fbpx
Wikipedia

Məhəmməd Cahan Pəhləvan

Məhəmməd Cahan Pəhləvan (fars. محمد جهان پهلوا; tam adı: Cahan Pəhləvan Şəms əd-Diniyə va-d-Din Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Eldəniz, fars. نصرت الدین محمد بن ایل دنیز; Nüsrətəddin Əbu Cəfər Məhəmməd Cahan Pəhləvan; 1136 və ya 1137, Ərdəbil, Eldənizlər və ya Naxçıvanfevral 1186 və ya aprel 1186, Həmədan, Eldənizlər) — Atabəylər dövlətinin ikinci hökmdarı, Atabəy Şəmsəddin Eldənizin oğlu, sərkərdə. 1175-ci ildə Atabəy Şəmsəddin Eldənizin ölümündən sonra taxt-taca sahib oldu.

Məhəmməd Cahan Pəhləvan
Cahan Pəhləvan Şəms əd-Diniyə va-d-Din Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Eldəniz
Nüsrətəddin Əbu Cəfər Məhəmməd Cahan Pəhləvan
Azərbaycanın II böyük atabəyi
1175 — 1186
Tacqoyma 1175
Sələfi Şəmsəddin Eldəniz
Xələfi Qızıl Arslan
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 1136 və ya 1137
Doğum yeri Ərdəbil, Eldənizlər
Vəfat tarixi fevral 1186 və ya aprel 1186
Vəfat yeri Təbərək qalası, Həmədan, Eldənizlər
Dəfn yeri Atabəylər Memarlıq Kompleksi, Naxçıvan, Eldənizlər
Sülalə Atabəylər
Milliyyəti qıpçaq türkü
Atası Şəmsəddin Eldəniz
Anası Möminə Xatun
Həyat yoldaşları İnanc xatun
Zahidə xatun
Küteybə xatun
Uşaqları İnanc xatundan:
Qutluq İnanc
Əmir Əmiran Ömər
Küteybə xatundan:
Əbu Bəkr
Zahidə xatundan: Özbək
Cəlaliyyə

Atabəy Şəmsəddin Eldəniz 1175-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında vəfat etdi. Onun ölüm xəbəri o zaman Həmədanda olan oğlu Cahan Pəhləvana yetişəndə o, dərhal Naxçıvana gəldi, dövlət xəzinəsini və taxt-tacın əmlakını, eləcə də bütün qoşunları öz nəzarəti altına saldı. Eldənizin siyasətindən narazı olan İraq əmirləri Cahan Pəhləvanın Həmədanı tərk etməsindən istifadə edərək, Sultan Arslanşahı böyük ordu ilə Azərbaycana hücum etməyə təhrik etdilər. Lakin Zəncanda xəstələnərək, Həmədana qayıdan sultan Arslanşah, Cahan Pəhləvanı Həmədana dəvət edir, dövlət idarəsini ona tapşırdıqdan az sonra vəfat edir. Mənbələr onun Atabəy tərəfindən zəhərlənməsini də təsdiq edir. Rəqibini aradan götürən atabəy, Arslanşahın 7 yaşlı oğlu III Toğrulu sultanlıq taxtına əyləşdirir, özü də onun atabəyi olur.

Bundan az sonra Cahan Pəhləvan onun tabeliyindən çıxmış vassalı, Xuzistan hakimi Aydoğdu Şimlanın çıxışını yatırmalı oldu. Cahan Pəhləvanın göndərdiyi qoşun Şimlanın ordusunu məğlub edir, ağır yaralanmış Şimla əsir alınır, iki gün sonra vəfat edir. Onun yerinə Xuzistan hakimi təyin edilmiş oğlu Şərəfəddin Əmiran, Azərbaycan atabəyinə tabe olmaq məcburiyyətində qalır.

Sultan III Toğrulun Xuzistanda yaşayan əmisi Şahzadə Məhəmməd sultanlığın taxt-tacına yeganə ciddi iddiaçı idi. Lakin onun hakimiyyəti ələ keçirmək üçün göstərdiyo bütün silahlı cəhdlər uğursuzluqla nəticələnir. Cahan Pəhləvandan asılı olan əmirlərdən heç biri, o cümlədən təqib olunan Məhəmmədin sığınacaq istədiyi Xuzistan, Vasit, Fars hakimləri şahzadəyə yiyə durmur və nəhayət onu Azərbaycan atabəyinə təslim edirlər.

1177-ci ilin iyulunda Sultan III Toğrulun adına sultanlığın tabeliyində olan və vassal asılılığında olan bütün ərazilərdə xütbə toxundu. Ətraf əmirləri onun hökmranlığını tanıdılar. Tabe olan hakimlərdən və vassallardan heç biri buna etiraz etmədi. Sultanın adına pul kəsildi, onun sərəncamları dərhal yerinə yetirildi.

Atabəyin inzibatçılıq qabiliyyəti və tələbkarlığı dövlət idarəçilik sisteminin hər bir sahəsində möhkəm qayda-qanunun yaranmasına səbəb oldu. Hakimiyyətdə olduğu 11 il ərzində dövlət heç bir xarici müdaxiləyə məruz qalmadı. Cahan Pəhləvanın hakimiyyətə illərində gürcülər onun tələblərini qəbul edərək, sülh bağladılar. Şərq qonşusu – xarəzmşah Təkişlə də dostluq münasibətləri yaranmışdı.

Cahan Pəhləvan xəlifə əl-Müstədi, istərsə də abbasi xəlifələri arasında hökmdarlardan biri ən-Nasirlə elə münasibətlər saxlayırdı ki, bu münasibətlər ona siyasət yeritməyə imkan verir, xəlifənin onun dövlətin daxili işlərinə qarışmasının qarşısını alırdı. Atabəy Cahan Pəhləvanın ən böyük uğurlarından biri Ağsunqur əl-Əhmədilinin varislərinin əlində olan Təbrizin Eldənizlər dövlətinin ərazisinə birləşdirilməsi idi. Belə ki, 1175-ci ilin yayında Təbriz və onun ətrafındakı yerlərin hakimi Arslan Aba ibn Ağsunqur vəfat etdikdə, Cahan Pəhləvan Ruindej qalasını, daha sonra isə Marağanı, Atabəyin qardaşı Qızıl Arslan isə Təbrizi mühasirə etmişdi. Əldə edilmiş saziş nəticəsində Cahan Pəhləvan Təbrizi alıb, iqta payı kimi qardaşına verdi. Marağa isə, razılığa görə əvvəlki sahiblərinin – Ağsunqurilərin ixtiyarında qaldı.

MisirinSuriyanın hökmdarı, Əyyubilər sülaləsinin banisi Səlahəddin Yusifin böyük fəallıq göstərdiyi qərb sərhədlərində asayişi təmin etmək atabəy Cahan Pəhləvan dəfələrlə barışdırıcı və vasitəçi olmuş, himayəsi altında olanlara hərbi kömək göstərmişdi. Məhəmməd Cahan Pəhləvan 1186-cı ilin fevral-mart aylarında şiddətli qarın ağrılarına tutuldu, təbiblərin müalicəsinə baxmayaraq vəfat etdi.

Məhəmməd Cahan Pəhləvan 1186-cı ildə Möminə Xatun türbəsini inşa etdirmişdir. Həmçinin onun hakimiyyəti dövründə Naxçıvan mədrəsəsi və Atabəylər cümə məscidini inşa edilmişdi. Onun dövründə Ərdəbil, Naxçıvan, Təbriz, BeyləqanGəncə şəhərləri yüksək inkişaf etmişdi. Eldənizlərin sikkə sarayında adına bir çox dirhəmlər zərb olunmuşdur. Dirhəmlərdən bir neçəsi Azərbaycan Tarix Muzeyində yerləşir. Nizami Gəncəvinin ikinci poeması - “Xosrov və Şirin” və “Mənsur və Mərcan” dastanı Məhəmməd Cahan Pəhləvana həsr olunmuşdur.

Həyatının və fəaliyyətinin ilk illəri

1136-cı ildə Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən Arran, Azərbaycan, Şirvan, Cibəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan, Rey, Mosul, Kirman, Fars, Xuzistan, Axlat, ƏrzurumMarağa torpaqlarını əhatə edən Eldənizlər yaxud Atabəylər dövləti yarandı. Şəmsəddin Eldənizin dövründə daxili və xarici vəziyyət xeyli güclənmişdi. O, bir çox əraziləri öz hakimiyyəti altına almağı bacarmışdı. İsfahandan Şirvan və Gürcüstana qədər uzanan ərazi onun hakimiyyəti altına keçdi. Bununla da Eldənizlər dövlətinin təşəkkül prosesi başa çatdı və yaxın Şərqin qüdrətli dövlətinə çevrildi.

Cahan Pəhləvan həmin sülalənin banisi Şəmsəddin Eldənizlə Möminə Xatunun oğludur. Möminə Xatun Səlcuqlu sultanı II Toğrulun həyat yoldaşı olmuşdur. II Toğruldan Arslan adlı bir oğlu olan Xatun, 1135-ci ildə II Toğrulun ölümündən sonra Möminə Xatun, hakimiyyətə keçən Sultan Məsudun göstərişi ilə Şəmsəddin Eldənizlə ailə həyatı qurmuşdur. Cahan Pəhləvan Ərdəbildə anadan olmuşdur. Bəzi müəlliflər Cahan Pəhləvanın 1136-ci ildə anadan olduğunu yazırlar. Tarixçi Ziya Bünyadov isə “Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225-ci illər)” adlı tədqiqat əsərində Cahan Pəhləvanın doğum tarixini 1137-ci il götürür. O, bunu 1160-cı ildə Eldənizin Cahan Pəhləvanı əmir hacibi təyin edərkən 23 yaşının tamam olmaması ilə bağlayır.

O öz gəncliyini hərbi yürüş və döyüşlərdə keçirmiş və erkən yaşlarından hərbi işi, həmçinin dövlət idarəçiliyini və diplomatiya sənətini də yaxşı mənimsəmişdir. Hələ uşaq yaşlarından o, cəngavər gücünə malik olması ilə seçilirdi. Bu günə qədər də xalq arasında atasının Novruz bayramları şənliklərində keçirdiyi güləş yarışlarında onun həmişə qalib çıxması barədə əfsanələr vardır. Gənc Məhəmməd üst-üstə qoyulmuş dörd mis təbəqəsini, bir neçə nalı eyni zamanda əli ilə əyməyi, bir yumruğu ilə öküzlə döyüşməyi bacarırdı. Bu qeyri-adi qüvvəsinə görə onu el arasında “Cahan Pəhləvan” adlandırırdılar. Bu ad “dünyanın pəhləvanı” mənasını verir.

Eldəniz atabəy adlanmağa başladı, onun böyük oğlu və sultanın ana tərəfdən qardaşı Nusrətəddin Cahan Pəhləvan sultanın əmir-hacibi oldu, ikinci oğlu Müzəffərəddin Osman Qızıl Arslan isə sultan ordularının ali baş komandanı təyin edildi. Eldəniz özünün bütün əmirlərini dövlətdə yüksək vəzifələrə təyin etdi. Onun oğlu Nüsrət əd-Din Əbu-Bəkr də qeyri-adi gücə-qüvvəyə və çevikliyə malik olmuşdur. O atası kimi cəngavər turnirlərində qalib gəlirdi. Mirondinin yazdığına görə, “Təbrizdə keçirilən yarışda Qara Məlik adlı bir kasıb adam ona qalib gəlir. Bu hadisə tamaşaçıları o qədər heyrətləndirir ki, Qara Məlik adı Təbrizdəki məhəllələrin birinə verilir, bu kasıb pəhləvanın özü isə nağıl personajına çevrilir.

1160-cı ildə Eldəniz 8 yaşı tamam olmamış Cahan Pəhləvanı sultanın əmir-hacibi təyin etmişdi. Bir müddət sonra Cahan Pəhləvan Rey hakimi İnancın qızı İnanc xatunla ailə həyatı qurdu. Cahan Pəhləvanın dörd oğlu və bir neçə qızı olmuşdur. Oğlanların adları Qutluq İnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömər olmuşdur. Türk Küteybə Xatundan Nüsrət Əd-din Əbu Bəkr, Zahidə xatun isə Özbək adlı oğlu dünyaya gəlmişdir. Qızlarından Cəlaliyyənin anası Zahidə xatun Naxçıvanda yerləşən Əlincə qalasının sahibi idi. Atabəylərin xəzinəsi isə Əlincə qalasında yerləşirdi.

Eldənizlər hakimiyyəti

Taxt-taca sahib olması

Atabəy Eldənizin ölüm xəbəri onun oğlu Məhəmməd Pəhləvana gəlib çatarkən o, haciblər əmri vəzifəsində sultan qulluğunda idi və onun işlərini idarə edirdi. O, sultan Arslan şahdan ehtiyat etdiyi üçün ata minib Azərbaycana yola düşdü, orada öz yerini tutdu. Pəhləvan xəzinə əmlakını ələ keçirdi, atlı və piyada qoşunlar topladı, öz yerində qalmaqla hadisələrin gedişatını və onun hüquqlarına dair sultanın münasibətini gözləməyə başladı. Şəmsəddin Eldənizin ölümündən və Məhəmməd Pəhləvanın getməsindən sonra əmirlər sultanın yanına gələrək ona çoxlu vəsait gətirdilər. Sonra isə sultan Azərbaycanı Məhəmməd Pəhləvandan almaq üçün yürüşə hazırlaşmağa başladı. O, İraq qoşunları ilə birlikdə Həmədana gəldi. Burada güclü qoşun yığdıqdan sonra Azərbaycana yola düşdü.

Əmirlər sultanı Azərbaycanı tutmağa həvəsləndirərək, ona bildirirdilər: “Əgər sən Azərbaycanı azad etsən və inandığın adamlardan birini oraya hakim qoysan, bundan sonra sən Həmədana qayıdar, oradan da Bağdada gedib oranı ələ keçirərsən. Axı sənə məlükün Mosul hakimi Qütbəddin Məudud Zəngi tabedir və sənə qulluq etməyə gələcək. Əgər sən Bağdadı ələ keçirərsənsə və xilafət minbərindən sənin adına xütbə toxunarsa, bundan sonra ölkənin üfüqü sənin üçün rəqib və yağılardan birdəfəlik təmizlənmiş olar.

Onlarla razılaşaraq müharibəyə hazırlaşan sultan Arslan şah, Zəncan şəhərinə yola düşdü, lakin burada ağır xəstəliyə tutuldu. Sultan şəhərdə qalıb sağalmasını gözləyirdi, lakin xəstəlik güclənməkdə idi. Sultan əmr etdi ki, onu Həmədana aparsınlar. Qoşunlar onu Həmədana apardılar, Arslan şah, Cahan Pəhləvanı paytaxta dəvət edir, onunla barışır, dövlətin idarəsini ona tapşırdıqdan az sonra vəfat etdi. Atabəy Eldənizin ölümündən təxminin 2 ay sonra vəfat etdi. Sultan Rüknəddin Toğrul məzarlığına gətirilərək, atasının məzarı yanında dəfn edildi. Onun ölümü haqqında bütün ölkəyə xəbər verildi. Arslan şahın ölümü ilə əlaqədar İmad əd-Din əl-İsfahani yazır: “Deyirlər ki, Pəhləvan onu zəhərləyib. Çünki onun bundan sonra sağ qalmasını dövlət üçün faydalı bilməyib.” Buna baxmayaraq, araşdırıcıların bir çoxu sultan Arslan şahın atabəy tərəfindən zəhərlənməsinə şübhə ilə yanaşırlar.

