Ordubad

Bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyaya kömək edə bilərsiniz. Əgər mümkündürsə, daha dəqiq bir şablondan istifadə edin. Bu məqalə sonuncu dəfə 54 gün əvvəl InternetArchiveBot tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)

Bu məqalə Ordubad şəhəri haqqındadır. Ordubad rayonu üçün Ordubad rayonu səhifəsinə baxın.

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Ordubad (dəqiqləşdirmə).

Ordubad — Azərbaycan Respublikasında, Naxçıvan Muxtar Respublikasının tərkibində inzibati – ərazi vahidi.

Ordubad
38°54′17″ şm. e. 46°01′23″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Region	Ordubad rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü	856 m
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	10.372 nəf. (2008)
Rəsmi dili	azərbaycanca
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+994 0136
Poçt indeksi	AZ6900
Ordubad Ordubad
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Etimologiyası

Ordubad şəhərinin əsasının nə vaxt qoyulması elmə tam aydın olmadığı kimi bu şəhərin adının da mənşəyi tam olaraq aydınlaşdırılmamışdır. Bu toponimin necə yaranması ilə bağlı tədqiqatçıların müxtəlif fikirləri vardır. Bəzi tarixçilər toponimin mənşəyinin məlum olmadığını qeyd etmişlər. Onların fikrincə Ordubad sözünün müxtəlif dövrlərdə Orduvad, Ortvat, Urdubad, Ourdubad şəklində səslənmə formaları mövcud olmuşdur.

Əbülfəz Hüseyninin izahına görə isə şəhər əvvəllər "Ordubay" şəklində işlənmişdir. Mənası isə "Bəyin qalası" deməkdir.Tarixi inkişaf nəticəsində toponimin tərkibindəki "y" səsi "d" səsi ilə əvəzlənmiş və bugünkü "Ordubad" formasını almışdır.

Bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə Ordubad 2 hissədən: "ordu" və "bad" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir ki, mənası "ordu yeri" deməkdir.

Qədim türk dillərində Ordubad oykonimi "iqamətgah", "qərargah","xan düşərgəsi" mənalarında işlənən "ordu" və "abad" (kənd yaşayış məntəqəsi) sözlərinin birləşməsindən ibarətdir. Coğrafi adın tərkib hissələrinin birləşməsi zamanı "abad" sözünün əvvəlindəki "a" səsi düşmüşdür. Keçmişdə şəhərin adı Orduvar şəklində də qeydə alınmışdır.

Mahmud Kaşğarlı (XI əsr) "ordu" sözünün "xaqanın yaşadığı yer, mərkəz" mənasında izah etmişdir. Coğrafi adın tərkibindəki "ordu" sözünün "qoşun" mənası XIV əsrdən sonra yaranmışdır.

Tədqiqatçı Ə.Fərəzli Ordubad toponiminin izahını verərkən Ordubadın Atropat adını bu günədək özündə qoruyub saxlayan yer adlarından biri olduğunu qeyd etmişdir. O, toponimdə ordu ucalığından yox, "od ucalığından" söhbət getdiyini bildirmişdir. Odbad-Otbad-Atbad-Ortbad-Ord(u)bat-Otrbad-Atrbad-Atropat kimi tarixi inkişaf yolu keçmiş və günümüzdə "Ordubad" şəklində sabitləşmişdir. Filologiya elmləri doktoru, professor Y.Axundlu isə Ə.Fərəzlinin izahı ilə razılaşmayaraq, bunun əksi istiqamətdə inkişaf yolu keçdiyini qeyd etmişdir.Yəni Atrobat-Atrobad-Ortbad… nəhayət Ordubad.

Eramızdan əvvəl IV yüzillikdə yaranmış Atropatena dövləti daxilində, dövlətin banisi olan Atropatın adının verildiyi ərazinin olması ehtimalı bu izahın mümkünlüyünü göstərir.

Ordubad torpağının yetirməsi olan Əliqulu Fərəcov şəhərə həsr etdiyi tarixi-iqtisadi oçerkdə sözün mənşəyi ilə bağlı yazır ki, hərfi tərcümədə "ordu dayanacağı" və ya "düşərgə yeri" mənasını verməsinə baxmayaraq, yaşlı əhali sözün "Ordbehişt" adının təhrif olunmuş forması olduğunu təsdiq edir.

Coğrafiyası

Ordubad rayonu Arazın sol sahilində,Zəngəzur silsiləsinin ətəyindədir. Relyefi əsasən dağlıq,az bir hissəsi dağətəyi ,5–6 faizi isə aran ərazisindən ibarətdir.Ordubad, əvvəllər Fars ərazisində, indi isə Azərbaycan Respublikasında, şərqi Zaqafqaziyanın Araxes (Aras) çayının orta axarının şimal sahilində yerləşən bir şəhərdir. Təbrizdən təxminən 94 km şimal-qərbdədir və 948 m yüksəklikdədir. Ordubad şəhəri şimaldan Aşağı Əndəmic kəndi ilə, şərqdən Kotam kəndi ilə, cənubdan Araz çayı ilə, qərbdən isə Dəstə kəndi ilə həmsərhəddir.

Geoloji quruluşu

Ərazidə, əsasən, Tabaşir və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır.

Ordubad çayları

Əsas çayları Gilan, Parağa, Vənənd, Ordubad, Əylis və Düylün çaylarıdır. Gilan Zəngəzur silsiləsinin 2700 m yüksəklikdəki yamaclarından formalaşır. Gilançayın 8 əsas qolu vardır. Düylün Zəngəzur silsiləsindən (2400 m) formalaşır. Vənəndçayın mənbəyi Qaplançaydan başlayıb Zəngəzur silsiləsinin 3400 m yüksəklikdəki cənub-qərb yamaclarında yerləşir. Əylisçay Vardanaxdərə və Dabaxlıdağ çaylarının qovuşmasından (3100 m) yaranır. Onun 3 qolu vardır. Ordubadçayın mənbəyi 3200 m yüksəklikdə yerləşir. Çayın 5 qolu vardır.

Landşaftları və bioloji müxtəlifliyi.

Boz, çəmən-boz, allüvial- çəmən, dağ-meşə, çimli dağ-çəmən torpaqlar yayılmışdır. Ərazinin iqlimi yayı quraq və qışı soyuq keçən iqlim tipi vardır.

Bitki örtüyü

Arazboyu düzənliklər və qismən alçaq dağlıq sahələr(600–1200m) səhra və yarımsəhra bitkiləri,orta dağlıq sahələr dağ-kserofit bitkilər,yüksək dağlıq sahələr subalp və alp çəmənləri ilə örtülüdür.

Ordubad ərazisində bitən nadir bitkilər aşağıdakılardır:

• Qarabağ dağlaləsi (lat. Tulipa karabachensis) — Ordubadın dağ ətəylərində

• Qaraquş zəngçiçəyi (lat. Campanulaceae) — Zəngçiçəklilər fəsiləsindən olan mürəkkəb rəngli dağ çiçəyidir.Orubadın çəmənliklərində yayılmışdır.

• Güləbətin (lat. Pulsatilla) — Qaymaqçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Ordubadın "Göygöl" ərazilərində yayılmışdır.

• Tıs-tıs (lat. Acantholimon) — Ən çox Ordubadın uca dağlarında bitir.

• Komarov şaqqıldağı (lat. Colutea komarovii) — Elmdə ilk dəfə rus botaniki Komarov tərəfindən öyrənilmiş kol bitkisinin boz yaşıl çiçəkləri vardır. Ordubadın dağ yamaclarında daha çox yayılmışdır.

