiyasi xanligi Sefevi imperiyasinin vassalina cevirmek meqsedi ugrunda ozune sadiq sahzadeleri ozbek taxtina iddialarda ireli cekmek idi Bu ona hemcinin ozbekler arasinda yaranan fikir ayriliqlarindan istifade etmek idi Bu cehd esasen yeni bacariqli ozbek hokmdari Baqi Mehemmed xanin muqavimetine gore ugursuz oldu Onun diplomatik manevrlerinin bir parcasi olan Avropaya elcilik gonderilmesinden sonra Abbas yeniden Xorasana qayitdi ve vilayetin simal seheri olan Mervi ele kecirdi Bu seher Sah Ismayildan etibaren Sefevi hakimiyyetinden qopmusdu 1600 cu ilin yayinda o yeni bir cehd ederek basqa bir ozbek kukla sahzadesini Belxde taxta cixardi Umid edilirdi ki novbeti ugurlarla bu sahzade Buxarada taxta cixacaq Lakin Abbasin taxta cixardigi ozbek sahzadesi qisa bir zamanda xalqin nifretini qazandi ve bir nece aydan sonra cicek xesteliyinden oldu Bundan xeber tutan Baqi Mehemmed xan tez bir zamanda hucum ederek Belxi yeniden ele kecirdi Bundan sonra Abbas siyasi olaraq Belxden qacib Sefevi imperiyasina siginmagi bacaran iki ozbek sahzadesini one cekmeye basladi Ilk once Baqi Mehemmedi Belxi ona vermeye razi salmaga calisdi lakin redd cavabi aldiqdan sonra sahzadelerden birini yeniden Belxde oz ordusunun gucu hesabina taxta cixarmaga calisdi Bunu heyata kecirmemisden evvel ise Isfahandan cixaraq Meshede qeder 66 gun piyada yol gederek Imam Rzanin turbesini ziyaret etdi 1602 ci ilde Herata gelerek buradan Belxe yurus ede bilmek ucun duserge saldi Onun ordusuna qulamlar turk tayfalarindan toplanan qorcularla birlikde enenevi qizilbas suvari doyusculeri daxil idi Saray tarixcisi Isgender bey Munsinin bildirdiyine gore qizilbas ordusunda 50 min doyuscu ve 300 top movcud idi Bunlar o zamanlar Sefevi imperiyasinin esasen istifade etdiyi muhasire toplari idi ve Abbasin bu toplarin hamisini goturmesi ehtimali azdir cunki cox agir olduqlarina gore ordunun yurus suretini azaldirdilar Isgender bey Munsiye gore ordunun piyada hissesi yalniz tufengciler ve topcular idi onlarin da sayi 10 min nefere catirdi Yerde qalan hisse ise suvari ordu idi ki bu da orduda xeyli sayda atin devenin ve yuk dasimaq ucun istifade edilen heyvanlarin oldugunu gosterir Suvariler ve piyadalar ordunun onunde sah ve onun generallari ise ordunun merkezinde hereket edirdiler Enenevi olaraq ordu uzvlerinin geride qalmasini onlemek ucun 12 seypur calan ordunun arxasi ile gelirdi Dusmen erazisine daxil olduqdan sonra her bir an qefil dusmen hucumu ola bileceyi ucun Abbas ordunun gunduzler hereket etmesini emr etmisdi Bu da qizmar gunes altinda ordunun irelileme suretini asagi salmaqla birlikde doyusculerin yorlulmasina sebeb olurdu Hemcinin yolboyu rast gelinen duzlu duzlu suyun sebeb oldugu dizenteriya epidemiyasi bas verdi Uc hefteden sonra Sefevi ordusu Belxe catdi ve seherin ozbek hakimi Baqi Mehemmed xanin seherde guclu movqe tutdugunu gordu Ordusunun Sefevi ordusunun yarisi qeder olmasina baxmayaraq o mohkem seher qalasinin divarlari arxasinda idi ve bu ona ustunluk qazandirirdi Hemcinin evvelceden gorulmus tedbirlere gore Sefevi ordusu ucun etraf erazilerden su ve erzaq tapmaq cetinlesmisdi Tebieti gereyile yaxsi serkerde olan Abbas bu qalaya hucum etmeyin menasiz oldugunu basa dusdu ve qalani muhasirede saxladi 2 ayliq muhasireden sonra o geri cekilmekden basqa care olmadigini anladi Onun yemeyi tukenirdi ordusunun ucde biri xeste ucde biri doyuse yararsiz idi Ordu geri cekildikce isti acliq dizenteriya ve ozbek hucumlari daha cox insanin heyatina son qoydu Abbasin bexti getirdi ve Baqi Mehemmed ikisi arasindaki dusmenciliyi bitirmek qerarina geldi o serqdeki Bedexsan vilayetindeki veziyyetini duzeltmeyi daha ustun tutmusdu Cunki bu zaman Bedexsan mogol imperatoru Ekbere tabe oldugunu elan etmisdi Belelikle Baqi Mehemmed serqdeki emirlerine Sefevilerle elaqeye kecmelerini emr etdi Onlardan Sefevi terefine insidentlerden her iki terefin qacinmasinin ve karvanlarin serbest kecidinin temin edilmesi gerekdiyini bildirmek tapsirilmisdi Abbas bunu esitdikde sad oldu ve oz emirlerine buna uygun emr ederek sulhu pozmamagi tacirlere ve ya diger seyyahlara engel toretmemeyi tapsirdi Lakin ozunu sigortalamaq ucun ozbek hokmdari Buxara xanliginin kohne muttefiqi Osmanli imperiyasina teref yoneldi ve ondan herbi yardim istedi Buna cavab olaraq III Mehmed Sirvanin Osmanli hakimine ozbeklere ehtiyyaclari olan herbi yardimi etmeyi tapsirdi Qisa muddet sonra ozbekler Osmanli terefinden gonderilen 20 topu ve 200 arquebuslari qebul etdiler ve bunlar xususile Sefevi imperiyasina qarsi muharibede istifade edilmek ucun gonderilmisdi Belxden geri cekilerken Abbas Endexud seherinin bir cox sunni sakinlerini esir goturdu ve onlari imperiyanin qerbindeki evlerine aparmaq ucun esgerlerine verdi Bu esirler en yaxsi halda onlar xidmetci olardilar Isgender bey Munsi bu hereketi mudafie etmek ucun bildirir ki ozbekler ve osmanlilar Sefevi tebeelerine qarsi bundan da qeddar davranmis minlerle sieni esir edib qul kimi satmis bununla da esir goturulenleri nezerde tutaraq minlerle qadin ve usaq se ve Allahdan qorxan evlerle boyudulmus ve sie inancini qebul etmisdir deyir 1599 cu ilden etibaren o yalniz Herat ve Meshedi ele kecirmedi oz yurusunu serqe dogru genislendirerek Belxi de ele kecirdi Lakin bu muveqqeti qelebe idi Beleki ozbeklerin yeni hokmdari Baqi Mehemmed xan Belxi geri qaytardi ve bu esnada Abbas yeni ordusunun hele kifayet qeder yaxsi olmadigina sahidlik edib geri cekildi Belelikle sonda o yurus zamani ele kecirdiyi torpaqlarin hamisina nezareti temin ede bilmedi 1603 cu ile qeder Sefevi artilleriyasinin ekseriyyetinin itirilmesine baxmayaraq doyus xetleri sabitlesdi Abbas Xorasanin boyuk hissesini o cumleden Herat Sebzever Fereh ve Niseni saxlaya bildi Bu yuruyus neticesinde Sefevi imperiyasinin simal serq serhedlerinin tehlukesizliyi temin edildi ve bundan sonra artiq o oz diqqetini qerbde Osmanli imperiyasi ile mubarizeye hesr ede bilerdi Ozbeklerin meglub edilmesinden sonra o imperiyanin paytaxtini Qezvinden Isfahana kocurdu Abbasin enenevi istirahet yerlerinden biri de Mazandaranin Xezer denizi sahilleri idi Isfahanda oldugu zaman Mazandarana getmeye hazirlasirdi ki 1611 ci ilin martinda ozbek xani Veli Mehemmed xanin ona siginmaga geldiyi barede melumat aldi Onu ozunun qardasi oglanlari Imamqulu xan ve Nadir Mehemmed xan hakimiyyetden devirmisdiler Bu donemde Abbas ozbekleri zeifletmek ucun sulale daxilindeki munaqiseleri destekleyirdi ve bu hadise ona bu siyasetini daha da derinlesdirme furseti teqdim edirdi Xeberi aldiqdan sonra Abbas Veli Mehemmedin Isfahana rahat sekilde catmasi ucun ne lazimdirsa gonderdi ve yolboyu hakimlerine ona xususi hormet gostermeyi emr etdi Iyun ayinin ortalarinda Isfahana catan Veli Mehemmedi qarsilamaq ucun Abbas seherden 10 km dan cox mesafede kenara cixdi Onun serefine butun seher bezedilmisdi Veli Mehemmedi qarsilayan Abbas onu sehere devet etdi Onlari tufengciler musayet edir atlarinin ayaqlarinin altina parcalar duzulur butun seher camaati da kucelere axisirdi Seheri gezerken onlara serab teqdim edilende Abbas ondan basina gelenler barede melumat aldi Novbeti gun Abbas Veli Mehemmedi ona verdiyi evinde ziyaret etdi ve onun veziyyetinin pis oldugu qenaetine geldi Bunu aradan qaldirmaq ucun novbeti gun onun serefine musiqicilerin ve reqqaslarin istirak etdiyi qonaqliq teskil edildi Qonaqliqda Sefevi sahi oz xanlarini sona qeder tek qoymayan sexsleri xususi ovdu ve onlara mukafatlar veed etdi Novbeti gun de qonaqliqlar davam etdirildi covken oyunlari ox yarismalari fiseng ve top atislari teskil edildi Veli Mehemmed xususile sahliq filinin uzerinden atilan fisengleri xususile maraqla qarsiladi Fiseng atislari bitdikden sonra sah onu seherdeki dukanlari karvansaraylari ve ozunun saldirdigi Cahar Bagi gezmeye apardi Veli Mehemmed burada cemi 1 ay qaldi ve taxtini geri qaytarmaga getdi Abbas ozbek taxtinda ona dost sexsin oturmasini isteyirdi ve buna gore de ona yardim teklif etdi Amma Veli Mehemmed evvelki asili hakimliklerden yardim sozu aldigini eger onun Sefevi ordusuna guvendiyini gorerlerse bu desteyi de itirme tehlukesinin oldugunu bildirdi ve yardim teklifini redd etdi O 200 neferlik qizilbasdan ibaret kicik bir destenin musayetini qebul etdi ve 1611 ci ilin avqustunda Buxaradaki taxtini geri qaytarmaq ucun xanliginda kifayet qeder destek toplaya bildi Lakin sonradan etrafindakilar ve qarsisindakilarla cox sert davranmaga basladi bu da onun desteyini itirmesine sebeb oldu Isgender bey Munsi yazir ki onun bir hokmdar ucun arzu edilen hetta esas xususiyyetlerden olan tolerans ve ceviklikden mehrum oldugunu yazmisdir Neticede sunni ulema tebeqesi onu sie Sefevi imperiyasi ile yaxsi munasibetlerine gore kafir elan etdi ve onun qarsisinda yer alan Imamqulunu desteklemeye basladilar Bu quvveler nisbetini deyisdirdi ve neticede bir sonraki yay Veli Mehemmed Semerqend yaxinliginda meglub olub esir dusdu Bundan derhal sonra ise edam edildi Onun destesinde olan texminen 50 nefer qizilbas tacir paltarinda Xorasana gele bildiler yerde qalanlari ise kafir kimi sunniler terefinden qetle yetirildi Imamqulu xan Abbasin Osmanli imperiyasi uzerindeki qelebesi serqden Osmanlinin muttefiqi olan ozbeklerin hucum etmesine baxmayaraq qazanilmisdi Beleki 1617 ci ilde Veli Mehemmedin qardasi oglanlari Imamqulu xan ve Nadir Mehemmed Sefevi imperiyasinin serq serhedlerine hucum etdiler Enenevi olaraq ozbeklerin hucumlarinin hedefinde Xorasan olurdu lakin bu defe ozbekler hedeflerini daha da genislendirerek Xezer denizi sahillerine imperiyanin merkezi bolgedeki seherlerinden biri olan Yezde qeder genislendirdiler Lakin 1617 ci ilin sonlarinda Sefevi imperiyasinin Xorasan canisini ozbekleri meglub etdi ve xeyli sayda yuksek rutbeli ozbek eyanini esir aldi Bu esirler qisi Mazandaranin Ferehabad bolgesinde kecirmekde olan Abbasa gonderildi Bu zaman diger cebhede Xelil pasa yeni yuruse hazirlasirdi Esirleri qebul eden Abbas onlarla merhemetle davrandi lakin yeni Osmanli hucumu erefesinde ozbekleri onlari desteklemekden yayindirmaq ucun esirleri girov saxladi Osmanli ordusunun meglub edilib geri cekilmeye mecbur edildiyi sulh danisiqlarinin getdiyi zamanda 1618 ci ilin iyununda onlari Buxaraya gonderdi ve Imamqulu xana dostluq teklif etdi Imamqulu xan buna Isfahana elci gondermekle cavab verdi ve gonderdiyi elci hormetle qebul edildi Aparilan danisiqlar neticesinde nehayet 1623 cu ilde sulh muqavilesi imzalandi ve Abbasin hakimiyyetinin sonuna qeder quvvede qaldi Sulh sertlerine gore Abbas evvelki ozbek hokmdari Veli Mehemmedin oglu Rustem Mehemmede destek vermeyi dayandiracagini bildirdi Rustem Mehemmed Sefevi erazilerinden istifade ederek Buxara xanligi erazisine yurusler teski edirdi Bunun qarsiliginda ozbekler de Sefevi erazisine hucum etmeyecklerini bildirdiler Bu muqavileden sonra Abbasin hakimiyyetinin sonuna qeder ozbeklerle problem yasanmadi 1642 ci ilde Imamqulu xan qardasi Nadir Mehemmed terefinden hakimiyyetden devrildikden sonra Sefevi imperiyasina gelmis burada Sefevi sahi ile gorusmus ve Sefevi ressami Mo en Mosavver terefinden sekli cekilmisdir Portuqaliya ile munasibetlerHormuz adasi 1622 ci il XVI esr boyunca portuqaliyalilar Iran korfezinde bazalar qurmusdular 1602 ci ilde qizilbas ordusu onlari Behreynden qovmagi bacardi 1622 ci ilde ise ingilis gemilerinin yardimi ile Abbas Hormuzu ele kecirdi O burani ticaret merkezi olaraq Bender Abbasla evez etdi Bender Abbas imperiyanin esas quru torpaqlarina daha yaxin erazide yerlesirdi Behreyn Behreyn Besre korfezinin qerb sahillerinde olan adalar qrupudur Bu adalarin en boyuyune Behreyn deyilir Ozbeklerle muharibe fonunda Sah Abbasin esas hedeflerinden biri de indiye qeder Sefevi imperiyasinin cox az derecede fealiyyetinin oldugu Iran korfezi bolgesi idi Bunu duzeltmekde qerarli olan Abbas 1601 ci ilde bolgedeki vassal hakimlik olan Lari ilhaq etdi ve oranin sonuncu hakimi Ibrahim xan Fars hakimi Allahverdi xanin ordusunda ozbeklere qarsi edilen Belx yurusunde istirak etdi ve yurus esnasinda heyatini itirdi Larin fethi Sefevi hokumetini Hormuz korfezinden imperiyanin daxili bolgelerine qeder olan esas quru ticaret yoluna nezaret etmesini temin etdi 1602 ci ilde Behreyn hakimi Rukuneddin Mesud Portuqallarin himayesinde olan Hormuz hakimi Firuzsahin qorxusundan Sefevi imperiyasinin Fars vilayetinin hakimi Allahverdi xandan komek istedi Ada Hormuz kralligina mensub olsa da kral Portuqaliyanin kuklasi kimi hakimiyyetde idi Teklifin gelmesinden sonra Allahverdi xan Abbasa xeber etmeden oz insiyativi ile hereket ederek Behreyni ele kecirmisdi lakin o Abbasin buna raziliq vereceyini duzgun olaraq texmin etmisdi Amma bu isgal Abbasin Osmanli imperiyasina qarsi Portuqaliya ile Ispaniyadan ibaret ittifaq qurmaga calisdigi vaxta tesaduf etdiyi ucun teeccube sebeb olmusdu Abbas bu bolgeni ozunun qanuni torpaqlari hesab edirdi ve bu bolgeden gelen boyuk ticaret vergilerinin portuqaliyalilara getmesine gore qezebli idi Bu qezeb portuqaliyalilarin Sefevi tacirleri ile kobud davranmasi xeberlerinin gelmesinden sonra daha da artdi Hormuzden ve qonsu quru sahesinde yerlesen Gembrundan gelen ticaret yolundan boyuk gelirler goturmeye baslayan Abbas portuqaliyalilar uzerine olan tezyiqini daha da artirdi Bundan sonra portuqaliyalilar ve Hormuz hakiminin quvveleri Behreyne deniz hucumua kecdiler Sefevi imperiyasinni buna cavabi Gembrunu muhasireye almaq ve karvan yollarini baglamaqla verildi Bu esnada Portuqaliyanin Hindistandaki mustemlekesi olan Qoadan gelen 3 portuqaliyali augustinian kesis Hormuze geldi ve Abbasa Ispaniya krali III Flippin mektubunu verdiler Bu Abbasin 1599 cu ilde Avropaya gonderdiyi elciliye verilmis ilk resmi cavab idi Abbas bu zaman Belx uzerine yurusde oldugu ucun kesislerin rehberi olan De Gouvea ilk once Behreyn uzerinde yaranmis bohrani hell etmeye calisdi O Sefevi ordusunu Portuqaliyanin herbi hazirliqlarini dayandirmaq ohdeliyi muqabilinde Gembrunun muhasiresini qaldirmaga inandirdi Lakin ticaret karvanlarinin yollari qapali olaraq qalmaga davam etdi Bundan sonra De Gouvea Xorasandaki sahin yanina mektub gondererek onu elciliyin gelisi ile bagli melumatlandirdi Abbas ilk once kesisleri qebul etmeye cekinirdi cunki dusunurdu ki onlar Behreynin geri qaytarilmasini teleb etmek ucun gelmisdirler Lakin sonda onlarin III Filippden mektub getirdiklerini oyrendikden sonra dusuncesini deyisdirdi Belxden geri cekilmeye mecbur olan Abbas oz dusergesini Meshedde qurmusdu ve kesisleri de orada qebul edecekdi Xorasana geden kesisleri qarsilamaq ucun numayendeler gonderildi ve onlarin arasinda qardasindan xeber gonderilmesine umid eden Robert Sirli de var idi lakin hec bir xeber yox idi De Gouvea sahin qebuluna cixaridliqda sah boyuk bir sarayda saray eyanlari ile oturmusdu Abbas adeten sade geyindiyi ucun onu digerlerinden ferqlendirmek cetin mesele idi lakin sahin kim oldugunu texmin eden Sefevi enenesine uygun olaraq sahin qarsisinda secde edib ayaqlarindan opmek evezine oz enenelerine uygun olaraq ona yaxinlasib bas eyib elinden opdu Saray eyanlarindan bezileri bunu beyenmemis kimi dayansalar da Abbas onlari qebul edib elini uzatdi Bundan sonra III Flippin gonderdiyi mektub ve Qoadaki portuqaliyali canisinin hediyyeleri saha teqdim edildi Hediyyeler arasinda sah Isanni heyatindan behs eden ve augustinianlar terefinden hazirlanan kitabla xeyli maraqlandi Bundan sonra sah kesislerle xristianliq teologiyasi yasamlari barede uzun sohbet etdi ve sonra sah ayri otaga kecerek boyuk oglu Sefi ile yemek yemeye getdi Qerara alindi ki sabah tezdenden paytaxt Isfahana dogru yola cixilacaqdir Sabah Abbas 5 6 min neferlik deste saxlayaraq yerde qalan ordunu terxis ederek Isfahana yola dusdu Yol boyunca Abbasin cadirinda De Gouvea ile sahin basqa bir gorusu daha bas tutdu ve gorusde De Gouvea saha Osmanliya qarsi muharibeye baslamaga tesviq ederek ona Osmanlinin Sefevi imperiyasindan ne qeder torpaq ile kecirdiyini Osmanlinin indi daxili usyanlara gore zeiflediyini onun Osmanliya qarsi muharibeye baslayacagi halda xristian hakimlerin ellerinde qilinc yardim ucun hazir veziyyetde gozlediklerini bildirdi Bu zaman kesislerden biri belke de bu mesele barede bele aciq danismagin tehlukesiz olmadigini deyende sah bunun ehemiyyetli olmadigini soyledi cunki onun Osmanli imperiyasina olan nifreti hamiya belli idi ve onun Osmanli Imperiyasinin xarabaliga cevrilmesinden daha cox ehtirasla istediyi hec ne yox idi Buna cavab olaraq De Guevea niye dusmene qarsi emeliyyatlara baslamadigini sorusdu Abbas ise artiq emeliyyatlar movsumunun bitdiyini oz elciliyinin yaxinda Avropadan geri donmesini gozlediyini amma onlar imperiyani terk etmemisden evvel emeliyyatlara baslayacagini bildirdi Sohbetin yerde qalan qisminde Abbas yene de kesislerle xristianliq inanci barede danismis Isanin olub dirilmesi uzre fikir bildirmis ve onlari sarayindaki xristianlarla tanis etmisdir De Gouvea xatirelerinde sahin ne qeder bilgili ve hazircavab olduguna teeccublendiyini qeyd etmisdir Bu arada Papa terefinden gonderilmis iki elcilikde Sefevi imperiyasinda idi Onlardan birine Dieqo de Miranda terefinden digerine ise Fransisko da Costa terefinden rehberlik edilirdi Sah de Miranda ile Isfahana yuruyus erefesinde gorusmus da Costa ile Kasanda gorusmesi planlanmisdi Bu iki elcilikde en evvelden ozlerini pis apardilar ve ancaq bir birileri ile olan dava dalaslari ile gundeme geldiler Davranislarinin hesabati Papaya catdiqdan sonra o onlari geri cagirsa da bir xeyri olmadi De Miranda sahin dusergesine venesiyali bir tacirin mallarini Papa adina musadire ederek temin etdiyi boyuk temteraqla geldi ve saha Papanin mektubunu cibinden cixararaq verdiyine gore sah terefinden tehqir edildi Bundan sonra sah ondan ancaq axmaq deye behs etdi Da Costa ilk baslarda ozunu yaxsi terefden gostemeyi bacarsa da qisa muddet sonra durust olmayan ve siddet ehtiva eden davranislari ile Abbasi sok etmeyi bacardi Her iki elci bir Sefevi elcisi ile birlikde Avropaya geri donene qeder sahin dusergesinde qaldilar Abbas 10 noyabrda Isfahana catdi Isfahana daxil olan De Gouvea seherin yeni paytaxt olmasina baxmayaraq Abbasin seheri gozellesdirmek ucun gorduyu islerden heyran oldu Cahar Bagi heyretlendirici sunilik ve gozellik kucesi adlandiran De Gouvea cox tagli Allahverdi xan korpusunden genis Sah meydanindan agiz dolusu yazmisdir Sah bundan sonra kesislere qarsi soyuq olmaga basladi bunun sebebi portuqaliyalilarin indi Behreyni geri qaytarmaq ucun bolgedeki destelerine eleve quvveler gondermesi ve augustinianlara qarsi sie dusmenciliyi idi Onlar sahdan Isfahanda daimi numayendelik acmaga icaze istediler ve bu qebul edildi lakin onlarin kicik kilse acmaq telebleri sie ulema tebeqesinin etirazlari ile qarsilasdi ve onlar saha sikayet etdiler Kicik portuqaliyali quvvesi Qoadan Hormuze geldi ve buna cavab olaraq Fars vilayetinin hakimi Allahverdi xan Hormuze bagli bolgeleri hucum ederek dagitdi Saha kesislerin muracieti ile sah Allahverdiden hucumu dayandirmagi tapsirdi Qerara gelindi ki De Goevue Sefevi elcisi Allahverdi bey ile birlikde Qoaya gedecek yolda De Goevue Hormuze gedib oradaki portuqaliyalilarin elave quvve getirmesini durduracaqdi Eger o bunu bacarardisa Allahverdi xan da ele kecirdiyi torpaqlari Hormuz kralina geri qaytaracaqdi Bas verenler neticesinde bu plan heyata kecirildi De Gouveanin iki kesis dostu Isfahanda qalmaga davam edirdiler ve onlara sah din adamlarinin etirazlarina baxmayaraq seherde kilse tikmelerine icaze verdi Saraydan ayrilmamisdan bir onceki gece Abbas elcilerinin serefine ziyafet verdi Ziyafet zamani portuqaliyalilardan oz medeniyyetlerine uygun mahni oxumalarini istedi ve kesislerden biri Laudate Pueri Dominum oxudu bunu cox beyenen Abbas heyati boyunca esitdiyi en gozel musiqinin bu oldugunu bildirdi Buna cavab olaraq da ozu oz seirlerinden birini oxudu ve ilk defe bele etdiyini elave etdi Testiqlemek ucun ise 12 ildir sarayinda yasayan venesiyali diplomata seslenerek ele olub olmamasini bildirmesini istedi ve venesiyali diplomat da testiqledi Butun gece boyunca De Gouvea Abbasi Osmanli imperiyasina qarsi derhal muharibeye baslamaga tesviq etmekle mesgul oldu Abbas ise yeniden tekrarladi ki o imperiya erazisinden ayrilmadan o Osmanliya qarsi muharibeye baslayacaqdir De Gouvua bildirdi ki o Nehavendden xeber gozlediyi ucun Isfahani terk etmir Bu zaman Sefevilerin itirdiyi bolgelerden biri olan Nehavendde yerli kurd tayfalari arasinda munaqiseye Sefevilerin Hemedan valisi qarismis yerli kurd hakimi ile birlikde Nahevendi muhasireye almisdi Abbas ise ona Osmanli ile sulh sertlerini pozacaq hereketlerden cekinmeyi tapsirmisdi Nehayet Osmanli ile muharibe baslamadan portuqaliyali sefir Isfahani terk etdi ve Abbas Hormuze tedbiq edilen ticaret blokadasini qaldirdi 1 ilden cox ticaret blokadasinda qalan ve ticaret gelirlerinden basqa geliri olmayan Hormuze bu muddet erzinde xeyli ziyan deymisdi ve oraya geden De Gouvea boyuk karvanlarla birlikde oraya yola dusdu De Gouvea xatirelerinde Sefevi imperiyasinda ticaret yollarinin tehlukesizliyinden de behs etmisdir O yazir ki boyuk ehtimalla Sefevi imperiyasi yollarin tehlukesizliyi baximindan dunyada birinci olkedir o bunu Abbasin ogrulara quldurlara qarsi amansiz olmasi ve aktiv mubarize aparmasi ile elaqelendirmekdedir De Gouveanin qarsisinda duran vezifelerden biri de korfezdeki portuqaliyalilarla bolgenin Sefevi hakimi Allahverdi xanin arasindaki munasibetleri normallasdirmaq idi Onun gelisi erefesinde yenice ele kecirilmis bolge olan Larda usyan basladi ve Allahverdi xan bu usyanin portuqaliyalilar terefinden basladildigini subhelenmeye basladi Usyan onun terefinden yatirildi ve melum oldu ki usyanla portuqaliyalilarin elaqesi yoxdur Bundan sonra o oglu Imamverdi xani De Gouveani temteraqli sekilde qarsilamagi ve ziyafet vermeyi tapsirdi Sefevi sarayinda hem ata hem de ogul oz israfciligi ile taninirdilar ve teskil etdikleri ziyafetde hem elcinin gelisini hem de qelebeni qeyd etdiler Allahverdi hem de oglu Imamverdinin Abbasin gozunde yukselmesini isteyirdi cunki meqsedi onu gelecekde oz yerine teyin etdirmek idi De Gouvea Sirazda olarken Abbas Allahverdiye capar gondererek Nahevendin ele kecirildiyini onun oz sozunu tutmasi ve avropalilarin da oz sozlerini tutmalarini gozlediyi barede De Gouveaya melumat vermesini emr etdi Bu erefelerde Abbas Osmanli imperiyasina qarsi topyekun muharibeye basladi Iran korfezi Hormuz adasi 1622 ci il Osmanli imperiyasi ile 1612 ci ilde sulh muqavilesinin imzalanmasindan sonra Abbas artiq Avropa ile ittifaq qurulmasinda o qeder de maraqli deyildi Avropaya muharibe zamani gonderdiyi elcilik heyetleri uzvleri de geri donmeye baslamisdi 1613 cu ilin yazinda onun elcisi sarayda ozunu teqdim etdi O dizi ustune cokerek Abbasin ayaqlaini opmeye calisdi ve Abbas onu tepikle ozunden uzaqlasdirdi Bu edam edilme emri demek idi Ona ittihamlara qarsi ozunu mudafie etme imkani da teqdim edilmedi Dengiz beyin edamina sebeb olan seler Avropadan elde edilmis hesabatlara esaslanirdi ve subhesizki onu izlemek hesabatlari saha gondermek ucun heyete salinmis sexs terefinden gonderilmisdi Digerler seylerle yanasi o oz sahinin saglamligi qaydasinda olsa bele ispan kralicasinin olumune gore yas paltari geyinmekde elcilik heyeti uzvleri ile pis davranmaqda ve neticede onlardan bir necesinin xristianligi qebul ederek Avropada qalmagi secmeyine sebeb olmaqda ittiham edilirdi Sonuncu emelin cezasi edam demek idi lakin Ser Robert Sirlinin de daxil oldugu gonderilmis diger elcilik heyetinin rehberi Huseyneli bey heyetinden bir nece neferin xristianligi qebul etib Ispaniyada qalmasina baxmayaraq edam edilmemisdi Sahin Dengiz beye qezebi ehtimal ki Kral Filippin onun tekliflerine musbet cavab vermemesi ve Hormuz uzerinde Portuqaliya nezaretine olan qezebinin yeniden oyanmasi ile daha da artdi O indi ipeyin satilmaq evezine Ispan kralina hediyye edilmesinden ve Dengiz beyin bunun evezinde deyerli hec ne ala bilmemesine qezeblenirdi Hemcinin Dengiz beyin ipeyin yarisini satib geliri cibine atmasi haqda da soz sohbet var idi Bunu eminlikle iddia etmek cetindir cunki o bunu etseydi subhesiz ki Sefevi imperiyasina qayitmaga cesaret etmezdi 1613 cu ilin iyununda De Gouvea da edviyyatlar qiymetli das qaslar ve maraqli hediyyelerle Sefevi sarayina geldi Abbas derhal ondan bunlardan hansinin ipeyin pulu qarsiligi hansinin kralin hediyyesi oldugunu aciqlamasini teleb etdi De Gouveanin edviyyatin ipek qarsiliginda gonderildiyini demesinden sonra Abbas onun qiymetini hesablatdirdi ve bildirdi ki bu mebleg ipeyin qiymetinden asagidir O De Gouveadan yaranmis ferqi odemesini teleb edirdi Hemcinin o De Gouveani III Flippe mektub yazmaga ve krala ipeyin hediyye olmadigini kommersiya meqsedli gonderildiyini bildirmesini istedi Osmanliya qarsi muharibe zamani ispan kralinin hec cur ona ved etdiyi desteyi gostermemesi sahin qezeblenmesine sebeb olmusdu Buna gore de Abbas bir diger Augustunian rahibi olan Belcior dos Anjosu III Flippe yazilmis mektubla Ispaniyaya gonderdi Mektubda yazilmisdi ki hokmdarlarin dost ola bilmesi ucun 2 sebbe vardir eger onlar eyni inanca etiqad edirlerse etiqad hesabina ya da dovlet islerine gore Birinci hal bize uygun deyil cunki ortada bele bir boyuk inanc ferqi var ve ortada diger sebeb de movcud olmadiqda dostluq ucun temel de qalmir Bu Fars korfezinde Ispaniya Portuqaliya varligi ucun yaxsi hec ne ved etmirdi Bele bir siyasi ab havada ermeniler onlari neyin gozlediyini derhal basa dusduler Avropa quvvelerinin saha verdiyi sozlere emel etmedikleri Osmanli ile sulh seraiti olduguna gore onsuzda cetin veziyyetde qalan ermeniler De Gouveanin onlar uzerinde Apostolik Ziyaretci kimi gelmesi ile veziyyetlerinin daha da pislesdiyini anladilar ve Abbasi bunda onlarin gunahlarinin olmadigina inandirmaga calisdilar De Gouveanin sahin huzurunda ermenilerden menim tebeelerim deye behs etmesi