Lakin bu məsələ bir neçə il keçdikdən sonra, sultan II Toğrula qarşı hazırlanmış sui-qəsd baş tutmadıqda təsdiq olundu. İstintaq zamanı sui-qəsdçilərindən biri teştdar Qutluq belə ifadə verir: “Əla əd Dövlət atabəy Məhəmmədin razılığı ilə mənə 10 min dinar verildi, mən də [sultanın yuyunduğu] hamama zəhərlənmiş şərbət gətirdim və sənin atana verdim.” Rəqibini aradan götürən Atabəy, Arslan şahın 7 yaşlı oğlu III Toğrulu 1177-ci ildə sultanlıq taxtında əyləşdirir, özü də onun atabəyi olur.

Bütün bunlardan sonra Atabəy vaxtilə xilafətin hücum niyyətləri qarşısını almağa qadir qüvvəyə malik, atabəy Şəmsəddin Eldənizin daima qoşunla yardım göstərdiy, indi isə ayrılıb müstəqilləşmiş vassal – Xuzistan hakimi Ay-Doğdu Şimlanı sakitləşdirməli oldu.

Sultan Arslan şah və hələ də Azərbaycanda olan Cahan Pəhləvan arasındakı münasibətlərin qeyri-müəyyənliyindən istifadə edən Şimla xilafətin ərazisinə soxulur və qoşunla Nəhavəndə yaxınlaşır. O, bu şəhəri və vilayəti öz torpaqlarına qatmaq arzusunda idi. Lakin atabəy bu planlarında ona maneçilik törədirdi. Şəhər sakinləri Atabəy Cahan Pəhləvanın yanına qasid göndərib, Şimlanın hücumunun qarşısını almaq üçün ondan yardım istədilər. Atabəyin qüvvələri zəifləyir və Şimlanın qoşunu Nəhavəndə tamamilə yaxınlaşırdı. Şəhər möhkəm müdafiə olunurdu, onu birdən ələ keçirmək çətin idi. Bunu görən Şimlanın qardaşı hiyləyə əl atdı və şəhər əhalisi bu hiyləyə inanaraq şəhər darvazasını açırlar, Şimlanın qoşunu şəhərə üz tutur. Onun qoşunu Nəhavəndi qarət edib gedirlər.

Bir müddət sonra Şimla qoşunla yenidən xəlifə əl Müstədinin hakimiyyəti altınsa olan əraziyə üz tutdu. O, Azərbaycan atabəylərindən vassal asılılığı olan türkmən-əfşarların məskənlərinə hücum edir. Bunun üzərinə türkmənlər Cahan Pəhləvandan kömək istədilər. Böyük bir ordu ilə Şimlanın üzərinə hərəkət edən Atabəy Pəhləvan meydana gələn Karmasin yaxınlığındakı döyüşdə qalib gəldi. Şimla döyüş sırasında vurularaq oxla yaralandı, oğlu və bacısı oğlu ilə birlikdə əsir düşdü. Döyüşdən bir neçə gün sonra Şimla aldığı ox yarası nəticəsində vəfat etdi. Onun yerinə Xuzistan hakimiyyətinə oğlu Şərafəddin Əmiran çıxdı.

O zaman Xuzistanda yaşayan və sultanlığın taxt tacı iddiasınsa olan Sultan III Toğrulun əmisi şahzadə Məhəmməd dövlətin əmin-amanlığı üçün təhlükə törədirdi. Arslan şahın ölüm xəbərini eşidən kimi şahzadə Məhəmməd Şərafəddin Əmirandan İsfahan üzərinə hücuma keçməyi tələb edir. Lakin bu yaxınlarda Cahan Pəhləvanın qoşunları tərəfindən məğlubiyyətə uğramış Şərafəddin Əmiran Məhəmmədə məktub yazır. Əl-Hüseyni özünün “Əxbar əd-dövlə əs-Səlcuqiyyə” kitabında bu məktubla bağlı yazır:

  Sultan Arslan şahın ölümünü eşitdikdə, onun atabəyi, Xüzistan hakimi və vilayətindəki qoşunların başçısı olan Şərafəddin Əmiran ibn Şimlidən onunla birlikdə İraq üzərinə yürüməyi tələb etdi. O isə söylədi: - Mən atabəy Pəhləvanla təkbətək, sənsiz döyüşüb səni qoruya bilmərəm. Bir az qabaq mənim atam Karmisində döyüşmüşdü ancaq o, atama üstün gəlib atamı öldürmüşdü. İndi isə İraqın Arranın, Azərbaycanın qoşunları onunladır və onların sayı 50 min atlıdan çoxdur. Sən təklikdə İsfahana get, bəlkə də sultan qoşunları sənin gəlməyini bildikdə, onların bir hissəsi sənin tərəfinə keçəcək. Bu sənə müəyyəsər olsa, mən əlimdə olan qoşunlarını birlikdə sənin qulluğuna gələrəm.  

Onun sözlərindən sonra malik Məhəmməd İsfahana yola düşüb oraya gəldi. Oranın bütün canişinləri ona qoşuldu. Həmədanda əl Qavşut ibn Kaymaz əl-Hərəmə da onunla birləşdi və beləliklə o, İsfahanda minə yaxın atlı döyüşçü topladı. Atabəy Pəhləvan Həmədana gəlib çıxdıqda, öz döyüşçüləri ilə İsfahana yola düşərək Məhəmmədin üzərinə yeridi.

Malik Məhəmməd və onunla olan qoşunlar döyüşdü məğlub olub Xuzistana üz tutdular. Lakin oranın hakimi onun Xuzistanda qalmasına icazə vermədi. Bundan sonra o, Şiraza atabəy Zənginin yanına gedərək onunla qaldı. Atabəy Pəhləvan bunu eşidib Zəngiyə məktub göndərdi. Məktubda yazılırdı: “Əgər sən malik Məhəmmədi qaravol altında sultanın ixtiyarına göndərməsən, mən sənin üstünə gələcəm, ancaq sən mənimlə döyüşə girsən, axı məhv olacaqsan! Məndən qaçmaq istəsən bu sənin üçün də, sənin ölkən üçün də ölüm olacaqdır.”

Belə olduqda, atabəy Zəngi Məhəmmədi tutub onu sultan Toğrula göndərdi. Atabəy Pəhləvan onu alıb, Sərcahan qalasına saldı və bundan sonra heç kəs onun haqqında məlumat ala bilmədi. Ölkə atabəy Pəhləvan üçün rəqiblərdən təmizləndi və o, dövlətin taxt-tacına sahib durdu.

Xarici siyasət və Eldənizlər dövlətinin güclənməsi

 
Eldənizlər dövrünə aid dəbilqə. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Qardaşı Qızıl Arslanı Azərbaycan və Arranın canişini təyin edib, atabəy Cahan Pəhləvan Həmədana yola düşür, oradan tabeliyində olan bütün torpaqların hakimlərinə məktub göndərib Sultan Rükn əd-Din III Toğrulun adına xütbə oxunmasını tələb edir. Əl Hüseyni bildirir ki, “hakimlərin hamısı razılıq verdi və sultanın adı ilə xütbələr Mosul və onun mahallarında, Ermənistanda, Xilatda, İranda və onun mahallarında və bütün Xuzistanda oxunmağa başladı.” Bütün orta əsr müəllifləri belə bir cəhətdən eyni fikirdə idilər ki, “ mərkəzi hakimiyyətin möhkəmləndirilməsinə yalnız Cahan Pəhləvan böyük qüvvə sərf edirdi. o, itaət etməyən əmirləri, xüsusilə İran İraqının əmirlərini sakitləşdirir, fərsiz qoşun başçılarını və məmurları vəzifədən çıxarır. Onları özünə sadiq adamlarla əvəz edirdi. Ən vacib dövlət vəzifələrinə 70-ə yaxın şəxsi məmlüklərini təyin edir və onları özünə daha da yaxınlaşdırmaq üçün hər birinə iqta payı kimi hər hansı bir əyaləti və şəhəri ayırırdı.

Atabəy Pəhləvan Marağa atabəyi Arslan-Aba ibn Ağsunqurun 1175-ci ildəki vəfatından istifadə edib onun torpaqlarını əlinə keçirmək üçün hərəkətə başladı və təzliklə Marağa mühasirəyə alındı. Eyni zamanda Arran və Azərbaycan hakimi qardaşı Qızıl Arslan da Təbrizə hücum etdi. Marağa şəhərinin qaziül-qüzatı Sədrəddin ilə bağlanan sülh müqaviləsinə görə Marağa, Ruindej qalası Ağsunqurilərə verilmək şərti ilə Marağa atabəylərinin digər torpaqları Eldənizlilərin əlinə keçdi. Arran və Azərbaycan hakimi Qızıl Arslan bunun üzərinə öz iqamətgahını Naxçıvandan Təbrizə köçürdü.

1177-ci ilin iyulunda soltanlığın tabeliyində və vassal asılılığında olan bütün torpaqlarında 7 yaşlı III Toğrulun adına xütbə oxundu. Dövlət hakimiyyəti soltanlığın bütün işlərini idarə edən Cahan Pəhləvanın əlinə keçdi. Tabe olan hakimlərdən və vassallardan heç biri buna etiraz etmədi, çünki o dövrün müəllifləri bildirirdilər ki, “bütün hakimlər Pəhləvandan qorxurdular.” Soltanın adına pul kəsildi, onun sərəncamları dərhal yerinə yetirilirdi.

Atabəyin inzibatçılıq qabiliyyəti və amansız tələbkarlığı dövlət idarəçilik sisteminin hər bir sahəsində möhkəm qayda-qanunun yaranmasına səbəb oldu. Hakimiyyətdə olduğu 10 il müddətində dövlət heç bir xarici müdaxiləyə məruz qalmadı. Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti illərində gürcülər onun tələblərini qəbul edərək, sülh bağladılar.

Atabəy hakimiyyəti möhkəmləndikdən az sonra onunla xarəzmşah Təkiş arasında dostluq münasibətləri yarandı. Xarəzmşah Təkişin əl-inşa divanının başçısı Bəhaəddin Məhəmməd əl-Bağdadinin XIII əsrin əvvəllərində tərtib etdiyi rəsmi saray sənədləri toplusunda Xarəzmşahın “böyük atabəy Şəms-əd-Dövlə vəd-Din, İraqın Pəhləvanına” yazdığı dörd məktub saxlanılır. Məktublarda Xarəzmşahın Atabəylə sülh münasibətləri yaratmaq arzusu ifadə olunur.

1181-ci ilin may ayında yazılmış məktubda hər iki dövlət arasında qarşılıqlı səfirlik yaratmaq arzusunun əhəmiyyəti və Xarəzmşah qoşunlarının Xorasana hücumu barəsində üzrxahlığı qeyd olunur. Məktubda əlavə edilir ki, “bundan sonra ixtilafə səbəb olan bu cür hadisələr həmişəlik oradan qaldırılacaqdır.” 1181-ci ilin avqustunda Xarəzmşahın səfiri əmir Rəşidəddinlə atabəyə göndərdiyi ikinci məktubunda qeyd olunur ki, “atabəyə bağışlanmış şunqar çaparla göndərilib, əlahəzrət padşahın səfirliyinin azalması təsadüf doğurur, böyük məktublar mübadiləsinin arasının kəsildiyi narahatçılıq törədir və heç olmazsa bir dəfə görüşmək imkanı olması xəzayi-aləmdir.

1181-ci ilin oktyabrında yazılmış üçüncü məktubunda Xarəzmşah bildirir ki, “Xarəzmin atabəyin paytaxtından uzaqlığı müntəzəm məktublaşmağa imkan vermir. Lakin mən atabəyin yüksək məclisində baş verən bütün hadisələrdən daima xəbərdaram. Dövlətlər arasındakı sərhədlərdə sakitlikdir və atabəyin dövlətində olan çətinliklər yavaş-yavaş aradan qaldırılır.” Xarəzmşah iki dövlət arasında yaradılmış birliyə görə atabəyə öz minnətdarlığını bildirir və Əmir Səlahəddinə göndərdiyi məktuba görə təşəkkür edir. Xarəzmşah atabəyin səfirini öz yanında ona görə saxlayır ki, onun söhbətləri şahı sevindirir. Səfirin Xarəzmşahla əlaqəsi göstərir ki, atabəylə Xarəzmşah dostdur.

1182-ci ilin noyabrında Atabəyə yazdığı dördüncü məktubunda Xarəzmşah az-az məktublaşdıqları və səfirlərin gec-gec göndərilməsi üçün üzr istəyir və yazır ki, “bu, heç də bizim aramızdakı dostluğun azalmasına səbəb ola bilməz, əksinə, dostluğumuz daha da möhkəmlənir.” Xarəzmşah atabəydən göndərdiyi hədiyyələrin qəbul olunmasını xahiş edir, bildirir ki, “çünki bu hədiyyələr səmimi qəlbdən göndərilmişdir və ümid varam ki, bizim aramız şadlıq yolu ilə hər zaman açıq olacaq, etibarsızlıq yolu ilə bağlanacaqdır.

 
Üzərində Məhəmməd Cahan Pəhləvanın adı yazılmış və antropomorf təsvirlərlə bəzədilmiş saxsı qab, Qədim Gəncə, Gəncə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi

Atabəy Cahan Pəhləvanın xarici siyasətində ən çətin problemlərdən biri dövlətin qərb sərhədlərində asayişi təmin etmək idi. Məsələnin mürəkkəbliyi ondan ibarət idi ki, əl-Cəzirə və Şimali Anatoliya vilayətlərində Misir və Suriyanın məşhur hakimi Səlahəddin Yusif fəaliyyət göstərirdi. Bu səbəbdən Cahan Pəhləvan qonşu hakimlərə daima təzyiq göstərir, mübahisəli məsələlərdə əksər hallarda barışdırıcı və vasitəçi rolunda çıxış edir, himayəsində olanlara hərbi yardım göstərirdi.

Cahan Pəhləvan dövründə xilafət ilə münasibətlər çox zəif olmuşdur. Atabəy Eldəniz özündən əvvəlki İraq hakimlərindən fərqli olaraq Bağdad və ətraf ərazilərdə Abbasi xəlifələrinin özərk idarəsinə heç bir zaman müdaxilə etməmiş və xilafətlər arasındakı münasibətləri İslam dünyasının ən yüksək dini məqamına hörmət çərçivəsində qurmuşdur. 1180-cı ildə Abbası xilafəsi əl-Müstəzi Biəmrillah vəfat etdi. Onun yerinə oğlu ən Nasir Lidinillah keçdi. Xilafət dəyişikliyi üzərinə Bağdadın şeyxlər-şeyxi Sədrəddin Atabəy Pəhləvana bir elçi göndərib yeni xəlifəyə biət edilməsini istədi. Ancaq Pəhləvan onun bu məktubuna əhəmiyyət verməyincə Sədrəddin öz əsgərlərinə xitabən bu cür dedi: “Atabəy Pəhləvan, Əmirül-Mömünə biət etmədikcə, siz də ona itaət etmək məcburiyyətində deyilsiniz, hətta onu əmirlikdən uzaqlaşdırıb, onunla müharibə aparmanız lazımdır.” Bunun üzərinə Atabəy Cahan Pəhləvan xəlifəyə belə bir məktub göndərdi: “Əgər xəlifə imamdırsa, onun daimi məşğuliyyəti namaz qılmaq, saleh əməl işləmək olmalıdır. Çünki dinin əsası və işlərin ən gözəli namazdır. Onun bu sahədə əldə etdiyi üstünlük xalqın gözündə nümunəvi olmasına kifayətdir. Allah qatında həqiqi padişahlıq budur. Xəlifənin dünya padişahınıb işinə qarışmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Dünya işlərini sultana buraxmaq lazımdır.” Məhəmməd Cahan Pəhləvanın xilafətə münasibəti klassik türk hakimiyyət anlayışının bir nümunəsidir.