• Çox rəngli dağlaləsi (lat. Tulipa) — Zanbaqçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Ləçəkləri ağ-narıncı rəngdə olub otlaqlarda yayılmışdır. Muxtar Respublikanın bütün rayonlarında dağ və təpəlik çəmənliklərində rast gəlinir.

• Kirpiyə bənzər tıs-tıs (lat. Echinopsilon E.) — Sıx xırda çiçəklərlə əhatə olunmuş bitki, sanki kirpiyə oxşayaraq tikanlıdır. Muxtar Respublikanın əksər rayonlarında dağ yamaclarında yayılmışdır.
• Gəvən (lat. Astragalus) — Paxlalılar fəsiləsindən olan çoxillik tikanlı bitkidir. Muxtar Respublikanın Ordubadın yüksək dağ yamaclarında (quzeylərdə) yayılmışdır.

• Çaytikanı (lat. Hippophae) — İydə fəsiləsindən olan kol bitkisi. Çaytikanı kol bitkisinə əsasən Muxtar Respublikasının Ordubad və rayonundakı çay kənarlarında rast gəlinir.

• Boymadərən (lat. Althaea) — Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Naxçıvan MR-da bütün rayonlarında çəmən və çay sahillərində yayılmışdır.

• Gülxətmi (lat. Althaea) — Muxtar Respublikanın bütün rayonlarında dağ-çəmən və düzənliklərdə xüsusən çay kənarı kolluqlarda yayılmışdır.

• Kəklikotu (lat. Thymus) — Dodaqçiçəklilər fəsiləsindən olan ədviyyat bitkisinin vətəni Qafqaz dağlarıdır. Naxçıvan MR-da kəklikotu bitkisi əsasən Ordubad rayonundakı "Göygöl" ətrafındakı güneylərdə ətirli növü yayılmışdır.

• Dağnanəsi (lat. Ziziphora) — Dodaqçiçəklilər fəsiləsindən olan ədviyyat bitkisidir. Azərbaycanda nanənin beş növü o cümlədən Naxçıvan MR-da rayonlarında dağ ətəyi çay sahilllərində iki növü yayılmışdır.

• Zirinc (lat. Berberis) — Zirinckimilər fəsiləsindən olan kol bitkisi. Yer üzündə 175 növü vardır ki, Azərbaycanda 6 növündən 4-ü Naxçıvanda yayılmışdır. Naxçıvan MR-da Ordubadın dağ ətəyi kolluqlarda daha çox yayılmışdır.

• Dovşanalması (lat. Cotoneaster) — Muxtar Respublikanın Ordubad rayonunda kolluqlarda yayılmışdır.

• Yemişan (lat. Crataegus) — Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan kol bitkisinin vətəni Amerikadır. Muxtar Respublikanın Ordubadın dağ ətəyi kolluqlarda yayılmışdır.

• Dağdağan (lat. Celtis) — El arasında bəzən bu kol-ağaca "müqəddəs daş ağacı" da deyərlər. Qaraağackimilər fəsiləsindən olan bitkinin yarpaqları payızda tökülür, gövdəsinin hündürlüyü 3 metrdən artıq olur. Naxçıvan MR-da yalnız Ordubad və Culfa rayonlarındakı dağ yamaclarında seyrək bitmişdir.

• İnnab (lat. Ziziphus) — Murdarçakimilər fəsiləsindən kol-ağac bitkisidir. Ordubadda daha çox yayılmışdır.

• Sumaq (lat. Rhus) — Hündür kol-ağac bitkisi olmaqla vətəni Kiçik Qafqaz (Ordubad) və Abşeron yarımadasındakı Qobustanda yayılmışdır. Naxçıvan MR-da Ordubad rayonu ərazilərindəki dağ ətəylərində yayılmışdır.

• Ardıc (lat. Juniperus) — Sərvkimilər fəsiləsindən olan həmişəyaşıl ağac-koldur. Ordubadın dağ ətəylərində geniş yayılmışdır.

• Bənövşə (lat. Viola) — İkiləpəlilər sinfindən olan çoxillik ot bitkisi dağ zirvələrində rast gəlinir.

• Baldırğan (lat. Heracleum) — Çətirçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Baldırğanın Azərbaycanda 8 növü, Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR-da isə 2 növü yayılmışdır. Ordubadın geniş yayılmışdır.

• Qafqaz xurması (xirnik), (lat. Diospyros lotus) — Ebenakimilər – Ebena fəsiləsindən olan subtropik çoxillik bitki növü. Bitki −25 Cº şaxtaya dözdüyü ümün Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqliminə dözümlüdür. Son illərdə Astaradan gətirilmiş tinglərlə həvəskar bağbanlar tərəfindən Ordubad meyvə bağlarında əkib-becərilir.

Dərman bitkiləri

• Sarılıqotu (lat. Erysimum), Quşəppəyi (lat. Capsella), Jenşen (lat. Panax ginseng), Atpıtrağı (lat. Arctium)

Zəhərli bitkilər

Azərbaycanda (o cümlədən də Muxtar Respublikada) otlaq sahələrdə 300-dən artıq zəhərli bitki növləri yayılmışdır ki, onlardan güclü təsirli, zəhərli bitkilər aşağıdakılardır;

• İtboğan (lat. Colchicum)

• Xaş-xaş (Papaver somniferum)

• Qaymaqçiçəyi (lat. Ranunculus)

• Çöl qərənfili (Agrostemma Githago)

• Canavar gözü (Daphne mezereum)

• Küstüşam (lat. Bryonia)

• Bat-bat (lat. Hyoscyamus)

• Qaraçöhrə (lat. Taxus)

• Dəlibəng (lat. Datura)

10) Kəpənək çiçək (lat. Aconitum) Muxtar Respublika ərazilərində zəif təsirli zəhərli bitkilər də, vardır ki, onlar öldürgən, acılıq, qatırquyruğu, kəkrə, çobanyastığı, cil, acı yonca, qızıl sarmaşıq (küc), yapışqan otu, mahmız çiçək, ayı döşəyi, süddüyən, acı biyan, süsən, lalə, üzərlik, birə otu, qaytarma, asırqal, həlməd, dəmirtikan, xaçgülü, ardıc, sarı kol, kərməşov, şümşad və.s göstərmək olar.

Ordubadın faunası

Rayonun məməlilər faunası üçün xarakterik olan heyvanlardan qonur ayı (Ursus arctos), iran bəbiri (Panthera pardus), avrasiya vaşaqı (Lynx lynx), canavar (Canis lupus), çaqqal (Canis aureus), adi tülkü (Vulpes vulpes), porsuq (Meles males), daşlıq dələsi (Martes foina), bezoar keçi (Capra aegagrus), asiya muflonu (Ovis orientalis), qaban (Sus scrofa), boz dovşan (Lepus europaeus), ağdöş kirpi (Erinaceus concolor), hind tirəndazı (Hystrix indica), qonur palazqulaq yarasa (Plecotus auritus) və s. növləri göstərmək olar. Ərazinin ornitofaunası, əsasən, toğlugötürən (Gypaetus barbatus), bataqlıq bayquşu (Asio flammeus), xəzər uları (Tetraogallus caspius), böyük və kiçik qayalıq sittası (Sitta tephronota, S.neumayer), kəklik (Alectoris chukar), dağ kətanquşu (Acanthis flavirostris) ilə təmsil olunur. Digər siniflərə aid heyvanlardan radde gürzəsi (Montivipera raddei), təlxələrdən zeytuni təlxə (Platyceps najadum), rəngbərəng təlxə (Hemorrhois ravergieri), qurğuşunrəngli təlxə (Hemorrhois plumbers), balıqlardan qızılxallı (forel) balığı (Salmo fario), mursa (Barbus mursa) və s. vardır. Qeyd etdiyimiz nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan bitki və heyvan növlərini qorumaq üçün Zəngəzur Milli Parkı ərazisində Ordubad Dövlət Yasaqlığı yaradılmışdır.