veziyyeti daha da qelizlesdirdi Sah derhal ermenilerin Islami qebul etmelerini ve kocurulmeler zamani onlara verilmis yardim pullarini geri qaytarmagi emr etdi eks halda onlarin ya qizlari ya da oglanlari qul edilecekdi Karmelitler ve Auqustunianlar bir qeder pul qoymusdular lakin bu pulu Abbas qaytardi ve o De Quveanin yeniden suverenin oz vassallari ile munasibetlerine qarismasina teeccublendiyini soyledi De Guvea Hormuze getmek ucun telesik yola dusdu Auqustunianlar qalan hissesi muveqqeti olaraq Bagdada cekildi ve Karmelitlerden biri istisna olmaqla hamisi Isfahani helelik terk etmeyi ehtiyatli addim hesab edirdiler 1614 cu ilden etibaren ise Abbas butun qezebini Iran korfezindeki portuqaliyalilara ve ispaniyalilara qarsi yonlendirdi O korfezdeki Hormuze ve ya oradan dasinan butun mallarin kecdiyi Gembruna yeniden hucum etdi Hormuzdeki portuqal komandiri ele kecirdiyi bezi ereb tacirleri ile pis reftar ederek sahi qezeblendirmisdi Hucumdan evvel qizilbas ordusu karvanlarin hereket yollarini qapali elan etdiler Bundan sonra sentyabrda Gembrun muhasireye alindi Gembrun 80 neferlik portuqaliyali doyuscu ve bundan bir qeder cox yerli ehali arasinda toplanmis sexs terefinden qorunurdu Xristian teqvimi ile yeni ilden bir nece gun evvel qala Imamqulu xan terefinden ele kecirildi Lakin Hormuz adasina hucum etmek ucun gemiler lazim idi ve bu Sefevi ordusunda yox idi Hemcinin Osmanli imperiyasi ile yeni muharibenin baslamasini gosteren elametlerin ortaya cixmasi Hormuzun hucuma meruz qalmamasina serait yaratdi Artiq Abbas Osmanli ile yeni muharibeni def ede bilmek ucun basqa problemleri en azindan bir muddetlik dondurmali idi O ele kecirdiyi hec bir bolgeni vermeyeceyi serti ile Karmelitlerin vasiteciliyi ile Hormuz adasindaki portuqaliyalilarla danisiqlara basladi 1616 ci ilde Osmanli imperiyasi ile muharibenin yeniden alovlanmasi ve 1618 ci ilde kovrek sulh muqavilesinin imzalanmasi Abbasi Avropa ile diplomatik temaslari davam etdirmeye mecbur edirdi Ispan ve portuqaliyalilarin butun seylerine baxmayaraq Abbasin meslehetcisi ve diplomati Ser Robert Sirli 1615 ci ilin martinda Isfahana geri dondu Ispan ve portuqaliyalilar ingilislerin Abbasa Hormuze hucum ede bilmesi ucun onu gemilerle temin edeceyinden qorxurdular Ingilisler portuqaliyalilar terefinden Hind okeani ve Iran korfezindeki hegomoniyalari ucun esas tehdid olaraq qebul edilirdiler Serqi Hindistan sirketinin iki gemisi 1612 ci ilde Hind cayinin agzinda Portuqaliya donanmasini meglub etdi ve novbeti il sirket Mogol imperatoru Cahangirden yaxinliqdaki Surat limaninda fabrik ve ya ticaret bazasi yaratmaq ucun icaze aldi Bura Qoadaki Portuqaliya qerargahindan yerlesdiyi sahilden bir nece yuz mil uzaqliqda yerlesirdi Robert Sirli Hindistana geldikden sonra portuqaliyalilar evini partladaraq onu oldurmeye calisdilar Lakin o ve arvadi zedesiz qurtula bildi O Cahangir sah terefinden yaxsi qebul edildi ve Isfahana cata bildi Abbas bu zaman Avropaya yeni bir elcilik gondermek erefesinde idi ve bu heyete yerli sexsin rehberlik edeceyi gozlenilirdi Abbas Sirlinin geldiyini xeber aldiqdan sonra derhal bu elciliyi dayandirdi ve Sirliden bu elciliye de rehberlik etmesini istedi Cunki sah yerlilerin rehberlik etdiyi diplomatik heyetlerin Avropada ozlerini uygunsuz apardigini Avropa monarxlarinin yaninda hem ozlerini hem de oz suverenlerini alcaldigini dusunurdu Sirli son yasadiqlarindan sonra bunun razilasmaga cekinirdi lakin sonda qebul etdi ve karmelit kesislerinden biri olan Redemptin de onunla getmesini istedi Evvelki ugursuzluqlara baxmayaraq Abbas hele de Ispan Portuqal emekdasligini Osmanliya qarsi en real herbi ittifaq olaraq gormekde idi Hemcinin bu iki dovlet Araliq denizinde herbi deniz donanmasi ile manevrler ede oz ticaret donanmasi ile Osmanliya geden Sefevi gomruk rusumlarina son qoya bilerdi Gorunur Sirliye Madridle ittifa qurmaq ucun sonuncu cehdi etmek tapsirilmisdi Lakin danisiqlar ugursuz olarsa Serli tekce ipekle bagli yenilenmis teklifle deyil hem de bu defe herbi gemiler elde etmek ucun Ingiltereye uz tutmali idi Bunda meqsed yalniz Hormuzu portuqallardan almaq ola bilerdi Sirli Isfahandan ayrilmamis Sefevi imperiyasi ile ticaret etmekde maraqli olan iki ingilis Isfahana geldi Serqi Hindistan Sirketinin numayendeleri oz senaye mallarinin satis bazari kimi Sefevi bazarini deyerlendirmek Hormuzun 90 mil serqinde olan Cask adasininin limanindan istifade etmek niyyetinde idiler Onlarin esas satis istekleri yun geyimler idi ve Suratdan gelen iki ingilis sirketlerinin sata bilmedikleri mallari ucun yeni bazar axtarisinda idiler Hindistan isti cografiyaya sahib oldugu ucun xeyli sayda yun geyim anbarlarda qalmisdi ve ingilisler Iran platosunun daha soyuq olmasina gore bu geyimleri burda sata bileceklerini dusunurduler Ingilis numayendeleri Richard Steele and John Crowther adli bu iki ingilis Suratdan Sirliye unvanlanmis mektub da getirmisdiler Mektubda Sirliden Sefevi sarayindaki nufuzundan istifade ederek ingilislere yardim etmesi istenilirdi O evvelce ispaniyali ve portuqaliyalilarin bunu esitmesi tehlukesine gore teklifi qebul etmeye cekindi lakin sonra bir ingilis kimi onlara borclu olduguna qerar verdi O ingilisleri Karmelit kesislerinde gizlederek gizli sekilde iki ingilisi de Sefevi bas veziri ile tanis etdi ve onlarin xeyrine Sefevi sahinin ferman imzalamasina nail oldu Abbas ingilislere ticaret etmek imperiya daxilinde hereket etmek hemcinin Cask adasina gelmek ucun icaze verirdi Fermanda Sefevi sahillerinin xarici quvvelerden qorunmasinda ingilislerden yararlanmaq ifadesi de var idi ve askar sekilde burada dusmen olaraq portuqaliyalilar nezerde tutulurdu Nehayet Sirli 1615 ci ilin oktyabrinda Isfahani terk etdi Ispan Portuqal quvveleri ile yaxinlasmaq ucun o Gembrunda esir olaraq saxlanilan 70 portuqali da ozu ile goturdu Bu Hormuzdeki Portuqaliya hakimiyyetini ona qarsi evvelki dusmenciliklerini bir kenara qoymaga inandirdi Buradan Qoaya geden Sirli Lissabona gede bilmek ucun burada texminen bir il gozlemeli oldu Burada olarken o yasli ispaniyali elci Don Qarcia de Silva y Figueroa ile tanis oldu Sefevi imperiyasina da gelmis Figueroa geri donus yolunda De Gouveani ve Dengiz bey Rumlunu Madride aparmisdi Figueroa onunla sohbeti zamani aciq sekilde onun gizli olaraq ingilislere calisdigindan subhelendiyini bildirdi Bu Sirlinin Qoadan ayrilisina qeder ev hebsinde saxlanmasina sebeb oldu Portuqaliyalilar onun Qoanin mudafie sistemi barede melumat toplayacagindan qorxurdular Qeribedir ki Hindistanda Mogol sarayinda yeni teyin olunmus ingilis sefiri ser Tomas Roe eyni zamanda Serqi Hindistan sirketini Sirli ile munasibet qurduguna razilasmaya geldiyine gore tenbeh edirdi O Sirlinin Ispaniyanin maraqlarina xidmet etdiyini dusunurdu 1617 ci ilin yayinda Lissabona catan Sirli 1622 ci ile qeder burada qaldi ve Ispaniya Portuqaliyanin Sefevilerin ipek ixracini alacagi Qirmizi denizi blokadaya alaraq Osmanli hokumetine elave iqtisadi tezyiq gostereceyi bir razilasma elde etmeye calisdi Ispan hokumeti ona inanmirdi ve Robertin qardasi Entoni Sirlinin yeniden ortaya cixmasi bu etibarsizligi daha da artirdi Resmi Madir qeti olaraq yeni bir razilasmada maraqli idi cunki Serqi Hindistan Sirketinin Sefevi imperiyasi ile ticaret elaqeleri formalasdirdigina dair xeberler onlara da catmisdi Lakin onlarin Gembrunun Qismin ve Behreinin geri qaytarilmasi barede on sertleri Abbas terefinden qebuledilmez idi Buna baxmayaraq razilasma qaralama seklinde hazirlandi ve bunun iki numunesi Abbasa gonderildi Bu iki numunenin biri quru ile digeri ise Sirli ile yola cixmis olan Karmeli kesisi Redempt ile deniz yolu ile gonderildi O 1619 cu ilin aprelinde Lissabondan portuqlaiyali admiral Ruy Freire de Andradanin komandanligi altinda 5 gemi ile Hormuze yola dusdu Ruy Freireye Sefevi imperiyasi ile basqa hec bir Avropa dovletinin ticaret etmesine icaze vermemek ve Qism adasinda qala tikmek emr edilmisdi Bu sonuncu emr yerine yetirilerse Sefeviler adani bes il evvel Hormuzden ayirib ele kecirdikleri ucun muharibe akti sayilacaqdi Bu muddet erzinde Ispaniya hokumeti de Sefevi sarayindaki sefiri Don Figeroa vasitesile sahla danisiqlar aparmaga calisirdi O hele 1612 ci ilde De Gouvea ve Dengiz beyin Ispaniyaya gelmis elciliyine cavab olaraq derhal elci teyin edilmis lakin gecikmeleri gore 1617 ci ilin oktyabr ayina qeder oz vezifesi ucun yola cixa bilmemisdi O oz isine Abbasi Osmanli ile muharibeni davam etdirmeye tevsiq etmekle basladi bunun qarsiliginda Portuqaliya ile Ispaniyanin bu zaman bir monarxiya altinda idiler da Araliq denizinde Osmanliya tezyiqi artiracgaina soz verirdi O hemcinin ipek ticaretinin Hormuzden kecirilmesine dair danisiqlar aparmali idi Lakin onun gelib catdigi zaman Gembrun qizilbaslarin eline kecmis ve ingilislerin Serqi Hindistan Sirketi portuqaliyalilari Hindistanla olan ticaretini sonlandirmaqla hedeleye bilecek seviyyeye gelmisdi Steel ve Crowtherin gelisinden sonra Serqi Hindistan Sirketi portuqaliyalilarin onlari ele kecirmeye calismasindan yayinaraq Ceyms gemisi ile Sefevi imperiyasina ilk mallarini satis ucun gonderdiler Bu gemi Caska 2 dekabr 1616 ci ilde catdi Bu missiyanin rehberi Edvard Konnock Abbasla Osmanli cebhesinde doyuserken goruse bildi Abbas onu dostcasina qarsilayaraq ingilislere yeni imtiyazlar veren ferman imzaladi Konnock hemcinin sahin onlara 3 min top ipeyi hem uygun qiymete hem de kreditle satmaga hazir oldugunu bildirdi Bundan heyecanlanan Konnock butun imperiyanin ipek ticaretini ellerine ala bileceyini dusunmeye basladi Bu reqem illik 1 milyon pound sterlinqden cox iepk dovriyyesi demek idi Son deyisikliklerden sonra Fiqueroa sahdan Hormuz etrafinda ele kecirdiyi butun torpaqlari geri qaytarmaga ve korfezde ticaret etmeye baslayan ingilisleri kenarlasdirmaga razi salmali idi Bunun cox cetin olacagi ona en evvelden belli oldu O hiss edirdi ki Gembrunun ele kecirilmesinden sonra qizilbaslar ispaniyalilarin gucunden cekinmirler ve sah onlara qarsi duydugu dusmencilik hissini ozunun gizli iradesi altinda gizletmekdedir Fiqueroa artiq eslinde hedefinin Hormuzun itirilmesinin qarsisini almaq ya da onu gecikdirmek oldugunu basa dusurdu cunki o portuqaliyalilarin qalani mudafie ede bileceklerine inanmirdi O Hormuze geldiyi zaman portuqaliyalilari qalanin pis veziyyetde olmasina muselmanlarla munasibetlerinin gergin olmasina gore danlamisdi Bu zaman portuqlaiyalilar mescidi dagitmisdilar De Gouvea ile yasadigi tecrubeden sonra Abbas hansisa Auqustinian rahibini bir daha diplomat kimi Avropaya gondermek istemirdi ve bunu din adamlarinin hucrelerinden kenarda sudan qiraqdaki baliq kimi olduqlari ile esaslandirirdi Hemcinin Fiqueroa sahla isti munasibet qura bilecek sexs de deyildi o 67 yasinda butun dislerini itirmis yasli bir rahib idi ve spirtli icki icmediyine gore sahla qonaqliqlarda icki icerek yaxinliq qura bilmezdi Sahla gorusmek ucun imperiya erazisinden kecerken hakimiyyet numayendeleri ona qadin teklif etseler de o artiq yasli oldugu ucun qadinlarin ona celbedici gelmediyini bildirerek teklifleri geri cevirmisdi Figueroa deyir ki bu sexsler onun salarinni ve saqqallarinin tamamile agarmasini gormelerine baxmayaraq buna inanmaqda cetinlik cekirdiler Abbas Fiqueroa Isfahana catdigi zaman Esrefdeki sarayinda idi Onun catmasini xeber aldiqdan sonra yanindaki italyan seyyah Pietro Della Valleye onun kim oldugunu sorusdu Sahin o boyuk sexsdirmi o heqiqetin ve butovluyun numayendesidirmi deye suallar sorusdu italyan ise oz novbesinde Fiqueroa ile hec vaxt sexsen tanis olmadigini lakin mensub oldgu ailenin oz olkesinin en koklu ailelerinde oldugunu bildirdi Daha sonra Abbas Pietrodan niye Ispan kralinin Osmanli ile muharibeye baslamadigini sorusdu Pietronun ispaniyalilarin osmanlilari denizden narahat etdiyini cavabini aldiqdan sonra ise sah bunun ele de bir ehemiyyeti olmadi deye cavabladi Abbas sozune davam ederek eger ozu Ispan krali olsaydi ilk novbede Kipri feth edeceyini daha sonra ise Muqeddes Torpagi ele kecireceyini bildirdi Bundan sonra elave etdi Ispan krali doyuscu olmali ve sexsen meydana cixmalidir Vezirlere ve ya nazirlere arxalanmaq lazim deyil cunki beleleri ancaq ozlerinin rifah icinde yasamalarini temin etmeye calisirlar Ya o meni kimi ya heyatini itirmek ya da butun dusmenlerini ram etmek isteyi ile sexsen meydana cixmalidir Fiqueroa ilk defe sahla 17 iyun 1618 ci ilde Qezvinde gorusdu Bu zamanAbbas seferberlik qerari verdikden sonra seher meydaninda ozunun Osmanli sefiri ile propaqanda gorusmsesini etmis ele kecirdiklerini vermek hesabina sulh teklifini redd etmisdi Fiqueroa saraya Qezvin hakiminin zabitlerin ve coxsayli doyusculerin musayeti ile getdi Onun Abbas ucun getirdiyi coxlu hediyyeleri 600 den cox adam dasiyirdi Fiqueroanin getirdiyi coxsayli ve bahali hediyyeler saraya dasindi Bu muddet erzinde Fiqueroa Osmanli sefiri ile eyni vaxtda gelmek ucun yarim saata yaxin bir az narahatciliqla saray xaricinde gozlemeli oldu Sonra onu sarayin erazisine serv ve cinar agaclari ile duzulmus prospektlere apardilar ve su ile ehate olunmus koskun qarsisinda gozlemeyi ve kicik bir korpuden kecmeyi soylediler O sahin qarsisina cixdiqda ispan uslubunda perestis etdi papagini cixardi dizini eydi sahin sag elini opdu sahin xalatinin eteyine toxunub sahin elini ve oz kralinin mektubunu operek saha verdi Abbas onu isti qarsilayaraq saraya devet etdi Her terefi aciq sarayda o basda xalca uzerinde her iki terefinde genc eyanla oturmusdu Osmanli sefiri cox pis gorunurdu Sah Figueroa nin ona verdiyi arquebuslardan birini dasiyirdi ve bu tam uygun olcude oldugu ucun onu sevindirdi Qonaqliga toplasanlar arasinda Serqi Hindistan Sirketinin iki yeni numayendesi olan Tomas Barker ve Edvard Monnoks da var idi Gece dusen kimi samlar ve meseller yandirildi hovuzun kenarina bir nece boyuk gumus samdan qoyuldu ve etrafdaki butun bag fenerlerle isiqlandirildi Sah tercumeci vasitesile gurcu dilinde danisaraq Fiqueroa ile Osmanli elcisi haqqinda zarafat etdi ki Osmanli elcisi basa dusmesin Fiqueroa bundan o qenaete gelmisdi ki Abbas sahin ona qarsi zahiren mehribanliq numayis etdirmesi tamamile yanildicidir cunki onun meqsedi Osmanli sefirini qisqandirmaq Ispaniya kralinin onun dostlugunu axtardigini ve ona cox deyerli hediyye gonderdiyini gostermek idi Fiqueroa qonaqliqda Abbasin Osmanli elcisi ile danisigi zamani eseblesdiyini elciye Osmanlinin onu kor olan atasi ile sehv salmamali oldugunu atasinin bir cox torpagi onlara buraxmasina baxmayaraq ozunun bu torpaqlari geri qaytardigini ve birde hec vaxt geri vermeyeceyini qisqirdi Axsam yemeyi bitende artiq gece yarisi idi ve Fiqeroa artiq cox yorulmusdu sahin icazesi ile geri cekildi ve oz evine qayitdi Bundan sonra sah Osmanli ordusu uzerine yuruse cixib hemin ilin sentyabrinda qelebe qazandi Qisi sah Ferehabaddaki sarayinda kecirerken Fiqueroa Isfahana getdi ve oz kralindan gelen yeni mektublari aldi Kral mektubda ipek ticaretinden behs edir ozunun Osmanliya qarsi Qirmizi denizi blokadaya ala bileceyini elave edirdi ve bunlara qarsiliq da Hormuz bolgesinden ele kecirilmis butun bolgelerin geri qaytarilmasini isteyirdi Fiqueroa bunun vaxt israfi oldugunu bilmesine baxmayaraq mektubu Karmelit rahibi olan Belcior dos Anxosa vererek sahin yanina gonderdi Abbas Karmelit rahibini qebul etmeyi redd etdi ve artiq hec bir ticaret sovdelesmesine denizden blokadaya ehtiyyaci qalmadigini Osmanlini meglub ederek sulh imzalamaga hazirlasdigini ve portuqaliyalilara ele kecirdiyi torpaqlarin bir qarisini da vermeyeceyini bildirdi Bele bir cavabdan sonra ispan portuqal elcisi oz olkesine geri donmek ucun narahat olmaga basladi lakin o sahin icazesi olmadan geri done bilmezdi ve bele bir icaze de hele verilmemisdi Gorunur Abbasin buna icaze vermemesinin sebebi Avropadaki Sirlinin mektubundan tesirlenmesi olmusdu Sirli mektubda Lissabonda qebul edilmesi zaman ona hormetsizlik edildiyini Fiqueroani ozunun ispan sarayindaki qebulunun neticesi belli olana qeder Sefevi imperiyasinda saxlamasini isteyirdi Fiqueroanin veziyyeti bolgedeki portuqaliyalilarin dusmenciliyine gore daha da pislesdi O Hormuzdeki portuqal komandanin hec bir capari buraxmadigina gore Madride xeber gondere bilmirdi Portuqlaiyali Auqustin rahibleri Bagdad ve Helebdeki sexslere pul vererek metropoliyaya xeber gondere bilirdiler Hormuzdeki Portuqaliya selahiyyetlileri subhesiz ki onun tenqidi fikirlerinin Madride catmasini istemirdiler 1619 cu ilin yazinda Abbas Isfahana geldi Buraya gelisinden bir nece gun sonra o hec bir xeberdarliq etmeden yalniz bas xacesi Yusif aga Isgender bey adli yoldasi ox kamanini dasiyan qulluqcusu ile birlikde Fiqueroanin evine yollandi Fiqueroa baginda gezerken sahi gordu ve teeccublenerek diz cokdu Bagda oturan Abbas ondan Qezvinden beri kecen muddet erzinde ne etdiyini kralinin saglamligini ve ne kimi emrler gonderdiyini sorusdu Texminen bir saat yarimliq danisiqdan sonra sah orani terk etdi ve yaxinda onunla yeniden goruseceyine soz verdi Mogol elcisi Xan Alemin serefine verilen qonaqliqda istirak edenlerden biri de Fiqueroa idi Bu zaman Abbasa ispan kralinin gonderdiyi yeni mektub tehvil verildi Bundan sad olan Abbas meclis istirakcilarina qardasi olan ispan krali nin ona mektub gonderdiyini bildirdi Sah Karmelit rahibinden mektubun esas yerlerini ucadan oxumagi emr etdi Bu zaman Fiqueroa yene yorgun oldugu ucun meclisi terk etmis ve evine yollanmisdi Lakin o yatagina girdikden bir qeder sonra sah onu mogol elcisinin serefine fisenglerle isiqlandirilmis bazari gezmek ucun oz yanina getizdirdi Sonraki merhelelerde de Fiqueroa tez tez saraydaki ziyafetlere devet edildi Hetta ziyafetlerden birinde Abbas onun qadinlara maraginin olmamasinin sebebinin hansisa basqa sey yox impotentlik olmasini etiraf etmesinin gerekdiyini bildirmesine gore meclisde gerginlik de oldu Bundan sonra o mogol sefiri Xan Alemi isare ederek eger mogol imperatoru Qendehari geri vermezse orani herbi yolla alacagini bildirdi Fiqueroa ise buna cavabinda istemirem ki usaqlarim Fars tacindan bir qaris torpagin ogurlanmasina icaze verdiyim ucun meni qinasinlar deyerek cavablandirdi 2 avqust 1619 cu ilde Abbasla Fiqueroanin yeni bir gorusu bas tutdu Insanlar arasinda elcini goren Abbas atini ona teref surerek Hispaniya Hispaniya Hispaniya Men geldim ki gorum senin ucun ne ede bilerem dedi ve sohbet Abbasin yaxin 2 adami ile birlikde uzbeuz sekilde davam etdi Abbasin elciye ou atasi kimi sevdiyini demesinden sonra yaranmis isti muhitden yararlanmaq isteyen Fiqueroa ona geri donmesi ucun icaze verilmesini istediyini Karmelitlere ve Auqustinlilere kilse tikmek icazesinin verilmesini Osmanli sarayinda qarisiqliqlar barede yeni xeberlerin geldiyini Avropa quvvelerinin Osmanliya qarsi yeni nuharibeye baslayacagi barede sayielerin gezdiyini indi Bagdada hucum etmek ucun en uygun vaxtin oldugunu dedi Abbas bunlara sakit sekilde qulaq asaraq elciye son muharibede ispan kralinin sozunun ustunde durmayib osmanliya boyuk problem yaratmadigini hetta sultanla sulh imzaladigini xatirladaraq ger eksinin olacagi teqdirde ozunun Qudse qeder gede bileceyini bildirib qazandigi her seye gore Allahdan sonra qilincina borclu oldugunu dedi Ispan elci yeniden ispan teleblerine geri donerek Sefevi imperiyasinin ingilislere ticaret yollarindan kenarda tutmasi gerekdiyin Ispaniyanin muttefiqi Hormuz kralindan ele kecirdiyi torpaqlari geri qaytarmasinin lazimligini tekrarladi Abbas bu adalarin Hormuz kralina yoxsa ona mensub olmasinin ispan krali ucun ne kimi ferq yaratdigini anlaya bilmediyini eksine Hormuz krali sunni oldugu ucun sielere nisbeten Avropaya daha cox dusmen oldugunu dedi Basa dusulduyu qederile Abbas bununla hec bir halda ele kecirdiyi bolgeleri vermeyeceyini hemcinin almaq istediklerini de lazim gelse herbi yolla alacagini bildirdi Ispan elci bir nece defe ingilis ticaret cehdlerinin sonalandirilmasi ucun cehd etse de bunlarin hamisi ugursuz oldu Avqustun sonlarinda Fiqueroa Isfahandan Hormuze yola dusdu O yolda ispan kralinin mektubunu dasiyan caparla qarsilasdi ve mektubu qebul etdi Bu mektuba iki imperiya arasinda razilasmanin qaralama versiyasi da var idi Mektubu oxuyan kimi Fiqueroa bunun absurd oldugunu anladi cunki Abbasin ingilislerle elaqelerin kesilmesini torpaqlarin geri qaytarilmasini hec cur qebul etmeyeceyini bilirdi Caparda hemcinin sah ucun yazilmis Robert Sirlinin ve ispan kralinin basqa bir mektubu da var idi Bu sertler altinda Isfahana geri donmeyin menasinin olmadigini anlayan Fiqueroa mektublarin uzerine ozu de saha mektub yazib gondererek paytaxtdaki xristian kesislerine danisiqlari davam etdirmeyi tapsirdi Mektublar ve razilasmanin teklif edilen metni Abbas ucun oxunduqdan sonra o qezeblendi qilincini cixararaq portuqaliyalilar hemcinin de ispanlari korfezden qovacagina and icdi O Hormuzu indiye kimi yalniz Osmanliya qarsi ispan portuqal monarxi ile ittifaqda perspektiv gorduyu hemcinin de Hormuze qarsi emeliyyat heyata kecirmek ucun herbi gemileri olmadigi ucun ele kecirmeye cehd etmemisdi Indi ise onlarla emekdasligin hec bir perespektivi olmadigi belli oldu ve emekdasliq ucun ingilisler daha celbedici hala geldi Onsuzda Suratda bu iki imperiya arasinda qarsidurma var idi ve Abbas bu qarsidurmani Iran korfezine de yaymaq isteyirdi Portuqaliyali admiral Rui Freire 1620 ci ilin iyununda oz quvveleri ile birlikde gelib catdi Korfezden ingilisleri qovmaqda qerarli olan Freire dekabrda Cask adasina gelen 4 ingilis gemisine hucum etdi Doyusde kapitan Sillinq oldurulse de ingilisler qelebe qazandilar ve korfeze geden deniz yolu acildi Bu hucum Sefevi terefi ucun yalniz ingilis deniz gucunun daha ustun olmasini onlarin toplarinin daha deqiq nisan almasini eyani sekilde subut etdi Neticede Freire ugursuzluqla Hormuze donmeye mecbur oldugu halda ingilisler 500 top ipeyi gemiye yukleyerek Cask adasini terk etdiler Hemin ilin yayinda Sah Abbas Xezer sahilindeki Ferehabaddaki sarayinda qizdirmali xesteliye tutuldu Sarayindaki eyanlardan ve yerlilerden xeyli sayda insan bu xestelikden oldu ve sahin da heyatinin tehlukede oldugu belli oldu Bu xesteliyin serabi cox sevdiyine gore Allah terefinden ceza olaraq gonderildiyini dusunen Abbas serab satilmasini ve icilmesini qadagan etdi Bu qadaga novbeti yaz legv edildi Cunki sah sagaldiqdan sonra icki yasaq olduguna gore insanlarin daha zererli madde hesab edilen tiryek istehlak etmeye basladigina sahidlik etdi 1622 ci ilde Freire paytaxtinda aldigi telimatlari heyata kecirerek Sefevi imperiyasi terefinden 1614 cu ilde ele kecirilmis Qesm adasinda qala tikdirdi Portuqaliyali admiral Luristanin qonsu sahillerini de talan etdi ele kecirilen butun qizilbaslari oldurdu ve vilayetin Sah Abbas terefinden ilhaqindan sonra qizilbaslarin meskunlasdigi kendleri yandirdi Portuqallar hemcinin qosunlarin dasinmasi ucun istifade oluna bilecek gordukleri butun qayiqlari da yandirdilar Abbas bunu muharibe elani kimi qebul etdi ve Fars vilayetinin hakimi Imamqulu xana portuqaliyalilara uygun cavabi vermeyi emr etdi Imamqulu xan Qesmdeki adani muhasireye alsa da gemi olmadigina gore yene ugursuzluqla uzlesmekde idi Lakin dekabrda ingilislerin yeniden enenevi ipek almaq ucun gelecekleri belli idi Payizda Isfahandaki ingilis sirketinin numayendesi Edvard Monnoksa eger ingilis gemilerinin portuqaliyalilara qarsi qizilbas ordusuna herbi donanma desteyi vermeyeceyi halda onlara ipek satisinin dayandirilacagi barede sahin emri oxundu Monnoks bunu prinsip olaraq qebul etse de gemi komandanlari ile meslehetlesmesinin lazim oldugunu bildirdi Abbas Imamqulu xani danisiqlar ucun selahiyyetli sexs teyin etdi Suratdaki Serqi Hindistan Sirketi Iran korfezine guclu herbi donanma gondermisdi Onlara catan melumata gore Qoadan yeni quvvelerle guclendirilen Ruy Freire ile yeni toqqusmalarin yaxin zamanda bas tutmasi qacinilmaz olacaqdi Donanma 14 dekabrda Caska catdi ve burada onlara verilen mektubda Sefevi imperiyasinda Monnoks ve diger selahiyyetli sexslerle gorusmeleri emr edildi Gorus yeri Hormuze yaxin olan kicik limanda bas tutmali idi Monnoksu ingilis denizcilerini sahin arzularini yerine yetirmeye razi salmaq ucun cetin danisiqlar gozleyirdi Cunki ingilisleri Iran korfezinden qovmaga calisan portuqaliyalilara qarsi vurusmaq ayri bir sey basqa bir muselman quvvesi ile birlesib katolik olsa bele bir diger xristian quvveye hem de bu dovletle Ingiltere resmi olaraq muharibe veziyyetinde olmadigi halda hucum etmek tamamile ayri bir mesele idi Lakin guclu sexsiyyet olan Monnoks gemi surasi ile uzun debatdan sonra onlari inandira bildi ki eger Sefevi imperiyasi ile ticaretin davam etdirilmesi istenilirse ortada basqa bir yol yoxdur mecbur Abbasin dediklerini qebul edib ona Qism ve Hormuzu ele kecirmekde yardim edilmelidir 1622 ci il yanvarin 18 de Monnoks ve onun komekcisi Bell Imamqulu xanla muqavile bagladilar lakin sonradan ortaya cixan fikir ayriliqlari sertlerin kifayet qeder aydin sekilde yazilmadigini gosterir Ingilislere gosterdikleri komek muqabilinde qelebe qenimetinin yarisi verilmeli terefler doyus xerclerini eyni miqdarda qarsilamali butun gelecek gomruk gelirlerinin yarisi onlara getmeli mallari rusumsuz idxal ixrac etmelerine icaze verilmeli idi Iranlilar ingilis gemilerinin Iran korfezinde qalmalari ucun cekdikleri xercleri de bolusmeye razilasdilar Muqavile Ingiltere gemilerinden biri olan Londonun ekipajinin etirazina sebeb olub Onlar doyus ucun deyil ticaret ucun ise goturulduklerini ve dost bir xalqin qalasina hucumun sulhun pozulmasi olacagini soylediler Onlarin muqavimeti bir ayliq elave maas vedi ile ortadan qaldirildi Ingilis gemileri tez bir zamanda Qism uzerine herekete kecdiler Burada onlari Ruy Freirenin komandanligi altinda yerli ereblerden ve portuqaliyalilardan teskil edilmis 450 neferlik qarnizon gozlemekde idi Qalani qurudan ve denizden bombardman eden ingilisler qala qarsisinda ozlerinin en boyuk 5 topundan