1182-ci ilin noyabrında Səlahəddin Əyyubi Mosul və Əşrəf vilayətlərini tutmaq üçün yürüşə başladı. Zəmanəsinin hakim və əmirləri bu işdən çəkinməyi ona məsləhət görmələrinə baxmayaraq, o, Mosulu mühasirəyə alır. Səlahəddinin gözləməyi halda, Mosulun hakimi atabəy İzzəddin I Məsud və onun naibi Mücahidəddin Qaymaz müdafiəyə çox yaxşı hazırlaşmışdılar. İzzəddin I Məsud qızı Bəhadəddin ibn Şəddadı Bağdada göndərib xəlifədən xahiş edir ki, Səlahəddini Mosuldan çıxması üçün razı salsın. Xəlifə öz səfiri vasitəsilə Səlahəddinə sülh müqaviləsi bağlamaq əmrini verir. Səlahəddin sülhə bir şərtlə razılaşır ki, Hələb şəhərini ona versinlər. İzzəddin Məsud idə bu şərti qəbul etmir. Bundan sonra Mosula atabəy Cahan Pəhləvan və Xilatın hakimi Şahərnan Məhəmməd ibn İbrahim Sökmənin səfirləri gəlir və Səlahəddinə sülh bağlamaq əmrini çatdırırlar. Xəlifə və Cahan Pəhləvanın adından Səlahəddinə bildirirlər ki, onun Fərat çayından qarşı tərəfə keçməyə hüququ yoxdur, çünki bu torpaqlar İzzəddin Məsuda mənsubdur. Əks təqdirdə İzzəddinə həm Cahan Pəhləvan, həm də bütün müsəlman hakimləri yardım göstərəcəklər. Səlahəddin qəzəblənərək yerli hakimlərə bildirir ki, “Mən sizə göstərərəm! Sizinlə işimi bitirən kimi Cahan Pəhləvana qarşı çıxacağam!

1183-cü ilin noyabrında İzzəddin I Məsud öz naibi – ölkənin hakimi Mücahidəddin Qaymazı həbs etdirir. Vassak hakimlər Mücahidəddindən çəkinir və Mosul atabəylərlərinin xəzinəsinə vergini müntəzəm verirdilər. Mücahidəddin həbs olunandan sonra isə verginin arası kəsildi. Ölkədə iğtişaşlar baş verdi. Bundan istifadə edən xəlifə ən-Nasir Dakuku işğal etdi. Səlahəddin isə İzzəddin I Məsudun keçmiş vassalları arasında özünə müttəfiqlər tapır.

Mücahiddədin Qaymaz 1184-cü ilin may ayında Cahan Pəhləvanın köməyi sayəsində həbsdən azad olundu. Bundan sonra o, Səlahəddinə qarşı yardım üçün Cahan Pəhləvan, eləcə də Qızıl Arslanın yanına gedir. Əvvəlcə, onu Azərbaycan hakimi Qızıl Arslan qəbul edir və qardaşının yanına buraxmayaraq bildirir ki, “Onun verəcəyi hər şeyi sən məndən ala bilərsən!” Qızıl Arslan ona 3000 atlı verir və Mücahidəddin, Mosul atabəyindən üz döndərmiş İrbil hakimini mühasirəyə alır. İrbilə gedən yol boyu Qızıl Arslanın atlıları yaşayış məntəqələrini viran qoyur, əhalini qarət edir. Mücahidəddin isə bunun qarşısını ala bilmirdi. İrbilin hakimi Zeynəddin Yusif qoşun dəstəsinin üzərinə hücum çəkib, qoşunu məğlub edir.

Əyyubi 1185-ci ilin aprelində Mosulu mühasirəyə aldı. Ancaq tam bu vaxt Ərmənşahlardan II Sökmənin 10 iyul 1185-ci ildə vəfat xəbərini eşidən Səlahəddin Əyyubi mühasirəni dayandırıb Axlat istiqamətində hərəkətə keçdi. Əyyubinin gəlişinə qədər Axlatda Ərmənşahların başına keçən Seyfəddin bəy Teymur kömək üçün Pəhləvana müraciət etdi. Həm Mosul, həm də Axlatdakı vəziyyəti hesaba qatan Atabəy Pəhləvan təcili olaraq Şərqi Anadolu istiqamətində hərəkətə keçdi. Atabəyin köməyə gəlməsi ilə qüvvələr fərqinin əleyhinə olduğunu başa düşən Səlahəddin geri çəkildi.

1185-ci Cahan Pəhləvanın vassalı, Xilatın hakimi Nəsirəddin Məhəmməd ibn İbrahim II Sökmənin ölümündən sonra məmlükü Seyfəddin bəy Teymur əlinə keçirdi. II Sökmənin vəziri Məcdəddin ibn əl-Müvəffəq başda olmaqla Xilatın əyanları – məmlükün rəqibləri Səlahəddinə müraciətlə Xilatın Teymurdan geri alınmasını xahiş etdilər. Səlahəddin bu təklifi qəbul etdi və Xilata qoşun göndərdi. Kəşfiyyat məqsədi ilə fəqih İsa Xilata elçi göndərildi. II Sökmənin vəziri ona bildirdi ki, “Seyfəddin bəy Teymur və Pəhləvanın qızı II Sökmənin həyat yoldaşı Xilat qalasındadırlar, bəlkə Pəhləvan da buraya gəldi.” Lakin heç bir nəticə əldə etmədən geri qayıtdı.

Tezliklə atabəy Cahan Pəhləvan da himayəsində olan torpaqların qorunması adı ilə Azərbaycan, HəmədanTəbriz qoşunu ilə Xilata özünü çatdırdı. Atabəyin qoşunları şəhərin şərqində mövqe tutdular. Cahan Pəhləvan Səlahəddinə məktub yazaraq bildirdi: “Bu ölkə mənim qızıma mənsubdur və o, hazırda qaladadır. Mənim məsləhətim budur: qoy aramızda olan dostluq münasibəti əvvəlki kimi qalsın və davam etdirilsin.” Bundan sonra Səlahəddin əl-Cəzirəyə, Pəhləvan isə öz ölkəsinə qayıdtdılar. Seyfəddin bəy Teymur Atabəyə pul və hədiyyələr göndərdi və Xilatda Cahan Pəhləvanın adı ilə xütbə oxunmağa başlandı.

Səlahəddin Yusif və Cahan Pəhləvan hələ Xilat hasarlarının yaxınlığında yerləşdiyi vaxt Səlahəddin Atabəyə müraciətlə xahiş edir ki, “Qəzvin, Bistam və Dəmqan vilayətlərində olan idmaililərin qalalarını mühasirəyə alıb tutmaq üçün” onun qoşunlarının Atabəylər dövləti ərazisindən keçməsinə icazə versin. Atabəy bir qədər fikirləşdikdən sonra ona rədd cavabı verir və ehtiyatla hərəkət edərək Səlahəddinlə müharibəyə hazırlaşır. Lakin iş müharibəyə gəlib çatmır.

Hadisələr əsnasında Atabəy Cahan Pəhləvanı şiddətli qarın ağrıları tutdu. Əmr etdiki onu, Təbərək qalasına, Həmədana aparsınlar. Buradakı görkəmli təbiblərin səylərinə baxmayaraq, Cahan Pəhləvan 1186-cı ilin fevral və ya mart aylarında, 50 yaşında vəfat etdi. Onun ölümü indiki dövrdə də müəmmalı olaraq qalır. Onun bu qədər erkən vəfatı sui-qəsd məsələsini də meydana gətirməkdədir. Lakin bu haqda məlumatlar qarışıq olduğundan, qəti mövqe tutmaq çox çətindir.

Cahan Pəhləvan ölümündən əvvəl öz övladları arasında hakimiyyəti bölüşdürmüşdü. Azərbaycan və Arranın idarəsini oğlu Əbu Bəkrə tapşırmış, qardaşı Qızıl Arslanı da onun atabəyi təyin etmişdi. Rey, İsfahan və Əcəm İraqının idarəsi Qutluq İnanc ilə Əmir Əmiran Ömərə, Həmədanı isə Özbəyə vermişdi. Lakin atabəyin qəfil ölümü onun qoyduğu qayda-qanunu pozdu. Varisi Qızıl Arslan yalnız sultan III Toğrulun deyil, eləcə də qardaşının dul həyat yoldaşı İnanc xatunun və onun İraq Səlcuq əmirləri arasındakı tərəfdarlarının müqavimətləri ilə üzləşməli oldu.

Atabəy Cahan Pəhləvanın ölüm xəbərini bir müddət gizli tutan həyat yoldaşı İnanc Xatun əmirlərlə dəfələrlə görüşərək hakimiyyətə oğlanlarından birinin keçməsinə çalışsa da onun bu cəhdləri uğursuz oldu. Əmirlər atabəy əl-əzəm məqamında Qızıl Arslanı görmək istədiklərini dilə gətirdilər. Əmirlərin bu görüşü qarşısında çarəsiz qalan sultan III Toğrul da Qızıl Arslana bir fərman göndərərək onu atabəy elan etdi. Həmədana gələn Qızıl Arslan atabəylik taxtına oturdu.

Fəaliyyətlər

Mədəni fəaliyyəti

 
Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən 1175-cı ildə başladılmış, Atabəy Cahan Pəhləvan tərəfindən 1186-cı ildə tikintisi başa çatdırılmış Möminə Xatun Türbəsi indiki dövrdə.

1175-ci ildə Eldənizlər dövlətinin I böyük atabəyi Şəmsəddin Eldənizin həyat yoldaşı Möminə Xatunun ölümündən sonra Eldəniz Möminə Xatunun şərəfinə bir türbə tikdirməyi qərara alır. Lakin Şəmsəddin Eldənizin 1175-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında vəfatından sonra onun bu istəyi yarımçıq qalır. Məhəmməd Cahan Pəhləvan bu istək üzərinə Eldəniz dövrünün memarlığına daxil olan, ən böyük mədəniyyət nümunələrindən biri, Əcəmi Əbubəkr oğlu tərəfindən 1186-cı ildə Naxçıvan şəhərinin qərb hissəsində ucaldılan Mömünə Xatun türbəsini inşa etdirir.

Türbənin uca gövdəsini yuxarıda qapayan yazıda – abidənin baş kitabəsində bu yazı həkk olunmuşdur:

  Mərhəmətli və rəhmli Allahın adı ilə!

Bu məqbərəni dünyanın ədalətli hökmdarı, əzəmətli, qalib Şəmsəddin, Nüsrət əl-İslam vəl-müslim Cahan Pəhləvan atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldəniz dünyanın və dinin böyüklüyü, islamın və müsəlmanların paklığı Möminə Xatun [xatirinə] hər şeydən yüksək Allah ona rəhm etsin!

Beş yüz səksən ikinci ilin məhərrəm ayında tikilməsini əmr etdi.

 

Türbənin hündürlüyü vaxtilə təqribən 35 metrə qədər olmuşdur. Lakin zəmanəmizədək gəlib çatan hissəsi 26 metrdir. Binan səthinə başdan-başa müxtəlif növ naxışlar vurulmuşdur. Türbənin 10 güşəsi bir birini təkrarlanmayan mürəkkəb həndəsi naxışlarla işlənmişdir. Azərbaycan memarlığının nadir və unikal abidələrindən biri olan Möminə Xatun türbəsi “Naxçıvan məqbərələri” tərkibində 30 sentyabr 1998-ci ildən UNESCO-nun Təcili Qorunmaya Ehtiyacı olan Maddi-Mədəni İrsin İlkin siyahısına daxil edilmişdir.

Monumental və əzəmətli bir tikinti olan Möminə Xatun türbəsi Naxçıvana gələn səyyah və alimlərin diqqətini özünə cəlb etmişdir. Bu abidə bir çox əsərlərdə də öz əksini tapmışdır. Hələ XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvana gəlmiş fransız səyyah Dyubua de-Monlete abidəyə diqqət yetirmiş və onun kitabələrinin surətini çıxarmış, Peterburqa, şərqşünas Frenə göndərmişdir. Abidə ilə həmçinin Xanıkov, ər. De-Lyafya və başqa alim, şərqşünas və səyyahlar maraqlanmış, bu abidə haqqında qeydlərini dərc etdirmişdilər.

Möminə Xatun türbəsi iki hissəlidir. Yeraltı hissədən və yerüstü qurğudan ibarətdir. Yerüstü hissənin görünüşü planda onbucaqlı, daxili görünüşü isə dairəvidir. Məqbərənin yerüstü hissəsi üç cərgə qırmızı tuf parçalarından düzəldilmiş möhkəm kürsülük üzərində ucaldılmışdır. Bina bişmiş kərpicdən hörülmüşdür, onun bütün səthini örtən piltələrin üzəri kərpicdən düzəldilmiş ornamentlə, bəzi yerlərdə isə mavi mina ilə bəzəldilmişdir. Türbənin bütün səthi üzərində bəzəkli tağlar var. Tağlar üzərində “Və-əllahu əkbər” sözləri yazılmışdır.

Azərbaycanın ən böyük iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzləri olan Şamaxı, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, Təbriz, Marağa, Urmiya və digər şəhərlərdə müxtəlif səciyyəli abidələr inşa edildi. Orta əsr Azərbaycan memarlığının inkişafını müəyyənləşdirən 3 əsas üslub istiqamətini əks etdirən Şirvan-Abşeron, Naxçıvan-Marağa və Arran memarlıq məktəbləri təşəkkül tapmışdılar. Bu məktəblərin üslub istiqamətində lokal cəhətlər, o cümlədən regionun etnik və sosial quruluşu həlledici rol oynayırdı. Cahan Pəhləvanın dövründə şəhərlərdə xeyli inkişaf gözə çarpırdı.

 
Məhəmməd Cahan Pəhləvan tərəfindən inşa edilməsi güman edilən Atabəylər cümə məscidi. Məscid Eldənizlər dövründə inşa edilsə də, indiki dövrə gəlib çatmamışdır.

Məhəmməd Cahan Pəhləvan dövründə inşa edilmiş memarlıq abidələrindən biri də Naxçıvan mədrəsəsidir. Mədrəsə Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən tikilən Atabəylər Memarlıq Kompleksinin nəzdində tikilmişdir. Naхçıvan şəhəri Azərbaycanda məktəb və mədrəsələrin yarandığı ilk mərkəzlərdən biri olmuşdur. Bölgənin ən qədim şəhəri, elm, təhsil və mədəniyyət mərkəzi olmaq etibarilə orada ilk məktəb və mədrəsələrin yaranması təbii hal idi. XI-XII əsrlərdə Naхçıvan şəhəri haqqında bəhs edən müəlliflərin əsərlərində Naхçıvanda mədrəsələrin olması haqqında qısa məlumatlara rast gəlinir.

Naxçıvan mədrəsəsinin qabaq tağının yuxarı hissəsində bu cür sözlər yazılmışdır: “Dünyanın ədalətli və ən ulu hökmdarı atabəy ən ulu hökmdarı atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldəniz – Allah onun məzarını əziz tutsun!” Qabaq tağın qapılarında bu sözlər həkk olunmuşdur: “...ən mütəvəlli əmir əl-üməra əmir Nurəddin, atlı qoşunlarının başçısı və atabəy dövlətinin vergi yığanı.

Atabəylər cümə məscidinin də Məhəmməd Cahan Pəhləvan dövründə tikildiyi güman edilir. XIX əsrdə yaşamış alman səyyah V.A.Engelqard yazır ki, “Bu türk məscidi yonulmuş daşdan qurulmuş tağları olan iri tikilidir və onun içərisində yüksək işlməli müxtəlif yapma (gəctəraşlıq) naxışlar görünür. Binanın bir bölümü artıq uçmuşdur, qalanı isə uçmaq təhlükəsindədir. Ondan 50 sajen aralıda vaxtilə bu məscidə aid olan və yanlarında hər biri 10 sajen ucalıqda qoşa minarəli qapı var. Məscidlə qapı arasındakı məkanı əvvəllər məscidə aid olan yardımçı tikililər tuturmuş, indi isə bu tikililər artıq olmayanda elə təsəvvür yaranır ki, qapı ona çox yaxın olan xüsusi qülləyə (Mömünə xatun türbəsinə) məxsusdur.