Bir sıra xarici və rus alimləri Cənubi Qafqaz cücüləri öyrənilməsi ilə əlaqədar apardıqları tədqiqatlar nəticəsində toplanmış materialarda Naxcıvan Muxtar Respublikası bölgəsinə,xüsusilə Ordubad rayonnunda daha çox diqqət yetirilir.Sonralar,1911-ci ildə alman alimi Y.Miller Ordubad rayonunda xeyli kəpənək növü toplanmışdır.

Tarixi

I əsrdə Ordubad şəhəri daha çox təsərrüfat və ticarət mərkəzi kimi məşhur olmuşdur. Naxçıvan və Kirandan sonra üçüncü şəhər sayılan Ordubad dövrün bir sıra mənbələrində "əyalət şəhəri" kimi xatırlanmışdır. AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru Fəxrəddin Səfərlinin yazdığına görə Atabəy Eldənizin Naxçıvanı tutmasından 1225-ci ilədək Ordubad ərazisi Atabəylər dövlətinin tərkibində olmuşdur. Kiran şəhərinin tənəzzülü və monqollar tərəfindən dağıdılmasından sonra Ordubad şəhəri sürətli inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. XIII əsrdən başlayaraq Ordubad şəhəri Azərbaycanın 260 tümən illik hasilatının toplandığı 21 iri şəhəri sırasına daxil olmuşdur. Ordubadın əlverişli karvan yolları üzərində, Araz çayı sahilində yerləşməsi, ərazinin 3 tərəfdən dağlarla əhatələnməsi onun inkişafını şərtləndirən əsas amillərdən olmuşdur. Ordubad ticarətlə yanaşı həmçinin Azərbaycanın əsas bağçılıq və üzümçülük bölgələrindən biri idi.

Həmdullah Qəzvininin verdiyi məlumata görə Ordubad Naxçıvan tüməninin 5 şəhərindən biri idi. Üzüm, qarğıdalı və pambıq yetişdirilirdi. Suvarma sistemi Qapıcıq dağından çəkilmişdi. Naxçıvan xanlığı dövründə Azadciran mahalının mərkəzi kimi fəaliyyət göstərirdi.

Əhalisi

1829-cu ilin may ayına olan məlumata əsasən şəhərdə 635 evdə hər iki cinsdən toplam 3444 nəfər əhali yaşayırdı. 1834-cü ildə siyahıya alma zamanı Ordubad və ondan asılı 52 kənd üçün, 11.341 müsəlman və erməni əhalisinin orada yaşadığı müəyyən edilmişdir. Şəhərdə 1 bazar, 6 böyük məscid, 6 karvansaray, Ordubad çayı üzərində tikilmiş daşdan körpü var idi. Əsas məsciddə müsəlman məktəbi yerləşirdi.

Ordubad torpağı təkcə əsrarəngiz gözəlliyi ilə deyil, həm də məşhur adamları, sənətkarları, dünya şöhrətli alimləri ilə də seçilib fərqlənmişdir. Məşhur astronom, alim, riyaziyyatçı, şair, dövlət xadimi Nəsirəddin Tusi Məhəmməd ibn Həsənin törəmələri hazırda Ordubadda yaşayırlar. Məşhur dövlət xadimi, şair, I Şah Abbasın baş vəziri olmuş Hatəm bəy Ordubadi də Tusi nəslinə mənsub olmuşdur. XIX əsrdə Nəcəf şəhərində yaşamış ayetollah Məhəmməd Əli Qələvi Ordubadinin ərəb dilinin qrammatikasına aid yazdığı bir neçə cildli kitab bütün şərq aləmində məşhurdur.

Ordubad torpağinin yetirmələri olan qırmızı diplomat İbrahim Əbilov Türkiyədə səfir işlədiyi illərdə Mustafa Kamal Paşa Atatürklə yaxından dostluq etmişdir. 1923-cü ildə Türkiyədə vəfat etmiş İ.Əbilovu M.K.Atatürk mumyalatdıraraq türk bayrağına bükdürüb türk əsgərinin müşayəti ilə Azərbaycana yola salmışdır. Ordubad torpağının daha bir yetirməsi olan general Novruz Rizayev ilk təhsilini Ordubadda almışdır. Roman janrının banilərindən olan məşhur Məmməd Səid Ordubadi, dünya şöhrətli alim, kimya elmi sahəsində yüksək kəşflər edən, 1941–1945-ci illər müharibəsində hərbi sənayenin inkişafında misilsiz xidmətlər göstəmiş Yusif Məmmədəliyev kimi ordubadlı alimlərin adları Azərbaycan adı ilə birgə çəkilməkdədir.

Ordubadlıların elm sahəsində xidmətləri böyük olmuşdur. Ordubaddan 365 nəfərdən çox alim çıxmışdır ki, onlardan Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü professor İsmayıl İbrahimov, akademik Müzəffər Abutalıbov, akademik Rəhim Rəhimov, professor Musa Rüstəmov, Əliqulu Fərəcov, Nəsib Məmmədov, NKPİ-nin kimya elmlər namizədi Elmira Sadıxova. AMEA-nm müxbir üzvü professor Sabit Kərimov, Əliqulu Ağalarov, Adil Ağalarov, Sevda Məmmədəliyeva, Azər Şəmsəddinski, professor Bahadur Baxşıyev, Həbib Məmmədəliyev, Qüdrət Axundov, İmran Mehdiyev, professor Çingiz Rəhimov, Nazim Rüstəmov, Nurməmməd Rəhimov, Oqtay Fərəcov, Əbülfəz Qasımov, respublikamızı beynəlxalq təşkilatlarda layiqincə təmsil edən Ramiz Abutalıbov, tanınmış şərqşünaslar – Malik Mahmudov, Əbülfəz Əliyev (Elçibəy), Əliyar Səfərli, Mehri Məmmədova, kimya elmləri namizədi Dilşad Yusifova, xalq artisti Firuzə Əlixanova ve Kazım Ziya, yazıçı, jurnalist Əvəz Sadıq, Əjdər Xanbabayev, yazıçı Əkrəm Əylisli,Əsəd Əylisli, ilk türkoloq alim Fərhad Zeynalov, filoloq alim, professor Tağı Xalisbəyli, əməkdar müəllimi Əkbər Məftun, şərqşünas, elmlər namizədi Bəhruz Salehov və ümumiyyətlə, 150-dən çox elmlər doktoru, professor, 220-dən çox elmlər namizədləri və xarici ölkə universitetlərinin elmi adını alan ordubadlı alimlər Azərbaycanm fəxridirlər. Ordubadlılar elmlə ciddi çalışdıqları kimi digər sahələrdə xüsusilə əkin-biçin işlərində zəhmətsevərdir.

İl Sayı 1897 4.611 1926 3.665 İl Sayı 1939 4.312 1959 6.699 İl Sayı 1970 6.929 1979 8.145 İl Sayı 1989 9.395 2008 10.372

Abidələri

Gəmiqaya abidəsi

Kiçik Qafqazın Ordubad dağlarında, Qapıcıq dağının cənub və şərq yamaclarındakı Nəbi yurdunda, Qaranquş yaylaqlarında yerləşən qayalarda çəkilmiş petroqlif-piktoqramlar, Azərbaycan mədəniyyətinin ən qədim nümunələrindən biri.Ordubad ərazisində yerləşən məşhur Gəmiqaya abidəsi Naxçıvanın Qobustanıdır. Buradakı iki minə yaxın qayaüstü rəsimlər xalqımızın, bu bölgədə ilk insanların məskunlaşmasının çox ulu tarixini əks etdirməklə bərabər, həm də zəngin mədəniyyətimizin qədim izləri kimi də böyük əhəmiyyətə malikdir. Gəmiqaya dünya tufanından sonar Həzrəti Nuh Peyğəmbərin əfsanəvi gəmisinin son dayanacağıdır. Bura bəşər sivilizasiyasının ən qədim məskənlərindən biridir. İnsan nəsilləri Qapıcıq ətəklətrindən, Gəmiqayadan dünyaya yayılmışdır. Qapıcıq zirvəsi dünya tufanı çəkildikdən və Nuh Peyğəmbərin gəmisi torpağa endikdən sonar bəşər övladına açılmış ilk qapıdır.