ibaret batareya teskil etdiler Qalaya esas hucumlari ise 3 min neferlik qizilbas ordusu heyata kecirirdi Qism qalasinni divarlari o qederde mohkem deyildi ve qisa muddet sonra dagidildi Ruy Freire qarnizonun qiyam etdiyini gordukden sonra teslim oldu Portuqaliyalilarin bir coxu Hormuz sahillerine buraxidlilar ve qalaya yerlesmeyen qarnizonun veziyyetini bir qeder de cetinlesdirdiler Digerleri ise korfezin diger terefindeki portuqal mulkleri olan Mesket ve Sohara sigindilar Ruy Freire ozu Surata aparilsa da buradan qacib yeniden korfeze gelib savasmaga nail olsa da doyus onun ucun ugurlu olmadi Doyus neticesinde ele kecirilmis ereb doyusculer bundan evvel sahin tebeeleri olduqlari ucun onlarin hereketleri usyan kimi qiymetlendirildi ve hamisi edam edildi Doyuslerde 3 ingilis heyatini itirdi Olenler arasinda meshur deniz seyyahi ve Arktika kesfleri ile meshurlasan de var idi Ingilis donanmasi ile birlikde Hormuzun ele kecirilmesini eks etdiren sekil Qelebeden iki hefte sonra 10 fevral tarixinde boyuk qizilbas ordus Hormuze cixarildi bolge tez bir zamanda ele kecirildi suretle seheri ele kecirdi ve Iskender bey Munsi terefinden qala tikmek senetinde franklarin meharetinin gorkemli numunesi kimi tesvir edilen qalani muhasireye aldi Denizden qalani bombardman eden ingilisler tekce qalani deyil hem de qala divarlarinin yanina siginan portuqal gemilerini de bombardman etdiler Qismde oldugu kimi ingilis toplarindan quruda batareya teskil edilmisdi Bu defe portuqallar inadli muqavimet gosterdiler 17 martda qala divarlarindan birinin dagidilmasindan sonra qizilbaslar hucum kecseler de qalani ele kecire bilmediler Portuqal qarnizonu bu qeder siddetli muqavimet gostermekde yaxin muddetde Qoadan yardim geleceyine umid edirdiler Bele bir yardim gelse de cox az doyuscuden ibaret olmaqla birlikde doyuse cox gec qatila bildi 23 aprel 1622 ci ilde iki ayliq siddetli muqavimetden sonra qizilbaslarin qalani ele kecireceyi zaman qirgin heyata kecireceyinden cekinen portuqallar teslim oldular Bununla da Iran korfezindeki bir esrlik portuqal hakimiyyeti belece sona catdi Fiqueroa bu facieni axmaq ispan portuqal aqressiv siyaseti ile elaqelendirir Surani xususen de ingilisler kimi bacariqli bir millet terefinden desteklenen bele bir qudretli Krala Sah Abbasa qarsi muharibe etmek ve ona oz olkesinde hucum etmek kimi axmaq bir ise kimin mecbur etdiyini soylemeye cesaret etmeyeceyem Hindistanda kicik quvvelerin movcudluguna baxmayaraq her seyden evvel bu qala ve Hormuz bolgesi aciq askar qacilmaz meglubiyyete ve ilk hucum eden terefin merhemetine buraxilmisdir Sag qalmis portuqal doyusculeri ve qadinlarla usaqlar Mesker ve Sohara aparildilar Yene de portuqallarla birlikde doyusen muselmanlar edam edildiler Hormuz muhum mal dovleti ile birlikde yagmalandi Monnoks bunu bele tesvir edir Sefeviler ve ingilisler ele bir sekilde talan etmeye basladilar ki men bunu gorende hem kederlendim hem de utandim lakin bunun ucun hec bir care tapa bilmedim Qizilbaslar xususile ele kecirdikleri portuqal toplarinni gucunden tesirlenmisdiler Bu toplar Isfahana aparildi ve sah sarayinin qarsisinda sergilendi Isgender bey Munsi bu toplari her biri Frank top duzeldenlerin senetlerinin sah eseri idi deye tesvir etmekdedir Daha sonra ingilisler qizilbaslarin qenimet paylarindan coxunu goturduklerinden sikayetlendiler Onlar hemcinin qizilbaslarin qalanin muhasiresi ucun daimi olaraq iki gemi buraxmadiqlari halda qalanin isgalinda istirak ede bilmeyecekleri ile bagli teleblerinden de narahatliq duydular ve buna gore de Hormuzden sonra qizilbaslarin birlikde Mesketdeki portuqallara hucum etmek teklifini redd etdiler Hemcinin ingilislerin qelebe neticesinde ele kecirdikleri qenimet qizilbaslar terefinden ucuz qiymete satin alindi Hormuz ele kecirildikden sonra oranin Abbas ucun artiq ele bir ehemiyyeti qalmamisdi O butun ticaret dovriyyesini daha yaxsi qoruya bildiyi evveller Gembrun bundan sonra ise sahin adina Bender Abbas adlandirilan limana kocurdu Bu bolge suretle boyudu ve ingilis ticaret gemilerinin giris bolgesi olan Caskin funksiyalarini da oz uzerine goturdu Qisa muddet sonra buraya Holland Serqi Hindistan Ticaret Sirketi de ingilislerin evvelce muttefiqi daha sonra ise reqibi kimi mudaxil olmaga basladi Portuqaliyalilar bolgedeki torpaqlarini itirdikden sonra bir nece defe buralari geri qaytarmaq ucun cehdler etdiler 1625 ci ilin 11 fevralinda Hormuzde portuqal gemileri ile ingilis holland gemileri arasinda doyus bas tutdu Sahilden seyr eden Sefevi ordusunun od ve tustu cixaran gemileri gorende heyretlendikleri deyilir Doyus hec bir teref ucun mutleq qelebe ile neticlenmese de Hormuz ucun portuqallar bundan sonra hec bir tehluke torede bilmediler Hemin il portuqallar avropalilar arasinda reqabetin yalniz onun xeyrine ola bileceyini goren Abbasin yanina geldi ve onlara bir fabrik qurmaga ve Konqda sahilde qala tikmeye icaze verdi Portuqallar hemcinin Besrenin Osmanli pasasi olan hakimi ile de yaxsi munasibetlerini davam etdirdiler Besre hakimi Istanbuldan elde etdiyi daxili musteqilliyin qorunmasi ucun portuqallarla yaxsi munasibetleri ehemiyyetli hesab edirdi Hormuz ele kecirildikden sonra iki dovletinde monarxiyasi birlesdiyi ucun ispan krali ingilis hokumetine herbi mudaxile ucun etiraz edib izahat teleb etdi Izahat olaraq bildirildi ki sirket Sefevi imperiyasinin mecbur etmesi ile doyuse daxil olmusdur Ingilis krali I Ceyms ve onun sevimlisi Bukinqem hersoqu portuqal etirazlari ucun narahat deyildiler ve elde edilmis qenimetden pay almaq fikrinde idiler Bukinqem hersoqu Ali Lord Admiral olaraq Serqi Hindistan sirketinin gemilerinin son illerde hem Portuqaliyadan hem de Hormuzden ele kecirdiyi qenimetin onda birini almaq huququna malik oldugunu iddia etdi Bu 100 000 funt sterlinq olaraq texmin edilirdi O sirketi Admiralty Mehkemesine sikayet edeceyi ve gemilerini limanlarda durduracagi ile hedeledikden sonra 10 000 funt sterlinqini elde etdi Kral da eyni meblegin hem de ona verileceyini aciq sekilde bildirerek men seni ispanlarin sikayetinden qurtardimmi ve sen mene hec ne qaytarmirsan dedikden sonra 10 000 funt sterlinq de ona verildi Osmanli ile munasibetlerSah Abbas hakimiyyete geldiyi zaman Osmanli ile muharibe texminen on il idi ki davam etmekde idi 1587 ci ilde Ozbek Abdullah xan Herati ardinca da Meshedi tutdu I Sah Abbas Xorasana hereket etdi Bundan istifade eden Ferhad pasa Genceni 1588 tutdu Bagdaddaki turk valisi Cigalzade Sinan pasa ise Nahavendi 1588 ele kecirdi Sefevi dovletini serqden Ozbek qerbden ise Osmanli quvveleri sixisdirirdi Daxilde ise emirler arasinda cekismeler gedirdi Sah Abbas ic cekismelerini aradan qaldirmaq ucun Osmanli hokumeti ile barisiga getmek isteyirdi Osmanli dovleti de barisiga meyl gosterirdi Uzun suren savaslar Osmanli dovletinde maliyye cetinlikleri yaratmisdi tutulan torpaqlari elde saxlamaq ucun coxlu guc teleb olunurdu Sah Abbas bu sertler altinda muharibeni davam etdirmeyin axmaqliq oldugunu bilerek sulh danisiqlarina baslayir Bezi daireler buna qarsi cixir meselen Osmanlilarla muqavile baglanan erefede Mehemmed xan Ziyadoglu Qacarin basciligi altinda qizilbas qacarlar Qarabagi tutur ve Genceni muhasireye alirlar Osmanlilarin xahisi ile Sah Abbas onlari dile tutaraq Genceni muhasireden cixarir 1590 ci ilde Istanbulda imzalanan sulh muqavilesine esasen Osmanli imperiyasi muharibede qazandiqlarini oz elinde saxlayir Bura Cenubi Qafqazdaki Sefevi mulklerinin ekseriyyetini itirdi Kartli Kaxetiya carligi daxil olmaqla indiki Gurcustanin serqi Mesxeti atabeyliyinin serq hissesi Cuxurseed Qarabag Sirvan Azerbaycan Cenubi Azerbaycan beylerbeylikleri Luristan Dagistan Kurdustanin bir cox hissesi Sehrizor Xuzistan Bagdad ve Mesopotamiya daxil idi sfn Uzuncarsili 1983 page 63 Bagdad ve diger Mesopotamiya bolgeleri daha evvelki muharibede itirilse de bu muqavilede Sefevi terefi yeniden oralari Osmanli mulku kimi tanimaga mecbur oldu Erdebil Qaracadag ve Lenkeranin cenub hissesi Sefevi imperiyasinin tabeliyinde qaldi Hemcinin muqavileye Sefevi imperiyasina ilk 3 xelifeni tehqir etmeyi yasaqlayan madde elave edilmisdi Bu madde ilk Osmanli Sefevi muqavilesi olan Amasya sulh muqavilesine de elave edilmisdi Muqavile Osmanli imperiyasi ucun boyuk ugur hesab edile bilerdi cunki onlar boyuk erazileri ozlerine birlesdirirdiler lakin status kvo uzun muddet davam etmedi I Abbas vaxtdan istifade ederek oz ordusunu yeniden qurdu ve ozbeklerle osmanlilar meseleleri hell etmek ucun uygun vaxtin yetisdiyi ana qeder hazirlasmaga basladi Elde qalmis Azerbaycan torpaqlari vahid beylerbeyilikde birlesdirilir ve paytaxt olaraq Erdebil seheri secilir Beylerbeyi olaraq ise Zulfuqar xan Qaramanli teyin edilir I Sah Abbasin fethnamesi 1603 1612 ci iller muharibesi Esas meqale Sefevi Osmanli muharibesi 1603 1618 Tomas Herbertin gozu ile Abbas 1627 Ozbek ordularini Xorasanin ekser hisselerinden qovduqdan sonra I Abbas oz ordusuun yeniden telimlere celb edib doyus levazimatlari ile techiz etmeye basladi Onun esas hedefi ve sebirsizlikle savasmagi gozleyi reqibi Osmanli imperiyasi idi Bu iki ordu arasinda muharibe dovrunun en muhum muharibelerinden biri hesab edile biler Ordunun telimlerine I Abbas ozu sexsen rehberlik etse de ona Allahverdi xan ve azda olsa Sirli qardaslari yardim edirdi Robert Sirli hetta Sefevi ordusunun terkibinde boyuk sucaet gostererk doyusmus ve bu orduda doyusen ilk ingilis olmusdur Sirli qardaslari Sefevi ordusunu artilleriya ile tanis etmemisdi cunki bu zamana qeder ordu artiq odlu silahlarla coxdan tanis olmusdu Sirli qardaslari ise orduda muasir odlu silahlardan istifade ve onlarin hazirlanmasi qaydalarinin tekmillesdirilmesine yardim etmisdi Abbas onlardan odlu silahlarin gerideqalmisligini ortadan qaldirmaq ucun istifade etmeyi dusunurdu lakin Xorasana olan yurus zamani Robert Sirli bir italyan terefinden qetle yetirildi Cox gumanki hemin italyan da Sefevi ordusunun odlu silahlar korpusunda xidmet edirdi Bu donemde Osmanli hokmdari III Mehmed ela formada basa dusurdu ki ozbeklerin meglub edilmesinden sonra hedefde Osmanli imperiyasidir ve Abbas itirilmis bolgeleri berpa etmeye calisacaqdir III Mehmed terefinden Abbasa gonderilmis elcilik uzvleri saah onun sulhu qorumaq barede xeberdarligini catdirdilar ve onu tehdid etdiler Eslinde ise Osmanli ordusu bu zaman Avropada Avstriya ile muharibeler ve Anadoludaki usyanlarla mesgul idiler Abbas cavab olaraq gonderdiyi elcilikle sultanin diqqetini oz uzerine cekdi ve 1599 cu ilin yayinda Istanbula catan elcilik sultana Abbasin ozbekler uzerindeki qelebeden sonra ele kecirdiyi seherlerin qizil ve gumusden hazirlanmis acarlarini teqdim etdi Abbasin muharibeye basladigi tarix Osmanli imperiyasinin cetin bir dovrden kecmesi ile ust uste dusurdu Abbasin imperiya daxilindeki hakimiyyeti mutleqlesmis ozbekler Belxden geri cekilmeye baxmayaraq meglub edilmisdi Osmanli imperiyasi ise diger terefden uzun illerden etibaren Avropada Habsburqlarla savasmaqda idi Hemcinin iqtisadiyyatinda pislesmesi bitmek bilmeyen muharibelerle birlesdikden sonra imperiya daxilinde usyanlar basladi 1596 ci ilden 1608 ci ile qeder bu usyanlar demek olar ki durmadan davam etdi Bu usyan yatirildiqdan sonra derhal basqa bir usyan basladi Abbas hakimiyyete geldiyi andan hazir oldugu zaman sulh muqavilesini pozmagi planlayirdi Isgender bey Munsi muharibenin baslamasini Osmanli hakimlerinin qeyri qanuni hereketleri ile esaslandirir Meselen Van hakimi sahin pulunu dasiyan tacirleri edam etdirmis ve pullarini musadire etmisdi Sirvanin Osmanli hakimi sah terefinden qatir ve ov heyvanlari satin almaq ucun gonderilmis sexslerle pis reftar etmisdi Butun bunlara Abbas terefinden gonderilen etirazlar ise cavabsiz buraxilirdi Hemcinin Abbasin Nahevendi ele kecirmesinden sonra Osmanli terefinin gonderdiyi etirazlar da cavabsiz buraxildi Cunki bu zaman Abbas muharibeye baslamagi qetilesdirmisdi Tebrizin geri alinmasini tesvir eden ve 1671 ci ilde cekilmis bir qravur efevi imperiyasina Osmanli imperiyasina tabe olan lakin oz muxtariyyetini iki imperiya arasinda manevrler ederek qoruyub saxlayan Qazi bey adli yerli hakim yardim edirdi O suvereni Osmanlidan xebersiz Abbasla ittifaq bagladi O maaslarini ala bilmediklerine gore vaxtasiri yagma ile mesgul olan Osmanli ordusuna zerbe vuraraq usyan qaldirdi ve Abbasdan yardim istedi Tebrizin Osmanli hakimi Zencirqiran Eli pasa bunu xeyanet kimi qiymetlendirerek onun uzerine ordu gonderdi ve Naxcivandaki destelere de bu orduya qatilmagi emr etdi Derhal Qazi bey Osmanli ordusunun Tebrizi derk etdiyin barede melumat verdi ve bu zaman artiq Isfahani terk ederek cenuba yonelen Abbasa bu melumat catdi Abbas cenuba irelileyerek Osmanli imperiyasi duyuq dusmesin deye sayie yaydi ki guya o portuqaliyalilarla savasmaga gedir ve qefleten simala yonelerek Kasana oradan da Qezvine geldi Qezvinde Erdebil hakimi Zulfuqar xana ve diger qizilbas serkerdesi Emirgune xan Agcaqoyunlu Qacara da ona qatilmaq emr edildi Qaynaqlar seherde 5 min tufengci olmaqla quvvetli bir qarnizonun texminen 200 mudafie topunun ve 10 il kifayet ede bilecek erzagin oldugunu bildirmekdedir Bununla birlikde bu doyusculerin onemli bir qismi Qazi beyi cezalandirma herekatina qatilmaqla Tebriz xaricindeydi Bu hadiseler bas vererken Abbasin yanina gelmis Osmanli elcisinin sert cixisina cavab olaraq saqqalini qirxib Istanbula gonderilmesi faktiki muharibe elani idi Tebrizde qalan qarnizona Eli Pasanin oglu komandanliq etmekde idi Tebriz 1585 ci ilde Osmanli isgalina dusdukden sonra ciddi ziyan gormus ve ehalisinin boyuk bir hissesi seherden kocmusdu Zamanla sulh seraiti hokmsurduyune gore ehalinin bir qismi geri gelse de yerli xalqin esasini teskil eden Azerbaycan turklerinin sie simvollarini dasimalari ve rituallari yerine yetirmesi qadagan edilmisdi Qizilbas ordusunun geldiyini hiss eden yerli xalq enenevi Qizilbas basliqlarini taxmaga basladilar Ehalideki bu deyisikliyi hiss eden Osmanli qarnizonu seheri terk ederek qalaya sigindi lakin qarnizon komandani seheri muhasireye alanlarin kim oldugunu basa duse bilmemisdi ve muhasirecilerin yagmacilar oldugunu dusunerek atasina bu yonde xeber gondermisdi Abbas evvelce bolmelerinden bezi doyusculeri sehere sizdirmagi bacardi Bu doyusculer hiss etdirmeden novbecileri oldurmeyi bacardilar Bu esnada daha 500 doyuscu tacir kimi sehere daxil oldu Bu doyusculer oldurulmus novbecilerin kesis cekmeli oldugu qala qapilarini acdiqdan sonra 6 min secme doyuscu hucum akecdi Seher daxilinde iki ordu arasinda toqqusmalar basladi Qaladaki qarnizonun komandani vezifesini yerine yetiren Eli pasanin oglu ilk once hucum edenin kim oldugunu anlamadi ve atasina gonderdiyi mektubda qalanin yagmacilar terefinden muhasireye alindigini dedi lakin sonra hucum edenin sah oldugunu anlayandan sonra tez bu barede melumati atasinda gonderdi Sefevi ordusunun Tebriz onunde oldugunu xeber alan ve Qarniyariq qalasi uzerine olan yurusunden donen Eli Pasa sehere geri donmeye calisarken 28 sentyabr 1603 tarixinde Tebrizin simal qerbindeki Sufiyan yaxinligindaki Ezbent bolgesinde texminen 15 minlik Sefevi ordusu ile qarsilasdi Doyusde sayica az olan Osmanli ordusu boyuk bir meglubiyyete ugradi Sefevi ordusu bu qelebe ile Tebrizde muhasirede olan Osmanli ordusunun yardim umidlerine de son qoydu Muhasireye alanlar Hormuzden gelmis portuqaliyalilarin toplarindan da istifade edirdiler Sefevi terefi muhasiredekilerin muqavimetini qirmaq ucun onlara maaslarinin iki qatini teklif etdi ve bu teklifi qebul edenlerin sayi her kecen gun de artdi Hetta bildirilir ki o cesaretli ve hazircavab insan hesab etdiyi Eli pasani ozunun ziyafet yoldasi da etmisdir lakin qaladakilar ucun veziyyet o qeder de yaxsi olmadi 18 illik isgaldan bezen seher ehalisi Qizilbaslarin savas cigirtisi olan Allah Allah deyerek Osmanli doyusculerine hucum ederek onlari qetle yetirdiler Verilen melumatlara gore hetta yerli qizlarla evlenen Osmanli doyusculeri evlerinden cixarilaraq oz qayinanalari terefinden oldurulduyu hadiseleri bele yasanmisdir Sonda Osmanli ordusu 21 oktyabr 1603 cu ilde teslim oldu Osmanli qosunlarini Tebrizin qerbine qovan Sah Abbas oz ordusunu Araz cayina dogru yoneldir Noyabrin ortasinda Abbas qizilbas ordusu ile birlikde Simali Azerbaycan torpaqlarina daxil olur Naxcivan ve Culfa doyussuz teslim olur Hetta Culfa ehalisi sah ordusu gelib catmamis usyan qaldiraraq Osmanli qarnizonunu mehv edir Kesilen Osmanli doyusculerinin basi saha teqdim edilir Bundan az bir muddet sonra usyana qalxan Ordubad da onlara qosulur 1604 cu ilde Qars qalasi ele kecirilir Sah Abbasin birinci veziri ordubadli Hatem bey Ordubadiin tovsiyesi ile Ordubad bunun muqabilinde butun vergilerden azad edilir Bu yurus zamani sahi musayet eden alman diplomati Tektander yazir ki sah getdiyi her yerde xos qarsilanmis bolgelerden kendlerden gelen qadinlar kisiler usaqlar onun basinda senlik etmisdirler Bu bolgelerin ele kecirilmesinden sonra qizilbas ordusu muqavimete rast gelmeden Irevan qalasina dogru irelileyir ve orani muhasireye alir Guclu suretde mohkemlendirilmis Irevani tutmaq ise hec de asan olmur Seherin muhasiresi 1603 cu ilin 16 noyabrinda baslanir Sah Abbas meshur Azerbaycan topcusu tokduyu iri capli toplardan ilk defe burada istifade edir Qis oldugundan sah muhasireni davam etdirmek fikrinde qerarli idi ve sonda Osmanli ordusunun tabe olacagini dusunurdu Bu zaman Allahverdi xan da 18 min atli ve mogol imgeratoru Ekberin gonderdiyi elcilik ile birlikde Abbasin ordusu ile birlesir Qis bitdikden sonra gurcu hakimlerinden biri olan II Aleksandr kicik bir deste ile sahin ordusuna birlesmeye ve tabe oldugunu bildirmeye geldi O Osmanli imperiyasinin vassali olsa da Abbasin Osmanlini desteklememesi ile bagli hedeleyici mektubunu aldiqdan sonra Tiflisdeki Osmanli qarnizonunu mehv etmis ve Sefevi terefine kecmisdi Irevan qalasina hucum etmek ucun Abbas agir silahlar getirdi ve etraf bolgeden insanlari toplayaraq qala divarlari qarsisinda istehkamlar tikmeyi emr etdi Buradan qalaya dogru durmadan toplar ve tufenglerle ates edilecekdi Qis boyunca qizilbas ordusu soyuqlardan ziyan gordu ve her seher mueyyen bir deste donvurmadan heyatini itirdi Istehkamlar tikildikden sonra qaladaki Osmanli qarnizonu uzerindeki tezyiq daha da artdi ve may ayinin sonuna dogru yavas yavas acliq ve xestelik onlara ustun gelmeye basladi Nehayet may ayinin sonlarinda qizilbaslarin gece vaxti qala burclerinden birini ele kecirmesinden sonra Osmanli qarnizonu teslim oldu Bu vilayetin idaresi Emirgune xan Agcaqoyunlu Qacara Naxcivan ise Maqsud sultan Kengerliye tapsirilir Gurcustanin bir hissesinin de asililigi buna qeder artiq hell edilmisdi Belelikle Abbas 1604 cu ilde ilkin olaraq Tebriz ve Naxcivani Osmanli isgalindan azad etdi Osmanlilarin esas quvveleri ile doyus hele qabaqda idi Qarsidaki hemin doyusun olkenin taleyi ucun onemli ehemiyyet dasidigini basa dusen Sah Abbas Sefevilerin enenevi taktikasini yandirilmis torpaq taktikasini secir Ancaq budefeki oz miqyasi ve qeddarligi ile indiye qeder edilenlerin hamisini geride qoyur Osmanlilarla Sirvani ayiran neheng bir erazi bosaldilir seherler temizlenir ehali ise Iranin merkezi rayonlarina kocurulur Dagidilan seherler arasinda Culfa Naxcivan ve Irevan da vardi Abbasin hucumu ve Irevanin muhasireye alinmasi xeberi Istanbula catan kimi Osmanli hakim daireleri 1604 cu ilin yazinda Sinan pasanin komandanligi altinda ordu gonderirler Genuya esilli olan ve osmanli ordusuna esir dusdukden sonra Islami qebul edib onlar ucun xidmet eden Sinan pasa Osmanli hakim dairelerinde yuksek vezifelerde calismis bas vezir olmus Osmanli donanmalarini ve ordularina komandanliq etmisdi lakin onun admiralligi quru qosunlarina komandanligindan daha yaxsi idi Xususen onun Macaristanla doyusden qacan Osmanli suvarilerini agir sekilde cezalandirmasindan sonra onlar Anadoluya gelerek 1596 ci ildeki usyana qatilmisdilar Sinan pasa 1604 cu ilin iyununda boyuk ordu ile Istanbuldan ayrildi orduya xeyli sayda yeniceriler de daxil idi Bu zaman Abbas Irevandan Qarsa ve Gurcustan serhedi boyunca bolgelere hucumlar edirdi Sinan pasanin yuruse basladigini esiden Abbas Erzurumla Qars arasindaki her yeriyandirdi o bununla Sinan pasanin irelilemesini durdurmagi planlayirdi Hemin zamanda o yanina gelen ispan sefiri Luis Pereyra de Lakerdani heraretle qarsiladi Abbas idni xristian quvvelerin Osmanlilara qarsi qerbde tedbiq etdikleri tezyiqi azaldigi ucun narahat olmaga baslamisdi 1603 1604 cu iller arasinda o bu meqsedle Avropaya bir nece sefir gonderdi lakin Lakerdanni elciliyinin Osmanli ile muharibe ile bagliligi yox idi O Madriddeki kralinin xeberi olmadan Abbasin yanina gelmisdi ve iki terefli munasibetleri inkisaf etdirmek isteyen Qoadaki Portuqaliya canisini terefinden gonderilmisdi O Hormuze edile bilecek qizilbas hucumunu onlemek ucun bele bir addim atmisdi Abbas bu addimi gozlemediyine gore derhal Arazin cenubuna yeni Cenubi Azerbaycan bolgesine kecdi ve terk etdiyi her yeri yandirilmis torpaq siyasetine uygun olaraq darmadagin etdi Sinan pasanin yurusu cox asagi suretle irelileyrdi O Erzuruma catdiqdan sonra orada xeyli vaxt kecirdi ve oradaki usyancilarin rehberi ile raziliga gelerek elave quvveler elde etdi Movsumun yurus ucun gec olduguna gore Erzurumda qalmaq evezine o Qarsa irelilemek qerarina geldi Abbas bu addimi gozlemediyine gore derhal Arazin cenubuna yeni Cenubi Azerbaycan bolgesine kecdi ve terk etdiyi her yeri yandirilmis torpaq siyasetine uygun olaraq darmadagin etdi Bu bolgede yasayan butun ehalinin derhal kocurulmesi emr edildi ve ehaliye kocmek ucun 48 saat vaxt verildi Irevan Naxcivan ve Culfadan kocurulenler imperiyanin merkez bolgelerine getmeye mecbur edildiler Onlarin evleri tarlalari gelen Osmanli ordusu yemey ve qalmaga hec ne tapa bilmesin deye yandirildi Ehalinin dasiya bilmediyi her sey yandirildi Soyuq qis aylarinda heyata kecirilen bu kocurme prosesi zamani bir cox insan soyuq acliq ve xestelik ucbatindan oldu 1604 cu ilin noyabr ayinin evvellerinde Sinan pasa qizilbaslar terefinden terk edilmis Qars seherine catdi O yurusunu Sirvana dogru davam etdirmek isteyirdi lakin onun komekcileri buna etiraz etdiler ve qerara alindi ki ordu cenuba Araza dogru irelilesin ve Vanda ozunun qis dusergesini salsin Van sahin dusergesinin salindigi Tebriz seherine yaxin mesafede yerlesmekde idi Yaz geldiyinde Abbas oz kesfiyyatcilari vasitesiyle Sinan pasanin ordusuna destek quvvelerin gonderildiyini oyrendi ve derhal Allahverdi xana destek quvveler catmadan Vandaki Sinan pasaya hucum etmeyi emr etdi Allahverdi xan Van qalasinin kenarinda duserge salan kurd destesini darmadagin etdi qaladaki Osmanli ordusunun bir hissesi ve Sinan pasa ile elaqe qurmaq isteyen basqa bir Osmanli herbi birlesmesi darmadagin edildi Bundan sonra Sinan pasa Van golu boyunca Mesopotamiyanin simalina dogru geri cekilmeye basladi ve Allaverdi xan Osmanli serkerdelerinin kesilmis baslarini hediyye kimi Abbasa apardi Bunlar 1514 cu ilde I Sah Ismayilin Osmanlilar terefinden meglub edildiyi doyusun bas tutdugu duzenlik olan Caldirana simvolik sefer zamani Abbasin qarsisinda parad edildi Sufiyan doyusu Guclu formada destek aldiqdan sonra Sinan pasa yeniden hucuma kecdi ve Azerbaycana yurus etdi Nehayet iki ordu Tebriz yaxinliginda Sufiyan adli yerde uz uze geldiler Osmanli ordusunun sayi 100 min nefer qizilbas ordusunun sayi ise 60 minden bir az artiq idi Bu say ferqini nezere alan meglub olacagi halda qazandigi her seyi itireceyini bilirdi ve buna gore doyuse girmekden cekinir Tebrize cekilmek isteyirdi O ozunun en yaxin serkerdeleri ile birlikde Osmanli esgerlerinin heqiqi sayini mueyyenlesdirmek ucun tepeye cixdi ve belli oldu ki kesfiyyatcilarin dediyi reqem dogrudur lakin fikrini deyisdiren Abbas emr etdi ki qizilbaslara reqemin az ehemiyyet dasidigi deyilsin Bundan sonra tez tez meslehet aldigi bibisi ve Sah Tehmasibin qizi Zeyneb Beyimin yanina getdi Bibisi ona reqemlerden cekinmeyib doyusmeyini tovsiye etdi ve bu tovsiye sah terefinden qebul edildi Sufiyan doyusu 6 noyabr 1605 ci ilde bas tutdu Ele hemin gun Qaracaqay xan terefinden idare edilen Sefevi ordusunun bir hissesi doyus meydaninin en hundur yerine cixdi ve bu onlarin Osmanli ordusu terefinden gorunmesini mumkun etdi O Abbas n boyuk toqqusmadan cekinmek barede emrini esas tutaraq kicik toqqusmalardan sonra geri cekilmeye basladi Osmanli ordusunun komandanlarindan biri olan Kose Sefer pasa bunu zeiflik elameti kimi deyerlendirib onlari teqib etmeye basladi halbuki Sinan pasa bunu qadagan etmisdi Belelikle doyus basladi Abbas avanqard destelerini ozu idare ederken Allahverdi xana ordunun esas destesinden ayrilmis suvari birlesmesine rehberlik etmesini tapsirmisdi Doyus zamani Osmanlinin coxlu sayda merkezdeki suvari destesi Sefevi ordusuna hucum etdi Abbas yungul silahli Sefevi suvarilerine cavab olaraq Osmanli ordusunun sol cinahina hucum etmeyi hiyleger sekilde Osmanli ordusunun arxasina kecmeyi emr etdi Sinan pasa bu hucumun esas Sefevi hucumu oldugunu dusunub irelileyen destelerinin bir cox hissesini bu hucumu qarsilamaq ucun oraya yonlendirdi Her iki ordunun boyuk bir hissesi bu yerdeyisen Osmanli destelerinin qacdigini dusundu ve ele bu anda Abbas ordusunun esas gucunu teskil eden Qizilbas suvarileri doyuse atdi Qizilbas suvarilerinin amansiz hucumuna tab getire bilmeyen Osmanli ordusu butun istiqametlerde qacmaga basladi Sefevi ordusu Osmanli ordusu uzerinde boyuk qelebe qazandi Osmanli imperiyasinin seherlerinin ve beylerbeyiliklerinin bir cox hakimi ya doyus meydaninda olduruldu ya da esir goturuldu Doyusden sonra sahin qebuluna getirilen iri cusseli bir Osmanli esiri gizletdiyi xencerle sahin uzerine hucum etse de elbeyaxa mubarizede Abbas onu meglub edib xenceri yere atmaga mecbur etdi Hemin esir olduruldu Sinan pasa ordusunun sag qalmis hissesi ile Vana geri cekildi Vanda Heleb pasasini goren Sinan ondan