İqtisadi fəaliyyəti

 
Məhəmməd Cahan Pəhləvanın adına zərb olunmuş dirhəm. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatikа Fоndu

Cahan Pəhləvan dövründə əkinçilikdə, eləcə də ümumiyyətlə ölkənin bütün təsərrüfat həyatında aparıcı sahə taxılçılıq idi. Buğda və arpa becərilməsi demək olar ölkənin bütün vilayətlərini əhatə edirdi. Şəki, Naxçıvan, Muğan, Təbriz, Xoy, Əhər, Urmiya, Beyləqan və digər iri şəhərlər taxılçılıq vilayətləri idi. Mənbələrdən məlum olur ki, bu vilayətlər hər cür müxtəlif məhsulla zəngin idi.

Texniki bitkilər içərisində, artıq bu dövrdə kətan və çətənə becərilməsini xeyli sıxışdıraraq, geniş yayılmış pambıqçılıq mühüm əhəmiyyətə malik idi. Toxuculuq sənəti üçün mühüm xammal növlərindən olan pambıq orta əsrlərdə dünya bazarlarında yüksək tələbata malik nadir mallardan sayılırdı. O əsasən dağətəyi və düzənlik zonalarda becərilirdi.

Cahan Pəhləvan dövründə Azərbaycan ipəkçilik xeyli inkişaf etmişdi. Arran və Şirvən ipəyin ən məşhur istehsalçılarına, Bərdə isə ipək istehsalı üzrə Yaxın və Orta şərqin mühüm bazasına çevrilmişdi. XI-XII əsrlərdə xam ipək istehsalı və onun emalı Bərdədən əlavə, Azərbaycanın bir çox başqa yerlərində də - Beyləqanda, Təbrizdə, Gəncədə, Şabranda və digər şəhərlərdə yayılmışdı. Artıq XII əsrdə xam ipək istehsalının mərkəzi Qarabağdan Şirvana keçir. Şabran nahiyəsi Azərbaycanın ən iri xam ipək istehsalçısına çevrilir. Təsadüfi deyildir ki, dövrün mənbələri “onun mallarının çoxu xam ipəkdir” deyə məlumat verir. Bununla yanaşı, ipəkçilik Bərdənin də iqtisadiyyatında mühüm rol oynamaqda davam edirdi.

Atabəy Pəhləvanın dövründə öz inkişafının pik nöqtəsinə çatan Gəncə Eldənizlərin paytaxtlarından biri olmuşdur. Bu dövr abidələrinin verdiyi məlumata görə, Gəncə “mühüm şəhər”, böyük şəhər və paytaxt yəni “dar-əl-mülk” idi. Gəncə Yaxın və Orta Şərqdə ən mühüm ticarət-sənət mərkəzi idi. Şəhər yaxınlığında dəmir və mis filizlərinin olması dəmirçilik, metal emalı, silahqayırma, qab-qacaq hazırlanması, metalda naxış açma və başqa sənət sahələri inkişaf etmişdilər.

Cahan Pəhləvan hökmranlığı zamanı Azərbaycanın ən çox möhkəmləndirilmiş şəhərlərindən biri Naxçıvan idi. Ətrafında möhkəm divar çəkilmiş bu şəhər hərbi istehkama malik idi. Şəhər yüksəklikdə tikilmişdi ki, oradan şəhərin kənarında axan Araz çayının mənzərəsi açılırdı. Naxçıvan saraylar, mədrəsələr, məscidlər, köşklər, məbədlər və məqbələr mövcud idi.

Azərbaycanın ən iri şəhərlərindən biri – Beyləqan ticarət və hərbi-strateji yolların kəsişdiyi yerdə yerləşmişdi. Bu şəhərin orta əsr tarixi “nəinki orta əsr Azərbaycan şəhərinin, həmçinin, ümumiyyətlə, feodal Şərqi şəhərinin tarixi problemlərini öyrənərkən bir çox baxımdan etalon ola bilər.” Beyləqan Azərbaycanın başqa şəhərləri içərisində mövqeyi bu mənada xüsusilik təşkil edirdi. Beyləqan ayrı-ayrı məhəllələrdən ibarət idi. Şəhərdə karvansaralar, mədrəsə, məscidlər və bir neçə bazar var idi. Beyləqandakı sənət və peşə sahələrinin siyahısına 30-dan çox sənət növu daxil idi.

Təbriz Cahan Pəhləvan dövründə inkişaf etmiş şəhərlərdən biridir. Təbriz möhkəmləndirilmiş şəhər idi. Demək olar ki, Azərbaycanın başqa şəhərlərinə nisbətən daha güclü müdafiə sisteminə malik idi. Təbrizdə çoxlu yaşayış binaları və ictimai idarələr tikilirdi. Şəhərdə bir neçə mədrəsə var idi. Şəhər və onun ətrafında bir neçə ziyarət yeri mövcud idi, buna görə də Təbrizdə “çoxlu alim və zahid var idi.” Təbrizin ətraf yerləri bağlarla zəngin idi, onların meyvələri dadı və keyfiyyəti ilə məşhur idi.

Eldənizlərin sikkə sarayı da Təbrizdə yerləşirdi. Sikkə sarayında müxtəlif sikkələr və dirhəmlər zərb olunmuşdu. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın adına müxtəlif dirhəmlər zərb olunmuşdur. Dirhəmlərdən hamısı indiki dövrə gəlib çatmamışdır. Lakin bir neçəsi hal-hazırda mövcuddur. Məhəmməd Cahan Pəhləvan adına zərb olunmuş dirhəm Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatikа Fоndunda yerləşir.

Cahan Pəhləvan dövründə möhkəmləndirilmiş ən qədim şəhərlərindən biri Ərdəbil idi. Şəhər özünün sənətkarlıq məhsulları ilə - “zərif qara zərxara parçaları, xələnc ağacından düzəldilmiş məmulatı, daraqları, fincanları, saxsı qabları, musiqi alətləri (xüsusilə saz), arabaları ilə məşhur idi.” Şəhərlə Xəzər sahili arasında sıx meşəli sahə vardı. Şəhərdə qab-qacaq düzəldən çoxlu sənətkarlar var idi.

Nüfuzu

İbn əl-Əsir, Atabəy haqqında xoş xasiyyətnamə verir: “O, İraq, Azərbaycan, Arran, əl-Cibəl, Rey, İsfahan, Həmədan və digər ölkələrin hakimi idi. O, xoşxasiyyətli insan, adil, müdrik və səbirli hökmdar idi. Onun hakimiyyət illərində [tabeliyində olan] ölkələr əmin-amanlıq, təbəələri isə rifah, dinclik şəraitində yaşadılar.

İbn Xəllikan, Atabəy barədə yazır: “İslamın padşahı, qüdrətli hökmdar, dahi atabəy, Əcəmin xaqanı Şəms əd-Dünya vəd-Din Nüs-rət əl-İslam va-1-müslimin Əbu Cəfər Məhəmməd Cahan Pəhləvan ibn İl-dəniz İl-şah vəfat etdi.” Başqa bir mənbədə Atabəyin hədsiz qəddarlığı qeyd olunur. Eyni zamanda məlumdur ki, o, misilsiz miras qoyub getmişdir. Onun 5000-dən artıq şəxsi məmlükü və 70 min atı, qatırıdəvəsi var idi.

Əl Hüseyni yazır: “Cahan Pəhləvan mütləq hakim idi: o, zahirdə də olsa, azyaşlı sultan III Toğrul ilə hesablaşmır, Səlcuq sülaləsinin sonuncu nümayəndəsinin nüfuzunun qayğısına belə qalmırdı. Atabəy atasının başladığı siyasətdən – tənəzzülə uğrayan sülalənin müdafiəsi siyasətindən istifadə etmək tərəfdarı olmamış, ancaq onu devirmək üçün də heç bir səy göstərməmişdir. Cahan Pəhləvanın hakimiyyətinin əsas yekunu Eldənizlər dövlətinin xarici siyasət mövqeyinin gələcəkdə daha da möhkəmləndirilməsindən ibarət olmuşdur. Lakin Atabəyin hakimiyyətinin son dövrlərində vilayətlərin daxili vəziyyəti mürəkkəb idi. Cahan Pəhləvanın həyata keçirdiyi tədbirlərin çoxu mərkəzi hakimiyyətin möhkəmlənməsinə eyni dərəcədə kömək edə bilməmişdir.

Saray şairlərindən biri Xaqani Şirvaninin xasiyyəti Mücirəddin Beyləqani və Rəşidəddin Vətvat kimi görkəmli şairlərlə aralarındakı münasibət, Şirvanşah Axsitanın narazılığına və onun əmri ilə Xaqaninin uzun müddət həbsdə saxlanılmasına səbəb olmuşdur. Xaqani bir neçə dəfə Şirvandan mühacirət etmək fikrinə düşür. Bu ona yalnız 1184-cü ildə Təbrizə getdiyi, Cahan Pəhləvanın yanına gəlməsi zaman nəsib olur. Xaqani 1199-cu ildə Təbrizdə vəfat edir və Sürxab qəbiristanlığında dəfn olunur.

Nizami Gəncəvi 1180-1181-ci illərdə bitirdiyi ikinci poemasını – "Xosrov və Şirin" əsərini sonuncu İraq Səlcuq sultanı III Toğrula həsr etmişdi. Lakin bu, bir növ rəsmi ithaf idi. Əslində isə poema atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvana həsr olunmuşdu. Cahan Pəhləvan 1186-cı ildə vəfat etdiyi üçün poemanın mədhi onun qardaşı atabəy Qızıl Arslanın adına yazıldı. Nizamini Gəncə yaxınlığındakı düşərgəsinə dəvət edən Qızıl Arslan öz çadırında onu qəbul etmişdi. Poemanın müqabilində Qızıl Arslan bəxşiş olaraq Nizamiyə Həmdünyan kəndini və fəxri geyim təqdim etdi. “Mənsur və Mərcan” dastanı atabəy Cahan Pəhləvana ithaf olunmuşdur.

  Xosrov və Şirin”, Nizami Gəncəvi
Dövranın hakimi Atabəy bütün

Kəsmişdir dünyadan kökünü zülmün.

 

Şəcərə

 
Şəmsəddin EldənizMöminə Xatun
 
Sultan II Toğrul
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
FulanaNüsrəddin Məhəmməd
Cahan Pəhləvan
Müzəffərəddin
Qızıl Arslan
 
Sultan Arslan Şah
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İnanc xatunQüteybə xatunZahidə xatun
 
Sultan III Toğrul
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qutluq
İnanc
Mahmud
Əmir Əmiran
Ömər
Nüsrətəddin
Əbu Bəkr
CəlaliyyəMüzəffərəddin
Özbək
 
Məlikə Xatun
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
FulanaSülafə Xatun (Dej-banu)Qızıl Arslan Xamuş
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nüsrətəddin (Əbu Bəkr)

Qeydlər

  1. Farsca yazılışı Atabəy-əl-əzəm şəklindədir.
  2. Farsca yazılış əmir-sipəhsalar əl-kəbir formasındadır.
  3. Ərəb dilindən tərcümədə baş qazı mənasını verir.
  4. Ərəb dilində şeyxuş-şuyux olaraq oxunur.
  5. Mənası: Allah cümlə aləmdə böyük dağdır.
  6. 50 sajen təqribən 107 metrdir.
  7. 10 sajen təqribən 42 metrdir.
  8. Meyar, ölçü deməkdir.
  9. Mənbələrdə came adlanır.
  10. Mənbələrdə aləti çubine adlanır.
  11. Orijinal Dastan-i Mənsürü Mərcan adlanır.

İstinadlar

  1. Antoine Constant. L'Azerbaïdjan, Karthala Editions, 2002, ISBN 2-84586-144-3, p. 96
  2. Houtsma, M. T. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, BRILL, 1987, ISBN 90-04-08265-4, p. 1053
  3. Əkbər N.Nəcəf, 2010. səh. 34
  4. Süleyman Əliyarlı, 2007. səh. 122
  5. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 69
  6. Lewis, Bernard (1994). Sir Hamilton Alexander Rosskeen Gibb (ed.). Encyclopedia of Islam. 10. Brill. səh. 554.
  7. C.E. Bosworth, "Ildenizids or Eldiguzids", Encyclopaedia of Islam, Edited by P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs et al., Encyclopædia of Islam, 2nd Edition., 12 vols. with indexes, etc., Leiden: E. J. Brill, 1960–2005. Vol 3. pp 1110-111. Excerpt 1: "Ildenizids or Eldiguzids, a line of Atabegs of Turkish slave commanders who governed most of northwestern Persia, including Arran, most of Azarbaijan, and Djibal, during the second half of the 6th/12th century and the early decades of the 7th/13th century". Excerpt 2: "The Turkish Ildenizids shared to the full in the Perso-Islamic civilization"
  8. Bosworth, Clifford Edmund (1996). The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Columbia University Press. 199–200. ISBN 0-231-10714-5. (#invisible_char)
  9. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 212
  10. ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN
  11. Azərbaycan tarixi, 2007. səh. 313
  12. Azərbaycan tarixi, 2007. səh. 314
  13. Vahid Ömərov, 2012. səh. 15
  14. Восворт, К Е (1921). Муслиманские династии. 171. (#invisible_char)
  15. Luther, К. A. (1987). Atābakān-e Adharbayjān. Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 8. 890–894.
  16. Рыжов, К.В. «Все монархи мира. Мусульманский Восток VII-XV вв.
  17. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 154
  18. Süleyman Əliyarlı, 2007. səh. 119
  19. Erdoğan Merçil, 1993. səh. 90
  20. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 58
  21. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 58-59
  22. Əkbər N.Nəcəf, 2010. səh. 30
  23. Erdoğan Merçil, 1993. səh. 89-90
  24. Süleyman Əliyarlı, 2007. səh. 120
  25. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 60
  26. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 61
  27. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 61-62
  28. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 64
  29. Əkbər N.Nəcəf, 2010. səh. 33
  30. Erdoğan Merçil, 1993. səh. 92
  31. Əkbər N.Nəcəf, 2010. səh. 33-34
  32. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 64-65
  33. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 65
  34. Süleyman Əliyarlı, 2007. səh. 121
  35. Azərbaycan tarixi, 2007. səh. 314-315
  36. Əkbər N.Nəcəf, 2010. səh. 35
  37. Erdoğan Merçil, 1993. səh. 87-88
  38. С.А. Дадашев, М.А. Усейнов. Очерки по истории архитектуры народов СССР. Архитектура Азербайджана. — М:1948 — стр. 10
  39. Cəfər Qiyasi, Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: "İşıq", 1991. səh.95.
  40. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 170
  41. История архитектуры Азербаиджана ,стр. 87.
  42. Səfərli F. Naxçıvanda sosial-siyasi və ideoloji mərkəzlər. Bakı: "Nurlan", 2003, səh.325.
  43. "Mömünə Xatun türbəsi" (azərb.). Unesco.preslib.az. 22 dekabr 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 22 dekabr 2018.
  44. Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azərbaycan dövlətləri intibah dövründə. Bakı: "Mütərcim", 2015, səh.27.
  45. Səfərli F. Naxçıvanda sosial-siyasi və ideoloji mərkəzlər. Bakı: "Nurlan", 2003, səh.316.
  46. Bakuvi Ə. «Abidələrin» хülasəsi və qüdrətli hökmdarın möcüzələri. Ərəbcədən tərcüməsi, müqəddimə və şərhləri Ziya Bünyadovundur. Bakı: "Şur" nəşriyyatı, 1992, səh.132.
  47. Мамедов Ф. Г. Руины средневековой мечети в селении Кирна // Докл. АН Аз.ССР. — 1975. — Т. 31, № 3. — С. 117.
  48. Cəfər Qiyası. Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı: "İşıq", 1991. səh.48.
  49. Azərbaycan tarixi, 2007. səh. 334
  50. Azərbaycan tarixi, 2007. səh. 334-335
  51. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 167-168
  52. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 169
  53. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 175
  54. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 178
  55. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 179
  56. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 65-66
  57. Əkbər N.Nəcəf, 2010. səh. 52
  58. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 200
  59. Ziya Bünyadov, 2007. səh. 202