 

ordubad

Misdağ yatağı

Ordubad rayonu ərazisində olan Misdağ yatağı Vənəndçayın yuxarı hissəsində yerləşir və əsasən malaxit, xalkopirit, xalkozin, minerallarından ibarətdir. Buradakı yataqlar faizli mislə müşahidə olunur. Onların tərkibində mis 0,3–8,25%-ə qədər, bəzən isə 21,56%qədər olur. Misdağ filiz sahəsində iki mis-qızıl yatağı mövcuddur. Birincisi filiz sahəsinin mərkəzi hissəsini əhatə edir ki, Ağyurd yatağıdır. İkinci Kətəm-Kələki ərazsinin mərkəzi hissəsindən şimal-şərqdə yerləşən Şəkərdərə yatağıdır. Bu yataqlarda qızılın miqdarı 0,5q/t,gümüş isə 13,2q/t qədərdir. Qeyd edək ki, geoloji ədqiqat işləri zamanı Şəkərdərədə qədim mədən yerlərinin bərpa olunması ilə yanaşı burada əsasən iki filiz zonası qeydə alınmışdır. 1Damar tipli mis filizləri;2 Mis-pirit filizləri.

Uca divar yaşayış yeri

Ucadivar yaşayış yeri Ordubad-Naxçıvan yolunda 7 km şimalda, Başdizə kəndinə 2 km qalmış Gilançayın sağ sahilində yerləşir. Keçən əsrdə aparılmış təsərrüfat işləri zamanı yaşayış yeri və qəbiristanlığın bir hissəsi dağılıdılmış və əkin sahəsinə çevrilmişdir. Hazırda Ucadivar orta əsrlər yaşayış yerinə aid Sumbatan-Dizə Baş-Dizə yolunun qərb tərəfndə, dağın yamacında bir neçə qəbir abidəsi salamat qalmışdır. Əldə edilən keramika nümunələrinə və qəbir abidələrinə əsasən abidənin XII–XVI əsrlərə aid olduğunu ehtimal etmək olar. Buradan XX əsrin 40-cı illərində təsərrüfat işləri zamanı daş kitabə tapılmışdır. Kitabədən bir sətir aydın oxunur<<Nəsimi məğrur olursan cahanda >>.

Çardağ qəbiristanlığı

Çardağ qəbiristanlığı Ordubad şəhərindən 2 km şərqdə yerləşir. Torpaq qəbirlərdən ibarət olan qəbiristanlıq geniş bir ərazini əhatə edir. Qəbirlər qərb-şərq istiqamətindədir. Qəbirlərin üzərində düzgün olmayan düzbucaqlı formasında sinə daşları qoyulmuşdur. Bəzi qəbirlərin ətrafı kiçik həcmli daşlarla əhatələnmiş, bəzilərinin isə üzəri tamamilə kiçik həcmli daşlarla qapadılmışdır. Seyid Səbrinin yerli əhaliyə əsaslanaraq verdiyi məlumata görə bu qəbirstanlıq bir tayfaya məxsus olmuşdur. Qəbiristanlığın bir tərəfində müsəlman qəbirlərinə də rast gəlinir. Qəbir abidələrinin bəzisinin başdaşlarında ərəb əlifbası ilə kitabələr vardır. Qəbirlərin əksəriyyətinin baş daşları yonulmamış qaya parçalarındandır. Axtarışlar zamanı qəbiristanlığın ərazisindən son orta əsrlərə aid keramika məmulatı aşkar olunmuşdur. Çardağ qəbiristanlığı XVI–XVII əsrlərə aid edilir.

Tiri nekropolu

Tiri nekropolu Ordubad rayonu ərazisində,hündür təpənin üzərindədir. Qəbirlər daş qutu tiplidir. Onlar düzbucaqlı formada olub yanlarda iri sal daşlarla qurulmuşdur. Qəbirlərin üzəri bəzən iki, bəzən isə bir neçə sal daşla örtülmüşdür. Müxtəlif istiqamətlərə yönəlmiş vəziyyətdə olan qəbirlər aşınma və təsərrüfat işləri görülərkən dağıdılmışdır. Aşkar olunan arxeoloji materialar gil qablardan, tunc üzük, sırğa, əqiqdən hazırlanmış muncuqlardan ibarətdir. Tapıntılara əsasən abidə e.ə.III-II əsrlərə aid edilir.

 

Buzxana abidəsi

Buzxana abidəsi

  Əsas məqalə: Ordubad Buzxanası

Ordubad şəhərinin mərkəzində XIV əsrə aid memarlıq abidəsidir və XVIII əsrdə yenidən bərpa edilmişdir.

 

sersehir123

 

sersehir 123

Sərşəhir məscidi

Hələ qədim zamanlardan Naxçıvan Muxtar Respublikasında insanlar məskunlaşmağa başlamışlar. Bu prosesin başlaması Qədim Daş dövrünə təsadüf edir. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində olan tarixi abidələri ilə tanınır. Bu tarixi abidələr üzərində tədqiqat prosesi isə ləng getmişdir. Sovet alimlərindən biri də bu prossesə fikir bildirərək qeyd etmişdir ki , Naxçıvanın 12-ci və 19-cu əsrlərinə aid tarixi abidələri kifayət qədər öyrənilməmişdir. Sözü gedən abidələr tarix və mədəniyyətimizin xronoloji ardıcıllığla izləmək istiqamətindən böyük əhəmiyyətə malikdir. Tarixi abidələr Naxçıvan Muxtar Respublikasının ayrı- ayrı regionlarında , kəndlərində bu gündə mövcuddur. Tədqiqat aparılan abidələrdən bir çoxu Ordubad şəhərində yerləşir. Ordubad Naxçıvan Muxtar Respublikasının 3 bölgəsindən biri hesap olunur . Ordubad şəhəri Naxçıvan əhalisi tərəfindən "yerin cənnəti " adlandırılmışdır.

Dini abidələr içərisinə daxil olan — Sərşəhir Məscidi böyük tarixi əhəmiyyətə malikdir. Məscid Sərşəhir məhəlləsinin mərkəzinin şimal tərəfində yerləşir . Tipoloji xüsusiyyətlərinə və memarlıq üslubuna diqqət yetirənlər məscidin 18-ci əsrə aid olduğunu vurğulamışlar. Üzlüyü fasad bişmiş kərpiclə , yuxarı tərəfi çiy daşdan , bünövrəsi isə çay daşından qoyulmuşdur . İkimərtəbəli bu məscidin planı kvadrat şəkillidir. Birinci mərtəbə kişilər , ikinci mərtəbə isə qadınlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Birinci mərtəbədən ikinci mərtəbəyə dolama pilləkan vasitəsi ilə çıxılır . Məscidin ikinci mərtəbəsində mövcud olan kitabxana bura gələnlərə ayrı zövq verir. Kitabxanada dini kitablara və 30-a yaxın əlyazmaya rast gələ bilərik. Döşəməsi taxta , tavanı isə taxta və fanerlə işlənən məscid olduqca cəlbedicidir. Tavan 6 ağac sütun və divarların üzərində dayanmışdır. Məscidin şəbəkəli pəncərələri qarşısında ki meydana açılır. Yenidən təmir bərpa işlərinə gəldikdə isə 1986-cı ildə təmir edilmişdir. Restovrasiyadan sonra məscid məhəllə məscidi kimi istifadədir

Xaraba-Gilan

Xaraba-Gilan, Ordubaddan 17km-də Yuxari Aza kəndinin şimal-şərqində, Düylün İkinci Gilan kəndinin cənub-qərbində, indiki Gilançayın sol sahilində yerləşir. Şəhər təpələr və dağlar üzərində yerləşir. Şəhərin xarabalıqları 100 ha‐dan artıq ərazini əhatə edir.