ordusunu onun emrine vermesini teleb etdi telebi redd edildikden sonra ise Heleb pasasi edam edildi Bu edama cavab olaraq Helebdeki pasanin oglu Osmanli hakimiyyetine qarsi usyan baslatdi Buradan da Diyarbekire dogru geri cekilen Sinan pasa meglubiyyetin verdiyi aciya tab getire bilmeyib oldu Bezi menbeler onun intihar etdiyini de yazmaqdadir Abbasin herbi istedadi doyusun sonunu mueyyen etmekde helledici rol oynayir Butun emeliyyatlara sexsen rehberlik eden sah esas ve ehtiyat quvveleri ele bolusdurur ki reqibin ustun sayli ordusunun ohdesinden gele bilsin Bundan basqa o gozlenilmez herbi fendler isledir Butun bunlarin sayesinde hedden artiq qenimet o cumleden 100 e qeder agir top ele kecirilir Sah Abbas sarayda qonaq qebul ederken Cehel Sutun sarayindaki tesvir Sufiyan doyusunde alcaldici meglubiyyete ugrayan Osmanli imperiyasi derhal Sefevi imperiyasi ile sulhe nail olmaq isteyir ve bunun ucun ferqli yol secir Osmanli sultaninin anasi sahi sulhe razi salmaq ucun ona Zeyneb Beyim vasitesiyle yaxinlasmaq isteyir ve vasiteci olaraq Istanbulda esir olaraq saxlanilan gurcu kralinin arvadi Gulsareni secir O Gulsareye eger cehdlerinin ugurlu ola bileceyi teqdirde onun erini azadliga buraxagini soz verir Gulsarenin vasiteciliyi ile Zeyneb Beyime mektub yazan sultanin anasi ondan sahi sulhe razi salmagi xahis edir ve bildirir ki muharibenin davam etmesi muselmanlarin bir birine daha da ziyan vermesi ile neticelenecekdir Gulsare terefinden ona getirilen mektubu oxuduqdan sonra Zeyneb Beyim cavabinda sulh ucun elinden geleni edeceyini bildirir lakin sahin sulhle bagli dusunceleri qeti idi ve bildirirdi ki sulhun berqerar olmasi ucun Sah Ismayilin atinin deydiyi butun torpaqlar ona qaytarilmali idi Bu teleb Osmanli imperiyasinin sulh ucun itirmeye hazir oldugundan daha yuksek teleb idi Sufiyan doyusunden sonra Abbas ordusuna qisamuddetli bir istirahet verdi ve 3 ay sonra yeni qisin sonlarina yaxin Araz cayini kecerek Genceye hucum etdi 6 ay davam eden muhasireden sonra Gence qalasi ele kecirildi Gence ele kecirildikden sonra Tiflise dogru hucum edildi ve ora da ele kecirildi Huseyn xan Muhasib Qacarin yerine Qarabag hakimi teyin olunur Bundan sonra Abbas qosunlari Lori Basarkecer ve Gurcustani ele kecirir 1606 ci ilin qisinda Sirvani ele keciren Abbas ordunun hucumun davam etdirilmesi meselesinde muxalifeti ile qarsilasdi Ordudaki zabitler uzun muddetdir yuruslerin olmasina ve zeif yemlemeye gore ordudaki atlarin ya olub ya da zeiflemesinden doyusculerin teminatinin zeifliyinden sikayetlenirdiler Heqiqeten de Osmanli ordusu korpuyu ucurtduguna gore buz parcalarinin uzduyu Kuru kecmeye calisarken qizilbas ordusundaki heyvanlarin bir coxu telef olmusdu Bu barede muzakireler gederken qizilbas ordusu Sirvan bolgesinin paytaxti hesab edilen Samaxini muhasireye almisdi ve muhasire zamani 2 ay demek olar ki hec durmadan yagan yagislar ordunun dusergesini bataqliga cevirmisdi lakin bu dovr erzinde Xezer denizinin sahilinde yerlesen ve muhum seherler hesab edilen Derbendde Bakida sefeviperest usyanlar qalxdi Usyanlarin qalib gelmesinden sonra seher qizilbaslara teslim edildi Samaxi qalasida toplarla ucurduldu ve hucumla seher ele kecirildi Sirvan bolgesinin de geri qaytarilmasi ile Abbas demek olar ki 1590 ci il muqavilesi ile itirilmis butun Sefevi torpaqlarini geri qaytarmagi bacardi ve 1555 ci ilde imzalanmis Amasya sulh muqavilesinin mueyyen etdiyi serhedler yeniden berpa edildi Osmanli tarixcisi yazirdi Belelikle Islam doyusculerinin 10 12 ilde elde etdikleri her sey itirildi Bu allahsiz sah ikice ilde her seyi doyusle elimizden aldi Rover Savorye gore Sufiyanda sayca ve ates gucu baximindan Osmanlilardan daha asagi olan quvvelerini ehtiyatla idare eden ve kritik anda ehtiyatini ise salan ozunu mukemmel qabiliyyete malik bir general kimi gosterdi Osmanli imperiyasi uzerinde boyuk qelebesine ithafen Abbas 1607 ci ilin sentyabrinda Imam Rzanin Meshed seherinde yerlesen meqberesini ziyaret etdi O oz hakimiyyetini getdikce daha cox Imam Rza ile elaqelendirirdi Hemcinin Imam Rza veqfi ile birlikde oz ecdadlarinin uyudugu Erdebil veqfine de boyuk mebleg de iane etdi Mesheddeki veqfe edilen iane Mehemmed peygember onun qizi Fatime ve 12 sie imam yeni Ehli Beyt adina edilmisdi Edilen iane Abbasin sexsi mulklerinden Isfahanda yeni tikdirdiyi karvansaraylardan dukanlardan ve hamamlardan gelen gelirlerden toplanmisdi ve Abbas iane ederken bu meblegin idari xerclere burada isleyenlerin ehtiyaclarina xerclenmesini sert qoymusdu Hemcinin bu meblegden burani ziyarete gelen zevvarlara burada yasayan telebelere alimlere qonsu mehellede yasayanlara da yardimlar edilmeli idi O ozunun erebce yazilmis ve esasen teologiya barede olan kitablar kolleksiyasini da buraya hediyye etdi Buraya Quranin nusxeleri Quran uzerine yazilmis tefsirler Sie yurisdiksiyasi Imamlarin ve peygemberin heyati barede olan kitablar daxil idi Bunlar dini huquq baximindan muhum kitablar hesab edilirdi Sefevi sulalesinin Erdebildeki veqfine ise o farsca yazilmis butun kitablarini hediyye etdi Bu kitablar esasen dunyevi mahiyyetde idi ve farsca edebiyyat tarix barede yazilmisdi O hemcinin ozunun meshur cini qablar kolleksiyasini da buraya hediyye etdi Mal mulkden ise surulerle at essek deve qizil gumus qiymetli das qas da Erdebildeki Seyx Sefi veqfine iane edildi Diger bir emrle ise Seyx Sefi meqberesiin esasli temirine baslanildi Bu iki veqfe iane Abbasin hakimiyyetinin legitimliyinin iki sutununu teskil edirdi Erdebil veqfi sulale Imam Rza ise dini legitimliyi Hemcinin o da elametdar ki Abbasin butun bu yurusleri zamani onu musayet eden sahliq munsiliyinin katibi ve resmi tarixcisi olan Isgender bey Munsi onun qelebelerini Emir Teymurun zeferleri ile muqayise etmisdir Abbasin ozu de Emir Teymurla assosiasiya edilmeyi xoslayirdi Bu da Boyuk Mogol imperatorlari ile ortaq legitimlik demek idi Isgender bey Munsi yazirdi Teymurun doneminden etibaren kecen 250 il erzinde hec bir hokmdar oz ordusunu 5 il fasilesiz doyus meydaninda tutub bele fasilesiz qelebeler qazanmamisdir Bunlari etdikden sonra Abbas uzun muddetdir olmadigi Isfahana geldi ve burada qazanilmis qelebeler bir nece gun fasilesiz sekilde qeyd edildi Osmanlilar itirdikleri erazilerin elden cixmasi ile barismaq istemir ve 1590 ci il muqavilesine qayitmaq telebi qoyurdular Bu ise 1612 ci ilde baglanmis yeni sulh sazisi imzalanana qeder fasilesiz muharibelere getirib cixarir Son muqavimetler Abbas Avropa dovletleri ile six diplomatik elaqeler saxlayaraq diger terefden Osmanli imperiyasi ile Amasya sulh muqavilesi esas olaraq qebul edilmek serti ile sulh imzalamaga calisirdi lakin yaxin gelecekde Osmanli ile sulhun mumkunluyu real gorunmurdu Istanbul ve Isfahan arasinda durmadan seyahet eden her iki imperiyanin diplomatlari yekun sulh sertlerinde raziliga gele bilmirdiler Sulhe engel olan esas sert Osmanli imperiyasinin Abbasin erazi elde etmesini tanimaq istememesi ve sulhu muselman birliyine esaslandirmaq isteyi idi Onlar bildirirdiler ki munaqisenin davam etdirilmesi yalniz muselman dunyasina qarsi davamli muharibe veziyyetinde olan frank hokmdarlari ile mubarize aparan muselman quvveleri zeifledecek xristianlar ve diger kafirler arasinda bednam sevinc doguracaqdi Bu arqumentin subhesizki Sefevi sarayinda mueyyen sexslere tesiri movcud idi xususen sie ulema tebeqesi sahin xristianlarla ittifaq quraraq sunni olsa bele muselmanlara qarsi mubarize aparmasini beyenmirdiler Ser Robert Sirli sulhe qarsi idi ve muharibenin davam etdirilmesini isteyirdi Muharibe lehine desteyin guclu oldugu cevrelerin bir digeri qulamlar digeri ise esasen enenevi olaraq Osmanli ile muharibelerle mesgul olan qizilbaslar idi Abbas sulh terefdarlarinin fikirlerini tamamile nezerden qacira bilmezdi Barisiq tonunu menimseyerek cavab verdi ki eger sultan geri goturduyu ve miras olaraq ozune mexsus hesab etdiyi erazilere qarsi her hansi bir iddiadan imtina ederse o zaman butun muselmanlarin xeyrine sulhu muzakire etmeye her an hazirdir Abbas Osmanli elcilerinden biri ile olan gorusunde muselman hokmdarlarinin sulh ve emin amanliq icinde bir yerde yasamalarindan ve bununla da iman dusmenlerinin planlarini puca cixarmaqdan daha yaxsi ne ola biler deye ritorik ve bir qeder de diplomatik meharetle sozune davam etmisdi Bundan sonra o Istanbula gedecek elcisini Osmanli paytaxtinda 1555 ci ilde sahin babasi I Tehmasib ile Sultan Suleyman Qanuni arasinda imzalanmis muqavile esasinda sulh ucun calissin Eger bu sertler qebul edilerdise Abbasin elde etdiyi ve 1590 dan evvel Sefevilere mesnub olan torpaqlar huquq olaraq Abbasin hakimiyyetine kececekdi Her bir halda bu teleb evvelki telebden daha mulayim teleb idi cunki o evvelki sulh telebinde ulu babasi Sah Ismayilinin atinin ayagi deyen her bir yeri teleb etmisdi ki bu da Bagdad ve Mesopotamiyanin yerde qalan qismine de iddia etmek demek idi 1608 ci ilde Osmanli bas veziri Quyucu Murad pasa Anadoludaki son usyancilari da meglub etdi ve usyancilarin minlerle terefdarlari Sefevi imperiyasina signdi Iki il sonra 90 yasli Murad pasa Osmanli ordusunun Tebrize yurusune basladi Abbas derhal yandirilmis torpaq siyasetinin tedbiq edilmesini emr etdi Tebriz yaxinliginda qizilbaslarla bas tutan toqqusmalardan ve qisin yaxinlasmasindan sonra Osmanli ordusu Diyarbekire geri cekildi Murad pasanin burada vefat etmesi yurusun de davam etdirilmemesi demek idi Abbas da Osmanli terefine sulhun imzalanacagi teqdirde Osmanliya itirdiyi torpaqlara gore kompensasiya olaraq illik 200 tay ipek vermeye razi oldu Belelikle Amasiya sulh muqavilesini yeniden quvveye mindiren sulh muqavilesi imzalandi Eslinde ise bu ateskes muqavilesinden basqa bir sey deyildi cunki Osmanli imperiyasi itirdiyi torpaqlari geri qaytarmaqda qerarli idi ve bu bir muddet sonra yeni muharibenin baslanmasina sebeb oldu Istanbul muqavilesi Sulhun sertleri bele idi Osmanli imperiyasi 1590 ci il sulhu ile elde etdiyi butun torpaqlari itirdiyini qebul etdi Iki imperiya arasinda serhed xetti 1555 ci il Amasya sulh muqavilesi ile mueyyenlesen serhedler olaraq qebul edildi Sefevi imperiyasi qazandigi torpaqlara gore Osmanli imperiyasina kompensasiya olaraq illik 200 top 59 000 kq ipek vermeyi qebul etdi Muqeddes ziyaretlere geden Sefevi vetendaslarinin seyahet yollari deyisdirildi Indi onlar Iraq evezine Suriyadan getmeli idiler Sehrizor eyaletini ele kecirenn Hilev xana ve Seyid Mubareke Sefevi imperiyasi yardim etmeyecekdi Osmanli imperiyasi eger ruslara qarsi emeliyyat heyata kecirerdise Sefevi imperiyasi onlara engel olmayacaq ruslara yardim etmeyecekdi 1612 ci il sazisine esasen movcud serhedler taninir Faktiki olaraq osmanlilar sah Abbasin tutdugu torpaqlardan el cekirler Bu sulh muqavilesi cemi 3 il quvvede qala bildi ve Abbas en evvelden odemeli oldugu kompensasiyani odemekden imtina etdi 1615 1618 ci iller muharibesi Osmanli imperiyasinin bas veziri ve 1612 ci il sulhunun esas memari Nasuh pasa 1614 cu ilin oktyabrinda edam edildi Onun xelefi Mehmed pasa 1612 ci ilde itirilmis torpaqlari geri qaytarmaqda qerarli idi O sulh muqavilesini pozmaq ucun Abbasin 1612 ci il sulhu ile nezerde tutulmus 200 top ipeyi vermekden imtina etmesini ve Osmanli mulku olan Gurcustana yurusler etmesini esas gosterdi Gurcustana olan bu yurusler 1613 1614 cu illerde olmusdu Saha tabe olan iki gurcu sahzadesi usyan qaldiraraq onlara qonsu olan lakin Osmanli sultanina tabe olan bir diger gurcu sahzadesine siginmisdi Buna cavab olaraq Abbas Gurcustanin serqine yurus etmis kilseleri mescide cevirmis usyanci sahzadelere yardim etmekde subheli bilinen her yeri dagitmisdi Bu dagidilan yerlere bezi Osmanli vassali olan bolgeler de daxil idi Bu yurus zamani qizilbas ordusu 40 min qoyun ve mal qara surusu ele kecirmis 30 min esir alib imperiyanin merkezi bolgelerine aparmisdir Osmanli imperiyasi ile munaqisenin yeniden baslamasi erefesinde Qafqazdan 15 min xristian ailesi Mazandarana kocuruldu Sahin meqsedi Xezer sahillerini abadlasdirmaq ve orada Esref Ferehabad kimi yerler insa etmek idi Bu kocurulenlerin icerisinde xristianlarla yanasi Osmanli ile emekdasliq ede bileceyinden subhelendiyi bir qeder sunni ehali ve yehudiler de var idi Bu esnada Cenubi Azerbaycan erazisindeki Sefevi Sufi ordeninin bir nece uzvunu de xeyanetde ittiham ederek edam etdirdi O onlarin sedaqetsizliyini daha ciddi hesab edirdi cunki bu sufi ustadi kimi ona borclu olduqlari mutleq itaetin pozulmasi idi I Sah Abbas sulhun pozulmasinin qarsisini almaq ucun hediyyelerle oz elcisini I Sultan Ehmedin yanina gonderdi lakin Osmanli sultani muharibeye baslamaq haqqinda qerar verdi I Sah Abbas Qasim xanla 200 tay ipeyi Osmanli sarayina gonderse de sultan qerarini deyismedi Novbeti defe gonderilen Sefevi elcisi hebs edilib zindana salindi Belelikle 1616 ci ilin aprelinde bas vezir Qara ve ya Okuz Mehmet pasanin rehberiyi ile Osmanli ordusu Erzurumdan yuruse basladi Helebden Qarsa gelen Mehmed pasa buradaki qalalari mohkemlendirerek iki quvveni Irevan ve Nehavendi ele kecirmeye gonderdi Irevan yaxinliginda kicik Sefevi quvvesi meglub edildi ve seher muhasiriye alindi Osmanlilarin lazimi muhasire silahlarindan yoxsun olmalari ile birlikde muhasiredeki qizilbaslar cesaretle muqavimet gosterirdiler Osmanli ordusu hem qizilbaslarin qefil hucumlarindan hem de soyuqdan boyuk itkilere meruz qaldilar Nehayet Mhmed pasa Irevanin muhasiresini legv etmeye ve Erzuruma geri cekilmeye mecbur oldu 1616 ci ilin noyabr ayinin 17 de o vezifesinden alindi ve yerine Damat Xelil oasa teyin edildi O serq ordularinin komandani oldu O cebheye gelmek ucun yolda olarken bolgeye hucum eden Osmanli vassali Krim tatarlarinin desteleri Genceni Naxcivani ve Culfani yagmaladi 1617 ci ilde herbi ehemiyyet baximindan ehemiyyetli bir hadise bas vermedi 1618 ci ilde Xelil pasa Sefevi imperiyasi uzerine yeni hucuma baslamaq qerarina geldi Onu Krim tatarlarinin ve gurculerin desteleri desteklemekde idiler lakin yuruse baslamamisdan evvel o Qezvindeki sahin yanina elci gondererek sulh teklif etdi ve sulhun serti olaraq sahdan ele kecirdiyi torpaqlari terk etmesini istedi Bu defe de Abbas bu defe birbasa xalqa muraciet etmeye baslayan daxildeki sulh terefdarlari ile mubarize aparmaga mecbur oldu Yaxsi formada planlanmis tebligatini ise salmaq ucun o Osmanli elcisini Qezvinin esas meydaninda atin uzerinde hem de arxasinda boyuk xalq kutlesinin toplasdigi halda qarsiladi ve elci ona sultanin mektubunu teqdim etdi Elci ona mektubu teqdim ederken Abbas artiq sulh sertlerinden xeberdar olmaqla birlikde onlari qebul etmemekde qerarli idi O mektubu ezib kenara atmaqla birlikde yuksek sesle artiq ne sulh sertleri barede esitmek ne de mektub gormek isteyirem butun olanlar eger Osmanli onlara aid olanlarla yetinmekle kifayetlense ve Sefevilere aid olan mulklere iddialarina ara verseydiler bir nece sozle yekunlasdirila bilerdi Sonda elave etdi ki eger o muharibe aparmaga mecbur edilerse axidilacaq butun mesumlarin qaninin gunahi Osmanlinin boynunadir Bele olan halda o ozunu qosunlarinin komandani yerine qoyaraq bildirdi ki Osmanli oz mal dovletine ve coxlu esgerlerine guvene biler lakin onun terefinde Allah Mehemmed ve Eli var Elci cox gumanki etrafdakilarin eside bilmeyeceyi alcaq ses tonu ile Osmanlinin bu sertlerle sulh imzalaya bilmeyeceyini bildirdikde sah muharibeden basqa yolun olmadigini elan etdi O oz doyusculerinin savas bacariqlarini Osmanli doyusculerinin bacarigi ile muqayise ederek Osmanli doyusculerini boyuk turbanlar geyinen ve soyugun qorxusundan ellerini hemin paltarlarin qollarinda saxlayanlar adlandirdi Bundan az evvel bas tutmus Mehmed pasanin ugursuz yurusunu nezerde tutaraq elciye Osmanli doyusculerinin dord nala caparaq doyus meydanindan qacdigini xatirlatdi Bundan sonra sah atini dondererek oradan uzaqlasmaga baslayan kimi oraya toplasmis kutleden Allah Allah sesleri ucalmaga basladi Bundan sonra quvvelerini seferber eden Abbas Osmanli ordusunu qarsilamaq ucun Azerbaycana yurus edir Ordusunun bir hissesi ile ecdadlarinin defn edildiyi Erdebil seherine geden Abbas buraya gelmis daha bir Osmanli elci heyetini redd edir O hetta elci erazi teleblerini redd etdikden ve Abbasdan sadece olaraq ipek xeracini odemeyi ve oglunu Istanbula girov kimi gondermeyi xahis etdikden sonra da sulh teklifinden imtina etdi Oglunun Istanbula girov kimi aparilmasi teklifine o qilincini cekerek bu menim oglumdur eger apara bilirsense apar deyerek cavab verdi O yeni ordu komandani Qaracaqay xana Osmanli ordusunun kececeyi butun yerleri yandirmagi erzaq ve ya yem axtarmaga gonderilmis Osmanli destelerine hucum etmeyi esas Osmanli ordusu ile aciq doyuse girmekden cekinmeyi emr etdi O qis geldiyi zaman soyuqlardan eziyyet ceken ve erzaq qitligi ile uzlesen Osmanli ordusu ile doyuse girmeyi planlayirdi O ehalisinin kocurulduyu Tebriz seherine Osmanli ordusunun daxil olmasina serait yaratdi Siniq korpu doyusu Hele Osmanli ordusu Tebrize daxil olmamaisdan evvel Abbasin yanina gonderilen elci yene de Xelil pasanin yanina eli bos gelmekle yanasi ona ordunun kececeyi yerlerin hamisinin qizilbas ordusu terefinden yandirildigini qizilbas ordusunun bu islerle mesgul oldugunu bildirmisdi O bir nece minlik Krim tatari destesinin rahatliqla qizilbas destelerini yaxalaya bileceyini de iddia etmisdi Bu basqini etmek mesafe uzun ve yerler quraq oldugundan redd edildi lakin sonda Xelil pasanin isteyi ile bu herbi emeliyyat plani qebul edildi Diyarbekir beylerbeyi Mustafa pasa Van beylerbeyi Almaci Mehmed pasa Sivas beylerbeyi Osman pasa Rumeli beylerbeyi Arslan pasa Heleb beylerbeyi Abaza Mehmed pasa ve Krim xani Canibey Geray Erzurum beylerbeyi Hesen pasa komandanligi altinda bu basqini heyata kecirmekle vezifelendirildiler 22 avqustda texminen 50 min neferlik Osmanli ordusu Serab bolgesine catdilar lakin bundan bir gun evvel yeniceri siralarindan qacan Qizilbas Eli bey adli bir nefer Qaracaqay xana bu basqin plani barede melumat vermisdi Sefevi ordusu Siniq korpu adlanan yerde Osmanli ordusunu gozlemekde idi Yorgun susuz ve ac olmasi ile birlikde odlu silahlardan yoxsun Osmanli ordusu Sefevi ordusu terefinden pusquya salindi ve hec doyus duzulusu ala bilmeden cemi bir nece saatliq toqqusmadan sonra qacmaga basladi Erzurum beylerbeyi Hesen pasa Rumeli beylerbeyi Arslan pasa Diyarbekir beylerbeyi Mustafa pasa oldu Van beylerbeyi Almaci Mehmed pasa ve Sirvanli Mustafa pasa esir dusdu 15 min doyuscusunun olduyu Osmanli ordusunun 500 neferi de esir dusdu Bu basqinin alovlu destekcisi olan Krim xani Canibey Geray da esir dusmek uzere iken yenicerilerin inadi muqavimeti neticesinde qurtula bildi lakin onun komekcisi Mirze bey esir goturuldu Esirler bu zaman Erdebilde olan Abbasin huzuruna gonderildi Qaracaqay beyin Osmanli ordusunun desteleri uzerinde Siniq korpu doyusunde tam qelebe calmasi xeberini alanda Abbas Erdebilden de imtina etmek erefesinde idi Neticeni nezere almaliyiq ki o Abbasin emrlerine tabe olmamis ve genismiqyasli doyuse celb edilmisdi Meglubiyyetden sonra Osmanli ordusu fikir mubadilesi ucun toplasdi Bezi komandanlar geri cekilmeyin uygun oldugunu iddia etdiler bezileri ise geri cekilmeklerinin qizilbas ordusunu daha da cesaretlendireceyini en yaxsisi ireliye dogru yurusu davam etdirmek oldugunu bildirdiler Xelil pasa bunu qebul etdi ve Osmanli ordusu Erdebile yurumeye basladi Serab muqavilesi Yurus zamani Xelil pasa yeniden elcisi Osman agani Abbasin yanina gonderdi Artiq sentyabr geldiyinde Osmanli ordusunun komandani Xelil pasa yurusunun ugursuzlugunu qebul etmis halda idi ve yeni sulh sertleri teklif etdi Sulh sertlerine gore Abbas bu ve evvelki muharibede ele kecirmis oldugu butun torpaqlarin ona mexsuslugunu yeniden Osmanli imperiyasina qebul etdirdi Bunun qarsiliginda o illik 100 tay ipeyi qarsi terefe vermeye razi oldu Evvelki muharibeni bitiren muqavilede bu 200 tay idi Hemcinin qarsiliqli olaraq esirlerinin deyisdirilmesi de nezerde tutulmusdu Hemcinin Sefevi terefi Simali Qafqazdaki Osmanli subyektlerine hucum etmeyeceyini de bildirdi Bundan sonra sah Abbas Gurcustana hucum edib onun serqini talan edir 30 min nefer dinc sakini ise esir goturur Bunun cavabinda 100 minlik Osmanli ordusu Qafqaza yollanir Ozunun enenevi taktikasina uygun olaraq Sah Abbas Qarabag beylerbeyisi Mehemmed xan Ziyadoglu Qacara emr gonderir ki Gence qalasi dagidilsin ve onun iqametkahi kocurulsun Sah Abbas aciq doyusden yayinaraq osmanli ordusunun arxa cebhe ile elaqelerini qirmaqla kifayetlenir Acliga ve bas alib geden epidemiyaya doze bilmeyen osmanlilar 1616 1617 ci ilin qisinda boyuk itkiler vererek geri cekilirler O biri il Xelil pasa osmanlilar ve Krim tatarlarindan ibaret coxsayli ordusu ile Tebrize sonra ise Erdebile hucum cekir Sah Abbas ehalisini ireliceden kocurduyu her iki seheri doyussuz terk edir Indiyecen her defe irimiqyasli doyusden yayinan Sah Abbas nehayet Siniq korpu adlanan yerde Siniq korpu doyusu dusmenle uzlesmek qerarina gelir Uzun muddetli yerdeyismelerden yorulmus osmanlilar ve Krim tatarlari darmadagin olurlar Osmanli ordusunun komandani Hesen pasa doyusde oldurulur Isgender bey Munsi yazir Xulase qizilbaslarla sulh sazisi baglayan ehd peymanin mohkemlenmesinden sonra onu pozan rumiler osmanlilar ecem diyarina lesker cekerek meqsede catmadan Irevandan geri qayitdilar Onlar bununla kifayetlenmeyib Qara Qrim tatar qebilesinin padsahi Cani bey Geray xani ozlerine komeye cagirdilar ve min iyirmi yeddinci ilde miladi 1618 19 yeniden Rum Misir Sam memleketlerinden ve serhed kurdlerinden topladiqlari boyuk ordunu bas vezir Xelil pasanin serdarligi altinda iyirmi min tatar doyusculeri ve adi cekilen Cani bey Geray ile birlikde qizilbaslar uzerine hucuma gonderdiler Ezemetli humayun Xosrovun Sah Abbasin meiyyeti de Iraqdan cixib qarsilasmaq ucun Erdebil darulirsadinda dayandilar elahezret quvvetli doyuscu destelerini Sefevi sipehsalari serdarligi altinda onlarin qarsisina gonderdi Meglubedilmez qizilbas eskerleri hemcinin Erzurum beylerbeyi Hesenpasa ve Cani bey Tatarin elli min neferden ibaret birlesmis rum ve tatar qosunlari Serab vilayetine gelib cixdilar eqbe Seblinin bu terefinde doyus sefleri bezediler Boyuk herb baslandi qeybden gelen doyusculerin komeyi neticesinde muxalifler meglub edildiler Hesen pasa Serdar moteber pasalarla birlikde olduruldu hemcinin coxlu tatar mirzadeleri ve kurd doyusculeri qetle yetirildi Cani bey Geray ise yaralanib aradan cixdi Bundan sonra osmanlilar 1618 ci ilin sentyabrinda novbeti defe sulh sazisi baglamaga mecbur olurlar Bu sulh de uzun cekmir Bu defe serti sah Abbas pozur 1622 1623 cu iller erzinde sah Abbas Iraqi Erebin Bagdad Kerbela Necef Mosul Kerkuk kimi iri seherlerini ve Gurcustanda Ahalsixi tutur Ustunden birce il kecmemis vaxtile Abbasin oz yaninda yaxsica herbi hazirliq goren Georgi Saakadze Sefevilerle mubarizeye qalxir Saakadzenin qosunlari serqi Gurcustani azad edir sonra ise Genceni tutaraq dagidirlar Sah bu usyani yatirmaqdan otru iri bir qosun gonderir ve hemin qosun 1625 ci ilin 30 iyununda Gumuslu adlanan yerde gurculer uzerinde qelebe calir Sah Qarabag hakimi Mehemmed Qulu xan Ziyadoglu Qacari qorxaqliq gosterdiyine gore hakimlikden kenarlasdirir 1623 1639 cu iller muharibesi Bagdadin alinmasi Sefevi dovleti yaranmasindan bir muddet kecdikde sonra I Ismayil Bagdadi ele kecirerek oz imperiyasina birlesdirmisdi 1534 cu ilde ise Osmanli sultani I Suleyman burani I Tehmasibden almagi bacarmis ve muhum hesab edilen seher Abbasa qeder Osmanli hakimiyyetinde qalmisdi Abbas Qendehari mogollardan alib 1623 cu ilde bu itkini mogol imperatoruna qebul etdirdikden sonra Bagdad barede herekete kecmek qerarina geldi Bu zaman saray cevrilisleri ve usyanlar Osmanli dovletini zeifletmisdi Abbas 1605 ci ilde Sufiyan doyusunde qelebe qzandiqdan sonra Osmanli elcisine dediyi kimi hele de I Ismayilin atinin ayaginin deydiyi butun torpaqlari geri qaytarmaqda qerarli idi 1612 ve 1618 ci illerde Bagdadi geri qaytarmaq mumkun olmasa da Abbas 1622 ci ilden sonra bunun ucun munbit seraitin yarandigi dusuncesinde idi Abbas ucun Bagdadi geri qaytarmaq o qeder celbedici gelirdi ki bunun ucun 1618 ci il sulhunu pozmaga hazir idi Cunki Bagdadi ele kecirmek ona Iraqda sie muqeddeslerinin mezarlarini ve ziyaretgahlarina nezaret etmeyi temin edecekdi Bura xususile Necefdeki Imam Elinin ve Kerbalada onun oglu Imam Huseynin mezarlari daxil idi Bu oz legitimliyinin cox hissesini imamlarla six elaqede olmaq iddiasina esaslandiran bir hokmdar kimi Abbasa cox celbedici gelirdi Bu hemcinin onun yaxin olmaga xususi onem veriyi sie ruhani tebeqesi ile munasibetlerini daha da yaxsilasdiracaqdi Hemcinin Bagdadin geri qaytarilmasi ile onun tebeeleri Osmanli tezyiqlerine meruz qalmadan sie ziyaretgahlarini ziyaret ede bilecekdi Bundan basqa bu bolgenin geri qaytarilmasi iqtisadi baximdan da elverisli idi Bolgenin idare olunmasindan gelen gelirler bir kenara hazirki veziyyetde sie muqeddeslerini ziyaret eden sieler imperiyadan qiymetli metal cixarirdilar tekce bunun qarsisini almaqla Abbas boyuk iqtisadi ustunlukler qazana bilerdi Imperiyanin qizil ehtiyatlari mehdud oldugu ucun Abbas kenara qiymetli metal cixarilmasina qarsi onlemler alirdi Buna misal olaraq onun Osmanli hakimiyyeti altindaki sie ziyaretgahlarina alternativ olaraq imperiyanin daxilinde olan VIII sie imami Imam Rzanin mezarini teblig etdirmesini gostermek olar Osmanli imperiyasinda son qarisiqliq 1622 ci ilin mayinda basladi Bu zaman sultanin yeniceri ocagini legv edeceyini dusunen yeniceriler qiyam qaldiraraq II Osmani bogub oldurduler Onun yerine iradesiz emisi Mustafa taxta cixarildi Bundan evvelde 1617 1618 ci illerde sultan olan Mustafanin hokmdar kimi zeif sexs oldugu belli idi Bir il sonra o yeniden amma bu defe sunni ulema terefinden hakimiyyetden salindi onun yerine qardasinin oglu Murad sultan elan edildi Taxta cixdigi zaman Muradin 12 yasi oldugu ucun onun evezinden dovlet islerini