Ədəbiyyat

  • Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225-ci illər). Bakı, "Şərq-Qərb", 2007. 312 səh.
  • Əkbər N.Nəcəf. Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi (Oğuzların ortaya çıxmasından – XIV əsrə qədər). Bakı, "Qanun", 2010.
  • Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. II cild (III-XIII əsrin I rübü). Bakı, "Elm", 2007. 608 səh. - 24 səh.
  • Erdoğan Merçil. İldenizliler: Azurbaycan Atabegleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. İstanbul, 1993. c. 8.
  • Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, "Çıraq", 2007. 400 səh.
  • Vahid Ömərov. Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaranması və inkişafı. Bakı, "Səs", 2012.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • "Atabek Eldanizids-state" ( (ing.)). www.Azerbaijans.com. 23 dekabr 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 23 dekabr 2018.
  • Hodgson, Marshall G.S. (1977). The expansion of Islam in the middle periods Volume 1(ing.)). University of Chicago Press. səh. 262. ISBN 0-226-34684-6. 23 dekabr 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 23 dekabr 2018.
  • Clifford, Edmund Bosworth (1996). The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual(ing.)). Columbia University. 199–200. 23 dekabr 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 23 dekabr 2018.

məhəmməd, cahan, pəhləvan, fars, محمد, جهان, پهلوا, adı, cahan, pəhləvan, şəms, diniyə, əbu, cəfər, məhəmməd, eldəniz, fars, نصرت, الدین, محمد, بن, ایل, دنیز, nüsrətəddin, əbu, cəfər, 1136, 1137, ərdəbil, eldənizlər, naxçıvan, fevral, 1186, aprel, 1186, həməda. Mehemmed Cahan Pehlevan fars محمد جهان پهلوا tam adi Cahan Pehlevan Sems ed Diniye va d Din Ebu Cefer Mehemmed ibn Eldeniz fars نصرت الدین محمد بن ایل دنیز Nusreteddin Ebu Cefer Mehemmed Cahan Pehlevan 1136 ve ya 1137 Erdebil Eldenizler ve ya Naxcivan fevral 1186 ve ya aprel 1186 Hemedan Eldenizler Atabeyler dovletinin ikinci hokmdari Atabey Semseddin Eldenizin oglu serkerde 1175 ci ilde Atabey Semseddin Eldenizin olumunden sonra taxt taca sahib oldu 9 10 Mehemmed Cahan PehlevanCahan Pehlevan Sems ed Diniye va d Din Ebu Cefer Mehemmed ibn EldenizNusreteddin Ebu Cefer Mehemmed Cahan PehlevanAzerbaycanin II boyuk atabeyi 1 1175 2 1186 3 Tacqoyma 1175 3 Selefi Semseddin Eldeniz 4 Xelefi Qizil Arslan 5 Sexsi melumatlarDogum tarixi 1136 ve ya 1137Dogum yeri Erdebil Eldenizler 4 Vefat tarixi fevral 1186 ve ya aprel 1186Vefat yeri Teberek qalasi Hemedan Eldenizler 4 Defn yeri Atabeyler Memarliq Kompleksi Naxcivan Eldenizler 4 Sulale Atabeyler 7 8 Milliyyeti qipcaq turku 6 Atasi Semseddin Eldeniz 9 Anasi Momine Xatun 9 Heyat yoldaslari Inanc xatun 3 Zahide xatun 3 Kuteybe xatun 3 Usaqlari Inanc xatundan Qutluq Inanc 9 Emir Emiran Omer 9 Kuteybe xatundan Ebu Bekr 9 Zahide xatundan Ozbek 9 Celaliyye 9 Atabey Semseddin Eldeniz 1175 ci ilin oktyabr noyabr aylarinda vefat etdi Onun olum xeberi o zaman Hemedanda olan oglu Cahan Pehlevana yetisende o derhal Naxcivana geldi dovlet xezinesini ve taxt tacin emlakini elece de butun qosunlari oz nezareti altina saldi Eldenizin siyasetinden narazi olan Iraq emirleri Cahan Pehlevanin Hemedani terk etmesinden istifade ederek Sultan Arslansahi boyuk ordu ile Azerbaycana hucum etmeye tehrik etdiler Lakin Zencanda xestelenerek Hemedana qayidan sultan Arslansah Cahan Pehlevani Hemedana devet edir dovlet idaresini ona tapsirdiqdan az sonra vefat edir Menbeler onun Atabey terefinden zeherlenmesini de tesdiq edir Reqibini aradan goturen atabey Arslansahin 7 yasli oglu III Togrulu sultanliq taxtina eylesdirir ozu de onun atabeyi olur 11 Bundan az sonra Cahan Pehlevan onun tabeliyinden cixmis vassali Xuzistan hakimi Aydogdu Simlanin cixisini yatirmali oldu Cahan Pehlevanin gonderdiyi qosun Simlanin ordusunu meglub edir agir yaralanmis Simla esir alinir iki gun sonra vefat edir Onun yerine Xuzistan hakimi teyin edilmis oglu Serefeddin Emiran Azerbaycan atabeyine tabe olmaq mecburiyyetinde qalir 11 Sultan III Togrulun Xuzistanda yasayan emisi Sahzade Mehemmed sultanligin taxt tacina yegane ciddi iddiaci idi Lakin onun hakimiyyeti ele kecirmek ucun gosterdiyo butun silahli cehdler ugursuzluqla neticelenir Cahan Pehlevandan asili olan emirlerden hec biri o cumleden teqib olunan Mehemmedin siginacaq istediyi Xuzistan Vasit Fars hakimleri sahzadeye yiye durmur ve nehayet onu Azerbaycan atabeyine teslim edirler 11 1177 ci ilin iyulunda Sultan III Togrulun adina sultanligin tabeliyinde olan ve vassal asililiginda olan butun erazilerde xutbe toxundu Etraf emirleri onun hokmranligini tanidilar Tabe olan hakimlerden ve vassallardan hec biri buna etiraz etmedi Sultanin adina pul kesildi onun serencamlari derhal yerine yetirildi 11 Atabeyin inzibatciliq qabiliyyeti ve telebkarligi dovlet idarecilik sisteminin her bir sahesinde mohkem qayda qanunun yaranmasina sebeb oldu Hakimiyyetde oldugu 11 il erzinde dovlet hec bir xarici mudaxileye meruz qalmadi Cahan Pehlevanin hakimiyyete illerinde gurculer onun teleblerini qebul ederek sulh bagladilar Serq qonsusu xarezmsah Tekisle de dostluq munasibetleri yaranmisdi 12 Cahan Pehlevan xelife el Mustedi isterse de abbasi xelifeleri arasinda hokmdarlardan biri en Nasirle ele munasibetler saxlayirdi ki bu munasibetler ona siyaset yeritmeye imkan verir xelifenin onun dovletin daxili islerine qarismasinin qarsisini alirdi Atabey Cahan Pehlevanin en boyuk ugurlarindan biri Agsunqur el Ehmedilinin varislerinin elinde olan Tebrizin Eldenizler dovletinin erazisine birlesdirilmesi idi Bele ki 1175 ci ilin yayinda Tebriz ve onun etrafindaki yerlerin hakimi Arslan Aba ibn Agsunqur vefat etdikde Cahan Pehlevan Ruindej qalasini daha sonra ise Maragani Atabeyin qardasi Qizil Arslan ise Tebrizi muhasire etmisdi Elde edilmis sazis neticesinde Cahan Pehlevan Tebrizi alib iqta payi kimi qardasina verdi Maraga ise raziliga gore evvelki sahiblerinin Agsunqurilerin ixtiyarinda qaldi 12 Misirin ve Suriyanin hokmdari Eyyubiler sulalesinin banisi Selaheddin Yusifin boyuk fealliq gosterdiyi qerb serhedlerinde asayisi temin etmek atabey Cahan Pehlevan defelerle barisdirici ve vasiteci olmus himayesi altinda olanlara herbi komek gostermisdi Mehemmed Cahan Pehlevan 1186 ci ilin fevral mart aylarinda siddetli qarin agrilarina tutuldu tebiblerin mualicesine baxmayaraq vefat etdi 3 12 Mehemmed Cahan Pehlevan 1186 ci ilde Momine Xatun turbesini insa etdirmisdir Hemcinin onun hakimiyyeti dovrunde Naxcivan medresesi ve Atabeyler cume mescidini insa edilmisdi Onun dovrunde Erdebil Naxcivan Tebriz Beyleqan ve Gence seherleri yuksek inkisaf etmisdi Eldenizlerin sikke sarayinda adina bir cox dirhemler zerb olunmusdur Dirhemlerden bir necesi Azerbaycan Tarix Muzeyinde yerlesir Nizami Gencevinin ikinci poemasi Xosrov ve Sirin ve Mensur ve Mercan dastani Mehemmed Cahan Pehlevana hesr olunmusdur Mundericat 1 Heyatinin ve fealiyyetinin ilk illeri 2 Eldenizler hakimiyyeti 2 1 Taxt taca sahib olmasi 2 2 Xarici siyaset ve Eldenizler dovletinin guclenmesi 3 Fealiyyetler 3 1 Medeni fealiyyeti 3 2 Iqtisadi fealiyyeti 3 3 Nufuzu 4 Secere 5 Qeydler 6 Istinadlar 7 Edebiyyat 8 Hemcinin bax 9 Xarici kecidlerHeyatinin ve fealiyyetinin ilk illeri Redakte1136 ci ilde Semseddin Eldeniz terefinden Arran Azerbaycan Sirvan Cibel Hemedan Gilan Mazandaran Isfahan Rey Mosul Kirman Fars Xuzistan Axlat Erzurum ve Maraga torpaqlarini ehate eden Eldenizler yaxud Atabeyler dovleti yarandi Semseddin Eldenizin dovrunde daxili ve xarici veziyyet xeyli guclenmisdi O bir cox erazileri oz hakimiyyeti altina almagi bacarmisdi Isfahandan Sirvan ve Gurcustana qeder uzanan erazi onun hakimiyyeti altina kecdi Bununla da Eldenizler dovletinin tesekkul prosesi basa catdi ve yaxin Serqin qudretli dovletine cevrildi 13 Cahan Pehlevan hemin sulalenin banisi Semseddin Eldenizle Momine Xatunun ogludur Momine Xatun Selcuqlu sultani II Togrulun heyat yoldasi olmusdur II Togruldan Arslan adli bir oglu olan Xatun 1135 ci ilde II Togrulun olumunden sonra Momine Xatun hakimiyyete kecen Sultan Mesudun gosterisi ile Semseddin Eldenizle aile heyati qurmusdur Cahan Pehlevan Erdebilde 14 15 16 anadan olmusdur 15 Bezi muellifler Cahan Pehlevanin 1136 ci ilde anadan oldugunu yazirlar Tarixci Ziya Bunyadov ise Azerbaycan Atabeyler dovleti 1136 1225 ci iller adli tedqiqat eserinde Cahan Pehlevanin dogum tarixini 1137 ci il goturur O bunu 1160 ci ilde Eldenizin Cahan Pehlevani emir hacibi teyin ederken 23 yasinin tamam olmamasi ile baglayir 14 O oz gencliyini herbi yurus ve doyuslerde kecirmis ve erken yaslarindan herbi isi hemcinin dovlet idareciliyini ve diplomatiya senetini de yaxsi menimsemisdir Hele usaq yaslarindan o cengaver gucune malik olmasi ile secilirdi Bu gune qeder de xalq arasinda atasinin Novruz bayramlari senliklerinde kecirdiyi gules yarislarinda onun hemise qalib cixmasi barede efsaneler vardir Genc Mehemmed ust uste qoyulmus dord mis tebeqesini bir nece nali eyni zamanda eli ile eymeyi bir yumrugu ile okuzle doyusmeyi bacarirdi Bu qeyri adi quvvesine gore onu el arasinda Cahan Pehlevan adlandirirdilar Bu ad dunyanin pehlevani menasini verir 13 Eldeniz atabey q 1 adlanmaga basladi onun boyuk oglu ve sultanin ana terefden qardasi Nusreteddin Cahan Pehlevan sultanin emir hacibi oldu ikinci oglu Muzeffereddin Osman Qizil Arslan ise sultan ordularinin ali bas komandani q 2 teyin edildi Eldeniz ozunun butun emirlerini dovletde yuksek vezifelere teyin etdi 17 Onun oglu Nusret ed Din Ebu Bekr de qeyri adi guce quvveye ve cevikliye malik olmusdur O atasi kimi cengaver turnirlerinde qalib gelirdi Mirondinin yazdigina gore Tebrizde kecirilen yarisda Qara Melik adli bir kasib adam ona qalib gelir Bu hadise tamasacilari o qeder heyretlendirir ki Qara Melik adi Tebrizdeki mehellelerin birine verilir bu kasib pehlevanin ozu ise nagil personajina cevrilir 14 1160 ci ilde Eldeniz 8 yasi tamam olmamis Cahan Pehlevani sultanin emir hacibi teyin etmisdi Bir muddet sonra Cahan Pehlevan Rey hakimi Inancin qizi Inanc xatunla aile heyati qurdu Cahan Pehlevanin dord oglu ve bir nece qizi olmusdur Oglanlarin adlari Qutluq Inanc Mahmud ve Emir Emiran Omer olmusdur Turk Kuteybe Xatundan Nusret Ed din Ebu Bekr Zahide xatun ise Ozbek adli oglu dunyaya gelmisdir Qizlarindan Celaliyyenin anasi Zahide xatun Naxcivanda yerlesen Elince qalasinin sahibi idi Atabeylerin xezinesi ise Elince qalasinda yerlesirdi 3 9 14 Eldenizler hakimiyyeti RedakteTaxt taca sahib olmasi Redakte Atabey Eldenizin olum xeberi onun oglu Mehemmed Pehlevana gelib catarken o hacibler emri vezifesinde sultan qullugunda idi ve onun islerini idare edirdi O sultan Arslan sahdan ehtiyat etdiyi ucun ata minib Azerbaycana yola dusdu orada oz yerini tutdu Pehlevan xezine emlakini ele kecirdi atli ve piyada qosunlar topladi oz yerinde qalmaqla hadiselerin gedisatini ve onun huquqlarina dair sultanin munasibetini gozlemeye basladi Semseddin Eldenizin olumunden ve Mehemmed Pehlevanin getmesinden sonra emirler sultanin yanina gelerek ona coxlu vesait getirdiler Sonra ise sultan Azerbaycani Mehemmed Pehlevandan almaq ucun yuruse hazirlasmaga basladi O Iraq qosunlari ile birlikde Hemedana geldi Burada guclu qosun yigdiqdan sonra Azerbaycana yola dusdu 18 Emirler sultani Azerbaycani tutmaga heveslendirerek ona bildirirdiler Eger sen Azerbaycani azad etsen ve inandigin adamlardan birini oraya hakim qoysan bundan sonra sen Hemedana qayidar oradan da Bagdada gedib orani ele kecirersen Axi sene melukun Mosul hakimi Qutbeddin Meudud Zengi tabedir ve sene qulluq etmeye gelecek Eger sen Bagdadi ele kecirersense ve xilafet minberinden senin adina xutbe toxunarsa bundan sonra olkenin ufuqu senin ucun reqib ve yagilardan birdefelik temizlenmis olar 18 Onlarla razilasaraq muharibeye hazirlasan sultan Arslan sah Zencan seherine yola dusdu lakin burada agir xesteliye tutuldu Sultan seherde qalib sagalmasini gozleyirdi lakin xestelik guclenmekde idi Sultan emr etdi ki onu Hemedana aparsinlar Qosunlar onu Hemedana apardilar Arslan sah Cahan Pehlevani paytaxta devet edir onunla barisir dovletin idaresini ona tapsirdiqdan az sonra vefat etdi Atabey Eldenizin olumunden texminin 2 ay sonra vefat etdi Sultan