Tarixi:

Şəhərin tarixini öyrənmək üçün ən erkən və ən vacib fars mənbəyi XIII əsrdə adsız bir yazar tərəfindən yazılmış "Dünya Möcüzələri" (Dünya Möcüzələri) coğrafi əsəridir. Bu əsərdə qəsr, bina növləri və şəhərdə istehsal olunan mallar haqqında məlumat verilir.Kiran şəhərinin inkişafı Əbu-Dulafın hakimiyyəti ilə başlayır və Monqol istilasına qədər davam edir.Xaraba-Gilan haqqında məlumat, məşhur ərəb tarixçisi İbni Əl-Nasir tərəfindən 12-ci əsrin sonu və 13-cü əsrin əvvəllərində "El-Kamil fit-Tarix" əsərində də verilmişdir. 14-cü əsr. Tarixçi Məhəmməd Hinduşah, Naxçıvanî Xaraba-Gilanın çox böyük bir yaşayış yeri olduğunu yazır. Zəkəriyya Qəzvinî, "Kiran (Xaraba-Gilan əvvəllər belə adlandırılırdı) dördüncü iqlim qurşağının şəhərlərindən biridir, sakinləri Türkdür."o yazır. Fransız səyyah Gilyom Rübrük, Monqolların işğalı dövründə Naxçıvan və Giranın parçalanması haqqında "Şərq ölkələrinə səyahət" əsərində dəyərli məlumatlar verir. Qədim mənbələrdən və mövcud tarixi materiallardan Giran şəhəri, E.S 5.-13. Əsrin ən inkişaf etmiş şəhərlərindən biri olduğu anlaşılır. Monqollar XIII əsrdə bu şəhəri dağıtdıqdan sonra bu köhnə mədəniyyət mərkəzinin çöküşü başladı. Kiran şəhərinin inkişafı Əbu-Dulafın hakimiyyəti ilə başlayır və Monqol istilasına qədər davam edir. Bu dövrdə şəhər genişləndirilmiş, ictimai binalar, bəndlər (eyni zamanda müdafiə) və qalanın qərb tərəfini qoruyan dairəvi, altıbucaqlı və dördbucaqlı qüllələri olan bir müdafiə divarı tikilmkşdi.

Bu dövrdə çox varlı olan şəhər, müəyyən ölkələrlə yaxın ticarət və iqtisadi əlaqələrə sahib idi (1912-ci ildə təsadüfən tapılmış və IX–X əsrə aid 500 qızıl sikkə xəzinəsi, şəhərin nə qədər zəngin olduğunu sübut edir). . Naxçıvan xanlığının, müstəqilliyini Səlcuqluların gəlişinə qədər — XI əsrin ortalarına qədər davam etdirdi.

O dövrdə oğuz tayfalarının, Kəngərli tayfasının və vaxtilə Araz vadisində məskunlaşmış Hun bolqarlarının nümayəndələri Naxçıvan ərazisində yaşayırdılar. Bu nisbi tayfaların hərbi və iqtisadi gücünə əsaslanan Səlcuqlular işğallarını yaxın ölkələrə sürətləndirdilər. Toğrul bəyin (1043–1063) dövründə Səlcuqlular Araz vadisini işğal edərək işğal etdikləri torpaqları və şəhərləri Naxçıvan əmirinin idarəsinə verdilər

Naxçıvan Səlcuqlu sultanlarının dayağı idi. Səlcuqlu sultanı Alparslan dövründə Naxçıvan bir müddət onun (1064-cü ilə qədər) iqamətgahından, daha sonra Səlcuqlu valilərinin iqamətgahından biri oldu. Bu dövr Kiran Naxçıvan əmrinə bağlı idi. aşkar edilmiş xarabalıqlardan birini Gilan məqbərələrini Səlcuqlu hökmdarlarından birinə aid olduğunu düşünür.

Zəngəzur silsiləsindəki indiki Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonu və Culfa rayonunun bir hissəsi) V əsrin əvvəl (etnoloqlar arasında folklor və xalq sənətinin "xəzinəsi" adlandırılan bu bölgə çox maraqlı və zəngin bir tarixə malikdir.

Tədqiqi

XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Ordubad abidələri tədqiq edilmisdir.

1896‐cı ildə Xaraba‐Gilan şəhər yerinin xarabalıqlarını gəzmiş arxeoloq Dumberq, buradan üzərində ərəb əlifbası ilə yazı olan iki daş plitəni apararaq Qafqaz muzeyinə (indiki Gürcüstan Milli Muzeyi) təhvil vermişdir. 1904‐cü ildə Xaraba‐Gilan şəhər yerində tədqiqat xarakterli işlər aparılmışdır .

1912‐ci ildə Xaraba‐Gilanda 500 qızıl sikkədən ibarət dəfinən aşkar olundu. Moskva Arxeoloji Cəmiyyəti Qafqaz bölməsiŞəhər yerində yoxlama qazıntıları aparır, tapılan əşyalar Qafqaz muzeyinə təhvil verilir. Şəhərin 8 yerində yoxlama qazıntıları aparılir. Bu zaman şəhər yerinin şimal tərəfində yerləşən hakim təbəqəyə məxsus sülalə qəbiristanlığındakı türbələr dağıdılmışdır.Bu axtarışlar zamanı sərdabələrdən qiymətli əşyalar yoxa çıxmışdır. Xaraba‐Gilan türbələrindən aparılmış ağ mərmərdən olan və hər biri 640 kq ağırlığında iki qəbir daşı Yuxarı Aza kəndində gizlədilmişdir. Həmin qəbir daşları səlcuq hökmdarı Məlikşahın anasına və xalasına məxsus olmuşdur. Tədqiqatlar lazımi elmi səviyyədə aparılmadığından abidələrin qismən dağıdılmasına və bir çox unikal tapıntıların itibbatmasına səbəb olmuşdur.

Azərbaycanda 1923‐cü ildə yaradılmış "Azərbaycan Arxeoloji Komitəsi" və "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti" arxeoloji abidələrin tədqiqinə diqqəti artırır.1926‐cı ilin fevral ayında Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin Naxçıvan şöbəsi Xaraba‐Gilan şəhər yerində qazıntı aparmaq istəyini Azərbaycan Arxeoloji Komitəsinə bildirir və qazıntılarda iştirak etmək üçün komitənin əməkdaşlarından birinin göndərilməsini xahiş edir.