anasi Kosem Sultan yerine yetirirdi Bundan sonra Anadolunun serqinde usyanlar basladi Usyanin Bagdada da yayilmasindan istifade eden seherin polis quvvelerinin komandani Bekir el Subasi yenicerilerden destek alaraq seherin hakimiyyetini oz eline aldi Ona qarsi Diyarbekir hakimi Hafiz Ehmed pasa gonderildi Boyuk ordu ile Bagdada dogru yuruse baslayan Ehmed pasaya Bagdadi yeniden hakimiyyet altina almaq emr edilmisdi Bekir muqavimet gostermeye qerarli idi lakin tek basina qalib gele bilmeyeceyini anlayaraq serdeddeki Sefevi serkerdelerine muraciet ederek yardim istedi ve bunun qarsiliginda sahin hakimiyyetini taniyacagini bildirdi Abbas bu xeberi aldiqdan sonra oz serheddeki bolmelerine Bagdada getmeyi emr etdi Bundan xeber tutan Hafiz Ehmed pasa hem Bekirin hem de qizilbaslarin birlesmis ordusu ile doyusmeyi tehlukeli qebul etdi ve geri cekildi Bekire mektub yazaraq onun qizilbas ordusunu sehere buraxmayacagi halda Bagdad hakimi kimi Istanbulda testiq olunacagini bildirdi Evvelki movqeyinden geri cekilen Bekir sehere yaxinlasan qizilbas ordusu ile gorusmeyi evvelce erteledi daha sonra ise onlarin dusergesine odlu silahlardan hucum teskil etdi Bagdad yolunda Abbas bu xeberi aldiqdan sonra ona mektub yazaraq Ehmed pasanin teklifinin eynisini etdi yeni evvelki teklifine sadiq qalarsa sah onu Bagdad hakimi teyin edecekdi Bekirin sahin mektubunu getiren heyeti qebul etmemesinden sonra Abbas bolgeye elave quvvelerin getirilmesini emr etdi ve 1623 cu ilin dekabrinda seherin qala divarlari qarsisina catdi Buradan Bekire gonderilen mektubda ona sahin teklifi barede dusunmek ucun 3 gun vaxt verildi Bekir buna top atesleri ile cavab verdi Bele oldugu halda 3 gunun tamaminda qizilbas ordusu seheri muhasireye aldi 12 yanvar 1624 cu ilde qorcu destesinden olan qizilbaslar sehere daxil oldular iki gun sonra seher tamamile ele kecirildi 1534 cu ilde seheri qizilbaslardan ele keciren Osmanli ordusunun etdiyi kimi qizilbaslar da seherin sunni ehalisine divan tutdular Hemcinin Abbasin emri ile Bekire destek olan yeniceriler qaynar yaga atildilar Abbas bunu onlar sultana xeyanet ediblerse demeli mene de ederler deyerek esaslandirmisdi Isgender bey Munsinin bildirdiyine gore bundan sonra Abbas bolgede hem quraqliq hem de Bekirin yaritmaz hakimliyine gore yaranmis acligi ortadan qaldirmaq ucun mubarize apardi Bagdada qizilbas hakim teyin edildi sie muqeddes seherleri olan Necef ve Kerbelada yeniderqurma isleri teskil edildi Buradaki ziyaretgahlari ziyaret eden Abbas ibadet etdikden sonra veqflere boyuk miqdarda hediyyelet bagisladi Hemcinin Necefde lillenmis kanalin temirine basladildi meqsed seheri daha cox icmeli su ile temin etmek idi Abbas Osmanli yardim ordularini da meglub etdikden sonra Bagdadin simalindaki muasir Iraq erazilerini ve suretle ele kecirdi Qalalardaki hevesden dusmus Osmanli qarnizonlarini doyus yerlerini terk ederek Anadoluya cekildiler Bunlardan bir coxu hetta Diyarbekirin cenubuna qeder olan Osmanli bolgelerini yagmalamaga basladi lakin cenubdaki emeliyyatlara basciliq eden Fars eyaletinin hakimi Imamqulu xan Besreni ele kecire bilmedi Buradaki yarimusteqil Osmanli pasasi Portuqaliyadan destek alaraq Sefevi hucumlarini def etdi Besreni qorumaq ucun 5 gemi gonderen portuqaliyalilara qarsi Imamqulu xan Serqi Hindistan sirketinden yardim istese de onlardan musbet cavab ala bilmedi Osmanli eks hucumu Bagdadin itirilmesi xeberi Istanbulda boyuk ses kuye sebeb oldu Ehali sefevilerin seherde qovulmasi ucun numayis teskil etdiler Diyarbekir hakimi Hafiz Ehmed pasa bas vezir ve ordunun bas komandani teyin edilerek seheri geri almasi emr edildi Diyarbekirde ordu ve muhasire aletlerinin toplanmasina baslanildi Bu xeberler Abbasa catdiqdan sonra o osmanlilarin Azerbaycana yeni yuruse hazirlasdigini dusunduyune gore oradaki butun techizat vasitelerini mehv eletdirdi Gurcustan gelen xeberler ise urekacan deyildi Orada yeniden usyanin basladigini xeber alan Abbas Qaracaqay xani usyani yatirmaq ucun gonderdi Qaracaqqy xanla birlikde Abbasin gurcu kolelerinden olan Murav bey de gonderilmisdi Murav bey Qaracaqay xanni usyanci olmasindan subhelendiyi xeyli sayda gurcunu oldurmesine sahidlik etdikden sonra teref deyisdirerek usyancilarin yanina kecdi Sefevilerin Sirvan hakimi Yusif xanla Qaracaqay xani teleye salaraq olduren Murav bey gurcu usyanci sahzadesi Teymurazla birleserek eyaletdeki usyana rehberlik etmeye basladi Buna cavab olaraq Sefevi sulalesinden gelen ve kurekeni olan qorcubasi Isa xan Sefevini ordu komandani olaraq indiki Gurcustan bolgesine gonderildi ve Qafqaz hakimlerine onun ordusuna qatilmaq tapsirildi 30 iyun 1625 ci ilde Azerbaycandan gelen qizilbas suvarilerin yardimi ile Isa xan usyancilari darmadagin etdi lakin usyani tamamile ortadan qaldirmaq mumkun olmadi bir muddet sonra usyancilar Azerbaycan hakimi Sahbende ve ya Sahverdi xani teleye salaraq oldurduler Butun usyan boyunca gurculer yardim ucun ruslara muraciet edirdiler bu yardim gelmese de qismen Rusiyanin xahisi ile Abbas usyanci Teymurazi serqi Gurcustanin Sefevi valisi teyin edilmesine razi oldu Abbas bundan sonra gurcu valilerinin ancaq movcud sulale icerisinden secileceyini Isfahan dargasinin da Islami qebul etmis sulale uzvunden teyin edileceyini bolgenin agir vergi yuku ile yuklenmeyeciyini boynuna goturdu Bu sertleq qarsiliginda gurculer usyani sonlandirmali idiler Gurcu usyaninin genislenmesi imperiyanin diger yerlerinde de usyanlarin formalasmasina serait yaratdi Bu xususen kurdler arasinda musahide edilirdi Osmanlinin inki bas naziri olan Hafiz Ehmed pasa bu imkandan Bagdadin geri qaytarilmasi ucun bir furset kimi yararlanmaq fikrine dusdu 1625 ci ilin payizinda Diyarbekirden Osmanli ordusu yuruse baslasa da yenicerilerin bu yuruse konulsuz yanasdiqlari belli olurdu Hafiz Ehmed pasa cox gumanki sahin usyanlarla mubarize apardigina gore onun qarsisina cixmayacagini seherdeki qizilbas qarnizonunun da derhal teslim olacagini dusunurek ozu ile muhasire toplari goturmemisdi O 10 noyabr 1625 ci ilde Bagdada catdi ve yolda hec bir muxalifetle qarsilasmadi cunki butun kenardaki Sefevi qarnizonlarina sehere geri cekilmek emri verilmisdi lakin Osmanli ordusu sehere yardim ucun gonderilmis 3 minlik qizilbasin sehere girisini engelleye bilmedi Bu yardim destesi Abbas terefinden Osmanli yurusu barede xeberlerin yayilmasindan derhal sonra gonderilmisdi Diqqetini yayindiran basqa meqamlarin olmasina baxmayaraq Abbas ehtiyat ordu toplayaraq Zeynel bey Samlinin komandanligi ile sehere gondere bilmisdi Sahin evveller Avropa ve Hindistanda elcisi olmus Zeynal bey turk qizilbas tayfalarindan biri olan Samlilara mensub idi ve sahla cox yaxin olmaqla birlikde sarayda tesmalbasi vezifesini icra edirdi Bu yardim ordusu gonderildikden sonra 3 noyabrda Abbas diger ordularin onunla birlesmesi ucun dayandigi Sultaniyyeni terk etdi Bagdadin muhasiresi Osmanli ordusu ucun facievi oldu Qalaya hucumlar etdikden sonra bele qizilbaslar gece vaxti yeni min neferlik qizilbasi doyus levazimatlari ile birlikde sehere sala bildiler Yeni gelenlerin hamisi muhasire doyusunde tecrubeli idiler Hafiz Ehmed pasa Mosul ve Besreden top getirilmesi ucun emr verse de artiq gec idi Hemcinin Osmanli ordusu seheri muhasireye almaqla birlikde vaxtasiri hucumlar eden Zeynel beyin komandanligindaki qizilbaslara qarsi da doyusmeli idiler Hafiz Ehmed pasanin danisiqlara baslamaq haqqinda teklifi Abbas terefinden qebul edilse de danisiqlar tez bir zamanda pozuldu Bu meqamda Osmanli ordusu qala divarlarindan birinde oyuq acib oradan hucum etmeye nail olsalar da su ile doldurulmus uzeri ot ve samanla gizledilmis su quyularina dusun oldurulduler Nehayet toplar da gelib catdi lakin yeteri qeder barit yox idi Osmanli komandanligi oz dusergesini guclendirmek ve qalanin icindeki qizilbas qarnizonunu acliga mehkum etmek qerarina geldiler lakin neticede qizilbaslar ordunun tedaruk xettlerini kesdiyine gore onlarin ozleri xestelik ve acliqdan eviyyet cekmeye basladi Techizatlari tamamile tukenmek erefesinde olanda yeniceriler qiyam qaldiraraq Hafiz Ehmed pasani muhasireni qaldirmaga mecbur etdiler 1626 ci ilin iyulunda oz levazimatlarini yaralilarini ve xestelerini olume terk ederek Osmanli ordusu alcaldici formada geri cekilmeye basladi Abbas onlara hucum etmemeye razi olsa da Osmanli qosunlari geri cekilerken ereb ve turk tayfalari terefinden aramsiz hucumlara meruz qaldi Bezi qaynaqlara gore Osmanli ordusu Bagdadin muhasiresi ve sonradan geri cekilme zamani sexsi heyetinin yarisini itirmisdir Bundan sonra Abbasin sagligi doneminde Osmanli seheri geri qaytarmaq ucun hec bir addim atmadi Mogollarla munasibetlerI Abbas ve Sultan Cahangirin tesviri muellif Ebul Hesen Ekber sah Ekber gonderdiyi mektubda Abbasi hem ozbekler hem osmanlilar hem de daxili dusmenler uzerinde qazandigi qelebelere gore tebrik edirdi Elcilik Ekberin Abbas ucun gonderdiyi xeyli sayda qiymetli hediyyeleri de saha teqdim etdiler Sah hediyyelerle o qeder de maraqlanmadi birce hediyyeler icinde olan qilinc onun diqqetini cekdi ve Ekberin Emir Teymurun soyundan geldiyi ucun qilinci geleceye dair yaxsi bir isare olaraq qebul edib yaxindan maraqlandi Mogol elcisi Irevan tutulana qeder sahin dusergesinde qaldi ve seher ele kecirilenden bir ay sonra geri donmelerine iceze verildi Abbas elcilik heyeti ile dostcasina davransa da onlari qarsilamaq ucun xususi merasim teskil etmedi O hakimiyyete yeni cixan zaman Ekberin sarayinin buna reaksiyasindan narahat olsa da indi ozunu daha guclu hiss edirdi ve mogol imperatorunun Qendehara sahib olmasindan da narazi idi 1618 ci ilde Osmanli imperiyasini bir daha meglub edib sulhe mecbur eden Abbas hokmdarliginin en mohtesem elciliyini qebul etmek ucun Qezvine qayitdi Bu elcilik heyeti Boyuk Mogol imperatoru Cahangir terefinden gonderilmisdi ve mogol esilzadesi Xan Alem terefinden rehberlik edilirdi Xan Elem meshur nesle sahib idi ve onun ulu ecdadlari Abbasin boyuk ilham aldigi ve sevdiyi tarixi sexsiyyet Emir Teymurun xidmetcileri olmusdular Ispan elcisi Fiqueroa da hemin zaman Abbasin sarayinda idi ve o Xan Alemin mirvari sirgalar taxdigini qiymetli daslarla bezedilmis xencer dasidigini ve Isfahandaki hind tacirleri terefinden inanilmaz derecede zengin kimi tesvir edildiyini bildirmisdir Alami 800 e yaxin xidmetci ve bir nece yuz gozetcinin musayieti ile Hindistan faunasinin ekzotik kolleksiyasi musayiet edirdi Elcilik heyetinin Isfahana gelisini oz gozleri ile goren Isgender bey Turkman yazir ki heyetde qizil hovdelerle techiz edilmis ve her cur bezeklerle bezedilmis 10 neheng fil pelenglerin leopardlarin antiloplarin gergedanlarin danisan quslarin ve muxtelif nov zibilleri ceken su camislarinin daxil oldugu muxtelif heyvanlar da olmusdur Heyetin uzvlerinden biri de mogollarin saray ressami Bisan Das idi O Sefevi imperiyasinda olarken bir nece sekil cekdi ve onlari Cahangir saha apardi Cekdiyi sekillerin sirasina Abbasin da sekli daxil idi Elciliyik heyetinin bu qeder genis ve temteraqi olmasi subhesizki Abbasi tesirlendirmek ucun idi Cunki Cahangir bele bir elcilik gondermekle Abbasa olan oz ehtiramini gostermeye calismaqla birlikde onu coxdandir gozlenilen Qendehari geri alma isteyinden el cekmeye sovq etmeye calisirdi Qendehar iki imperiya arasinda olan ticaret yollarinin kesismesinde yerlesirdi ve ikili ticaret ucun muhum seher hesab edilirdi Abbas Qendehari geriqaytarmaq meselesinde qeti olsa da helelik mogollarin dostlugunu qoruyub saxlamaga can atirdi cunki bu onlarin ozbeklerle ona qarsi ittifaq yaratma ehtimalini azaldirdi Hemcinin Abbasin Heratda boyumus olmasi inistinktiv olaraq mogollari ozune heyran etmesine yol acirdi cunki bu seher bir zamanlar mogollarin ulu ecdadlarinin hokmranliq etdiyi paytaxtlari olmusdu Abbas bunu legitimliyinin muhum menbeyi hesab edirdi ve getdikce oz neslini boyuk turk monqol fateh ile elaqelendirmeye calisirdi O 1603 1604 cu ilin qisinda Irevani muhasireye alarken ona bas ceken mogol sefirliyinin getirdiyi hediyyeler arasinda olan qilinci yaxsi elamet olaraq goturdu cunki onun dediyine gore bu Teymurun neslinden olan biri terefinden gonderildiyine gore xususi idi Abbasin Emir Teymura olan xususi maragindan xeberdar olan Cahangirin ona gonderdiyi hediyyelerden biri de Emir Teymur ve onun neslinden olan sexslerin 240 nadir portreti idi Abbas Xan Aleme hem Qezvinde hem de Isfahanda hormetle qarsiladi Xeyli sayda insan piyada ve at uzerinde seherden aralanaraq elciliyin heyetinin sehere gelisine tamasa elemeye getmisdi Daha sonra minlerle ciraq ve samla isiqlandirilan Kral Meydaninda ziyafetler ve muxtelif eylenceler o cumleden gece okuz doyusleri teskil edildi Bu senliklere qatilan Fiqueroanin bildirdiyine gore Xan Alem cox yaxsi yumor qabiliyyetine sahib olmaqla birlikde hem de yaxsi dost idi ve Abbasla yaxsi yola gedirdi Figueroaya gore sah tez tez onu ele salir ve onunla zarafatlasirdi tekce sozlerle deyil hem de saqqalindan tutaraq ciyinlerine vuraraq Abbasin beyenmediyi yegane sey Xan Alemin siqaret cekme verdisi idi ki o iki fut uzunlugunda qizil boru ile tustu buludlari cixaraarq uzaqda oturanlarin da narahatligina sebeb olurdu Figueroa deyir ki Abbas qonaqlarina qarsi cox mehriban olsa da buna qiciqlandigini gizletmekde cetinlik cekib Muzakireler zamani Abbas yeniden Qendehar meselesini acdi ve bu seherin Xorasanin bir hisse olduguna gore onun irsi bolgesi oldugunu bildirdi O iki imperiyanin da maraqlarinin Cahangirin bu oz serhedlerinden uzaqda yerlesen ve iki dovletinde munasibetlerinin daha da yaxsilasdirmasina engel olan seheri geri vermeyi gerekdirdiyini bildirdi Bu mesele Abbasin elcisi Zeynal beyin Boyuk Mogol imperiyasina olan seferi zamani nezaketli formada yeniden gundeme getirildi Zeynal bey bundan evvel Abbas terefinden Avropaya elci olaraq gonderilmisdi 1619 cu ilde ise Xan Alem ile birlikde mogollarin sarayina gonderildi Iskender bey Munsi Abbasin Zeynel beyi elci ucun lazim olan keyfiyyetlere malik olduguna gore secmisdir O daxili uygunluq ferasetlilik alicenabliq tebii gozel davranis ve mukemmel unsiyyet bacariqlarina malik idi Bundan elave o sahin tam etibar etdiyi bir adam idi Oz novbesinde Zeynal bey bir sufiden gozlenilen sedaqetlilik ve sadiqliye esaslanaraq ali ruhani rehberinin mursudu kamilin ve xeyirxahinin xidmetinde ne canini ne de malini esirgememekde qerarli idi Zeynal beyin elciliyi de Xan Alemin elciliyi kimi ezemetli hazirlanmisdi ki Sefevi imperiyasinin gucu asagi qebul edilmesin Qendehar Sah Tehmasib ve Humayun Novruz senliyinde Isfahanin Cehel Sutun sarayinin divarinda eks etdirilmis resm Boyuk Mogol imperiyasi ile Sefevi imperiyasinin munasibetleri Sah Ismayil dovrunde muttefiqliye esaslanirdi Emir Teymurun soyundan gelen Mogol sulalesi babalarinin Orta Asiyada yerlesen taxtini geri qaytarmaq isteyirdi ve bunun ucun Sefevi imperiyasi birlikde fealiyyet gosterirdi Sah Tehmasib dovrunde ise ortaq ozbek dusmenlerinin movcudluguna baxmayaraq boyuk siyasi ve iqtisadi merkez olan Qendehar seherine hakimlik ugrunda mubarize baslandi ve seher elden ele kecdi Sah Tehmasib Qendehari geri qaytarmaq ucun 1537 ci ilde yuruse basladi Qendeharin mogol hakimi Xace Kalan muqavimetsiz seheri qizilbaslara teslim etdi Sah Budaq xan Qacari seherin hakimi teyin etdi lakin 1538 ci ilde Mogol padsahi Humayunun qardasi Mirze Kamran qosunla Qendehara gelerek qizilbaslari oradan sixisdirdi Sefevi Mogol munasibetlerinde Humayunun herbi yardim haqqinda xahisle I Sah Tehmasibe muraciet etmesi elametdar hadise oldu Humayun efqan hakimi Sirxan terefinden darmadagin edilmis ve hetta ona qarsi cixis etmis qardaslari da onu tek buraxmisdilar Veziyyet o derecede agirlasmisdi ki o arvadi qulluqcusu ve 40 etibarli adaminin musayieti ile Sefevilerin erazisinde teqibden yaxa qurtarmaga mecbur olmusdu 1544 cu ilde Humayun Sistan hakimi Ehmed Sultan Samli terefinden padsaha layiq temteraqla qebul edilerek Herata yola salinmisdi Humayun onu qarsilamaq ucun oz meiyyeti ile seher hududlarindan xeyli kenara cixmis Xorasan beylerbeyi Mehemmed xan Serefeddin oglu terefinden de boyuk ehtiramla qarsilanmisdi166 Humayun bir nece gun Heratda qaldiqdan sonra sahin yanina hereket etdi Sultaniyyenin yaxinliginda Sorluq yaylagindaki sah dusergesinde Humayunu sahin qardaslari Behram ve Sam vezir Qazi Cahan qorcibasi Sevindik bey ve dovletin diger yuksek rutbeli adamlari qarsiladilar Sonra Humayun sahdan ayrildi Tebriz ve Erdebile yollandi Humayun Erdebilde Seyx Sefieddinin turbesi qarsisinda bas eydi bundan sonra ise saraya qayitdi Muxtelif melumatlara gore I Sah Tehmasib terefinden Budaq xan Qacar ve Sahverdi bey Ustacli basda olmaqla 6 minden 12 min neferedek qizilbas Humayunun serencamina verildi169 Humayun hemin herbi yardimla Hindistana yola dusdu oz dusmeni Sirxani darmadagin etdi ve taxt taci ozune qaytardi O bu komeyin muqabilinde her il 40 min tumen gelir veren Qendehari Sefevilere guzeste getdi Hemcinin Humayun sieliyi qebul etmeyi de ohtesine goturmusdu Lakin Humayun Hindistana geri donub taxtini geri aldiqdan sonra yeniden sunniliye kecir lakin onunla birlikde Hindistana gelmis sexsleri sunniliye kecmeye mecbur etmir Qendeharin verilmesi ile de bagli problem ortaya cixir Qendehar seherinin verildiyi Sefevi sahzadesi Murad Mirze razilasmaya gore Sah Tehmasib Qendeharin mehz oglu Murad mirzeye guzeste gedilmesini istemisdi qisa muddet sonra vefat edir ve seher iki imperiya arasinda mubahise menbeyine cevrilir Mogollar seherin sadece Murad Mirze yasadigi teqdirde Sefevi imperiyasina aid oldugunu iddia etdikleri halda Sefevi imperiyasi seherin ebedi olaraq onlara verildiyini iddia edirdi Tehmasib ozunun seher uzerine ilk yurusunu 1558 ci ilde Humayunun olumunden sonra heyata kecirdi ve seheri geri qaytardi I Abbas dovrunde 1595 ci ilde seher yeniden mogollarin eline kecdi I Abbasin bunu duzeltmek isteyi mogollarlarla 1622 ci ilde muharibenin baslanmasina sebeb oldu 1605 ci ilde Heratin hakimi Huseyn xan Qendehar seheri uzerine yurus ederek orani muhasireye aldi lakin qalanin mogol hakimi Sah bey Xanin inadkar muqavimeti ve bunun ardinca da guclu mogol ordusunun yardima gelmesi neticesinde Sefevi ordusu geri cekilmeye mecbur oldu Sah Abbas Osmanli uzerindeki qelebeden sonra mogollar uzerine yeni bir muharibeye basladi 1621 ci il 20 mayda I Abbas komandanliginda Qendehara catan Sefevi ordusu derhal seherin muhasiresine basladi Seherin muhasireye alinmasi xeberi ona catmasina baxmayaraq mogol hokmdari Cahangir reaksiya gostermeye gecikdi ve elave quvve gondermedi Seherin mudafiesinde qalan 3 min neferlik kicik qarnizon ise uzun muddet muqavimet gostere bilmedi Imperator oglu ve veliehdi olaraq qebul edilen Xurremden yardim ucun toplanmis orduya komandanliq etmeyini istedi Bu zaman Dekanda Manduda olan Xurrem saraydan uzaqda olduguna gore gucunu itireceyinden ehtiyat ederek bundan yayindi Mogollarin qaladaki qarnizona yardim ucun topladigi ordunun zeif oldugu qisa zaman sonra belli oldu 45 gunluk muhasireden sonra 22 iyunda qala teslim alindi Bundan qisa muddet evvel ise Sefevi ordusu terefinden ele kecirilmisdi Qendeharin hakimi Abbas terefinden Genceli xan Zig teyin edildi Sehere Sefevi qarnizonu ve qarnizon ucun lazim olan cebhexana yerlesdirildikden sonra Abbas Gur yolu ile Xorasana geri qayitdi Geri donus yolunda olarken o Cagcaran ve Garcistanda muqavimet gosteren emirler tabe edildi Bu zaman mogollarin baslari oz daxili meselelerine qarisdi ve lazimi muqavimeti gostere bilmediler Beleki Xurrem usyan qaldirmis ve paytaxta dogru yuruse cixmisdi Qendeharin ele kecirilmesinden sonra Abbas Cahangirin yanina elci gondererek yalniz ona mensub olani geri qaytardigini ve bundan artiginda gozu olmadigini bildirdi Belelikle 1623 cu ilin yazinda mogol elcisi I Abbasin dusergesine geldi ve mogol imperatorunun Qendehari itirdiyini qebul etdiyini bildirdi Belelikle Sefevi imperiyasi ile Mogol imperiyasi arasindaki munaqise sona catdi Abbas ozunun usaqliq dostu Genceli xani Qendehara hakim teyin etdi ve o 1624 1625 ci ildeki olumune qeder seherin hakimi oldu Rusiya ile munasibetlerGenc I Mixail Fyodorovic Romanov 1602 ci ilde Praqadan Muqeddes Roma imperatoru II Rudolfun emri ile Sefevi imperiyasina sefer eden Tektander Abbasla gorusub geri qayidarken Mehdiqulu bey Cigatay da onunla birlikde Avropaya gonderilir Bu elciliyin esas hedefi Osmanli imperiyasina qarsi Avropa dovletleri ile Sefevi imperiyasinin ittifaqini formalasdirmaq idi Tekatanderle Mehdiqulu bey Moskvada Rusiya cari Boris Qodunovu ziyaret etmisdir Bu ziyaretin meqsedi Abbasin Mehdiqulu beyi Osmanli uzerindeki parlaq qelebesi barede rus carini melumatlandirmagi emr etmesi olmusdu Car bu xeberi esitmekden memnun oldu ve 5 min nefer doyuscu ile bir nece topu ona Derbendi geri qaytarmaga yardim etmesi ucun gondereceyini bildirdi Her iki elci 24 avqust 1604 cu ilde Moskvani terk etdiler 1617 ci ilde Abbas Rusiyanin ilk Romanov sulalesinden olan Mixailin gonderdiyi elciler terefinden ziyaret edildi Sah elcileri qarsilasamaq ucun taxtina cixdiqdan sonra diplomatik fikir alis verisi basladi Ruslarin gonderdiyi heyet kicik miqyasli ve esasen kommersiya xarakteri dasiyirdi bu donemde Sefevi tacirleri sahin sexsi hesabina ipek satir ve bunun muqabilinde xezler ov sahinleri ve silahlar alirdilar Hemcinin her iki terefde de Osmanli imperiyasina qarsi ittifaq formalasdirmaq dusuncesi movcud idi Diger terefden Abbasda ruslarin oz tesir dairelerini Qafqaza dogru genislendirmelerine gore narahatliq movcud idi Bundan basqa Sefevi imperiyasinin Rusiyaya olan maragi sonuncuda Mixailin taxta cixmasina getirib cixaracaq qarisiqliq dovru basladiqdan sonra azalmisdi Ivan Ivanovic Cicerinin basciliq etdiyi bu sonuncu rus elcilik heyeti Abbasa hediyye olaraq ov sahinleri getirmisdi ve Abbas bu quslari Xan Aleme hediyye etdi Abbas ruslarin elciliyi ile o qeder derinden maraqlanmadi cunki bu zaman o tezlikle hakimiyyetinin boyuk zeferlerinden birini getirecek Avropa ile munasibetleri inkisaf etdirmekde daha cox maraqli idi Dekke dovletleri ile munasibetlerI Sah Ismayilin legitimliyin simvolik acarini Bicapur Sultanliginin hokmdari Yusif Adil Saha gondermesinin tesviri 1680 ci illere aid miniatur Dekkende bir nece sie dovletinin yaradilmasi ile Sefevi imperiyasi ozunu sie dunyasinin ortasinda oldugunun ferqine vardi Sefevi sarayina diger sie dovletleri terefinden dovletcilik sahesinde beledci kimi yanasir ve ondan qezebli sunni dunyasi na qarsi qorunma isteyirdiler Bu sultanliqlar muasir merkezi ve qerbi Hindistanda XVI esrde Behmeni sultanliginin parcalanmasindan sonra meydana cixmisdi ve esas sahil xettlerine nezaret etmekde idiler Bu sultanliqlardan ikisi Ehmednaqar ve Qolkonda sultanliqlari I Sah Ismayilin muvafiq addimindan sonra onlar da sieliyi dovletin resmi mezhebi elan etdiler Lakin buna baxmayaraq Qaraqoyunlu sulalesinden olan Sultanqulu Baharlu babalari olan Qara Mehemmedle Qara Yusifin sieliyi Sah Ismayildan daha evvel qebul etmesi ile fexr edirdi O deyirdi Peygembere ve onun canisini Eliye de and icdim ki eger ne vaxtsa istiqlaliyyet elde ede bilsem mominlerin bayraqlarinin indiyedek dalgalanmadigi yerlerde on iki imamin ardicillarinin imaninin yayilmasina komek edeceyem amma sen ele bilme ki men bu fikri Sah Ismayildan goturmusem bilsinler ki men ondan evvel Sultan Yaqubun dovrunden ata babalarimin imani oldugu kimi on ikinin Allahin onlara salami olsun dinine etiqad etmisem Indi menim yuz yasim var onun coxunu heqiqi dinin qanunlarini teblig etmeye hesr etmisem indi ise xarici alemden uzaqlasib qalan gunlerimi dua ile kecirmek isteyirem Ozude Azerbaycan turklerinden ve Qaraqoyunlu neslinden olan Ibrahimqulu Qutbsahin Qolkondadan Sefevi sahi I Tehmasibe gonderdiyi mektubda deyilir Ibrahimqulu Qutbsah ilahi komek ve sah lutfu ile qelebe bayragini qaldirdi O Pleiades duyunune yigilmis dusmen siralarinin Ursanin quyrugu kimi sepelenmesine sebeb oldu Indi o rehberliyin ohdeliklerini yerine yetire ve kohne elaqeleri yenileye bilir Acigi bizden evvel hec kim bu torpaqlarda Imami eqidesinin tebligat bayragini qaldirmayib Bizden evvel hec kim ezemetli On iki xutbeni yaymayib Bu boyuk eqidenin esaslarini ve bu ali seriet hokmlerini mohkemlendirmek ucun gunden gune boyuk seyler gosteririk Bicapur seherinin seher divarlarinin tesviri Yakov Baltazar Piters terefinden 1690 ci illerde cekilmisdir Dekken hokmdarlarindan olan sie Eli oldukden sonra yerine II Ibrahim kecdi I Eli ve II Ibrahim bir birinden cox da ferqlenmirdiler Her ikisi sielikle bagli idi ve sufi ovliyalari ile elaqe saxlayaraq Sefevilerle mehriban munasibetde idiler Sultanlarin Sefevilere munasibetde resmi cixisi tekce siyasi deyil hem de ideoloji cehetden imperiya ile ittifaqin birbasa ifadesidir II Ibrahimin 1623 cu ilin evvelinde I Sah Abbasa gonderdiyi mektubunda yazilir Dekkan torpaqlari Iraq Fars Xorasan ve Azerbaycan eyaletleri qeder Sefevi imperiyasinin bir hissesidir Buna uygun olaraq xutbede Sefevi hokmdarlarinin adlari oxunmus ve gelecekde de oxunacaqdir Bizim ecdadlarimiz bu erazileri idare etmek ve onlari qorumaq ucun Elahezretin ecdadlari terefinden teyin edilib Demeli bizim vezifemiz Elahezretin adi ile olkeleri idare etmek ve onlari xarici tecavuzden qorumaqdir Mektubdan basa dusulur ki Bicapur eslinde sunni olan hokmdari yalniz Bicapur hokmdarlari olan Adil Sahilerin hakimiyyete gelmesindeki rolunu qebul etmekle qalmir hem de xutbelerde bunu ifade etmekle suverenliyin Sefevi imperiyasina kecmesinden memnun qaldgini bildirir Sunni hokmdarinin sie xutbesini qebul etmesi bezilerinin naraziligina sebeb olub Bu yeni xutbelere yanasmada onun xususi ehemiyyetinin vurgulanmasi bezileri terefinden xususile Dekkanin butun simvollari ile birlikde Sefevi imperiyasinin asililiginda olmasi kimi yozulmusdur 1631 ci ilde Mogol Imperatoru Sah Cahanin bolgeye qarsi boyuk bir kampaniyaya basladigi zamanda Cenubi Hindistandaki Dekken yaylasinda siyasi nizam ehemiyyetli