Rukneddin Togrul mezarligina getirilerek atasinin mezari yaninda defn edildi Onun olumu haqqinda butun olkeye xeber verildi Arslan sahin olumu ile elaqedar Imad ed Din el Isfahani yazir Deyirler ki Pehlevan onu zeherleyib Cunki onun bundan sonra sag qalmasini dovlet ucun faydali bilmeyib Buna baxmayaraq arasdiricilarin bir coxu sultan Arslan sahin atabey terefinden zeherlenmesine subhe ile yanasirlar 11 Lakin bu mesele bir nece il kecdikden sonra sultan II Togrula qarsi hazirlanmis sui qesd bas tutmadiqda tesdiq olundu Istintaq zamani sui qesdcilerinden biri testdar Qutluq bele ifade verir Ela ed Dovlet atabey Mehemmedin raziligi ile mene 10 min dinar verildi men de sultanin yuyundugu hamama zeherlenmis serbet getirdim ve senin atana verdim Reqibini aradan goturen Atabey Arslan sahin 7 yasli oglu III Togrulu 1177 ci ilde sultanliq taxtinda eylesdirir ozu de onun atabeyi olur 19 Butun bunlardan sonra Atabey vaxtile xilafetin hucum niyyetleri qarsisini almaga qadir quvveye malik atabey Semseddin Eldenizin daima qosunla yardim gosterdiy indi ise ayrilib musteqillesmis vassal Xuzistan hakimi Ay Dogdu Simlani sakitlesdirmeli oldu 20 Sultan Arslan sah ve hele de Azerbaycanda olan Cahan Pehlevan arasindaki munasibetlerin qeyri mueyyenliyinden istifade eden Simla xilafetin erazisine soxulur ve qosunla Nehavende yaxinlasir O bu seheri ve vilayeti oz torpaqlarina qatmaq arzusunda idi Lakin atabey bu planlarinda ona manecilik toredirdi Seher sakinleri Atabey Cahan Pehlevanin yanina qasid gonderib Simlanin hucumunun qarsisini almaq ucun ondan yardim istediler Atabeyin quvveleri zeifleyir ve Simlanin qosunu Nehavende tamamile yaxinlasirdi Seher mohkem mudafie olunurdu onu birden ele kecirmek cetin idi Bunu goren Simlanin qardasi hiyleye el atdi ve seher ehalisi bu hiyleye inanaraq seher darvazasini acirlar Simlanin qosunu sehere uz tutur Onun qosunu Nehavendi qaret edib gedirler 21 Bir muddet sonra Simla qosunla yeniden xelife el Mustedinin hakimiyyeti altinsa olan eraziye uz tutdu O Azerbaycan atabeylerinden vassal asililigi olan turkmen efsarlarin meskenlerine hucum edir Bunun uzerine turkmenler Cahan Pehlevandan komek istediler Boyuk bir ordu ile Simlanin uzerine hereket eden Atabey Pehlevan meydana gelen Karmasin yaxinligindaki doyusde qalib geldi Simla doyus sirasinda vurularaq oxla yaralandi oglu ve bacisi oglu ile birlikde esir dusdu Doyusden bir nece gun sonra Simla aldigi ox yarasi neticesinde vefat etdi Onun yerine Xuzistan hakimiyyetine oglu Serafeddin Emiran cixdi 22 23 O zaman Xuzistanda yasayan ve sultanligin taxt taci iddiasinsa olan Sultan III Togrulun emisi sahzade Mehemmed dovletin emin amanligi ucun tehluke toredirdi Arslan sahin olum xeberini esiden kimi sahzade Mehemmed Serafeddin Emirandan Isfahan uzerine hucuma kecmeyi teleb edir Lakin bu yaxinlarda Cahan Pehlevanin qosunlari terefinden meglubiyyete ugramis Serafeddin Emiran Mehemmede mektub yazir 20 El Huseyni ozunun Exbar ed dovle es Selcuqiyye kitabinda bu mektubla bagli yazir Sultan Arslan sahin olumunu esitdikde onun atabeyi Xuzistan hakimi ve vilayetindeki qosunlarin bascisi olan Serafeddin Emiran ibn Simliden onunla birlikde Iraq uzerine yurumeyi teleb etdi O ise soyledi Men atabey Pehlevanla tekbetek sensiz doyusub seni qoruya bilmerem Bir az qabaq menim atam Karmisinde doyusmusdu ancaq o atama ustun gelib atami oldurmusdu Indi ise Iraqin Arranin Azerbaycanin qosunlari onunladir ve onlarin sayi 50 min atlidan coxdur Sen teklikde Isfahana get belke de sultan qosunlari senin gelmeyini bildikde onlarin bir hissesi senin terefine kececek Bu sene mueyyeser olsa men elimde olan qosunlarini birlikde senin qulluguna gelerem 24 Onun sozlerinden sonra malik Mehemmed Isfahana yola dusub oraya geldi Oranin butun canisinleri ona qosuldu Hemedanda el Qavsut ibn Kaymaz el Hereme da onunla birlesdi ve belelikle o Isfahanda mine yaxin atli doyuscu topladi Atabey Pehlevan Hemedana gelib cixdiqda oz doyusculeri ile Isfahana yola duserek Mehemmedin uzerine yeridi 24 Malik Mehemmed ve onunla olan qosunlar doyusdu meglub olub Xuzistana uz tutdular Lakin oranin hakimi onun Xuzistanda qalmasina icaze vermedi Bundan sonra o Siraza atabey Zenginin yanina gederek onunla qaldi Atabey Pehlevan bunu esidib Zengiye mektub gonderdi Mektubda yazilirdi Eger sen malik Mehemmedi qaravol altinda sultanin ixtiyarina gondermesen men senin ustune gelecem ancaq sen menimle doyuse girsen axi mehv olacaqsan Menden qacmaq istesen bu senin ucun de senin olken ucun de olum olacaqdir 24 Bele olduqda atabey Zengi Mehemmedi tutub onu sultan Togrula gonderdi Atabey Pehlevan onu alib Sercahan qalasina saldi ve bundan sonra hec kes onun haqqinda melumat ala bilmedi Olke atabey Pehlevan ucun reqiblerden temizlendi ve o dovletin taxt tacina sahib durdu 24 Xarici siyaset ve Eldenizler dovletinin guclenmesi Redakte Eldenizler dovrune aid debilqe Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Qardasi Qizil Arslani Azerbaycan ve Arranin canisini teyin edib atabey Cahan Pehlevan Hemedana yola dusur oradan tabeliyinde olan butun torpaqlarin hakimlerine mektub gonderib Sultan Rukn ed Din III Togrulun adina xutbe oxunmasini teleb edir El Huseyni bildirir ki hakimlerin hamisi raziliq verdi ve sultanin adi ile xutbeler Mosul ve onun mahallarinda Ermenistanda Xilatda Iranda ve onun mahallarinda ve butun Xuzistanda oxunmaga basladi Butun orta esr muellifleri bele bir cehetden eyni fikirde idiler ki merkezi hakimiyyetin mohkemlendirilmesine yalniz Cahan Pehlevan boyuk quvve serf edirdi o itaet etmeyen emirleri xususile Iran Iraqinin emirlerini sakitlesdirir fersiz qosun bascilarini ve memurlari vezifeden cixarir Onlari ozune sadiq adamlarla evez edirdi En vacib dovlet vezifelerine 70 e yaxin sexsi memluklerini teyin edir ve onlari ozune daha da yaxinlasdirmaq ucun her birine iqta payi kimi her hansi bir eyaleti ve seheri ayirirdi 25 Atabey Pehlevan Maraga atabeyi Arslan Aba ibn Agsunqurun 1175 ci ildeki vefatindan istifade edib onun torpaqlarini eline kecirmek ucun herekete basladi ve tezlikle Maraga muhasireye alindi Eyni zamanda Arran ve Azerbaycan hakimi qardasi Qizil Arslan da Tebrize hucum etdi Maraga seherinin qaziul quzati q 3 Sedreddin ile baglanan sulh muqavilesine gore Maraga Ruindej qalasi Agsunqurilere verilmek serti ile Maraga atabeylerinin diger torpaqlari Eldenizlilerin eline kecdi Arran ve Azerbaycan hakimi Qizil Arslan bunun uzerine oz iqametgahini Naxcivandan Tebrize kocurdu 22 1177 ci ilin iyulunda soltanligin tabeliyinde ve vassal asililiginda olan butun torpaqlarinda 7 yasli III Togrulun adina xutbe oxundu Dovlet hakimiyyeti soltanligin butun islerini idare eden Cahan Pehlevanin eline kecdi Tabe olan hakimlerden ve vassallardan hec biri buna etiraz etmedi cunki o dovrun muellifleri bildirirdiler ki butun hakimler Pehlevandan qorxurdular Soltanin adina pul kesildi onun serencamlari derhal yerine yetirilirdi 11 Atabeyin inzibatciliq qabiliyyeti ve amansiz telebkarligi dovlet idarecilik sisteminin her bir sahesinde mohkem qayda qanunun yaranmasina sebeb oldu Hakimiyyetde oldugu 10 il muddetinde dovlet hec bir xarici mudaxileye meruz qalmadi Cahan Pehlevanin hakimiyyeti illerinde gurculer onun teleblerini qebul ederek sulh bagladilar 12 Atabey hakimiyyeti mohkemlendikden az sonra onunla xarezmsah Tekis arasinda dostluq munasibetleri yarandi Xarezmsah Tekisin el insa divaninin bascisi Behaeddin Mehemmed el Bagdadinin XIII esrin evvellerinde tertib etdiyi resmi saray senedleri toplusunda Xarezmsahin boyuk atabey Sems ed Dovle ved Din Iraqin Pehlevanina yazdigi dord mektub saxlanilir Mektublarda Xarezmsahin Atabeyle sulh munasibetleri yaratmaq arzusu ifade olunur 26 1181 ci ilin may ayinda yazilmis mektubda her iki dovlet arasinda qarsiliqli sefirlik yaratmaq arzusunun ehemiyyeti ve Xarezmsah qosunlarinin Xorasana hucumu baresinde uzrxahligi qeyd olunur Mektubda elave edilir ki bundan sonra ixtilafe sebeb olan bu cur hadiseler hemiselik oradan qaldirilacaqdir 26 1181 ci ilin avqustunda Xarezmsahin sefiri emir Resideddinle atabeye gonderdiyi ikinci mektubunda qeyd olunur ki atabeye bagislanmis sunqar caparla gonderilib elahezret padsahin sefirliyinin azalmasi tesaduf dogurur boyuk mektublar mubadilesinin arasinin kesildiyi narahatciliq toredir ve hec olmazsa bir defe gorusmek imkani olmasi xezayi alemdir 26 1181 ci ilin oktyabrinda yazilmis ucuncu mektubunda Xarezmsah bildirir ki Xarezmin atabeyin paytaxtindan uzaqligi muntezem mektublasmaga imkan vermir Lakin men atabeyin yuksek meclisinde bas veren butun hadiselerden daima xeberdaram Dovletler arasindaki serhedlerde sakitlikdir ve atabeyin dovletinde olan cetinlikler yavas yavas aradan qaldirilir 27 Xarezmsah iki dovlet arasinda yaradilmis birliye gore atabeye oz minnetdarligini bildirir ve Emir Selaheddine gonderdiyi mektuba gore tesekkur edir Xarezmsah atabeyin sefirini oz yaninda ona gore saxlayir ki onun sohbetleri sahi sevindirir Sefirin Xarezmsahla elaqesi gosterir ki atabeyle Xarezmsah dostdur 27 1182 ci ilin noyabrinda Atabeye yazdigi dorduncu mektubunda Xarezmsah az az mektublasdiqlari ve sefirlerin gec gec gonderilmesi ucun uzr isteyir ve yazir ki bu hec de bizim aramizdaki dostlugun azalmasina sebeb ola bilmez eksine dostlugumuz daha da mohkemlenir 27 Xarezmsah atabeyden gonderdiyi hediyyelerin qebul olunmasini xahis edir bildirir ki cunki bu hediyyeler semimi qelbden gonderilmisdir ve umid varam ki bizim aramiz sadliq yolu ile her zaman aciq olacaq etibarsizliq yolu ile baglanacaqdir 27 Uzerinde Mehemmed Cahan Pehlevanin adi yazilmis ve antropomorf tesvirlerle bezedilmis saxsi qab Qedim Gence Gence Tarix Diyarsunasliq Muzeyi Atabey Cahan Pehlevanin xarici siyasetinde en cetin problemlerden biri dovletin qerb serhedlerinde asayisi temin etmek idi Meselenin murekkebliyi ondan ibaret idi ki el Cezire ve Simali Anatoliya vilayetlerinde Misir ve Suriyanin meshur hakimi Selaheddin Yusif fealiyyet gosterirdi Bu sebebden Cahan Pehlevan qonsu hakimlere daima tezyiq gosterir mubahiseli meselelerde ekser hallarda barisdirici ve vasiteci rolunda cixis edir himayesinde olanlara herbi yardim gosterirdi 28 Cahan Pehlevan dovrunde xilafet ile munasibetler cox zeif olmusdur Atabey Eldeniz ozunden evvelki Iraq hakimlerinden ferqli olaraq Bagdad ve etraf erazilerde Abbasi xelifelerinin ozerk idaresine hec bir zaman mudaxile etmemis ve xilafetler arasindaki munasibetleri Islam dunyasinin en yuksek dini meqamina hormet cercivesinde qurmusdur 1180 ci ilde Abbasi xilafesi el Mustezi Biemrillah vefat etdi Onun yerine oglu en Nasir Lidinillah kecdi Xilafet deyisikliyi uzerine Bagdadin seyxler seyxi q 4 Sedreddin Atabey Pehlevana bir elci gonderib yeni xelifeye biet edilmesini istedi Ancaq Pehlevan onun bu mektubuna ehemiyyet vermeyince Sedreddin oz esgerlerine xitaben bu cur dedi Atabey Pehlevan Emirul Momune biet etmedikce siz de ona itaet etmek mecburiyyetinde deyilsiniz hetta onu emirlikden uzaqlasdirib onunla muharibe aparmaniz lazimdir 29 Bunun uzerine Atabey Cahan Pehlevan xelifeye bele bir mektub gonderdi Eger xelife imamdirsa onun daimi mesguliyyeti namaz qilmaq saleh emel islemek olmalidir Cunki dinin esasi ve islerin en gozeli namazdir Onun bu sahede elde etdiyi ustunluk xalqin gozunde numunevi olmasina kifayetdir Allah qatinda heqiqi padisahliq budur Xelifenin dunya padisahinib isine qarismasinin hec bir ehemiyyeti yoxdur Dunya islerini sultana buraxmaq lazimdir Mehemmed Cahan Pehlevanin xilafete munasibeti klassik turk hakimiyyet anlayisinin bir numunesidir 30 1182 ci ilin noyabrinda Selaheddin Eyyubi Mosul ve Esref vilayetlerini tutmaq ucun yuruse basladi Zemanesinin hakim ve emirleri bu isden cekinmeyi ona meslehet gormelerine baxmayaraq o Mosulu muhasireye alir Selaheddinin gozlemeyi halda Mosulun hakimi atabey Izzeddin I Mesud ve onun naibi Mucahideddin Qaymaz mudafieye cox yaxsi hazirlasmisdilar Izzeddin I Mesud qizi Behadeddin ibn Seddadi Bagdada gonderib xelifeden xahis edir ki Selaheddini Mosuldan cixmasi ucun razi salsin Xelife oz sefiri vasitesile Selaheddine sulh muqavilesi baglamaq emrini verir Selaheddin sulhe bir sertle razilasir ki Heleb seherini ona versinler Izzeddin Mesud ide bu