1926‐cı ilin iyul ayında V.M.Sısoyev Xaraba‐Gilanda arxeoloji qazıntılara başlayır. Təəssüf ki, bu arxeoloq da qazıntıları şəhərin yaşayış məhəllələrində, sənətkarlar məhəlləsində, narınqalada, ictimai təyinatlı binaların qalıqlarında və müdafiə divarları yanında deyil, əsasən türbə və qəbirlərdə aparır. Ona görə də aparılan qazıntılarda nə mədəni təbəqə, nə bə tapıntıların dövrü müəyyən edilmir. Yalnız onunla birlikdə çalışan epiqraf İ.Əzimzadə (Məddah) tərəfindən şəhər yerinin cənub hissəsində yerləşən qəbiristanlıqdakı bir neçə qəbir daşındakı yazıların oxunması şəhərin tarixi haqqında bəzi dəqiq məlumatlar əldə etməyə imkan vermişdi

1927‐1928‐ci illərdə Qafqaz Tarix‐Arxeologiya İnstitutunun arxeoloji ekspedisiyası şəhər yeri və ətraf abidələrdə qazıntıları davam etdirmişdir.

1976‐cı ildən Xaraba‐Gilan şəhər yerində planlı və sistematik arxeoloji tədqiqatlara başlanmışdır. Arxeoloq V.H.Əliyevin rəhbərlik etdiyi Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyasının Xaraba‐Gilan dəstəsi şəhərin əsas yaşayış məhəlləsində, ictimai binanın qalıqlarında arxeoloji qazıntı aparmış, şəhərin şərq müdafiə divarı yaxınlığında yoxlama şurfları qoymuşdur. Əsas məqsəd abidənin sra‐ tiqrafiyasını müəyyən etmək olmuşdur. Dəstənin 1976‐1979‐cu illərdə apardığı tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Xaraba‐Gilan şəhər yeri çoxtəbəqəli abidədir. Narınqala və ətrafındakı tikililər Antik dövrün əvvəllərinə (e.ə.IV–III əsrlərə), şəhərin qərb müdafiə divarı yanında aşkar edilmiş siklopik divar qalıqları isə erkən Dəmir dövrünə aiddir. Xaraba‐Gilan şəhər yeri ətrafında aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində Tunc və Dəmir dövrlərinə aid Plovdağ və Sumbatan‐Dizə abidələri qeydə alınmışdı.

1980‐ci ildə Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyasının Xaraba‐Gilan dəstəsi arxeoloq Q.Aslanovun rəhbərliyi ilə müstəqil ekspedisiyaya çevrildikdən sonra tədqiqatların miqyası daha da genişləndirilir. Ekpedisiya iki istiqamətdə Xaraba‐Gilan şəhər yerində və ona yaxın abidələrdə arxeoloji tədqiqatlar aparır. Arxeoloji tədqiqatlarda B.İbrahimli (rəis müavini), memar K.Məmmədzadə, mixi yazılar üzrə mütəxəssis S.Qaşqay, Leninqrad Bölməsinin əməkdaşlar şərqşünas İ.Medvedskaya, rəssam Q.Kuzneçova, memar S.Miqel iştirak etmişlər.

Ekspedisiyanın 1980‐1990‐cı illərdə fəaliyyəti nəticəsində Xaraba‐Gilan şəhər yerində karvansaray kompleksi, son Tunc–erkən Dəmir dövrünə aid Xalı‐Keşan, Mərdangölü, Muncuqlu‐təpə və Dəlmə nekropolları aşkar edilib tədqiq olunmuş və Gilançay vadisində onlarla yeni abidə qeydə alınmışdı. Tədqiqatların nəticələri Azərbaycanla yanaşı, Almaniya və Avstriyada çıxan müxtəlif elmi jurnallarda nəşr olunub, beynəlxalq konfranslarda məruzə şəklində dinlənilib. Xaraba‐Gilan şəhər yerinin tədqiqi mövzusu üzrə Moskva Dövlət Universitetində namizədlik dissertasiyası müdafiə olunmuşdur.

2000‐ci ildə Moskva şəhərində B.İbrahimlinin "Orta əsr Kiran şəhəri" monoqrafiyası , 2002‐ci ildə Bakıda Q.Aslanov, B.İbrahimov,S.Qaşqayın "Xaraba‐Gilanın qədim nekropolları" kitabı çapdan çıxmışdır.

2004‐cü ildən AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Xaraba‐ Gilan arxeoloji ekspedisiyası II Plovdağ nekropolunda yeni arxeoloji tədqiqatlara başlamışdır. Burada son Tunc dövrünə aid kurqanlar tədqiq olunmuş, abidənin stratiqrafiyası dəqiqləşdirilmiş və onun çoxtəbəqəli olduğu müəyyən edilmişdir. Ekspedisiyanın apardığı təqiqatlarda H.Q.Qədirzadə (rəis müavini), H.F.Səfərli, Naxçıvan Dövlət Pedaqoji Universiteti Memarlıq kafedrasının müdiri Q.Əliyev, memar G.Qənbərova, Sankt‐Peterburq Dövlət Maddi‐Mədəniyyət İnstitunun Trassologiya şöbəsinin müdiri N.Skakun və b. iştirak etmişlər.[1] 2021-05-03 at the Wayback Machine

2005‐ci il dekabr ayının 6‐da Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovun "Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasortlaşdırılması işinin təşkili haqqında" Sərəncamından sonra arxeoloji abidələrin geniş miqyasda aşkar edilməsi və qeydiyyatı həyata keçirilmişdir. Həmin ildə arxeoloqlar V.B.Baxşəliyev və T.Xəlilov tərəfindən Gilançayın yuxarı axarında e.ə. II‐I minilliklərə aid Dəmyələr, İlikliqaya, Qumluq yaşayış yerləri və nekropolları və digər abidələr aşkar edilərək qeydə alınmışdır.

2008‐ci ildə "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu tərəfindən 2008‐2009‐cu illərdə aparılması nəzərdə tutulan arxeoloji ekspedisiyaların maliyyələşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında" Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamından sonra Xaraba‐Gilan arxeoloji ekspedisiyası tədqiqatları genişləndirmiş, üç dəstəyə bölünərək Plovdağla yanaşı Sumbatan‐Dizə və Rəsul dərəsi yaşayış yerlərində yeni qazıntılara başlamışdır. Rəsul dərəsi yaşayış yerində qazıntı işləri aparan ikinci dəstə arxeoloq Q.İsmayılzadənin rəhbərliyi altında çalışır.

2012‐ci ildə Xaraba‐Gilan arxeoloji ekspedisiyası Dəlmə qalasında yeni qazıntılara başlamışdır. Hazırda Xaraba‐Gilan arxeoloji ekspedisiyası dörd abidədə ‐ II Plovdağ yaşayış yeri və nekropolunda, III Plovdağ nekropolunda, Rəsul dərəsində və Dəlmə qalasında arxeoloji tədqiqat işlərini davam etdirir.

"Xaraba-Gilan arxeoloji ekspedisiyasının 2013-cü ildə apardığı arxeoloji tədqiqatlar" mövzusunda elmi seminar keçirilib.[2]

Xaraba-Gilan antik və orta əsr şəhər yerində uğurlu arxeoloji tədqiqatlar aparılıb (2015) [3]

Xaraba Gilan" arxeoloji ekspedisiyasının yekunlarına həsr olunan tədbir keçirilib.(2017 ci il)[4]

AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində Xaraba Gilan arxeoloji ekspedisiyasının 2018-ci ildə Xaraba-Gilanda tədqiqatlar aparıb.[5]

AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində Ordubad rayon ərazisində fəaliyyət göstərən Xaraba Gilan arxeoloji ekspedisiyasının cari ilin(2020 ci il) nəticələrinə həsr olunan tədbir keçirilib.[6]

Etimologiyası

Gilan, Kiran kimi işlədilən bu adın etimologiyası hələlik tam açılmamışdır. Diqqəti cəlb edən adın birinci hissəsi — Kir, Kil, Gil-dir. O. Süleymanov qeyd edir ki, şumerlər öz heroqliflərini kur, kir (dağ-torpaq) "ölkə" mənasında işlədiblər.