deyisiklikler erefesinde idi Veziyyetin ciddiliyini derk eden Qolkonda sultani Abdulla Qutb Sah Heyderabaddaki sarayinda asagidaki cixisi etdi Onun saray tarixcisi Nizameddin Ehmed Sirazi ondan sitat getirir Bizim sanli ecdadimiz Hindistan hokmdarliqlarinin fatehi ve hakimi sahib i keran peygemberin mominlerin rehberi Elinin Heyderin pak ruhunun ve On iki imamin muqeddes ruhlarinin komeyi ile rezil kafirlerin ve alcaq hindularin bascilarinin bas ve boyunlarini oz gucu ve sucaeti Zulfiqar kimi qilinci ile vurdu Belelikle oz seltenetini feth etdi Muhemmed qovmunun adet enenelerini ve Elinin imanini yaydi Sultan bu kritik meqamda bele cixis ederek eslinde oz dovletinin varligini ve mahiyyetini sielik prizmasindan esaslandirmaga ve qorumaga calisirdi Bu ritorika ile cixis etmek Dekkan saraylari ucun qeyri adi hesab edilmezdi ve cox gumanki daxili auditoriya ucun nezerde tutulmusdu Nehayet veziyyet agir gorunende saray uzvleri xususen de sultanliga hec bir xususi bagliligi olmayan zadeganlar bezi saray eyanlari kimi Qaraqoyunlu neslinden gelen Qutbsahilerin ve ya diger adlari ile Adil Sahilerin sarayini terk ederek Mogollara qosulmaq imkani elde etdiler Texminen iyirmi ilden sonra Mir Cumle kimi taninan Mehemmed Seid Sehrestani bu yolla meshurlasdi Buna gore de Sultanin niye onlarin desteyine layiq oldugunu xatirlatmaq lazim idi Bununla bele bu deyim yalniz daxili islerle mehdudlasmirdi Oxsar dil Dekken sultanliqlari elece de onlarla Sefeviler arasinda diplomatik yazismalarda genis istifade olunurdu Veziyyeti qarisiq eden bir diger meqam ise bu yazismalarda tekce sie uslubunda mektublasmalarin olmamasi idi cunki mektublarda aciq bir dille Sefevi ustunluyunun qebul edilmesi hiss edilirdi Avropa ile munasibetlerSefir Huseyneli bey Bayat I Abbas terefinden 1599 cu ilde Osmanli imperiyasina qarsi Avropadaki bezi quvveler ile muttefiq olmaq ucundiplomatik heyet gonderildi Demek olar ki yarandiqlari ilk donemden etibaren Sefevi imperiyasi Osmanli imperiyasi ile muharibe veziyyetinde idi Muharibe fasilelerle bir esre yaxin idi ki davam etmekde idi Sonuncu defe 1590 ci ilde imzalanmis Istanbul muqavilesi Sefeviler ucun agir sertlerle imzalanmisdi ve I Abbas itirdiyi torpaqlari geri qaytarmaq barede planlar qurmaqda idi Sefaretler Ser Entoni SirliEsas meqaleler Sefevilerin Avropa sefareti 1599 1602 ve Sefevilerin Avropa sefareti 1609 1615 Heyetin qarsisinda qoyulmus en boyuk meqsed Osmanliya qarsi Sefevi imperiyasi ile ittifaq baglayacaq onunla eyni zamanda Osmanli imperiyasina muharibe elan edecek quvveler tapmaq idi Sefaret heyeti bir sefirden ve onun 4 katibinden ibaret idi Heyetin sefiri Huseyneli bey Bayat onun birinci katibi Oruc bey onun oglu Sultaneli bey Huseyn Eli beyin qardasi oglu Eliqulu bey ve basqa iki neferden ibaret idi Heyete ingilis maceraperest Ser idi O 1599 cu ilin mayinda 25 nefer basqa ingilisle birlikde Venesiyadan gelmis ve Sah I Abbasin sevimlisi olmusdu Buna qeder de Ingiltere ile Sefeviler arasinda bir nece elaqe olmusdu Bu elaqe Kralica I Yelizavetanin 1562 ci ilde gonderilmis sefiri Entoni Cenkinson vasitesiyle olmusdur Heyetin 8 Avropa sarayina sefer etmeleri planlanirdi Bundan basqa bir xususi sefer de planlanmisdi Beleki bir nefer rus cari Boris Qodunovun sarayinda daimi Sefevi sefiri kimi qalmaq ucun ora gedecekdi Heyet yalniz 3 alman dovleti italyan ve ispan saraylari ile goruse bildi Evvelceden ziyaret etmek ucun nezerde tutulmus Fransa Ingiltere Sotlandiya ve Polsa saraylarina getmek plani ise yolda olarken legv edildi Robert Sirli 1599 cu ilin iyulunda heyet Hesterxana yola dusdu Onlar 1599 cu ilin noyabrinda Moskvaya catdilar Uzun seferden sonra 1600 cu ilde Bohemiyaya Praqaya catan heyet orada imperator Rudolfla gorusub qisi oada kecirdiler 1601 ci ilin yazinda Munhene yola dusen heyet orada kecmis Bavariya hersoqu II Uilyam ile gorus kecirdi Daha sonra Italiyaya gedib orada Mantuada Mantua ve Montferratin hersoqu olan Vencenzo Qonzaga ile gorusuldu lakin sefirlik Osmanli imperiyasinin sefirliyi ile gorusduyunu bildirerek Sefevi elcilerini qebul etmekden imtina eden Venesiya doju ile goruse bilmedi Romada iken Papa VIII Klement elcilik heyetini qebul etdi ve terefler arasindaki goru uzun muddet davam etdi Heyetin sonuncu tapsirigi Ispan krali ile gorusmek idi Ispaniyaya geden heyet orada III Flipple gorusdu ve ondan Hormuze gede bilmek ucun icaze istediler Kral onlari Portuqaliya uzerinden deniz vasitesiyle Iran korfezine aparacaq neqliyyat vasitesi temin etdi Lakin son insidentde sefirliyin uzvlerinden biri dindar molla Meridada bir ispan terefinden bicaqlanaraq olduruldu Tezminat almaq ucun muzakirelerden sonra sefirlik 1602 ci ilin evvelinde Lissabondan Sefevi imperiyasina yola dusdu Bu elcilik hec bir zaman vetenine done bilmedi onlari dasiyan gemi Afrika etrafinda iken qezaya ugradi ve batdi lakin elciliyin gorduyu isler Avropa ile Sefevi imperiyasi arasinda elaqelerin mohkemlenmesinde muhum rol oynadi ve Avropada Sefevi medeniyyetine boyuk maragin yaranmasina sebeb oldu Bu Uilyam Sekspirin 1601 1602 ci illerde yazdigi On Ikinci Gece serinde Sofi obrazinin peyde olmasinda ozunu eks etdirir Sofi avropalilarin Sefevi sahina verdikleri ad idi Hemcinin Sefevi elcilerinin Avropa seferinden sonra orada kisiler ucun dabanli ayaqqabilar geyinmek deb oldu I Abbas terefinden 1609 cu ilde Avropaya yeni bir elcilik heyeti gonderildi Diplomatik numayende heyetinin gonderilmesinde meqsed Osmanli imperiyasina qarsi Avropa dovletlerinin desteyini qazanmaq idi Heyete ingilis olan Robert Sirli rehberlik etmisdir Sah Abbasin Avropaya gonderdiyi 1609 1615 ci iller elciliyinin resmini ceken resmin adi Allegorie de l Occasion Sefaret heyeti Krakov Praqa Florensiya Roma Madrid Londona getdikden sonra Sefevi imperiyasina Boyuk Mogol imperiyasi vasitesiyle geri donduler Robert Sirli Osmanli imperiyasi ile davamli toqqusma halinda olan bu olkelerde cox yaxsi qarsilandi Krakovda onun serefine qonaqliq verildikden sonra Praqada cengaver elan edilmisdi Bundan basqa Muqeddes Roma imperatoru II Rudolf terefinden 1609 cu ide Palatin Qraf elan edildi Bundan sonra heyet oz fealiyyetini davam etdirerek Florensiyaya Milana ve Romaya getdi Romada Papa terefinden qebul edildikden sonra Ispaniyaya getdiler 1611 ci ilde Sirli Ingiltereye catdi lakin Levant sirketi ona qarsi muxalifet teskil etdi Cunki bu sirketin Osmanlilarla boyuk menfeetleri movcud idi Bundan sonra Sirli deniz yolu ile Umid burnundan kecerek Hindistanda quruya cixdilar Hind cayinin okeanla birlesdiyi yerde quruya cixan Sirliye qarsi portuqaliyalilarin sui qesd cehdi oldu lakin bundan sag cixmagi bacaran Sirli arvadi ile birlikde 1615 ci ilde Isfahana cata bildi Onun sefaret heyetine daxil olanlarin hamisi ise yolda olarken sui qesdle zeherlenerek oldurulmusduler 1616 ci ilde ile I Abbas arasinda ticaret muqavilesi imzalandi Bundan sonra 1622 ci ilde Ingilis Sefevi birlesmis quvveleri portuqal ve ispanlari Iran korfezinden qovub cixardilar Bu Hormuzun geri qaytarilmasi ile mumkun oldu Hormuzun ele kecirilmesi Ost Hind sirketine Sefevilerle ticareti inkisaf etdirmek ucun munbit serait yaratdi Ingilisler hazir geyimleri ve diger memulatlari ipekle deyisdirirdiler lakin bezi cetinlikler hele de qalmaqda idi Ingilis maceraci Robert Sirli de bu ticaret elaqelerinin inkisafinda maraqli idi Muqeddes Roma imperiyasi Aegidius Sadeler terefinden 1605 ci ilde cekilmis Mehdiqulu beyin portreti Elcilik 1602 ci ilin 27 avqustunda II Rudolfun paytaxti Praqa seherinden sefere baslamisdir Elciliyin meqsedi Osmanli Imperiyasina qarsi mubarizede Avropa gucleri ile Sefevi imperiyasi arasinda ittifaq haqqinda ilkin razilasmanin tesdiqlenmesi idi Gorunur elciliyin katibi vezifesi Georges Tektandere hevale edilmisdi Cunki elciliyin rehberi olan Stefan Kakas Lenkeran erazisinde olarken vefat etmisdir Olumunden evvel o elciliyim vezifesini tamamlamaq ucun Georgesin rehber olmasi barede yazili emr hazirlamisdi Abbas Tebrizi aldiqdan sonra ele oradaca bu elcilik heyetini qebul etdi Elcilikden yalniz sag qalmagi bacaran iki nefer olmusdu Bu elcilik Ser Entoni Sirli ile Huseun Eli beyin Praqa seherini ziyaretlerine cavab mahiyyeti dasiyirdi Tektander Abbas terefinden qebul edildikde fiziki olaraq pis veziyyetde idi ve sahin qebulunda sinirlerine toxunacaq basqa bir hadise yasadi Sah Osmanli esirlerinden birini oraya getizdirib iki qilinc istedi ve qilinclardan birini secerek hemin Osmanli esgerinin basini kesdi Bu zaman imperatoru II Rudolfun Osmanli imperiyasi ile sulh imzaladigindan Abbasin xeber tutmasindan subhelenen Tektander ikinci qilincla oz basinin sah terefinden kesileceyini dusunmeye basladi lakin sah qilincla ona teref cevrilerek gulumsenerek deyir ki xristianlar da Osmanlilarla mehz bele davranmalidirlar Tektanderin behs etdiyi bir hekayeye gore Irevanda xalca uzerinde sahla birlikde oturarken bir nece Osmanli doyuscusu sahdan merhemet dilemeye gelmis ve sahin Tektander oldugunu zenn ederek onun ayaqlarina qapanmisdirlar Cunki Tektander bardas qurub otura bilmediyi ucun ayaqlarini sahinkindan daha uzun acmis ve sahdan daha yaxsi geyinmisdi Tektandee bu hadiseye sahin cox gulduyunu qeyd etse de onun Osmanli doyusculerine merhemet edib etmediyini qeyd etmemisdir Tektander sahla kecirdiyi vaxtdan sonra onu dostcanli ve eylenceli centlmen deye tesvir etmisdir Tektander Abbasin Simali Azerbaycandaki Osmanli ordusuna qarsi olan hucumunda da istirak edir ve Irevan muhasireye alindiqdan sonra Xezer sahili ile simala gedir Sah I Abbas Mehdiqulu beyi onunla birlikde Rusiya carligina gondermisdir Bunun sebebi Abbasin rus cari Boris Qodunovu qizilbas ordusunun Osmanli uzerinde qelebe qazanmasi barede melumatlandirmaq isteyi idi Car bu xeberi esitmekden memnun oldu ve 5 min nefer doyuscu ile bir nece topu ona Derbendi geri qaytarmaga yardim etmesi ucun gonderdi Moskvaya Mehdiqulu beyle birlikde geden Georges Tektander Haynrix fon Loqaunun basciligi ile II Rudolfun Boris Qodunovun yanina gonderilmis sefirliyi ile eyni vaxtda Moskvaya geldi Bu elcilik 24 avqust 1604 cu ilde Moskvadan cixaraq oz vetenlerine donduler ve Tektander de onlarla getdi Ilin sonunda onlar Praqaya catdiiar 8 yanvar 1605 ci ilde Tektander imperatora seyahet hesabatini teqdim etdi Gorunur bu hesabat 1609 cu ilde Tektander terefinden Meyssende derc edilmisdir Bu hesabat bu basliq altinda nesr edilmisdir Iter persicum Isanin dogulmasindan sonraki 1602 ci ilde Zati alileri imperatorun II Rudolf emri ile esilzade Zalonkemeniden Semiqradski zadegani olan Stefan Kakas o yolda Midiyada Lantzende oldukden sonra seyahet yoldasi Georg Tektander fon der Yabel terefinden davam etdirildi ve sona qeder catdirildi terefinden Sefevi imperiyasina metnde Persia edilen seyahetin qisa lakin detalli ve heqiqeti eks etdiren tesviri Onlarin Polsaya Litvaya Rusiyaya Moskvaya Tartariyaya Kazana Hesterxana Xezer denizine Sefevi imperiyasina Ermenistana ve Asiya ile Avropanin diger bolgelerine etdikleri seferler zamani baslarina gelen hadiselerin ve gorduklerinin tam siyahisi ile Ingiltere ve Hollandiya Sefevi elcilerinin Krakova Polsa krali III Sigizmundun toyu ucun gelislerini eks etdiren resm 1605 Osmanli ile son muharibe basladiqdan sonra Abbas yeniden Avropa ile munasibetlerini yaxsilasdirmaq barede dusunmeye basladi Bu defe onun hedefinde hollandiyalilar ve ingilisler idi Bu iki dovlet ipek ticaretinin hec olmasa bir hissesini Osmanli torpaqlarindan basqa istiqamete yoneltmeye komek edecek veziyyetde idiler Hollandiya 1623 cu ilde Bender Abbasa fabrik tikmis ve bundan qisa muddet sonra Abbas terefinden xususi ticaret imtiyazlari almisdilar 1625 ci ilin fevralinda Sefevi elcileri Ingiltere ve Hollandiya Serqi Hindistan sirketlerinin gemilerinde Avropaya yola dusduler Her bir elcilik xeyli sayda insandan teskil edilmisdi ve siralarinda tacirler de var idi Hollandiyaya gonderilmis elci Musa bey texminen bir ilden sonra ora catdi ve 26 mart 1626 ci ilde orada qebul edilib sahin mektubunu holland krali ucun oxudu Mektubda Abbas hollandiyalilarla dostluq munasibetleri istediyini ve hollandiyali tacirlerin qorxmadan onun imperiyasi erazisinde ticaret ede bileceyini bildirirdi Musa beye sah terefinden uc telebin yerine yetirilmesi tapsirilmisdi ve bu telebler onun Haaqada qaldigi muddet erzinde bir ilden cox davam eden kifayet qeder neticesiz danisiqlarin movzusu oldu Bu uc teleb bunlar idi Hollandiya Osmanli erazisindeki xususen Levant ticaretinin merkezi hesab edilen Helebdeki konsulluqlarini baglasin Sefevi imperiyasi ile birlikde Hollandiya Mesketdeki ve Erebistanin cenubundaki portuqaliyalilara qarsi mubarize aparsin Hollandiya hakimiyyeti Abbasa onlarin hesabina oz ipeklerini Hollandiya gemilerinde Avropaya dasinib orada satilmasina icaze versin Hollandiya birinci ve sonuncu telebi redd etdi ve Portuqaliyaya qarsi birlikde mubarize barede ise hec bir rey vermedi Musa beyin oradaki davranisi da munasibetlerin yaxsi olmamasinda rol oynadi O cox icir qadinlara qarsi kobud hereketlere yol verir ve etrafindakilari tez tez tehqir edirdi O aciq sekilde elcilik heyetinin diger uzvleri ve Holland Serqi Hindistan sirketi mensublari iile mubahiseler edirdi Oz hokumeti ile mubahise etdikde sonra Musa beyin xerclerini qarsilamagi ureksiz de olsa qebul etdi ve onun gereksiz yere uzun muddet qalmasina qezeblendi Nehayet o holland gemisi ile 14 mart 1627 ci ilde olkeni terk etdi Onunla birlikde Hollandiya adindan Abbasa mektub ve hediyyeler de gonderildi Abbasin Ingiltere gonderdiyi elciliyin rehberi Negdeli bey 1626 ci ilin fevralinda Portsmuta catdi Bu zaman artiq Ingilterede ozunu sahin sefiri oldugunu iddia eden sexs var idi Bu sexs Ser Robert Sirli idi Negdeli bey tekid etdi ki Sirli esl sefir deyil ve aralarindaki mubahise onun butun seferine kolge saldi Ser Robert Sirli Ispaniya Portuqaliyani Sefevi ile birlikde antiosmanli ittifaqina salmaq ve Sefevi ipeyini Hormuzden Lissabona getirilmesini nezerde tutan muqavileye razi salmaq ucun 5 il calisdiqdan sonra Ingiltereye gelmisdi Onun butun isteklerini qebul etmek ucun qarsi terefin bir serti var idi Bu serte gore Abbas her seyden evvel korfez etrafinda ele kecirdiyi torpaqlari geri qaytarmali idi 1622 ci ilin martinda Ispaniyani terk etdikden sonra o ilk Florensiyaya oradan da Romaya sefer etmisdi Burada onun ve heyat yoldasi Terezanin 23 yasli ressam van Dyck terefinden resmleri cekilmisdir Italiyadan Polsaya getmis ve gumanki buradan Sefevi imperiyasina qayitmaq barede fikrini deyisdirmis Ingiltereye getmisdir Ingilterede onun teklifleri saraydan musbet qarsilansa da Levant tacirleri ve Serqi Hindistan sirketi menfi reaksiya gosterdi O Kral Ceymse Abbasin iki teklifinin oldugunu bildirdi Sefevilerin ozlerinin doyus gemi donanmasi yigmasina yardim edilmesi Teklife gore korfeze giren her bir ingilis gemisi ozu ile bir gemi detali dasimali bu detallar toplandiqdan sonra ingilis gemileri numunesinde Sefevi ucun donanma hazirlanmali idi Abbas ikinci telebini ederken Ingiltereden kulce ixracina qoyulan mehdudiyyetlere diqqet cekdi cunki bu mehdudiyyetler ingilislerin imperiyadan ala bileceyi mallarin miqdarini mehdudlasdirirdi O xahis etdi ki Sefevi tacirlerine oz ipek ve diger mallarini muvafiq yuk ve gomruk rusumlari odemekle ingilis gemilerinde Ingiltereye getirmeye icaze verilsin Onlar ya mallarini Ingilterede hem sata hem de oradan basqa bir olkeye ixrac ede bilerdiler Abbas Osmanlilari Sefevi ipek ixracindan mehrum etmek istediyi ucun butun bunlari Londona yoneltmeye hazir idi Bunun muqabilinde sah Kral Ceymse bu hisselerde basqa sozle Iran korfezi bolgesinde istifade etmesi ucun 25 000 doyuscu vermeyi teklif edirdi Bir qeder sonra Sirli Bukinqem hersoqu ucun ipek ticaretinin etrafli layihesini hazirlamisdi O sahin ingilis bazarinin sabit qiymete ala bileceyi qeder ipek satacagini ve ingilis gemileri ipeyi Ingilstereye getirene qeder hec bir odenis teleb olunmadan satacagini qeyd edirdi Sirli ehtimal olunan illik tedarukun texminen 5000 top alis qiymetinin ise bir milyon funt sterlinq oldugunu bildirir Ingilterede yeniden satis qiymetinin ise iki defe baha oldugunu texmin etdiyini qeyd edirdi Yeni Ingiltereden edilecek tekrar satisdan ingilis hokumeti de xeyli menfeetle cixa bilerdi ve terefinden cekilmis ve Sefevi elcilerinin Marino Qrimani terefinden Venesiyada qebul edilmesini eks etdiren resm 1603 Kral Ceyms Bukinqem hersoqu ve sarayin diger eyanlari bu teklifleri qebul etmeye meyilli idi Kral Ceyms ipekqurdu teserrufatini Ingilterede de tedbiq etmek isteyirdi Buna gore de onlar Abbasin teklifini evvelce redd etmis Serqi Hindistan sirketini teklifi qebul etmeyi tovsiye etdiler Bu zaman sirket artiq Sefevi imperiyasinda Hormuz meselesinde sahla emekdasliq etdiyi ucun ustun veziyyetde idi ve yerli tacirleri reqabete celb etmekde maraqli deyildi Teklif Sirlinin saray qarsisindaki etimadina da ziyan vururdu Hemcinin nezere alinirdi ki o evvelce ipek ticaretinde ustunluk ucun ingilis hokumetinin reqibi olan ispanlarla danisiqlar apardiqdan sonra Londona gelmis belelikle ikinci defe ingilis dovletinin menfeetlerine ziyan vurmusdu Levant sirketi Sefevi ipeyinin onlar terefinden dasinib satilmasinin Osmanli ile ticarete ziyan vuracagina gore Sefevi tekliflerine etiraz edirdi Kral Ceymsin sirketin numayendesi Ser Tomas Smitini de razi salmasindan sonra ticaret sozdelesmesinde uzlasma elde edildi Sirketin raziligina esasen onlar 1625 ci ilin yanvarindan etibaren Londonu Avropadaki Sefevi ipeyinin merkezine cevirmeli baslangic kimi Sefevi donanmasinin esaslarini qurmaq ucun umumilikde 8 geminin hisselerini oraya dasimali idiler lakin Sirlinin bexti getirmedi martda kral sentyabrda ise Tomas Simiti oldu ve belelikle onlarin layihesi de yarimciq qaldi Sirlinin veziyyeti Negdeli beyin gelisinden sonra daha da pislesdi Dovlet artiq Negdeli beyle esl Sefevi elcisi kimi davranir Sirlinin baxim xerclerini qarsilamagi dayandirirdi Negdeli beyin yeni kral I Karl terefinden qebul edilmesi bir nese gun sonraya teyin edilmisdi Gorun gununun seheri Sirli Klivlend ve bir nece saray eyani olan dostlarinin musahidesi ile Negdeli beyin otagina gedib bir nece meseleni hell etmeye calisdi Yaranmis mubahise Sirlinin ozunun akkreditasiya mektubunu teqdim etmesinden sonra daha da qizisdi mektubu cirib Sirlinin uzune cirpan Negdeli bey hemcinin onun uzune bir yumruq da vurdu Bunun ardinca onun heyetine daxil olan genclerden biri Sirliye bir nece daha zerbe vuraraq onu yere yixdi Genc otaqdan uzaqlasdirildiqdan sonra Lord Klivlend Negdeli beye onun buradn sag cixa bilmesinin yegane sebebinin ingilislerin saha olan hormetidir Negdeli bey uzur isteyerek yalandan sahin qardasinin qizi ile evlendiyini ve sahin akkreditasiya mektubunu saxtalasdirdigina inandigi sexsle mubahise etdiyi zaman ozunu saxlaya bilmediyini elave etdi Onun sozlerine gore Sirlinin akkreditasiya mektubunun arxasinda sahin mohuru var halbuki o yuxarida olmali idi Sirli cavab verdi ki sah xarici elci ise goturende adeten mohurunu arxasina qoyur ve evlilik meselesinde ise o yalniz sahin arvadinin qohumu ile evlendiyini dediyini bildirdi Hadise derhal ingilis kralina bildirildi ve qezeblenen kral elciyle olan gorusunu erteledi Kral onu gordukde ise elci yeniden uzr istedi Negdeli beyin elciliyinin tapsiriginin ne olmasi aydin deyildi mektubda Sirlinin elciliyine ve ya onun tekliflerine hec bir istinad edilmemesi kralin dusuncesini bir xeyli qarisdirmisdi Nehayet qerara gelindi ki veziyyeti aydinlasdirmaq ucun Sirli ingilis elcisi ile birlikde sahin yanina gonderilsin Bu vezife ucun huquqsunas ve kralin yaxin adami Dodmor Kotton secildi Serqde islemek ucun ozune bir is axtaran Dodmor 1271 ci ilden sonra Sefevi bolgesine gonderilmis ilk elci oldu Ingiltere Serqi Hindistan sirketi Dodmor ve Sirlini Sefevi imperiyasina aparmaga cekinirdi Onlar sonda raziliga geldiler ki Dodmor sirketin adindan hec bir danisiqlar aparmayacaq onlarin isine qarismayacaqdir onun tapsirigi Sirlinin resmi elci olub olmamasini onun tekliflerinin sahin teklifleri olub olmamasini aydinlasdirmaq olmali idi Bele olacagi halda Dodmor qeyri resmi sekilde kralin sahin arzularini mumkun oldugu qeder yerine yetireceyine zemanet vermeli idi Dodmor 12 aprelde kral terefinden qebul edildi ve Agzalda cengaver elan edildi Bir nece gun sonra heyet Doverden yola dusmeli idi Heyete elcilik barede etrafli melumat yazmis de daxil idi Heyet Dovere catdigi zaman Serqi Hindistan Sirketinin elverisli kulek olmasindan yararlanaraq yola cixdiqlarini gorduler Donanma musson kuleklerini tutmaq ucun yazda uzmek mecburiyyetinde qaldigindan onlar daha bir il gozlemeli oldular Bu zaman Ingilstere ile danisiqlara bir diger Sefevi vetendasi daxil oldu Sefevi taciri olan Xace Sahsever sah terefinden 1613 ve 1621 ci illerde Venesiyaya sahin ipeklerini satmaq ucunsefer etmisdi O Negdeli beyle Ingiltereye gelmisdi ve sahin adindan satmaq ucun getirdiyi elli tay ipeyi satmaq ucun sefirle fikir ayriligina dusmusdu O Sirli ile dost oldu ve cox kecmeden sirket onlarin ikisini de Sefevideki movqelerini sarsitmaq ucun sui qesdde ittiham etdi Xace Sahsever Abbasa sirketi pisleyen mektub yazmaqda ittiham edilirdi Buna gore sirket kraldan onlari Sefevi mulkune aparmamagi xahis etdi Qefleten Xace Sahsever avqust 1626 ci ilde vefat etdi ve yeqinki Ingilterede defn edilen ilk Sefevi vetendasi olaraq Bisopqeytdeki Muqeddes Botolf mezarliginda defn edildi Onun oglu Mehemmed ise sirketle mubahiseni davam etdirmekde idi ve bu mubahise yalniz kralin Sexsi Surasinin mudaxile etmesi ile hell edildi Hemcinin Mehemmed ingilis qadin olan Leydi Kokeyne asiq olmaga da vaxt tapa bildi Bu qadinin eri Londonun hakimi idi Bir defe o qadina ona butun var dovletini teklif etmis ve xristian kimi veftiz olunmaga hazir oldugunu da bildirmisdi lakin bundan hec bir netice cixmadi ve o Kotton ve Sirli ile birlikde evine dogru yol cixmaga mecbur oldu Bu uc elci Dodmor Sirli ve Mehemmed hemcinin Sirlinin arvadi qulluqculari yola dusmek ucun 1627 ci ilin martinda Dovere geldiler Sirket Neqd Eli Beye vida hediyyesi olaraq yagli boya ile cekilmis portretini ve elli funt deyerinde gumus bosqab verdi onun yeddi direktoru ise onu limana qeder musayiet etdi Gemi martin 23 de ayri ayri gemilerde Sefevi ve Ingiltere numayendeleri ile birlikde yola dusdu 8 ayliq deniz seyahet agir kecdi denizcilerin bir coxu seyahet zamani heyatini itirdi Gemi sehven cenuba uzdu simala dondukleri zaman ise quldurlarin hucumuna meruz qaldilar ve nehayet 30 noyabr 1627 ci ilde Syrat yaxinligindaki Svalli menteqesine yaxinlasdilar Mehemmed seyahet zamani qizdirmadan Negdeli bey ise yuksek dozada tiryek istehlak etmekden vefat etdiler Tomas Herbert iddia edir ki Negdeli bey Ingilterede etdiyi kobudluga gore sahin qarsisinda cavab vermekden qorxmusdu ve buna gore de intihar etmisdi O gemi sahili cixmagina bir gun qalmis oldu ve sirket mensublari onu defn etmemisden evvel onu sereflendirmek ucun 11 defe ates acdilar Kotton Sirli ve digerleri seyahetlerini davam etdirerek 11 dekabrda Bender Abbasa yola dusduler Bender Abbasa 4 Serqi Hindistan gemisi ile seyahet eden Sirli ve digerlerinin donanmasindaki iki gemi Hindistandan Sefevi tacirlerinin aldigi 300 qulu da dasimaqda idi 10 yanvar 1628 ci ilde onlar Bender Abbasa catdilar Hem Sefevi elcileri hem de ingilisi elcileri yerli Sefevi hakimiyyet temsilcileri terefinden hormetle qarsilandilar Sultan titulu dasiyan Bender Abbas qubernatoru ve bas gomruk memuru Sahbender Ser Dodmor Kottonu gemiden cixarib yeheri Merakes novunden olan gumus ve mirvari ile zengin naxislarla bezedilmis uzengisi qizildan olan ezemetli ereb atina mindirdiler Tomas digerleri ile birlikde 14 gun Hormuzde qalmis burada seherin yeniden canlandirildigini imperiyanin en yaxsi seherlerinden birine cevrildiyini bildirmisdir Hemcinin seherde Sefevi bayragindan basqa yalniz ingilis bayraginin ingilis vetendaslarinin evlerinde dalgalanmasina icaze verilirdi ve bunun da sebebi seherin alinmasinda ingilislerin yardim etmesi idi 24 yanvar 1628 ci ilde elcilik Isfahana yola dusdu Fars ve Lur hakimi Imamqulu xan heyet onun seherine geldiyinde askar sekilde hormetsizlik etdi Onlari bir hefte gozletdikden sonra 6 gunluk ekskursiyaya gedeceyini bildirdikden sonra Sirli buna etiraz etmek ucun onun yanina getdi ve kobud cavab aldi Cox gumanki onun bele etmesinin sebebi ingilislerin birlikde Maskatdeki portuqaliyalilara hucum etme teklifini redd etmeleri idi Her bir halda bele davranisa sahin icazesi olmadan yol verdiyini dusunmek yersiz olar Imamqulu xan oz oglunu Dodmorun yanina gondererek atasinin adindan onlar qebul ede bilmediyine gore uzr istedi Bir muddet sonra Dodmor agilli bir taktika islederek Imamqulu xanin ogluna cavab olaraq ona nezaket gorusu edeceyini elan etdi Imamqulu xan ucun gelmis elcilerin ondan once oglunu ziyaret etmeleri qebul edilmez idi buna gore de o elcileri oz yanina cagirtdirdi Imamqulu xan elci duz yanina cataraq hec bir terpenis etmedi elci yanina catdiqdan sonra ise ayaga qalxib onu qucaqlayib salamladi Bundan sonra senlik basladi Senlik novbeti gun de teskl edildi Tomasin melumatina gore senlikde esir Hormuz krali ve ovladlari ozbek sahzadesi gurcu sahzadesi seherin adli sanli sexsleri qizilbaslar istirak edirdi Imamqulu xan onlara ozunun Hormuz zeferinden behs eden resmleri gostermis ozunu maksimum varli gostermeye calismisdir Bir nece gunden sonra Imamqulu xan ingilis elcilerin qaldigi yere geldi Munasibetler tedricen isinirdi Buradan yola dusen heyet 3 aprelde Serqi Hindistan sirketinin numayendesi Uilyam Burtu ve diger avropali tacirlerle qarsilasdilar Heyet Isfahana boyuk temteraqla daxil oldu seher ehalisinin xeyli hissesi onlari qarsilanaq ucun yola cixmisdi Hemcinin seherde onlar ucun boyuk ziyafet yeri de teskil edilmisdi Uc hefte burada qaldiqdan sonra 1 may tarixinde yollarina davam etmeye basladilar Cunki sah bu zaman Mazandarandaki Esref