serti qebul etmir Bundan sonra Mosula atabey Cahan Pehlevan ve Xilatin hakimi Sahernan Mehemmed ibn Ibrahim Sokmenin sefirleri gelir ve Selaheddine sulh baglamaq emrini catdirirlar Xelife ve Cahan Pehlevanin adindan Selaheddine bildirirler ki onun Ferat cayindan qarsi terefe kecmeye huququ yoxdur cunki bu torpaqlar Izzeddin Mesuda mensubdur Eks teqdirde Izzeddine hem Cahan Pehlevan hem de butun muselman hakimleri yardim gosterecekler Selaheddin qezeblenerek yerli hakimlere bildirir ki Men size gostererem Sizinle isimi bitiren kimi Cahan Pehlevana qarsi cixacagam 31 32 1183 cu ilin noyabrinda Izzeddin I Mesud oz naibi olkenin hakimi Mucahideddin Qaymazi hebs etdirir Vassak hakimler Mucahideddinden cekinir ve Mosul atabeylerlerinin xezinesine vergini muntezem verirdiler Mucahideddin hebs olunandan sonra ise verginin arasi kesildi Olkede igtisaslar bas verdi Bundan istifade eden xelife en Nasir Dakuku isgal etdi Selaheddin ise Izzeddin I Mesudun kecmis vassallari arasinda ozune muttefiqler tapir 28 Mucahiddedin Qaymaz 1184 cu ilin may ayinda Cahan Pehlevanin komeyi sayesinde hebsden azad olundu Bundan sonra o Selaheddine qarsi yardim ucun Cahan Pehlevan elece de Qizil Arslanin yanina gedir Evvelce onu Azerbaycan hakimi Qizil Arslan qebul edir ve qardasinin yanina buraxmayaraq bildirir ki Onun vereceyi her seyi sen menden ala bilersen Qizil Arslan ona 3000 atli verir ve Mucahideddin Mosul atabeyinden uz dondermis Irbil hakimini muhasireye alir Irbile geden yol boyu Qizil Arslanin atlilari yasayis menteqelerini viran qoyur ehalini qaret edir Mucahideddin ise bunun qarsisini ala bilmirdi Irbilin hakimi Zeyneddin Yusif qosun destesinin uzerine hucum cekib qosunu meglub edir 28 Eyyubi 1185 ci ilin aprelinde Mosulu muhasireye aldi Ancaq tam bu vaxt Ermensahlardan II Sokmenin 10 iyul 1185 ci ilde vefat xeberini esiden Selaheddin Eyyubi muhasireni dayandirib Axlat istiqametinde herekete kecdi Eyyubinin gelisine qeder Axlatda Ermensahlarin basina kecen Seyfeddin bey Teymur komek ucun Pehlevana muraciet etdi Hem Mosul hem de Axlatdaki veziyyeti hesaba qatan Atabey Pehlevan tecili olaraq Serqi Anadolu istiqametinde herekete kecdi Atabeyin komeye gelmesi ile quvveler ferqinin eleyhine oldugunu basa dusen Selaheddin geri cekildi 31 1185 ci Cahan Pehlevanin vassali Xilatin hakimi Nesireddin Mehemmed ibn Ibrahim II Sokmenin olumunden sonra memluku Seyfeddin bey Teymur eline kecirdi II Sokmenin veziri Mecdeddin ibn el Muveffeq basda olmaqla Xilatin eyanlari memlukun reqibleri Selaheddine muracietle Xilatin Teymurdan geri alinmasini xahis etdiler Selaheddin bu teklifi qebul etdi ve Xilata qosun gonderdi Kesfiyyat meqsedi ile feqih Isa Xilata elci gonderildi II Sokmenin veziri ona bildirdi ki Seyfeddin bey Teymur ve Pehlevanin qizi II Sokmenin heyat yoldasi Xilat qalasindadirlar belke Pehlevan da buraya geldi Lakin hec bir netice elde etmeden geri qayitdi 28 Tezlikle atabey Cahan Pehlevan da himayesinde olan torpaqlarin qorunmasi adi ile Azerbaycan Hemedan ve Tebriz qosunu ile Xilata ozunu catdirdi Atabeyin qosunlari seherin serqinde movqe tutdular Cahan Pehlevan Selaheddine mektub yazaraq bildirdi Bu olke menim qizima mensubdur ve o hazirda qaladadir Menim meslehetim budur qoy aramizda olan dostluq munasibeti evvelki kimi qalsin ve davam etdirilsin Bundan sonra Selaheddin el Cezireye Pehlevan ise oz olkesine qayidtdilar Seyfeddin bey Teymur Atabeye pul ve hediyyeler gonderdi ve Xilatda Cahan Pehlevanin adi ile xutbe oxunmaga baslandi 33 Selaheddin Yusif ve Cahan Pehlevan hele Xilat hasarlarinin yaxinliginda yerlesdiyi vaxt Selaheddin Atabeye muracietle xahis edir ki Qezvin Bistam ve Demqan vilayetlerinde olan idmaililerin qalalarini muhasireye alib tutmaq ucun onun qosunlarinin Atabeyler dovleti erazisinden kecmesine icaze versin Atabey bir qeder fikirlesdikden sonra ona redd cavabi verir ve ehtiyatla hereket ederek Selaheddinle muharibeye hazirlasir Lakin is muharibeye gelib catmir 33 Hadiseler esnasinda Atabey Cahan Pehlevani siddetli qarin agrilari tutdu Emr etdiki onu Teberek qalasina Hemedana aparsinlar Buradaki gorkemli tebiblerin seylerine baxmayaraq Cahan Pehlevan 1186 ci ilin fevral ve ya mart aylarinda 50 yasinda vefat etdi Onun olumu indiki dovrde de muemmali olaraq qalir Onun bu qeder erken vefati sui qesd meselesini de meydana getirmekdedir Lakin bu haqda melumatlar qarisiq oldugundan qeti movqe tutmaq cox cetindir 3 Cahan Pehlevan olumunden evvel oz ovladlari arasinda hakimiyyeti bolusdurmusdu Azerbaycan ve Arranin idaresini oglu Ebu Bekre tapsirmis qardasi Qizil Arslani da onun atabeyi teyin etmisdi Rey Isfahan ve Ecem Iraqinin idaresi Qutluq Inanc ile Emir Emiran Omere Hemedani ise Ozbeye vermisdi 34 Lakin atabeyin qefil olumu onun qoydugu qayda qanunu pozdu Varisi Qizil Arslan yalniz sultan III Togrulun deyil elece de qardasinin dul heyat yoldasi Inanc xatunun ve onun Iraq Selcuq emirleri arasindaki terefdarlarinin muqavimetleri ile uzlesmeli oldu 34 35 Atabey Cahan Pehlevanin olum xeberini bir muddet gizli tutan heyat yoldasi Inanc Xatun emirlerle defelerle goruserek hakimiyyete oglanlarindan birinin kecmesine calissa da onun bu cehdleri ugursuz oldu Emirler atabey el ezem meqaminda Qizil Arslani gormek istediklerini dile getirdiler Emirlerin bu gorusu qarsisinda caresiz qalan sultan III Togrul da Qizil Arslana bir ferman gondererek onu atabey elan etdi Hemedana gelen Qizil Arslan atabeylik taxtina oturdu 36 Fealiyyetler RedakteMedeni fealiyyeti Redakte Semseddin Eldeniz terefinden 1175 ci ilde basladilmis Atabey Cahan Pehlevan terefinden 1186 ci ilde tikintisi basa catdirilmis Momine Xatun Turbesi indiki dovrde 1175 ci ilde Eldenizler dovletinin I boyuk atabeyi Semseddin Eldenizin heyat yoldasi Momine Xatunun olumunden sonra Eldeniz Momine Xatunun serefine bir turbe tikdirmeyi qerara alir Lakin Semseddin Eldenizin 1175 ci ilin oktyabr noyabr aylarinda vefatindan sonra onun bu isteyi yarimciq qalir 37 Mehemmed Cahan Pehlevan bu istek uzerine Eldeniz dovrunun memarligina daxil olan en boyuk medeniyyet numunelerinden biri Ecemi Ebubekr oglu terefinden 1186 ci ilde Naxcivan seherinin qerb hissesinde ucaldilan Momune Xatun turbesini insa etdirir 38 Turbenin uca govdesini yuxarida qapayan yazida abidenin bas kitabesinde bu yazi hekk olunmusdur Merhemetli ve rehmli Allahin adi ile Bu meqbereni dunyanin edaletli hokmdari ezemetli qalib Semseddin Nusret el Islam vel muslim Cahan Pehlevan atabey Ebu Cefer Mehemmed ibn Atabey Eldeniz dunyanin ve dinin boyukluyu islamin ve muselmanlarin pakligi Momine Xatun xatirine her seyden yuksek Allah ona rehm etsin Bes yuz seksen ikinci ilin meherrem ayinda tikilmesini emr etdi 39 40 Turbenin hundurluyu vaxtile teqriben 35 metre qeder olmusdur Lakin zemanemizedek gelib catan hissesi 26 metrdir Binan sethine basdan basa muxtelif nov naxislar vurulmusdur Turbenin 10 gusesi bir birini tekrarlanmayan murekkeb hendesi naxislarla islenmisdir Azerbaycan memarliginin nadir ve unikal abidelerinden biri olan Momine Xatun turbesi Naxcivan meqbereleri terkibinde 30 sentyabr 1998 ci ilden UNESCO nun Tecili Qorunmaya Ehtiyaci olan Maddi Medeni Irsin Ilkin siyahisina daxil edilmisdir 41 42 Monumental ve ezemetli bir tikinti olan Momine Xatun turbesi Naxcivana gelen seyyah ve alimlerin diqqetini ozune celb etmisdir Bu abide bir cox eserlerde de oz eksini tapmisdir Hele XIX esrin evvellerinde Naxcivana gelmis fransiz seyyah Dyubua de Monlete abideye diqqet yetirmis ve onun kitabelerinin suretini cixarmis Peterburqa serqsunas Frene gondermisdir Abide ile hemcinin Xanikov er De Lyafya ve basqa alim serqsunas ve seyyahlar maraqlanmis bu abide haqqinda qeydlerini derc etdirmisdiler 41 Momine Xatun turbesi iki hisselidir Yeralti hisseden ve yerustu qurgudan ibaretdir Yerustu hissenin gorunusu planda onbucaqli daxili gorunusu ise dairevidir Meqberenin yerustu hissesi uc cerge qirmizi tuf parcalarindan duzeldilmis mohkem kursuluk uzerinde ucaldilmisdir Bina bismis kerpicden horulmusdur onun butun sethini orten piltelerin uzeri kerpicden duzeldilmis ornamentle bezi yerlerde ise mavi mina ile bezeldilmisdir Turbenin butun sethi uzerinde bezekli taglar var Taglar uzerinde Ve ellahu ekber q 5 sozleri yazilmisdir 41 43 Azerbaycanin en boyuk iqtisadi siyasi ve medeni merkezleri olan Samaxi Baki Gence Naxcivan Beyleqan Tebriz Maraga Urmiya ve diger seherlerde muxtelif seciyyeli abideler insa edildi Orta esr Azerbaycan memarliginin inkisafini mueyyenlesdiren 3 esas uslub istiqametini eks etdiren Sirvan Abseron Naxcivan Maraga ve Arran memarliq mektebleri tesekkul tapmisdilar Bu mekteblerin uslub istiqametinde lokal cehetler o cumleden regionun etnik ve sosial qurulusu helledici rol oynayirdi Cahan Pehlevanin dovrunde seherlerde xeyli inkisaf goze carpirdi 44 Mehemmed Cahan Pehlevan terefinden insa edilmesi guman edilen Atabeyler cume mescidi Mescid Eldenizler dovrunde insa edilse de indiki dovre gelib catmamisdir Mehemmed Cahan Pehlevan dovrunde insa edilmis memarliq abidelerinden biri de Naxcivan medresesidir Medrese Semseddin Eldeniz terefinden tikilen Atabeyler Memarliq Kompleksinin nezdinde tikilmisdir Nahcivan seheri Azerbaycanda mekteb ve medreselerin yarandigi ilk merkezlerden biri olmusdur Bolgenin en qedim seheri elm tehsil ve medeniyyet merkezi olmaq etibarile orada ilk mekteb ve medreselerin yaranmasi tebii hal idi XI XII esrlerde Nahcivan seheri haqqinda behs eden muelliflerin eserlerinde Nahcivanda medreselerin olmasi haqqinda qisa melumatlara rast gelinir 45 Naxcivan medresesinin qabaq taginin yuxari hissesinde bu cur sozler yazilmisdir Dunyanin edaletli ve en ulu hokmdari atabey en ulu hokmdari atabey Ebu Cefer Mehemmed ibn Atabey Eldeniz Allah onun mezarini eziz tutsun Qabaq tagin qapilarinda bu sozler hekk olunmusdur en mutevelli emir el umera emir Nureddin atli qosunlarinin bascisi ve atabey dovletinin vergi yigani 40 46 Atabeyler cume mescidinin de Mehemmed Cahan Pehlevan dovrunde tikildiyi guman edilir 47 XIX esrde yasamis alman seyyah V A Engelqard yazir ki Bu turk mescidi yonulmus dasdan qurulmus taglari olan iri tikilidir ve onun icerisinde yuksek islmeli muxtelif yapma gecterasliq naxislar gorunur Binanin bir bolumu artiq ucmusdur qalani ise ucmaq tehlukesindedir Ondan 50 sajen q 6 aralida vaxtile bu mescide aid olan ve yanlarinda her biri 10 sajen q 7 ucaliqda qosa minareli qapi var Mescidle qapi arasindaki mekani evveller mescide aid olan yardimci tikililer tuturmus indi ise bu tikililer artiq olmayanda ele tesevvur yaranir ki qapi ona cox yaxin olan xususi qulleye Momune xatun turbesine mexsusdur 48 Iqtisadi fealiyyeti Redakte Mehemmed Cahan Pehlevanin adina zerb olunmus dirhem Azerbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondu Cahan Pehlevan dovrunde ekincilikde elece de umumiyyetle olkenin butun teserrufat heyatinda aparici sahe taxilciliq idi Bugda ve arpa becerilmesi demek olar olkenin butun vilayetlerini ehate edirdi Seki Naxcivan Mugan Tebriz Xoy Eher Urmiya Beyleqan ve diger iri seherler taxilciliq vilayetleri idi Menbelerden melum olur ki bu vilayetler her cur muxtelif mehsulla zengin idi 49 Texniki bitkiler icerisinde artiq bu dovrde ketan ve cetene becerilmesini xeyli sixisdiraraq genis yayilmis pambiqciliq muhum ehemiyyete malik idi Toxuculuq seneti ucun muhum xammal novlerinden olan pambiq orta esrlerde dunya bazarlarinda yuksek telebata malik nadir mallardan sayilirdi O esasen dageteyi ve duzenlik zonalarda becerilirdi 49 Cahan Pehlevan dovrunde Azerbaycan ipekcilik xeyli inkisaf etmisdi Arran ve Sirven ipeyin en meshur istehsalcilarina Berde ise ipek istehsali uzre Yaxin ve Orta serqin muhum bazasina cevrilmisdi XI XII esrlerde xam ipek istehsali ve onun emali Berdeden elave Azerbaycanin bir cox basqa yerlerinde de Beyleqanda Tebrizde Gencede Sabranda ve diger seherlerde yayilmisdi Artiq XII esrde xam ipek istehsalinin merkezi Qarabagdan Sirvana kecir Sabran nahiyesi Azerbaycanin en iri xam ipek istehsalcisina cevrilir Tesadufi deyildir ki dovrun menbeleri onun mallarinin coxu xam ipekdir deye melumat verir Bununla yanasi ipekcilik Berdenin de iqtisadiyyatinda muhum rol oynamaqda davam edirdi 49 50 Atabey Pehlevanin