Orta əsr Kiran şəhəri XIV əsrin əvvəllərində zəlzələ nəticəsində dağıldıqdan sonra onun xarabalıqlarına yerli əhali tərəfindən Xaraba‐Gilan adı verilmişdir "Gilan" sözünün etimologiyası haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bu söz "böyük", "möhtəşəm" (ibn əl‐Əsir, Həmdullah Qəzvini), "giləklərin yaşadığı yer" (A.Oleari), "gilli torpaq" (C.Rəfiyev), kadusilərin bir qolu olan "gellərin yaşadığı yer" (V.Bartold) mənalarında izah edilir "Kiran" sözü isə Türk dilində "sınır" ‐ sərhəd mənasında işlədilir.

Xaraba Gilan şəhər yeri və ətraf ərazinin yazılı mənbələrdən məlum olan ən qədim adı Azadır.

Fars dilli mənbələrdə də vilayət "Azad‐Ciran" adı ilə tanınır. Qoqtn, Qoxtn, Qoltan adının da tarixi köklərini izah etmək mümkündür. Bibliyada adı çəkilən Qoq və Maqoq tayfaları, Qurani‐Kərimdə adı gedən Yəcus və Məcuslar haqqındakı məlumatların bir hissəsi Mete dövrünün hun və yüeci tayfalarına aid məlumatlardandır. Qurani‐Kərimdə bu adlar onlara dini mənsubiyyətinə görə verilmiş, "yəcus" dedikdə bütpərəstlər, "məcus" dedikdə isə atəşpərəstlər nəzərdə tutulmuşdur. Qoqtn adı da qoqların‐yəcusların–yüecilərin yaşadığı yer deməkdir. Yüecilərin adı "Yacı" ("Yaycı" yazılsa da, xalq dilində "yacı" deyilir) kəndlərinin adında indi də qorunub saxlanmışdır.

Təsviri

Qərb tərəfdə, ətrafdakı dağlardan 70‐80 m hündür və üzəri nisbətən düz olan dağın üstündə şəhərin narınqalası yerləşir. Dağın şimal‐qərb tərəfindən başqa hər tərəfi sıldırım qayalıqdır. Dağın eni bəzi yerlərdə 300 m‐ə çatır. Beləliklə, təkcə narınqalanın sahəsi 30 hektara qədərdir. Qədim yunan şəhərlərində olan akropolların planına uyğun inşa edilmişdir. Narınqalanın mərkəzi hissəsində qala qarnizonunun yerləşdiyi çoxlu kiçik otaqlardan ibarət kompleks, seçmə daşlarla və əhəngkövrə ilə işlənmiş, şəhər hakimi və qoşun başçılarının olduqları bir neçə iri həcmli kompleks və iki örtülü su anbarı yerləşmişdir.Su ambarlarından biri bərabəryanlı üstəgələk formasında, ikincisi isə dördbucaqlı planda işlənmişdir. Narınqalaya yeganə giriş yolu şəhərin birinci və ikinci məhəllələrinin qalaya uzanan yerindəndir. Şəhərin narınqalası və məhəllələri dairəvi, dördbucaqlı və altıbucaqlı planda bürcləri olan möhkəm müdafiə divarları ilə əhatə olunmuşdur. Məhəllələr arasındakı çökəkliklərdə karvansara, dəyirman, hamam və b. ictimai binalar yerləşmişdi.

Şəhərin şimal tərəfi sıldırım qayalar olduğundan, burada müdafiə divarlarına istehkamlara və başqa müdafiə qurğularına ehtiyac olmamışdır.

Şəhərin müdafiə sistemində yaxınlıqdakı kiçik qalalar və qarovul məntəqələri də mühüm rol oynamışdır. Xaraba‐Gilan yaxınlığındakı beş kəndin adında saxlanmış "Dizə" sözü sasanilər dövründə (III‐VII əsrlər) "qala" mənasında iş‐ lənmişdir. Məhz bu ərazilərdə şəhərin forpostları yerləşirdi.

Şəhər dağlıq ərazidə və böyük çaylardan aralı yerləşdiyindən onun olduqca mürəkkəb su təchizatı sistemi olmuşdur. Ən böyük su anbarı şəhərin şimal‐şərqində Narınqalaya yaxın yerləşmişdir. Burada eni 500 m‐dən artıq olan dərənin qabağı 20‐22 m enində daşdan işlənmiş bəndlə kəsilmişdir. Bu bənd həm də müdafiə divarı rolunu oynamış, onun şərq tərəfdəki axırıncı bür‐ cündən divarın üstü ilə Narınqalaya yol olmuşdur. Bu su anbarı Düylünçaydan çəkilmiş arx vasitəsilə və yağış suları ilə doldurulurdu.

Şəhər içməli su ilə əsasən kəhrizlər vasitəsilə təmin olunurdu. Bu kəhrizlərdən ikisinin ayağı indi də şəhər yerindən cənubda və qərbdə bulaq kimi üzə çıxır. Su itkisinə yol verməmək üçün şəhər daxilində saxsı borulardan (güyüm) istifadə olunmuşdur.

Abidələri

XII əsrdə Naxçıvan və Kiran şəhərlərində memarlıq ən yüksək səviyyəyə çatmışdı və özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə müstəqil bir memarlıq məktəbi formalaşmağa başladı. Naxçıvan memarlıq məktəbinin qurucusu Memar Əcəmi İbn-əbu-Bəkr Naxçıvani idi ki, o təkcə bu məktəbin qurucusu deyil, onu həm də Azərbaycanın qübbəli məqbərələrinin memarlığının inkişafını təyin edən bir memar kimi qəbul etmək mümkündür. Naxçıvan memarlıq məktəblərinin memarlarının şöhrəti doğulduqları şəhərdən uzaqda da bilinirdi. Nümunə olaraq, Bərdədəki məqbərəni və Aşağı Aza kəndindəki minarəni, tikilib sonralar dağıdılan və Marağa şəhərindəki tikililəri göstərmək mümkündür. Bu məktəbin müvəffəqiyyətinin zirvəsi Yusuf İbn Küseyr Türbəsi (13.IX- II.1162), Möminə Xatun Türbəsi (24.III- 22.IV.1186) və Naxçıvanda ortalarında məhv edilmiş mədəniyyət kompleksidir.

Məqbərə

Xaraba-Gilandakı səkkizguşəli məqbərə (Kiran) Naxçıvan, memarlıq məktəbinin ən böyük əsərlərindən biri hesab edilə bilər. Qalıqları V.M.Sısoyev və B.İ. İbrahimov tərəfindən qazıntılar aparılmışdır B.İ. İbrahimov 1980 ci il öz arşdırmalarında yazır . Türbə qüllə tipli mərkəzi günbəz tikililərə aiddir və iki hissədən ibarətdir: 1-ci Türbənin yuxarı hissəsi səkkizguşəli və dördbucaqlı bişmiş kərpicdən, alt hissəsi — yeraltı kamera xaricdən dördbucaq, daxildən səkkizguşəlidir.Blok ətrafındakı örtüyün qorunub saxlanılan hissəsini nəzərə alsaq, türbənin bişmiş kərpicdən hazırlanfığını görərəik.Məzarın kənarlarının həndəsi naxışlardan ibarət bir xalça ilə örtülü olduğunu söyləmək olar. Məzarın yan tərəflərindəki naxışlar, Yusuf İbn Küseyr türbəsinin kənarındakı naxışları təkrarlayır. Düz kənardan küncə keçid Möminə Xatun türbəsi kimi bəzədilmiş, lakin daha zərif yarı dairəvi sütunlarla tamamlanmışdır. Məzarın yanlarının Möminə Xatun türbəsinin tağlarına bənzər bəzədildiyini düşünmək olar.