adli bolgedeki malikanesinde idi Heyet 20 mayda Esref bolgesine catdi ve 50 qizilbas terefinden qarsilanaraq sahin yanina aparildilar 25 may tarixinde Ser Dodmor Kotton Robert Sirli Tomas Herbert ve diger 8 ingilis ile birlikde sah terefinden qebul edildiler Gorusde Serqi Hindistn sirketi terefinden temin edilmis Dik Uilyams adli tercumeci de istirak edirdi Sahin yanina gederken onlari izlemek ucun cox az sayda insan kuceye cixmisdi Gorunur sahin onlari qebul etmek ucun zaman ayirdigindan insanlarin xeberi umumiyyetle olmamisdir Tomas Herbert bu ve diger qarsilasdiqlari problemi sahin sevimlisi Mehemmedeli beyle Robert Sirlin arasinda olan dusmencilikle elaqelendirirdi Elciliyin adindan Ser Dodmor Kotton saha muraciet etdi ve onun dedikleri tercumeci terefinden tercume edildi O sahi umumi dusmen olan Osmanli uzerinde qelebe qazanmasi munasibetile tebrik etdi iki olke arasinda ticareti artiqmaq istediklerini Sirlinin ozunu Negdeli beyin ittihamlarindan temizlediyini gorduyunu iki imperiya arasinda dostuq liqasi qurulmasini arzuladigini bildirdi Cavab olaraq sah osmanlilarin sefeviler ile muqayisede axmaq olduqlarini doyuslerde de bunun defelerle subut edildiyini bildirdi ve xristian hokmdarlarin bir birileri ile ixtilaf ederek Osmanliya fethler etnmekde yardim evezine birlesmelerini teklif etdi Ticaret meselesinde ise her il Ingiltereye Gembrundan 10 min top ipek gondere bileceyini dedi Sah bu qeder ipeyin Ingiltere ucun ehtiyac duydugundan cox oldugunu bilirdi lakin bele yuksek teklifle o Ingilterenin Osmanli ile olan ticaretini de durdurmasini isteyirdi Sah elciye Osmanli sultaninin oz yenicerilerini saxlamaq ucun istifade etdiyi ticaret yollari rusumlarindan mehrum edilmesinin yaxsi olacagini bu nedir dusmenin seni mehv etmesi ucun qilincini itilemek deyilmi deye elave etdi lakin sah Sirlinin Ingilteredeki statusu ile bagli suala deqiq cavab vermedi ve dogma tebeelerinden her hansi birine oldugu kimi ona hercend yad ve xristian olsa da xeyli yaxsiliq etdiyini bildirdi Negdeli bey meselesine geldikde ise sah onun ozunu oldurduyu ucun yeqinki gunahkar oldugunu eger onun yanina gelseydi ve gunahkar oldugu bilinerdise il erzinde nece gundurse o qeder tikelere dogranib bazarda it tuyu ile yandirilmali idi deye elave etdi Elciliyi Abbas hormetle qarsiladi ve acilis nitqinde bu elciliyin Ingiltereden gelen ilk resmi elcilik oldugu ucun daha boyuk hormete layiq oldugunu bildirerek yanina eylesdirdi Ortaliga serab getirilmis ve Abbas bu serabi Dodmorun suvereni I Karlin sagligina icmisdir Tomas Herbertin bildirdiyine gore meclis bu terzde de qarsiliqli raziliqla sonlandirilmisdir Dodmor da Abbasin Sirlinin behs etdiyi meselelere birmenali destek ifade etmekden yayinmasina baxmayaraq sah terefinden razi qalmisdi Bundan sonra Esrefdeki evde qalan ingilis elcilik heyetine hec kim ziyarete gelmedi hemcinin onlari saraya devet eden de olmadi Bu muddet erzinde elcilik uzvleri gunduz onlar ucun cox yuksek olan istiliye geceler ise agcaqanadlardan ve curbecur heseratlara gore cox eziyyet cekirdiler Bu zaman Abbasi Ingiltere ile munasibetlerden savayi dusunduren seyler var idi Sah Gurcustandaki veziyyetden narahat idi ve orada yeni bir usyanin baslayacagindan ehtiyatlanirdi Buna gore de oz sarayi ile 2 iyunda Qezvine getdi Dodmor ve digerleri sahin icazesi olmadan imperiyani terk ede bilmezdiler ve o Qezvinde yeniden sah terefinden qebul edileceyini dusunmeye basladi Elcilik Esrefden sahin boyuk bir saray tikdirdiyi Ferehabada kecdiler buradan Elburz daglari boyunca irelileyen elcilik uzvleri hava seraitinin qefil deyismesine gore eziyyet cekirdiler Bu sefer zamani uzvlerden biri heyatini itirdi Tomas Herbertin ozu ise 11 gun dizenteriya xesteliyinden eziyyet cekdi Daglari asdiqdan sonra onlar o zamanlar balaca bir yasamis menteqesi olan Tehrana catirlar O zaman Tomas gore Tehranda yalniz 3 min ev var idi ve uzvler seher yaxinligindaki yuksek tepelerden birindeki evde yerlesdirilmisdiler Tomas xatirelerinde bir gun yuxudan oyandiginda seherin butun yuksek tebeqesinin evlerinin damlarinin uzerinde yatdigini her birinin de yaninda 3 6 arvad oldugunu yazir ve etiraf edir ki onun bu maragi olumune sebeb ola bilerdi Tehranni hakimi evveller Bagdadin ugurlu mudafiesinde cesaret gosteren buna gore de sarayin yuksek vezifelerinden biri olan esikagasibasiligina yukselen Zeynal xan Samli idi O bu vezife ile birlikde hem de Tehran hakimi idi ve seherine gelen elcilerle o qeder de nezaketli davranmirdi Tomasin xatirelerinden Zeynal xanin ingilis sefirin onu ziyaretine geri donus ziyareti etmeden yalnizca xefif sekilde tesekkur etdiyini anlayiriq Bu diplomatik nezaket qaydalarinin pozulmasi idi ve Tomas bunu Zeynal xanin Negdeli beyin yaxin qohum olmasi ile elaqelendirir Iki gun sonra elcilik Tehrandan 100 km mesadede olan Qezvine catdilar ve hec kim terefinden qebul edilib diqqet gormediler Artiq elcilik uzvleri geri donmek barede dusunmeye baslamisdi ve Dodmor son bir defe sahin sevimlisi Mehemmedeli beyi gormeye getdi O Mehemmedeli beyden ya Sirlinin tekliflerinin testiqlenmesini ya da ingilis elciliyinin oz evlerine donmeye baslamasini deqiqlesdirmek isteyirdi Mehemmedeli bey Sirlinin baslatdigi danisiqlarin ireli aparilmayacagini bildirdiyinde Dodmor onun firildaqci olmadigini eger bele olsaydi sahin adindan getirdiyi mektubda sahin mohuru olmamali oldugunu bildirdi Buna qulaq asan Mehemmedeli bey bunu dinleyerek Dodmordan mektubu saha gostermek ona vermesini xahis etdi 3 gun sonra Dodmoru ziyaret eden Mehemmedeli bey sahin mektuba baxdigini ve bu mektubun ona aid olmadigini bildirdiyini sahin qezeblenerek mektubu yandirdigini dedi Dodmor bunun dogru olmadigina inansa da elinden basqa bir seyin gelmeyeceyini de anlayirdi Tomas bir az arasdirmadan sonra eslinde sahin bu mektubu umumiyyetle gormediyinin bilindiyini qeyd etmisdir Tomas eslinde Mehemmedeli beyin Ingiltere Serqi Hindistan sirketi terefinden Sirlinin sahla evvelki qeder yaxin olmasini ona bu teklifleri tekrarlatmagini onlemek ucun rusvetle satin alindigini bildirir Diger bir versiya odur ki Sirlinin sarayda yoxlugu zamani Mehemmedeli beyin de mensubu oldugu bir qrup antixarici sexsler sahla yaxinlasmis ve onu Sirliye ve ya xristian avropaliya qarsi cevirmisdir Belke de dogrudan da bele bir fraksiya movcud olmus ve Karmelit annallari da mehv bundan behs etmisdir Beleki bezi Karmelit annallarinda bezi sexslerin Sirlinin cerkez ve evveller muselman olan arvadinin Karmelitler terefinden xristian kimi veftiz edildiyini saha demesinden sahin bunu donukluk kimi qebul ederek onu edama mehkum etmesinden behs edir Abbasin Sirliye ve Dodmor elciliyine qarsi bele bir munasibet gostermesinde hansisa xarici eleyhdari qrupun rol oynamasi mumkundur xususen bu zamanlar sahin sehhetinin pislesdiyini tez tez qizmalarinin oldugunu nezere almaq lazimdir lakin eyni derecede ehtimal olunur ki sah Mesopotamiya ve Gurcustanda boyuk problemlerle uzlesdiyi bir vaxtda Sirlinin serefini xilas etmek fikrinde oldugu belii olan ve teklif etmek ucun konkret hec neyi olmayan elcilikle elaqe qurmaga sebiri olamisdir Qezvine catan kimi Abbas oz qosunlarina Gurcustana yurus ucun seferber olmaq emri verdi Bele bir veziyyetde onun Sirlinin adi ucun elcilikle danisiqlara baslamamasi elciliyi az cox unutmasi o qeder de teeccublu deyil Belelikle gonderilmi ingilis elciliyi ugursuzluqla qarsilasir Sefevi imperiyasi terefinden o qeder yaxsi qarsilanmayan ve qarsisina qoyulmus hec bir hedefe catmayan elcilk geri donmeye qerar verir Bu ugursuzluqda elciliyin ve ya ingilis terefinin de boyuk noqsani var idi cunki onlarin saha teklif ede bilecek hec bir konkret dusunceleri yox idi ve dovlet ile ticaret sirketi fikir ayriliginda idi Sirli de bu zaman munasibetleri duzelde bilecek halda deyildi cox xeste veziyyetde idi ve var gucune de arvadi vasitesiyle ona edilen hucumlari def etmeye serf edirdi Bu esnada artiq Abbasin gozunden dusduyunu anlamisdi 13 iyul 1628 ci ilde Sirli vefat etdi cox ses kuy ve ya basqa merasim olmadan oz qapisinin astanasinda defn edildi Bu zaman Dodmor Kotton da dizenteriyadan eziyyet cekirdi ve Sirlinin olumunden sonra o da vefat etdi ve Qezvindeki ermeni mezarliginda defn edildi Olumunden once Kotton Dr Qooca rehberlik vezifesini tapsirdi 6 avqustda o Mehemmedeli bey terefinden qebul edildi ve getmelerine icaze temin edildi Hemcinin ona Ingiltereye aparilmasi ucun Abbasin adindan I Karla yazilmis mektub da teqdim edildi O bu son fursetden istifade ederek sefirliyin esas sebebi olan Serlinin etimadnamelerinin saxta yoxsa heqiqi olub olmamasi meselesini bir daha gundeme getirdi Tezyiqe meruz qalan Mehemmedeli bey indi Sirlinin etimadnamesinin heqiqi oldugunu etiraf etdi lakin bu etimadnameler ona Ingiltereye getmesi ucun yox eve donmek ucun verilibmis lakin 1615 ci ilde verilen bu etimadnamenin eslinde Sirliye sahin adindan danisiqlar aparmaga da icaze verdiyi bellidir O Sirlinin tekliflerini muzakire etmekden ve ya ticaret meselelerine girmekden imtina ederek yalniz Sefevi imperiyasinin aciq olke oldugunu ve ingilislerin istedikleri yerde ticaret ede bileceyini soyledi Bundan bir muddet kecdikden sonra elcilik Bender Abbasa dogru yola cixdi Elcilikdeki bir nece ingilis yolda vefat etdi ve Tomasin ozu bir daha dizenteriyaya yaxalandi O bu veziyyeti bu cur ifade edirdi Men besiye benzeyen qefesde devenin boyrune asilaraq uc yuz mil yol getmeye mecbur oldum 19 dekabrda Bender Abbasdan Surata yola dusen ingilisler 18 dekabr 1629 cu ilde Ingiltereye catirlar Robert Sirlinin muselmanliqdan xristianliga kecdiyine gore Sefevi imperiyasinda boyuk tezyiqe meruz qalan arvadina da hemin ilin sentyabrinda imperiyani terk etmeye icaze verildi Romada yerlesen bu qadin ozunu dini ve xeyirxahliq islerine hesr ederek 1658 ci ilde erinin sumuklerini yanina getirdib Romadadaki Santa Mariya della Skala adli karmelit kilsesinde defn edir O 1668 ci ilde 79 yasinda iken vefat edir ve erinin yaninda defn edilir Fransa Ingilis elcileri Bender Abbas yolunda iken fransiz kapucin kesisleri Qabriel de Paris ve Pasifique de Porvins Sefevi sarayina geldiler Ortaq Habsburq dusmenliyine gore Fransa ile Osmanli dovletleri en evvelden yaxin munasibetde idiler buna gore de Fransa boyuk Avropa dovletlerinden birbasa Sefevi sarayi ile elaqeye kecmemis yegane dovlet idi Marselli ipek tacirlerinden boyuk tezyiqe meruz qalan fransiz kral XIII Ludoviq Sefevi imperiyasina 1626 ci ilde elciler gondermeye calismisdi lakin Osmanli dovleti elcilere Istanbuldan o terefe kecmeye icaze vermemisdiler Bu iki kapucin kesisi ise resmi dovlet elcisi deyillerdi Bu kesisler oz istekleri ile ve Venesiyanin Inancin Tebligi bolmesi terefinden Sefevi sarayina gelmis eyni zamanda XIII Ludovikin guclu naziri Kardinal Riselye terefinden de desteklenmekde idiler Pasifique Qezvinde sah terefinden qebul edildi ve derhal geriye Fransaya gonderildi Ona Fransadan cap vasiteleri ve toplar almaq tapsirilsa da bunlarin hec biri heyata kecmedi Bununla bele sah hele 1618 ci ilde Karmelitlerden ereb herfleri olan metbee teleb etmisdi ve onlar Pasifique getdikden sonra bir cap masini verdiler Bu cap aletinden ne ucun istifade edildiyi belli deyil Qabriel Isfahanda qaldi ve burada kapucin qerergahini qurmaga muveffeq oldu Bu qerergah sonradan imperiyadaki fransiz sefirliyi kimi fealiyyet gosterdi Gurcu usyanlariI Teymuraz I Rustem 1633 1658 ci illerde Kartli valisi olmusdur 1606 ci ilde Abbas Kartli eyanlarinin ve I Teymurazin anasi Ketevanin tovsiyesi ile iki genci Kartli ve Kaxeti taxtina vassal hokmdar olaraq teyin etdi Bu iki sexs II Luarsab ve I Teymuraz enerjili sahzadeler kimi qebul edilirdi Lakin qisa muddet sonra sahla vassallari arasinda gerginlik meydana cixdi 1613 cu ilde sah onlari ozu ile Mazandarana ov merasimine cagirmasina baxmayaraq onlar sah terefinden ya oldurulmekden ya da hebs edilmekden qorxaraq onun yanina gelmediler Osmanli ile yeni muharibe basladiqdan sonra qizilbas ordusu 1614 cu ilin martinda gurcu knyazliqlarinin erazisini yeniden ele kecirdiler ve II Luarsabla I Teymuraz Osmanli imperiyasinin vassali olan gurcu knyazligi Imeretiye sigindilar Isgender bey Munsinin bildirdiyine gore oz vassallarinin ve qulamlarinin ona xeyanet etmesinden Abbas cox qezeblenmisdi O kaxetili 30 min kendlini imperiyanin merkezi bolgelerine kocurdu ve Imeretili II Aleksandrin nevesi Kaxetili Cesseni Kartli Isa xan olaraq da bilinir taxtina vassal hokmdar teyin etdi Sahin sarayinda boyuyen ve muselman olan Cessenin Abbasa mutleq sadiq olacagi dusunulurdu Abbas Imereti hokmdarini ona siginmis iki xeyanetkari vermezse onun knyazligini dagitmaqla hedeleyirdi Imereti Meqreliya ve Quriyanin hakimleri birlikde bu telebi redd etdiler lakin II Luarsab konullu sekilde saha teslim oldu Abbas evvelce onunla yaxsi davrandi lakin onunla Teymurazin Osmanli imperiyasina ittifaq teklif etdiyini oyrendikden sonra qezeblendi ve ondan Islami qebul etmesini teleb etdi Luarsab bunu redd etdikden sonra o hebse atildi 1615 ci ilde indiki Gurcustanin serqine geri donen Teymuraz Osmanli Sefevi dusmenciliyinin yeniden ortaya cixmasindan istifade etdi ve oradaki qizilbas ordusunu meglub etdi lakin Osmanli ordusu Sefevilere hucumunu texire saldiqda Abbas Teymurazi meglub etmek ucun qisa muddete ordunu geri gondere bildi ve Osmanli ile barisiq elde etdikden sonra isgalini ikiqat artirdi Neticede Imeretinin paytaxti Kutaisiye yurus eden sah oranin ehalisini xeyanetkarlari qorudugu ucun cezalandirdi Kaxetiye edilen yurus zamani qizilbas ordusu usyancilari destekleyen 60 70 min ve ya 100 min gurcunu qetle yetirdi onun iki qati insani ise imperiyanin merkezi bolgelerine surgun etdirdi Bununla da Kaxetinin ehalisinin 2 3 hissesi azaldi 1617 ci ilde ise gurculerden daha cox esir goturuldu 1619 cu ilde Abbas ona sadiq olan ve ya Semayun xan Kaxetinin kukla hokmdari teyin etdi Bununla paralel olaraq da usyancilarin aktiv oldugu bolgelere birbasa ozune tabe olan qizilbas serkerdelerini hakim teyin etdi Bolgede hakimiyyetini yeniden berpa etdikden sonra Abbas Luarsab ve Teymurazi xeyanetlerine ve bu xeyanetlerinden sonra da gosterdikleri inadkarliga gore daha da cezalandirmaq qerarina geldi Teymurazin oglanlari axtalatdirildi ve her ikisi bundan qisa muddet sonra olduler 1622 ci ilde Luarsab edam etdirildi 1624 cu ilde ise Islami qebul etmekden imtina eden Ketevan olduruldu Bu esnada Teymuraz hem Osmanlidan hem de Rusiyadan yardim almaq isteyirdi Bagdad Abbas terefinden ele kecirildikden sonra Diyarbekir valisi Hafiz Ehmed pasa Osmanli ordusu ile yeni yuruse hazirlasmaga basladi Abbas Osmanli ordusunun Azerbaycandan hucum edeceyini gozleyirdi Ona gore de Osmanlinin yurus yolu ustundeki techizat vasitelerinin mehv edilmesini emr etdi Bununla eyni zamanda gurculerin yeni bir usyani daha basladi Yeniden usyan basladigini xeber alan Abbas Qaracaqay xani usyani yatirmaq ucun gonderdi Qaracaqay xanla birlikde Abbasin gurcu kolelerinden olan Murav bey de gonderilmisdi Murav bey Qaracaqay xanni usyanci olmasindan subhelendiyi xeyli sayda gurcunu oldurmesine sahidlik etdikden sonra teref deyisdirerek usyancilarin yanina kecdi Sefevilerin Sirvan hakimi Yusif xanla Qaracaqay xani teleye salaraq olduren Murav bey gurcu usyanci sahzadesi Teymurazla birleserek eyaletdeki usyana rehberlik etmeye basladi Buna cavab olaraq Sefevi sulalesinden gelen ve kurekeni olan qorcubasi Isa xan Sefevini ordu komandani olaraq indiki Gurcustan bolgesine gonderildi ve Qafqaz hakimlerine onun ordusuna qatilmaq tapsirildi 30 iyun 1625 ci ilde Azerbaycandan gelen qizilbas suvarilerin yardimi ile Isa xan usyancilari darmadagin etdi lakin usyani tamamile ortadan qaldirmaq mumkun olmadi bir muddet sonra usyancilar Azerbaycan hakimi Sahbende ve ya Sahverdi xani teleye salaraq oldurduler Butun usyan boyunca gurculer yardim ucun ruslara muraciet edirdiler bu yardim gelmese de qismen Rusiyanin xahisi ile Abbas usyanci Teymurazi serqi Gurcustanin Sefevi valisi teyin edilmesine razi oldu Abbas bundan sonra gurcu valilerinin ancaq movcud sulale icerisinden secileceyini Isfahan dargasinin da Islami qebul etmis sulale uzvunden teyin edileceyini bolgenin agir vergi yuku ile yuklenmeyeciyini boynuna goturdu Bu sertleq qarsiliginda gurculer usyani sonlandirmali idiler Lakin bundan sonra da gurcu usyanlari davam etdi 1626 ci ilde Teymurazla Saakadze yeni bir usyan baslatdilar Bu bolgedeki antisefevi usyanlari Abbasin olumune qeder davam etdi ve tamamile ortadan qaldirilmasi II Abbasin hakimiyyeti dovrunde oldu OlumuI Sah Abbas ve Hebib ibn Musanin defn olundugu turbe Abbas Pasifiqueni Fransaya yola saldiqdan sonra qizdirmalardan eziyyet cekmesine ve hekimlerin etirazina baxmayaraq qisi kecirmek ucun Mazandarana getdi Sah hekimleri ile Mazandarana yavas yavas ve belelikle 24 gunluk yolu 12 gune gedeceyini bildirmisdi Isgender bey Munsinin yazdigina gore atin yeherine oturduqdan sonra gozel Mazandaranin bozqirini gormek ucun gozleye bilmedi ve 8 9 gune butun yolu qet etdi Esrefdeki sarayina catdiqdan sonra bele qizmalarina baxmayaraq o dovlet isleri ile mesgul olmaga ova cixmaga davam etdi Hele o ozune varis secmeli idi Bu zaman onun sah ola bilecek varisi yox idi Oglanlarindan en kiciyi olan cox gumanki esassiz subhelere gore 1627 ci ilde kor etdirmisdi Isgender bey Munsi yazir ki sah sahzade terefinden agilsizca edilmis seyleri ozune qarsi mehebbetsizlik kimi qiymetlendirerek onu kor etdirmisdi Daha sonra Isgender bey elave edir ki bu dehsetli tale olsa da bu dunyada sahzadelerin meruz qaldigi belalarin en kiciki idi Ozunun sonunun yaxinlasdigini hiss eden Abbas evvelki veliehdi olan lakin sonradan oldurtduyu en boyuk oglundan olan nevesi Sam Mirzeni veliehd elan edir Bu zaman 17 18 yaslarinda olan Sam Mirze bu zaman paytaxtda Abbasin hereminde idi Abbas ilk olaraq onu Isfahandan Esrefe yanina getirtmek ve oz nezareti altina almaq isteyirdi lakin cox zaman oldugu kimi etrafindakilar ona Qurandan isare aldiqlari ucun bunu gecikdirmeyi meslehet etdiler ve sah bele de etdi Bir gun yene ovdan qayidan zaman Abbas qizdirma sebebinden yixildi ve veziyyeti suretle pislesdi Qizdirmadan ve halsizliqdan eziyyet ceken sah novbeti 3 4 gunu qizdirmali uzu sismis halda yataqda kecirdi O 1629 cu il yanvarin 19 da gunes dogan kimi vefat etdi Olen zaman onun elli yeddi yasi var idi ve onun qirx iki ilini Sefevi sahi olaraq kecirmisdi Hokmdarligi boyu sahi yaxindan musahide eden Iskender bey Munsi ucun basqa bir gunes batmisdi edalet adamlarinin kolgesinde sakitlik icinde yasadiqlari nurlu bir gunes batmisdi Sah Abbasin bedeni Sefevi sufilerin ciyninde Elburz daglarini asaraq Tehran yolu ile Kasana getirildi Kasanin kenarinda yerlesen ve sie imamlarinin neslinden gelen Hebib ibn Musanin mezari yaninda sahin cenazesi yerlesdirildi Burada onun uzerinde defelerle Quran oxunduqdan sonra sah defn edildi ve bura turbesi olaraq adlandirildi Sah Abbasin sexsiyyeti ve gorunusuI Sah Abbas ve serabci oglan Muellif Muhammad Qasim 1627 Abbasi 1601 ci ilde Isfahanda goren ingilis Con Kartrayt sahi bele tesvir etmisdi Sah hem bedeninin hem de zehninin mukemmelliyi baximindan cox kamildir birindi mukemel bir sekilde formalasdirilmis digerinde ise serefli formada nizamlanmisdir Orta boylardadir ne cox hundur ne de cox balacadir gozleri sert ve delici biglari ust dodaqlari uzunlugunda saqqali cenesine yaxin kesilmis doyuscu xarakterini ve merhemetsiz tebietini eks etdirmekdedir Insan evvelce onda hec bir seyin olmadigini ancaq fitne fesad ve qeddarliq oldugunu dusunur Bununla bele o tebietce nezaketli ve mehribandir onu gormek ve danismaq asandir Abbasin Osmanli ile muharibesinin baslangicinda onu Tebrizden Irevana qeder musayet eden Muqeddes Roma imperatoru II Rudolfun elcisi Tektander onu dostcanli ve eylenceli centlmen deye tesvir etmisdir 1618 ci ilde Qezvinde Abbasla gorusen ispan elcisi Fiqueroanin bildirdiyine gore hemin gorusde de Abbas hemiseki kimi sade geyinmis basinda qizilbas geyimi ve ya Heyder taci eyninde cubuqlu xalat olmusdur Onun turbanin etrafina sarilmis sarigi yasil ve qirmizi ipekden hazirlanmisdi Yaninda qara deri cengelli sade pala var idi Fiqueroa deyir ki o orta hundurlukden bir qeder yuxari ince cesaretli ve mohkem gorunuslu sert ve diqqetli baxisli qartal burunlu idi Onun tebii zerif derisi gunese ve elementlere uzun muddet meruz qalma neticesinde asilanmis ve kohnelmisdi Figueroa gore onun en celbedici ceheti kendli kimi qisa kok qaralmis elleri idi Abbasin xarici gorunusunde xarakterik xususiyyetlerden biri de onun biglari idi Pietro della Valle Abbasin biglarinin uclarinin yuxariya dogru buruldugunu bunun dini mena dasidigini big saxlayanin bununla qurur duydugunu ve mueyyen yolla cennetle savasmaq arzuladiqlarini gosterdiyini bildirir Jan Sardene gore Abbas biglari uzun ornamenti adlandirirmis ve doyusculerine bigin uzunluguna gore maas odeyirmis Bu subhesiz ki uzun bir hekaye olsa da Abbasin biginin olumunden texminen qirx il sonra nece meshurlasdigini gosterir Abbasin saci tamamili qirxilmisdi ve zaman kecdikce daimi yurusler zamani gunesin altinda qaldigina gore rengi de tundlesmisdi Menbelerdenki melumatlardan basa dusulduyu kimi Abbas boyuk fiziki guce malik olmusdur Buna biz Sufiyan doyusunden sonra saha qefleten hucum eden iri cusseli Osmanli doyuscusunu gulesib yere yixmasindan bilirik De Gouveanin yazdigina esasen onun qilincinin bir zerbesi ile cox boyuk qoyunu ikiye bolduyunu ve hele de yerde olan bir seyi kesdiyini gorub Daha sonra Abbas bir az kokeldi ve on dislerinin bir hissesini itirdi Gosterisli geyinmeyi seven ekser eyanlarla muqayise de Abbas qirmizi yasil ve ya qara rengde sade geyimler geymeyi ustun tuturdu O tebeelerinin de ondan numune goturmesini isteyirdi ve herden gosterisli geyinmis eyanlarini danlayardi Xususen doyusculerinin bahali geyimler geyinmesine dozumsuz yanasirdi Karmelit kesisi Con Taddeusun yazdigina gore o doyusler zamani qirmizi yundan ve pambiqdan pis geyimler hetta ipli ayaqqabilar geyinirmis Bununla bele o bayramlarda ve tenteneli merasimlerde uzerinde qirmizi cubuqlu on iki dilimli sieliyin on iki imamini temsil eden qirmizi kece basliqdan ibaret qizilbas bas ortuyu taxarken daha zerif geyinerdi O geyimi kimi sade yemekler yeyirmis Karmelit kesisi Paul Simon yazir ki ictimaiyyet arasinda o yalniz suda bisirilmis duyu tek olduqda ise ureyi isteyeni yeyirdi Con Taddeusun bildirdiyine gore o sarayin metbexinde cox vaxt kecirir ara sira piyada olaraq seher bazarina enir ve bazarda satilan muxtelif seylerin dadina baxirmis Oz yemeyini xususen de tutdugu ve ya oldurduyu baligi ovunu ozu hazirlamaqdan ve bisirmekden hezz alirdi Della Valle yazir Bele hallarda o mehv etdiyi heyvani en incelikle parcalayacaq o qeder epikurizmle en lezzetli tikeleri ayiracaq ki cesedden kicik dilimlerde bele bir funtdan artiq toplana bilinmeyecek onlari muxtelif inqrediyentlerle edviyyelendirecek ve belece bisirildikde onun dadi ondan en doyurucu ziyafet verilmesine hazir olacaq Abbasin cox yemek yemesi olmamasina baxmayaraq icki icmesi yuksek idi Demek olar ki onun sarayinda olmus butun avropali sexsler senliklerde onun xeyli miqdarda icki icdiyini qeyd etmisdirler lakin o hec vaxt ickiden ozunu itirmemis ve oz xeleflerinden ferqli olaraq gorunur o zaman zaman icki icmesini dayandirmagi bacarmisdir De Gouvea bildirir ki cox icki icse de her zaman ozunu idare etmeyi bacarmisdir Della Valle icki icmemesine baxmayaraq Abbas cox israr etdiyine gore 2 qedeh serab icmisdir Onun bildirdiyine gore Abbas yaninda olan insanlarin serab icmemesini beyenmeyirmis cunki bele adamlarin riyakarliq ederek onu oz qanununu pozan serite qanunlari kimi mezemmet etdiklerini dusunurmus Islamin spirtli icki icmeyi qadagan etmesi uzun muddet idi ki icki icmeyin normal hesab edildiyi Sefevi sarayi ve spirtli icki qebulunun xususi ritual ehemiyyeti oldugu Qizilbas turk eneneleri ile toqqusmaqda idi Butun Sefevi sahlari bu ve ya diger derecede icki icmekde idiler birce Tehmasib icki icmemis Abbas ise mueyyen dovrlerde icki icmeye tovbe etmisdir Abbas icki meselesine dair fikirlere qarsi cox hessas idi Meselen 1618 1620 ci illerde Sefevi sarayina gelmis rus elcileri carin hediyyesi kimi ona konyak cellekleri getirmisdiler Abbas bu hediyyelerle carin onu eyyas olmasina eyham vurdugunu zenn ederek qezeblenmis ve butun cellekleri geri gondermisdi Abbas ele bir xasiyyete sahib imis ki hec vaxt bos durmagi sevmezmis Elinde bir is olmadiqda ya silahlarini temizleyer ya da Xorasanda kecirdiyi sahzadeliyi zamani oyrendiyi seylerle mesgul olarmis Bu xasiyyetine gore o sergerdar ve dilencileri hec sevmezmis Abbasin en qezeblendiyi meqamlardan biri de yalan imis De Gouvea sahin bu xususiyyetinden behs ederek elave edir ki yalan danisdigini gorduklerini cezalandirmaqda o qeder sert idi ki onlardan bir necesinin dilini kesmisdi Abbasin formal tehsili ne qeder zeif olsa da onunla gorusenlerin hamisi onun canli zekasina heyran idi Taddeus bunu bele izah edir O her seyi cox aydin gormeyi bacarir ve is haqqinda danisarken her seyi basa dusmesi ucun bir ipucu vermek kifayetdir ve o meselenin en kicik inceliklere qeder nufuz edir De Gouvea onun cox yaxsi muhakime qabiliyyetinin oldugunu bildirir Eyni zamanda o derin movhumatci idi Onu hemise sema cisimlerinin oxunuslarina oxumagi bacaran astroloqlari musayiet edirdi O hemcinin Quranin tesadufi acilmasi ve gelecek hadiselerin isiqlandirilmasi ile bagli proqnozlar axtarirdi lakin o bundan cox zaman Qurandan ozunun istediyi cavablarin cixmasi ucun yararlanirdi Meselen heyatinin sonlarina yaxin Qezvinde iken hekimler onun Mazandarana getmesine qarsi cixmis lakin o Quran acdirib oradan musbet isare aldiqdan sonra oraya getmis ve xestelenib olmusdu Xalqin ona edaleti temin etmesi ucun muraciet etmesi zamani Abbas cox edaletli qeti ve merhemetsiz davranirmis Ser Robert Sirli bele hallardan birinde Qezvin hakimi ile nece davrandigina