dovrunde oz inkisafinin pik noqtesine catan Gence Eldenizlerin paytaxtlarindan biri olmusdur Bu dovr abidelerinin verdiyi melumata gore Gence muhum seher boyuk seher ve paytaxt yeni dar el mulk idi Gence Yaxin ve Orta Serqde en muhum ticaret senet merkezi idi Seher yaxinliginda demir ve mis filizlerinin olmasi demircilik metal emali silahqayirma qab qacaq hazirlanmasi metalda naxis acma ve basqa senet saheleri inkisaf etmisdiler 51 Cahan Pehlevan hokmranligi zamani Azerbaycanin en cox mohkemlendirilmis seherlerinden biri Naxcivan idi Etrafinda mohkem divar cekilmis bu seher herbi istehkama malik idi Seher yukseklikde tikilmisdi ki oradan seherin kenarinda axan Araz cayinin menzeresi acilirdi Naxcivan saraylar medreseler mescidler koskler mebedler ve meqbeler movcud idi 52 Azerbaycanin en iri seherlerinden biri Beyleqan ticaret ve herbi strateji yollarin kesisdiyi yerde yerlesmisdi Bu seherin orta esr tarixi neinki orta esr Azerbaycan seherinin hemcinin umumiyyetle feodal Serqi seherinin tarixi problemlerini oyrenerken bir cox baximdan etalon q 8 ola biler Beyleqan Azerbaycanin basqa seherleri icerisinde movqeyi bu menada xususilik teskil edirdi Beyleqan ayri ayri mehellelerden ibaret idi Seherde karvansaralar medrese mescidler ve bir nece bazar var idi Beyleqandaki senet ve pese sahelerinin siyahisina 30 dan cox senet novu daxil idi 53 Tebriz Cahan Pehlevan dovrunde inkisaf etmis seherlerden biridir Tebriz mohkemlendirilmis seher idi Demek olar ki Azerbaycanin basqa seherlerine nisbeten daha guclu mudafie sistemine malik idi Tebrizde coxlu yasayis binalari ve ictimai idareler tikilirdi Seherde bir nece medrese var idi Seher ve onun etrafinda bir nece ziyaret yeri movcud idi buna gore de Tebrizde coxlu alim ve zahid var idi Tebrizin etraf yerleri baglarla zengin idi onlarin meyveleri dadi ve keyfiyyeti ile meshur idi 54 Eldenizlerin sikke sarayi da Tebrizde yerlesirdi Sikke sarayinda muxtelif sikkeler ve dirhemler zerb olunmusdu Mehemmed Cahan Pehlevanin adina muxtelif dirhemler zerb olunmusdur Dirhemlerden hamisi indiki dovre gelib catmamisdir Lakin bir necesi hal hazirda movcuddur Mehemmed Cahan Pehlevan adina zerb olunmus dirhem Azerbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondunda yerlesir 54 Cahan Pehlevan dovrunde mohkemlendirilmis en qedim seherlerinden biri Erdebil idi Seher ozunun senetkarliq mehsullari ile zerif qara zerxara parcalari q 9 xelenc agacindan duzeldilmis memulati q 10 daraqlari fincanlari saxsi qablari musiqi aletleri xususile saz arabalari ile meshur idi Seherle Xezer sahili arasinda six meseli sahe vardi Seherde qab qacaq duzelden coxlu senetkarlar var idi 55 Nufuzu Redakte Ibn el Esir Atabey haqqinda xos xasiyyetname verir O Iraq Azerbaycan Arran el Cibel Rey Isfahan Hemedan ve diger olkelerin hakimi idi O xosxasiyyetli insan adil mudrik ve sebirli hokmdar idi Onun hakimiyyet illerinde tabeliyinde olan olkeler emin amanliq tebeeleri ise rifah dinclik seraitinde yasadilar 3 Ibn Xellikan Atabey barede yazir Islamin padsahi qudretli hokmdar dahi atabey Ecemin xaqani Sems ed Dunya ved Din Nus ret el Islam va 1 muslimin Ebu Cefer Mehemmed Cahan Pehlevan ibn Il deniz Il sah vefat etdi Basqa bir menbede Atabeyin hedsiz qeddarligi qeyd olunur Eyni zamanda melumdur ki o misilsiz miras qoyub getmisdir Onun 5000 den artiq sexsi memluku ve 70 min ati qatiri ve devesi var idi 33 El Huseyni yazir Cahan Pehlevan mutleq hakim idi o zahirde de olsa azyasli sultan III Togrul ile hesablasmir Selcuq sulalesinin sonuncu numayendesinin nufuzunun qaygisina bele qalmirdi Atabey atasinin basladigi siyasetden tenezzule ugrayan sulalenin mudafiesi siyasetinden istifade etmek terefdari olmamis ancaq onu devirmek ucun de hec bir sey gostermemisdir Cahan Pehlevanin hakimiyyetinin esas yekunu Eldenizler dovletinin xarici siyaset movqeyinin gelecekde daha da mohkemlendirilmesinden ibaret olmusdur Lakin Atabeyin hakimiyyetinin son dovrlerinde vilayetlerin daxili veziyyeti murekkeb idi Cahan Pehlevanin heyata kecirdiyi tedbirlerin coxu merkezi hakimiyyetin mohkemlenmesine eyni derecede komek ede bilmemisdir 56 Saray sairlerinden biri Xaqani Sirvaninin xasiyyeti Mucireddin Beyleqani ve Resideddin Vetvat kimi gorkemli sairlerle aralarindaki munasibet Sirvansah Axsitanin naraziligina ve onun emri ile Xaqaninin uzun muddet hebsde saxlanilmasina sebeb olmusdur Xaqani bir nece defe Sirvandan muhaciret etmek fikrine dusur Bu ona yalniz 1184 cu ilde Tebrize getdiyi Cahan Pehlevanin yanina gelmesi zaman nesib olur Xaqani 1199 cu ilde Tebrizde vefat edir ve Surxab qebiristanliginda defn olunur 57 58 Nizami Gencevi 1180 1181 ci illerde bitirdiyi ikinci poemasini Xosrov ve Sirin eserini sonuncu Iraq Selcuq sultani III Togrula hesr etmisdi Lakin bu bir nov resmi ithaf idi Eslinde ise poema atabey Mehemmed Cahan Pehlevana hesr olunmusdu Cahan Pehlevan 1186 ci ilde vefat etdiyi ucun poemanin medhi onun qardasi atabey Qizil Arslanin adina yazildi Nizamini Gence yaxinligindaki dusergesine devet eden Qizil Arslan oz cadirinda onu qebul etmisdi Poemanin muqabilinde Qizil Arslan bexsis olaraq Nizamiye Hemdunyan kendini ve fexri geyim teqdim etdi 57 59 Mensur ve Mercan q 11 dastani atabey Cahan Pehlevana ithaf olunmusdur 57 Xosrov ve Sirin Nizami GenceviDovranin hakimi Atabey butun Kesmisdir dunyadan kokunu zulmun Secere Redakte Semseddin EldenizMomine Xatun Sultan II Togrul FulanaNusreddin MehemmedCahan PehlevanMuzeffereddinQizil Arslan Sultan Arslan Sah Inanc xatunQuteybe xatunZahide xatun Sultan III Togrul QutluqInancMahmudEmir EmiranOmerNusreteddinEbu BekrCelaliyyeMuzeffereddinOzbek Melike Xatun FulanaSulafe Xatun Dej banu Qizil Arslan Xamus Nusreteddin Ebu Bekr Qeydler Redakte Farsca yazilisi Atabey el ezem seklindedir Farsca yazilis emir sipehsalar el kebir formasindadir Ereb dilinden tercumede bas qazi menasini verir Ereb dilinde seyxus suyux olaraq oxunur Menasi Allah cumle alemde boyuk dagdir 50 sajen teqriben 107 metrdir 10 sajen teqriben 42 metrdir Meyar olcu demekdir Menbelerde came adlanir Menbelerde aleti cubine adlanir Orijinal Dastan i Mensuru Mercan adlanir Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Antoine Constant L Azerbaidjan Karthala Editions 2002 ISBN 2 84586 144 3 p 96 Houtsma M T E J Brill s First Encyclopaedia of Islam 1913 1936 BRILL 1987 ISBN 90 04 08265 4 p 1053 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ekber N Necef 2010 seh 34 1 2 3 4 Suleyman Eliyarli 2007 seh 122 Ziya Bunyadov 2007 seh 69 Lewis Bernard 1994 Sir Hamilton Alexander Rosskeen Gibb ed Encyclopedia of Islam 10 Brill seh 554 C E Bosworth Ildenizids or Eldiguzids Encyclopaedia of Islam Edited by P J Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel and W P Heinrichs et al Encyclopaedia of Islam 2nd Edition 12 vols with indexes etc Leiden E J Brill 1960 2005 Vol 3 pp 1110 111 Excerpt 1 Ildenizids or Eldiguzids a line of Atabegs of Turkish slave commanders who governed most of northwestern Persia including Arran most of Azarbaijan and Djibal during the second half of the 6th 12th century and the early decades of the 7th 13th century Excerpt 2 The Turkish Ildenizids shared to the full in the Perso Islamic civilization Bosworth Clifford Edmund 1996 The New Islamic Dynasties A Chronological and Genealogical Manual Columbia University Press 199 200 ISBN 0 231 10714 5 Orijinal metn ing The Elgiguzids or Ildegizds were a Turkish Atabeg dynasty who controlled most of Azerbaijan apart from the region of Maragha held by another Atabeg line the Ahamadilis Arran and northern Jibal during the second half the twelfth century when the Great Seljuq Sultane of Western Persia and Iraq was in full decay and unable to prevent the growth of virtually independent powers in the province pp 199 200 Eldiguz Arabic Persian sources write y l d k z was originally a Qipchaq military slave pp199 200 The historical significance of these Atabegs thus lies in their firm control over most of north western Persia during the later Seljuq periodand also their role in Transcaucasia as champions of Islamagainst the resurgent Bagtarid Kings pp 199 In their last phase the Eldiguzids were once more local rulers in Azerbaijan and eastern Transcaucasia hard pressed by the aggressive Georgians and they did not survive the troubled decades of the thirteenth century invisible char 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ziya Bunyadov 2007 seh 212 ATABAKAN E AḎARBAYJAN 1 2 3 4 5 6 Azerbaycan tarixi 2007 seh 313 1 2 3 4 Azerbaycan tarixi 2007 seh 314 1 2 Vahid Omerov 2012 seh 15 1 2 3 4 Vosvort K E 1921 Muslimanskie dinastii 171 invisible char 1 2 Luther K A 1987 Atabakan e Adharbayjan Encyclopaedia Iranica Vol II Fasc 8 890 894 Ryzhov K V Vse monarhi mira Musulmanskij Vostok VII XV vv Ziya Bunyadov 2007 seh 154 1 2 Suleyman Eliyarli 2007 seh 119 Erdogan Mercil 1993 seh 90 1 2 Ziya Bunyadov 2007 seh 58 Ziya Bunyadov 2007 seh 58 59 1 2 Ekber N Necef 2010 seh 30 Erdogan Mercil 1993 seh 89 90 1 2 3 4 Suleyman Eliyarli 2007 seh 120 Ziya Bunyadov 2007 seh 60 1 2 3 Ziya Bunyadov 2007 seh 61 1 2 3 4 Ziya Bunyadov 2007 seh 61 62 1 2 3 4 Ziya Bunyadov 2007 seh 64 Ekber N Necef 2010 seh 33 Erdogan Mercil 1993 seh 92 1 2 Ekber N Necef 2010 seh 33 34 Ziya Bunyadov 2007 seh 64 65 1 2 3 Ziya Bunyadov 2007 seh 65 1 2 Suleyman Eliyarli 2007 seh 121 Azerbaycan tarixi 2007 seh 314 315 Ekber N Necef 2010 seh 35 Erdogan Mercil 1993 seh 87 88 S A Dadashev M A Usejnov Ocherki po istorii arhitektury narodov SSSR Arhitektura Azerbajdzhana M 1948 str 10 Cefer Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq 1991 seh 95 1 2 Ziya Bunyadov 2007 seh 170 1 2 3 Istoriya arhitektury Azerbaidzhana str 87 Seferli F Naxcivanda sosial siyasi ve ideoloji merkezler Baki Nurlan 2003 seh 325 Momune Xatun turbesi azerb Unesco preslib az 22 dekabr 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 dekabr 2018 Nuriyeva Irade Tofiq qizi Azerbaycan dovletleri intibah dovrunde Baki Mutercim 2015 seh 27 Seferli F Naxcivanda sosial siyasi ve ideoloji merkezler Baki Nurlan 2003 seh 316 Bakuvi E Abidelerin hulasesi ve qudretli hokmdarin mocuzeleri Erebceden tercumesi muqeddime ve serhleri Ziya Bunyadovundur Baki Sur nesriyyati 1992 seh 132 Mamedov F G Ruiny srednevekovoj mecheti v selenii Kirna Dokl AN Az SSR 1975 T 31 3 S 117 Cefer Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq 1991 seh 48 1 2 3 Azerbaycan tarixi 2007 seh 334 Azerbaycan tarixi 2007 seh 334 335 Ziya Bunyadov 2007 seh 167 168 Ziya Bunyadov 2007 seh 169 Ziya Bunyadov 2007 seh 175 1 2 Ziya Bunyadov 2007 seh 178 Ziya Bunyadov 2007 seh 179 Ziya Bunyadov 2007 seh 65 66 1 2 3 Ekber N Necef 2010 seh 52 Ziya Bunyadov 2007 seh 200 Ziya Bunyadov 2007 seh 202Edebiyyat RedakteZiya Bunyadov Azerbaycan Atabeyleri dovleti 1136 1225 ci iller Baki Serq Qerb 2007 312 seh Ekber N Necef Selcuqlu dovletleri ve atabeyleri tarixi Oguzlarin ortaya cixmasindan XIV esre qeder Baki Qanun 2010 Azerbaycan tarixi Yeddi cildde II cild III XIII esrin I rubu Baki Elm 2007 608 seh 24 seh Erdogan Mercil Ildenizliler Azurbaycan Atabegleri Dogustan Gunumuze Buyuk Islam Tarihi Istanbul 1993 c 8 Suleyman Eliyarli Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar Baki Ciraq 2007 400 seh Vahid Omerov Azerbaycan Atabeyler dovletinin yaranmasi ve inkisafi Baki Ses 2012 Hemcinin bax RedakteEldenizler Qizil Arslan Elince qalasi Semseddin EldenizXarici kecidler Redakte Atabek Eldanizids state ing www Azerbaijans com 23 dekabr 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 dekabr 2018 Hodgson Marshall G S 1977 The expansion of Islam in the middle periods Volume 1 ing University of Chicago Press seh 262 ISBN 0 226 34684 6 23 dekabr 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 dekabr 2018 Clifford Edmund Bosworth 1996 The New Islamic Dynasties A Chronological and Genealogical Manual ing Columbia University 199 200 23 dekabr 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 dekabr 2018 SELEFSemseddin Eldeniz Mehemmed Cahan PehlevanAtabeyler XELEFQizil ArslanMenbe https az wikipedia org w index php title Mehemmed Cahan Pehlevan amp oldid 6065208, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.