sahidlik etmisdir Sahin emrine esasen onun burnu ve qulaqlari kesildi boynuna omurluk boyunduruq vuruldu ve her kese ona yardim etmek qadagan edildi Sirlinin melumatina esasen bu hokm orada olan butun boyuk adamlari heyretlendirdi ve insanlara sonsuz sevinc ve teselli verdi Karmelit kesis Paul Simon deyir ki Abbas basqalarina numune olmaq ucun oz sevimlilerine qarsi daha sert davranirdi ve Portuqaliya sefirliyi sarayda olarken o sevimlilerinden ikisinin qarninin cirilmasini emr etdi cunki onlar adi bir qadina qarsi nalayiq davranmisdilar O hemcinin Abbasin sarayin qapisinda mubahiselere ve sikayetlere nece qerar verdiyini vaxt itirmeden calisdigini ve gunun sonunda islerinin ohdesinden geldiyine emin olmaga calisdigini tesvir edir Onun huzurunda ittihamci terefler edliyye memurlari ve oz meclisi durur istediyi vaxt onlarla meslehetlesir Onun verdiyi hokm qetidir ve derhal icra olunur Eger gunahkar olume layiqdirse onu derhal oldururler Buna gore de Karmelit kesisi yekunlasdirir onun olkesinde qatiller ve quldurlar cox azdir Ve elave edir ki Isfahanda oldugu dord ay erzinde bir nefer de olsun adam oldurme hadisesi bas vermeyib Abbas ona miras qalan xaos icindeki dovleti nizami dovlete cevire bilmek ucun merhemetsiz olmasinin lazim oldugunu dusunmekde idi Isgender bey Munsi bildirir ki onun siddetli cezalari haqqinda xeberler tabeliyinde olanlara zulm edenlere guclu tesir gosterirdi ve onun emrlerinin texire salinmadan yerine yetirilmesini temin edirdi Bunu misal uzeinden Isgender bey bele tesvir edir Eger ataya oz oglunu oldurmek emr edilseydi ve ata bunu heyata kecirmekde lengiseydi bu defe ogluna atasini oldurmek emr edilecekdi Her ikisi de oz novbesinde emri heyata kecirmekde lengiseydi ve ya kecirmekde tereddud etseydi bu defe bir basqasi onlarin ikisini de oldurmek ucun gonderilecekdi Neticede onun emri qanun oldu ve hec kim onun emrlerine qarsi cixmaga bir anliq cesaret etmedi Bundan menfeetle cixan teref ise adi ehali idi Abbasin ordu icinde formalasdirdigi nizam intizam neticesinde artiq ordu yerli ehaliden ureyi istediyini teleb ede ve ya ala bilmezdi Abbas insanlarin mulkiyyetine hormet edilmesini mecburiyyetden alinan mallar ucun ise edaletli qiymet odenilmesini isteyirdi Della Vallenin bildirdiyine gore bele nizam intizam o zaman yalniz bir nece Avropa ordusunda var idi Iskender bey Abbasin xarakterinin ziddiyyetli tereflerine de diqqet cekir Sahin xarakterinde bezi ziddiyyetler var meselen onun alovlu xasiyyeti hokmdarligi ezemeti ve sahliq sovketi onun mulayimliyi yumsaqligi asketik heyat terzi ve qeyri resmiliyi ile uygun gelir O eyni derecede evde dervis doseyi ve sah taxtindadir O yaxsi xasiyyetli olanda ev uzvleri yaxin dostlari emanetcileri ve basqalari ile en boyuk qeyri resmiliye qarisir ve onlarla qardas kimi davranir Eksine qezeblendiyi zaman onun simasi o qeder qorxunc olur ki bir muddet evvel onun lutfune meruz qalmis ve butun qeyri resmi reftarina meruz qalan hemin adam oz novbesinde heyasizliqda ve ya edebsizlikde ittiham olunmaq qorxusundan bir soz demeye cesaret etmir Rocer Ravory Abbasi bele tesvir edir I Sah Abbas ona Boyuk yarligini almaq huququ veren coxlu xususiyyetlere malik idi O esas xususiyyeti ehtiyatliliq olan parlaq strateq ve taktikaci idi O ozunun istediyi sonluga cata bilmek ucun muharibedense diplomatiyaya ustunluk verir ve oz hedefleri ugrunda boyuk sebir gosterirdi Maykl Eksvortinin sozleri ile Abbas O istedadli rehber ve herbi lider olmaqla beraber merhemetsiz avtokrat idi Onun hakimiyyeti dovru Sefevi dovrunun gorkemli yaradiciliq erasidir Lakin vetendas muharibeleri ve usaqliq illerinin problemleri onun qohumlarinin coxu oldurulmusdu onun sexsiyyetinin merkezinde qaranliq bir subhe ve qeddarliq bukumu buraxmisdi onu fovqelade diqqetli ve aktiv eyni zamanda tehrik edilyinde oldurucu paranoyak olaraq tesvir edir The Cambridge History of Iran Abbasin olumu ile Sefevi imperiyasinin cokmeye baslamasi iddiasini redd edir cunki XVII esr boyunca imperiya ozunun ciceklenme dovrunu yasamisdi lakin bu elmi eser Abbasi Sefevi sahlarinin idarecilik bacariqlarinin az olmasinda ittiham edir Sulale mensubu sahzadelerin gozlerini kor etmek ve ya heremxanaya salmaqla aradan goturulmesi dovlet islerinden ve imperiyanin qabaqcil aristokratiyasi generallarla temasdan uzaqlasdirilmasi sahzadelerin tehsillerinde sui istifadeye yol verilmesi yeni bir sey olmasa da Abbasla birlikde Isfahan sarayinda adi seye cevrildi Bu seristeli varislerin yeni sah kimi hokmranligin teleblerini yerine yetirmek ucun hazirlanmis semereli sahzadelerin yetisdirilmesine faktiki olaraq son qoydu Isgender bey Munsi Abbasin xususiyyetlerini bele tesvir etmisdir O son derece hiddetli tebiet odlu alovlu xasiyyet quvvet ezemet sovket cah calal ve padsahliqla yanasi ozunde olduqca mulayimliyi yumsaqligi dervis xarakterini ve sadeliyi cemlesdirmisdir O mulayim ve helim oldugu vaxtlarda saray adamlarina nedimlere mulazimlere ve basqalarina o qeder tevazokar ve mexsusane terzde yaxinliq gosterer ve qaynayib qarisar ki sanki onlarla dost ve qardasdir Lakin diger ehvalda olanda onun mubarek alninda ele qezeb elametleri parlayir ki onunla hemsohbet yoldas ve hemdem olmus ve ondan dostcasina qardascasina ve tevazokarcasina reftar gormus hemin adamlarin heddi ve ixtiyari olmur ki azaciq cesaret curet ve edebsizlik kimi anlasila bilen bir nisbetsiz soz dile getire bilsinler Abbasqulu bey Bakixanov Abbasin xususiyyetlerini bele tesvir etmisdir Sah Abbas memleketi abad etmek ve reiyyetin asayisine baxmaq islerinde butun dunyada meshurdur Qoymus oldugu bir cox mulki ve esgeri qanunlar Iran sahlari ucun rehber olmusdur Sultanlarin leyaqetini onlarin xususi meziyyetlerine gore teyin eden Avropa tarixcileri bele bu elmi seven padisaha Boyuk leqebi vermisler O xalq arasinda indi de adil sifetle taninmaqdadir Ictimai binalar ve xeyriyye muessiseleri tikdirmekde islam dovrunde Iranda bu padisahin misli ve tayi olmamisdir Butun Iranda o cumleden Sirvan olkesinde olan mescidler medreseler uzaq collerdeki kehrizler ve coxlu karvansaralar bu iddianin dogruluguna aydin bir subutdur Bir cox fazil sexsler onun terbiyesi sayesinde elm ve fennde oz dovrunun bascilarindan olmus ve butun dunyada boyuk sohret qazanmislar Isinin coxluguna ve bir cox muskul isleri hell etmekle mesgul olmasina baxmayaraq o kamil adamlarla musahib olmaga mail olub gozel tebi sere de malik idi Abbas dovletin esasini teskil eden qizilbas turk tayfalarinin istifade etdiyi turk dilini mukemmel bilirdi ve ozu de onlarla eyni kokden gelirdi Ispan sefiri Qarsiya de Silva Fiqueroanin bildirdiyine gore o sarayda olarken Abbasin gurcuce danismasina sahidlik etmisdir Cox gumanki sah bu dili ozunun gurcu nokerlerinden oyrenmisdir Bunlarla birlikde sah fars dilini de bilmekde idi Abbasin sarayinda olmus della Valle bu barede bunlari yazmisdir Sah menim Turk dilini bilib bilmediyimi sorusdu ve sonra mene Xos geldi sefa geldi dedi Eylesmek ucun sahin iznini aldiqdan sonra Turk dilinde seyahetimin sebeblerini ve diger meseleler haqqinda meni sorgu sual etdi Men qisa olaraq veziyyetimle bagli melumat verdim Abbasin xalq terefinden desteklenmesi de guclu idi O vaxtinin xeyli hisssini xalq icinde kecirir sexsen bazarlari ve diger ictimai yerleri ziyaret edirdi O heyatinin sonlarinda xestelenmesine qeder cox aktiv heyat terzi surmus uzun mesafeleri hec ara vermeden qet etmeyi gunlerle ve aylarla yuruslerde ordu ile birlikde yasamaga alismisdi O 19 yasi olarken saqqalini qirxaraq yalniz biglarini saxlamis ve bununla da imperiyada yeni deb yaratmisdi Abbas basqa merifetleri ile birlikde hem de cox guclu natiq idi ve nitqleri ile insanlari ozune celb ede bilirdi Abbasdan bir esr sonra yasamis gorkemli turkmen sairi Mehtimqulu onu ozunun Zer bilmez adli seirinde bele tesvir edir سخنور من ديان کوپدير جهانده هيچ کيم شاه عباس دک سخنور بولماز Coxlu ozune yaxsi natiqem deyenler vardir Lakin hec biri Sah Abbasa tay deyildir Dini azliqlara yanasmasiIsfahanin Yeni Culfa bolgesinde yerlesen Vank kafedrali Diger Sefevi hokmdarlari kimi Abbasa sie muselman idi ve Imam Huseyne xususi regbeti var idi 1601 ci ilde o Isfahandan Meshede piyada ziyarete getmis ve buradaki Imam Rza turbesini ziyaret etmisdir Bu turbe ozbekler terefinden dagidildiqdan sonra onun terefinden temir edilmisdi Sunni dovletleri Osmanli ve ozbekler esasen Sefevi imperiyasinin reqibleri olduqlari ucun Abbas qerb serhedlerinde yasayan sunnilerle sert reftar edirdi Abbas hakimiyyetinin boyuk bir qisminde xristianlara qarsi tolerant olmusdur Italyan seyyah Pietro della Valle onun xristianliq teologiyasi ve tarixi barede ne qeder cox bildiyini gordukde teeccublendiyini yazmisdir Bunun esas sebebi Abbasin xarici siyasetinde Avropa dovletleri ile munasibetlerin xususi yer tutmasi idi Lakin Avropa ile munasibetler pozulduqda ve ya Abbas diger sebeblerden uygun gorduyunde daxildeki xristianlarla sert davranilirdi Bele bir dovr 1613 cu ilde yasandi 1613 cu ilde avropalilarin verdikleri soze emel etmemeleri portuqal ispan elcisi De Goeveanin sahin yanina gelmesinden sonra bir daha aydin oldu Bele bir siyasi ab havada ermeniler onlari neyin gozlediyini derhal basa dusduler Avropa quvvelerinin saha verdiyi sozlere emel etmedikleri Osmanli ile sulh seraiti olduguna gore onsuzda cetin veziyyetde qalan ermeniler De Gouveanin onlar uzerinde Apostolik Ziyaretci kimi gelmesi ile veziyyetlerinin daha da pislesdiyini derk etdiler ve Abbasi bunda onlarin gunahlarinin olmadigina inandirmaga calisdilar De Gouveanin sahin huzurunda ermenilerden menim tebeelerim deye behs etmesi veziyyeti daha da qelizlesdirdi Sah derhal ermenilerin Islami qebul etmelerini ve kocurulmeler zamani onlara verilmis yardim pullarini geri qaytarmagi emr etdi eks halda onlarin ya qizlari ya da oglanlari qul edilecekdi Karmelitler ve Auqustunianlar bir qeder pul qoymusdular lakin bu pulu Abbas qaytardi ve o De Quveanin yeniden suverenin oz vassallari ile munasibetlerine qarismasina teeccublendiyini soyledi De Guvea Hormuze getmek ucun telesik yola dusdu Auqustunianlar qalan hissesi muveqqeti olaraq Bagdada cekildi ve Karmelitlerden biri istisna olmaqla hamisi Isfahani helelik terk etmeyi ehtiyatli addim hesab edirdiler 1621 ci ilin yayinda Abbas Sefevi imperiyasinda yasayan ermenilerle sert reftar etmeye basladi Onun bele etmesinde sie teoloqlarinda mueyyen tesirinin oldugu guman edilir Blowun ehtimalina gore bu erefelerde sah agir xestelenib sagaldiqdan sonra ona yaxin din adamlarinin saha xesteliyinin tekce sebebi kimi serab icmesini yox dini azliqlara xususen xristianlara qarsi tolerant yanasmasini da gostermisdirler Bu zaman sah ispan ve portuqlaiyalilara qarsi qezebli olduguna gore onlarin dediklerine qulaq asmaga meyilli olmusdur Tezyiqler birbasa Isfahanin qerbindeki ermeni kendlerine qarsi yonlendirilmisdi Burada yasayan ermenilere Islama kecmeleri telqin edilirdi Hemcinin mecburi sunnete meruz qalan ermenilerden bezisi heyatini itirirdi Bu yanasma bir qeder sonra Mazandaranda meskunlasan gurculere de aid edildi Abbasin bu siyasetini Papaya yazan Karmelit rahibi Abbasin kilse uzerindeki en boyuk tiran oldugunu tedbiq etdiyi metodu cehennemden menimsediyini bildirirdi Hemcinin bu muellif onu da qeyd edir ki sahin bu siyaseti sie teoloqlarini iki yere bolmusdur Bezileri bunun Qurana setr dusduyunu iddia edirdiler Abbas bir qeder sonra xristianlara qarsi tezyiqlerinin onun ipek ticaretine ziyan vurdugunu gordukden sonra butun olanlarin dayandirilmasini emr etdi Abbas ipek ticaretini sexsi monopoliyasina aldgina gore bu ticaretin dayanmasi ona boyuk maddi ziyan vura bilerdi Guman edilir ki ermenilere ve gurculere qarsi bu tezyiqler zamani sunnet zamani olenler xaric 5 min insan Islami qebul etmisdir Novbeti ilin evvellerinde antixristian sentiment yeniden guclendi 5 kecmis muselmanin Karmelitler terefinden xristian kimi veftiz edildikden sonra Hormuze qacmaq isteyerken ele kecirilmisdi Sie teoloqlari bundan missionerlere qar tebligat mehsulu kimi istifade etmeye ve sahi munasib addimlar atmaga cagirmaga basladilar 200 den cox meshur sie teoloqu Karmelit missionerlerin edam edilmesi ucun sahin sarayina ona muraciet etmek ucun geldiler Muselmanliqdan xristianliga kecenler edam edilse de Abbas sie teoloqlarin missionerlerin Islam dinini dagitmagi hedefledikleri ittihamina baxmayaraq xristian missionerleri edam etmedi Sie teoloqlar Karmelitlerin 5 minden cox muselmani gizli sekilde muselmanlari xristian kimi veftiz etdiklerini ve Avropaya gonderdiklerini ddia edirdiler Karmelit rahibleri sahin huzuruna getirildi ve onlarin monastiri qisa muddete qizilbas doyusculeri terefinden muhasireye alindi lakin Abbas ruhanilerinin tezyiqine muqavimet gosterib xristian rahiblere qarsi hec bir tedbir gormedi Karmelit rahiblerinden biri olan John Thaddeus sonradan yazirdi ki Abbas oz dinini deyisenleri edam etdirse de onlara deymemisdir Thaddeus bunu sahin portuqaliyalilara qarsi ingilis herbi deniz quvvesine ehtiyac duydugundan xristian rahiblerin edaminin ingilislerin Sefevi imperiyasina yanasmasina tesir edeceyinden ehtiyatlanmasi ile esaslandirir AilesiHeyat yoldaslari Heyat yoldaslari Evlilik Dogum Olum Melumat Adi melum olmayan cerkez qadin Mehemmed Bagir Mirzenin anasi olmusdur Mehdi Aliye Qezvin noyabr 1587 I Tehmasibin oglu Mustafa Mirze Sefevinin qizi Oglanpasa xanim Qezvin noyabr 1587 Behram Mirze Sefevinin oglu Sultan Huseyn mirzenin qizi ve Hemze Mirzenin dulu Qezvin noyabr 1591 qiziFexricahan beyim Iyun 1597 Kartli cari ile kralica Kaxetili Annanin qizi Zubeyde Xatun adli qizlari olmusdur Kartli cari in qiziYaxan Beyim Isfahan 1 sentyabr 1602 1586 Xanehmed xan ve Sefevi sulalesinden olan Meryem Beyimin qizi Yelena Baqrationi 20 sentyabr 1604 ile Ketevanin qizi 1614 cu ilde bosanmisdirlar 1607 Ismayil xanin bacisi ve Abbasin sevimli arvadi 1607 Tabasaranli Mesum xanin qiziLeyla Fatma Sultan beyim esl adi Tinatin Baqrationi Sentyabr 1605 ile Mariam Lipartianinin qizi Fatime Sultan Beyim diger adlari Lale ve Peri 1614 cu ilde bosanmisdirlar Gavdol 6 iyul 1610 qizi idiTamar Amilaxori Feremez Amilaxorinin qizi ve Abdulqafar Amilaxorinin bacisi Sie teoloqu qizi Ovladlari Oglanlari Mehemmed Bagir Mirze 15 sentyabr 1587 25 yanvar 1615 Anasi gurcu cariye idi Meshed valisi 1587 1588 ve Hemedan valisi 1591 1592 Uc defe evlenmis ovladlari olmusdur Ilk defe 1601 ci ilde II Ismayilin qizi Fexr Cahan Beyimle evlenmis daha sonra gurcu Dilaram Xanimla evlenmisdir Atasinin emri ile oldurulmusdur Iki oglu olmusdur Sefi Dilaramin ogludur I Abbasdan sonra taxta cixmisdir Sultan Suleyman Mirze Fexr Cahan Beyimin olan ogludur 1632 ci ilde Qezvindeki Elemut qalasinda oldurulmusdur Sultan Hesen Mirze 1588 Mazandaran 18 avqust 1591 Qezvin Sultan Mehemmed Xudabende Mirze 18 mart 1591 Qezvin avqust 1632 Elemut Qezvin Anasi gurcu cariye idi 1621 ci ilde atasinin emri ile kor edilmis 1632 ci ilde I Sefinin emri ile oldurulmusdur Bir qizi olmusdur Govher Sad Beyim Isfahanin seyxulislami Mirze Qazi ile evlenmisdir Sultan Ismayil Mirze 6 sentyabr Isfahan 16 avqust 1613 Meshedde defn edilmisdir Imamqulu Mirze 12 noyabr 1602 avqust 1632 Elemut Qezvin Isfahanda dogulmus 1627 ci ilde atasinin emri ile kor edilmisdir Bir oglu olmusdur Necefqulu Mirze 1625 1632 Elemut Qezvin Qizlari Sahzade Beyim Mirze Mohsun Razevi ile evlenmis ve iki oglu olmusdur Zubeyde Xanim Isa xan Sefevi ile evlenmis ve bir qizi olmusdur 20 fevral 1632 ci ilde oldurulmusdur Cahan Banu Beyim 1624 cu ilde II Simonla evlenmisdir Bir qizi olmusdur Sahzade Izzi Serif Beyim Mirze Mehemmed Sefinin oglu Seyid Abdullah ile evlenmisdir ve bir oglu olmusdur Izzi Serif Beyimin oglu Seyid Mehemmed Davud I Suleyman Sefevinin qizi Sehr Banu Beyimle evlenmis ve iki oglu olmusdur II Suleyman da onun ovladlarindan biridir II Suleyman Aga Beyim Sultan el Ulema Xelife Sultanla evlenmis ve 4 oglu ve 4 qizi olmusdur Hevva Beyim ilk defe Mirze Rza Sehristani ile evlenmis ikinci defe Mirze Refi el Din Mehemmedle evlenmis ve 3 oglu olmusdur 1617 ci ilde Zencanda olmusdur Sahbanu Beyim Isfahanin dargasi Mir Ebdulezimle evlenmisdir Melek Nisse Beyim Imam Rza turbesinin mutevellisi Mir Celal Sehristani ile evlenmisdir Veliehdini edam etdirmesi ve diger ogullari Abbasin muxtelif arvadlardan bes oglu olmus onlardan yalniz ucu yasaya bilmisdi O qerbde Sefi Mirze kimi taninan Mehemmed Bagir Mirze 1587 ci ilde dogulub ile yaxsi munasibete sahib idi Osmanli ile yeni muharibe ve Gurcustana yurusler oradaki usyanlarin yatirilmasi erefesinde Abbas etrafindan subheler duymaga baslamisdi O hetta sulalenin cixdigi Sefevi sufi ordeninde de bezi sexsleri xeyanetde ittiham ederek edam etdirmisdi 1614 cu ilde Gurcustandaki usyani yatirmaqla mesgul iken Abbas boyuk oglunun cerkez kolelerden olan Ferhad bey Cerkez ile birlikde ona qarsi plan qurdugu barede sayieler esitdi Bundan qisa muddet sonra ov merasiminde veliehd sahzadenin protokol qaydalarini pozaraq Abbasdan evvel ovu vurmasi onda bu subhelerin daha da boyumesine sebeb oldu 1615 ci ilde sahin emri ile gir diger cerkez kolesi Behbud beye sahzadeni oldurmek emr edildi Sahzade Restde hamamda iken qetle yetirildi Adi saray intriqalari neticesinde o ozunun en boyuk oglu ve velihedi Sefi Mirzeni edam etdirdi Sefi Mirze yalniz saray eyanlari ve esilzadeler arasinda deyil eyni zamanda ehali arasinda da xeyli populyarliga malik idi Her bir halda sarayda onun dusmenleri de var idi Bunlardan bezileri onun taxt taci ele kecirmek ucun sui qesd hazirladigini telqin edirdiler ve guya o sah Gurcustanda yurusunde iken sahin qarsisinda oz iddialarini desteklemek ucun ozune terefdarlar ve qulluqcular hazirlamaqdadir Saray islerinden xeberdar ve Abbasa yaxin olan Isgender bey Munsi bas verenleri yaxindan izlemek sansina sahib idi O bildirir ki sahzadeye qarsi ireli surulen iddialar esassiz olmaqla birlikde saraydaki skopantlar ve vezife axtaranlar terefinden sahin dusuncesini ogluna qarsi zeherlemek ucun ortaya atilmisdi lakin Abbas gezen soz sohbetlere inandi ve oglunu edam etdirdi Bu igtisaslara sebeb olmaqla birlikde sahin ozunun de sonradan pesmanciliq hissi kecirdiyi deyilir lakin bu sonradan qalan iki ogluna qarsi da eyni hereketleri davam etdirmeyine ve onlari kor etdirmesine engel olmadi O hemcinin seleflerinin sahzadeleri canisin teyin etdirme adetini de qadagan etmisdi O sulale uzvlerini hereme hebs etdirmis onlarin dostlari ya xedim edilmis xaceler ya da qadinlar olmusdu Abbas bu hereketini yukselen gunese sitayis eden insanlarin gozune sahzadeleri cox gostermeyin uygun olmadigini deyerek etdiklerine haqq qazandirmaga calismisdi Sultan Mehemmed Mirzenin 1605 1627 ci iller araliginda mogol ressam terefinden cekilmis resmi 1620 ci ilin yayinda Mazandarandaki sarayinda olan Abbas agir qizma xesteliyine tutuldu Sarayindaki bir cox sexs hemcinin yerlilerden xeyli sayda insan bu xestelikden heyatini itirdi Bundan sonra belli oldu ki sahin heyati da tehluke altindadir Abbasin xesteliyi dovrunde onun saglam qalmis en boyuk oglu Xudabende Mirze Abbasin oleceyini dusunerek onu destekleyen qizilbas serkerdeleri ile bunu qeyd etmeye taxta cixisini hazirlamaga baslamisdir lakin sah sagalmis ve oglunu kor etdirerek cezalandirmisdir O bununla oglunun taxta geden yolunu baglamaq fikrinde idi Lakin sahzadenin terefdarlari onu taxta cixarmaqda qerarli idiler Plan sahzadeni saraydan qacirmaq ve kenarda sah elan etmek idi lakin plan askar edildi ve butun istirakcilari cezalandirildi Sahzade ozu hebs edilerek Elemut qalasina salindi ve Abbasin xelefi olan Sefi Mirze dovrunde edam edildi Bu ittihamda heqiqetin neden ibaret oldugunu bilmek mumkun deyil lakin cetin gorunur ki her hansi saray eyani oz heyatini bele axmaqcasina riske atardi Fiqueroanin saray eyanlarinin sahzadelere hec bir hormet gostermemesi ile bagli serhi sahin subhelerini oyatmamaq ucun onlardan uzaqlasmaq ucun ellerinden geleni etdiklerini gosterir Mehemmed Baqir Mirze ve Xudabende Mirzenin veliehdlik yarismasindan kenarlasdirilasindan sonra Abbasin ogullaindan yegane veliehd ola bilecek sexs Imamqulu Mirze qalmisdi 1618 ci ilde xarici elcilerden biri ile bas tutmus gorusde edam edilmis veliehdden kicik olan Imamqulu Mirze de istirak etmisdi Bu zaman 17 yasinda olan Imamqulu Mirze adli sahzade atasi ile birlikde saraya daxil olmus gozlerini asagi salib dayanmis hec ne danismamis hec kim de ona hec ne dememisdir Sefir bunu bele tesvir etmisdir Hec kim bir qulluqcuya ve ya bir komekciye verdiyi diqqetden cox ona diqqet etmedi Abbas Imamqulu Mirzeni sahliq ucun hazirladiqdan sonra mueyyen sebeblerden onu 1627 ci ilde kor etdirdi ve Elemutna saldirdi Gozlenilmeden Abbas Mehemmed Bagir Mirzenin oglu Sam Mirzeni ozune varis secdi Atasinin babasi terefinden qetle yetirildiyine gore ozuneqapali xasiyete malik olan Sam Mirze Abbasin olumunden sonra 17 yasinda iken sah oldu ve ozune Sefi adini goturdu QalereyaImam mescidi Isfahan Sah Abbas Mescidi Gence I Abbas dovru gumus sikke 1587 I Sah Abbas ve Cahangir sah Babur 1620 Ebul Hesen Cahangirname I Sah Abbas ve Babur elcisi Elem xan 1617 Ebul Hesen Cahangirname I Sah Abbas Sefevi ve Buxara xani Vali Mehemmed xan Ibrahim Xadim Bayat 1647 Cehel Sutun Sarayi Isfahan Iran I Sah Abbas terefinden Avropaya gonderilmis numayende Huseyn Eli bey 1599 1602 I Sah Abbas terefinden Babur dovletine gonderilmis numayende Mehemmed Eli bey 1631 1632 QeydlerQedim turk enenesi olan azyaslilari seherlere hakim teyin etme sahzadeleri erken yasdan hakimiyyet qaydalari ile tanis etmek ucun heyata kecirilirdi Esas doyusler bunlardirCildir ve Qoyun olumu kecidi doyusu diger adi ile ḡolaman e ḵaṣṣa ye e sarifa yeni taxt tac qullari Kohne bir tufeng novu Bele de oldu Allahverdi xan olenden sonra onun yerine oglu Imamverdi xan teyinat aldi cunki sahin avropali quvvelerle olan elaqelerinde ermeni tacirlerinin muhum ehemiyyeti var idi Arquebus 15 ci esrde Avropada ve Osmanli imperiyasinda meydana cixan uzun silah formasidir Arquebus ile silahlanmis piyadaya arquebusier deyilir Kesflerine gore onun adi Baffin denizine verilmisdir Osmanli imperiyasi bu seherden gelecek muharibede esas baza kimi yararlanmaq isteyirdi Bu iddia italiyali seyyah Pietro della Valle terefinden ireli surulmusdur Lakin Osmanli tarixcisi 1655 1716 hadisenin bele olmadigini Sefevi komandani Qaracaqay xanin ozunun bilerekden Osmanli elci Osman aganin beyninde veziyyetlerinin pis oldugu fikrini bilerek formalasdirmasi ve belelikle onlari hucum etmeye tehrik etdiyini hemcinin bir nece il evvel Krimdaki xanliq mubarizesinde meglub olaraq Abbasa siginan Sahin Girayin tatar ordusundaki casuslari vasitesiyle hucumdan evvelceden xeberdar edildiyini ve bunu Abbasa bildirdiyini yazmisdir Buradaki Osmanli pasasi eslinde yerli hakim aileye mensub idi ve secere etibarile ecdadlari Selcuqli neslinden gelmekde idi Fili minen zaman uzerinde oturmaq ucun istifade edilen alet David Blow onun Gilanin bataqliqlarinda istilere ve heseratlarin hucumuna davam getirmeyib olduyunu yazmisdir I Sah Abbas bu turbede defn edilmisdir Turbe Iran Islam Respublikasinin Kasan seherinde yerlesir Turbenin mehrabindaki yaziya gore turbe ilk defe XII esrde tikilmisdir Lakin Sefevi dovleti zamaninda temir edilmis ve genislendirilmisdir Cenub qerb hissedeki portikde duzbucaqli das vardir Bu das Qafqazda duzeldilmis ve bu turbeye getirilmisdir Cyril Glasse 1598 ci ilde Abbasin paytaxti Isfahana kocurmesi ile imperiyanin incesenet ve medeniyyet sahelerinde yeni bir dovrunun baslamasini bildirir ve qeyd edir ki bu zaman qeder cox guman sarayda fars dili isledilmemisdir cunki sahin avropali quvvelerle olan elaqelerinde ermeni tacirlerinin muhum ehemiyyeti var idi Blow onun adini Mehemmed deye yazmaqdadir Lakin Abbasin en boyuk ve veliehdi olan oglu Mehemmed Bagir Mirze 1614 1615 ci ilde atasi terefinden edam edilmisdir MenbeIstinadlar Abbas Abbas I Brockhauz Ensiklopediyasi alm Veliki Abas I Proleksis enciklopedija Opca i nacionalna enciklopedija xorv 2009 Thorne 1984 seh 1 Savory 1982 Rahimlu 2015 Mitchell 2009 seh 160 Blow 2009 seh 16 Savory 1980 seh 71 Blow 2009 seh 17 Mitchell 2009 seh 58 Blow 2009 seh 18 Blow 2009 seh 19 Savory 1980 seh 69 Blow 2009 seh 21 Newman 2006 seh 42 Savory 1985 Savory 1980 seh 70 Roemer 1986 seh 253 Blow 2009 seh 22 Blow 2009 seh 23 Roemer 1986 seh 255 Blow 2009 seh 24 Roemer 1986 seh 256 Blow 2009 seh 25 26 Blow 2009 seh 26 Roemer 1986 seh 259 Blow 2009 seh 27 Roemer 1986 seh 260 Savory 2012 Roemer 1986 seh 261 Blow 2009 seh 29 Blow 2009 seh 29 30 Minorsky 1993 seh 289 Arxivlenmis suret 2022 09 28 tarixinde Istifade tarixi 2016 04 12 Felsefi 1334 seh 1469 Bomati ve Nahavandi 1998 seh 36 Bomati ve Nahavandi 1998 seh 37 Bomati ve Nahavandi 1998 seh 38 Bomati ve Nahavandi 1998 seh 38 39 Newman 2006 seh 50 Savory 1980 seh 77 Newman 2006 seh 52 Roemer 1986 seh 266 Cleveland 2013 seh 50 Roemer 1986 seh 265 Savory 1983 Wallbank 1992 seh 369 Mitchell 2009a Streusand 2011 seh 148 Bosworth 1989 Manz Haneda 1990 Lapidus 2012 Mikaberidze 2015 seh 291 536 Blow 2009 seh 174 Monshi 1978 seh 1116 Matthee 2012 Bournoutian 2002 seh 208 Aslanian 2011 seh 1 Savory 1980 seh 81 Savory 1980 seh 82 Matthee 1999a Blow 2009 seh 37 Mitchell 2011 seh 69 Savory 1980 seh 183 184 Haneda 1990 seh 818 Hoiberg 2010 seh 9 Axworthy 2007 seh 134 135 Kremer 2013 Savory 1980 seh 79 Bomati ve Nahavandi 1998 seh 141 142 Bomati ve Nahavandi 1998 seh 143 Azerbaycan tarixi 7 cildde III cild 2007 seh 230 Savory 1980 seh 96 Dale 2010 seh 94 Ebdulhuseyin Nevai Sah Abbas Intisarat i Bunyad i Ferheng i Iran 1352 s 142 143 Sapur Ensari 1962 s 34 Audrey Burton 1997 s 59 Isgender Bey Munsi a g e s 67 68 Rza Qulu xan a g e s 6642 Ehmed Qumi a g e s 896 Natanzi a g e s 369 Ehmed Qumi a g e s 898 Ahmet Kumi a g e s 898 Ebdulhuseyn Nevai 1352 s 146 Blow 2009 seh 66 Matthee 1999 Blow 2009 seh 67 Blow 2009 seh 67 68 Roemer 1986 seh 267 Savory 1980 seh 84 Haneda ve Matthee 2006