Məzarların oxşarlığı alt otaqların düzülüşündə də görünür. Xarabalı-Gilandakı məzarın alt otağının içi fiqur şəklində dördkünc kərpicdən düzəldilmişdir. Yuxarıda deyilənlərdən Xaraba-Gilandakı türbənin ümumi planı, dekorasiya keyfiyyəti və detalı baxımından Yusuf İbn Küseyr və Möminə Xatun türbələrinə bənzədiyi görülür. Bunun xaricində bu türbələr oxşar tikililərin inşasında ortaq inkişaf xəttini təşkil edir. Qapıların mütləq bənzərliyi, profil detalları və yan bəzəklərin ümumi təbiəti, örtükləri və bloklarla konstruktiv ortaqlığı eyni şəkildə, Xaraba-Gilan (Kiran) da məqbərənin inşa edildiyini memar İbn-Əbu Bəkr tərəfindən düzəldildiyi təxmin etməyə imkan verir. Konstruktiv həll, ölçülər, kənarların formasına baxılırsa Xaraba- Gilandakı 1-ci türbənin XII əsrin 80 ci illərində tikildiyi və Əcəmi ibn Əbubekr yaradıcılığında 20 illik fasilə olmadığını sübut edir.

2-ci Türbə

Naxçıvan memarlıq məktəbinin ustaları yalnız mürəkkəb kompozisiyalı qülləvari türbələrin yaratmışlar..Lakin Xaraba‐Gilanda aşkar edilmiş 2 saylı türbə sübut edir ki, onlar orijinallığı ilə seçilən kub şəkilli türbələr də inşa etmişlər.

Türbənin daxili iki qatdan ibarətdir. Alt qat ‐ yəni sərdabə ortasında dayaq sütunu olan tağ formasındadır. Marağadakı Qırmızı künbəzin (1148‐ci il) və Naxçıvandakı Möminə xatun (1187) türbəsinin sərdabələri eynilə bu quruluşdadır. Üst qat isə ziyarətgah ol muşdur. Maraqlıdır ki, 2 saylı türbə təkcə memorial abidə deyil, həm də kult xarakteri daşımışdır. Bunu üst qatın daxildən zəngin ornamentlərlə bəzədilməsi də göstərir. Türbənin təmizlənməsi zamanı üzərində "Məhəmməd", "Bəkr", "Əli" yazılmış dörd və altı bucaqlı dekorativ kərpiclər tapılmışdır.

Türbənin kimlərə məxsus olmasını hələlik müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Lakin əldə olunan arxeoloji materiallar bu türbələrdə səlcuqlar və hülakülər dövründə məşhur dövlət adamlarının, onların qohumlarının dəfn olunduğunu söyləməyə əsas verir.Sərdabə və onun ətrafında aparılmış arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində buradan qoz ağacından düzəldilmiş tabut qalıqları, ölülərin üstündə olmuş geyimlərin hissələri, tabutların içərisinə salınmış üstünə çəkilmiş örtüklərdən parçalar, tabutların bərkidildiyi dəmir cəftələr və bir ədəd qara şəvədən hazırlanmış oturmuş vəziyyətdə meymun fiquru aşkar edilmişdir.

Sərdabədən sarışın qadına məxsus hörüyün və qadın paltarlarına aid hissələrin tapılması və antropoloq rəyinə görə, burada kişilərlə bərabər qadınların da dəfn olunduğunu göstərdi. Qoftaya oxşar paltarın üzərində isə kəmər izi açıqaydın izlənir

1927‐ci ildə Tiflisdəki Qafqaz muzeyinə Xaraba‐Gilandan üzərində kitabə olan iki ədəd ağ mərmərdən qəbir daşı aparılmışdır.

1979‐cu ildə dəfinə axtaranlar tərəfindən dağıdılmış sərdabədə ayaqlı taxta tabutlarda geyimləri, silahları və bəzəkləri ilə birlikdə dəfn olunmuş və mümiyalanmış səkkiz ölü aşkar edilmişdir ki, bunların da ikisi dəfndən qabaq öldürülmüş qadınlara məxsus idi. Skeletləri tədqiq edən antropoloq R.Qasımova onların avropoid, neqroid və monqoloid irqlərinə mənsub olduqlarını müəyyən etmişdi. Beləliklə, sərdabədə hansısa bir dövlət başçısının və ya sərkərdənin dəfn olunduğuna şübhə yoxdur. Ehtimal ki, bu Hülakü hökmdarlarından biri olmuşdur. Çünki, qədim dəfn adəti islamı qəbul etməmiş (və ya etmiş) monqol əsilzadələrində XIV əsrin əvvəllərinə qədər qalmışdı. Tarixi məlumatlara görə Hülakü xan 1265‐ci ilin fevral ayında öldüyü zaman monqol adətinə görə, onunla birlikdə qəbirə gənc, gözəl qızlar da qoyulmuşdu.

Naxçıvan memarlıq məktəbinin inciləri olan memorial abidələr öz konstruktiv həllinə, memarlıq üslubuna, ornamentlərinin mürəkkəbliyinə və zənginliyinə görə Azərbaycan və dünya memarlığında xüsusi yer tutur. Bu məktəbin təsiri təkcə Azərbaycanda deyil, Yaxın Şərqin bir çox şəhərlərində özünü göstərmişdir.

Karvansara:

Xaraba‐Gilanın ictimai tikililəri içərisində II və III məhəllələr arasındakı çökəklikdə yerləşən karvansaranı xüsusilə qeyd etmək olar. Karvansaradan şərq tərəfdə şəhər hamamlarından biri aşkar edilmişdir. Burada kənarları oyma üsulu ilə naxışlanmış daş vannalar və dağ daşları və əhəngkövrə ilə işlənmiş su çəni vardır.

Karvansara kompleksinin fundamenti qaya üzərində işlənmişdir. Bəkidici kimi gildən istifadə olunmuşdur. Qapı və pəncərə başları bişmiş kərpiclərlə çatma tağ formasında işlənmişdir.

Karvansaranın divarları 3 m hündürlüyə qədər daşla, sonra isə çiy kərpiclərlə (27 x 27 x 8 sm) işlənmiş, saman qarışıq gillə suvandıqdan sonra əhənglə ağar‐ dılmışdır. Divarların eni 60 sm‐dən 2 m‐ ə qədərdir.

Türbələrdə, hamamlarda, müdafiə divarlarında və şəhərin başqa iri həcmli tikililərində olduğu kimi, burada da özü‐ lün yuxarı divarlara nisbətən bir neçə dəfə enli götürülməsi üsulundan istifadə olunmuşdur. Karvansara kompleksi ya‐ taq, məişət və təsərrüfat otaqlarından, anbarlardan, tövlə və həyətdən ibarətdir. Kompleksin otaqlarının hamısı dördbu‐ caqlı plandadır. Yataq otaqlarının xarak‐ terik cəhətləri bu otaqlarda küfləsiz təndir, buxarı və otağın bir tərəfində dördbucaqlı planda tikilmiş safanın olmasıdır.

Məişət otaqları həm birbirilə əla‐qəlidir, həm də onlardan təsərrüfat otaqlarına keçid vardır. Yataq və məişət otaqlarının pəncərə və qapı yanları, karnizləri əhəngdən tökmə üsulu ilə, müxtəlif for‐ malarda hazırlanmış həndəsi və nəbati ornamentlərlə, ərəb əlifbası ilə yazılmış dualarla bəzədilmişdi.

Xaraba‐Gilan bütün Naxçıvan ərazisi də daxil olmaqla yüksək seysmik zona hesab olunur. Bunu yaxşı bilən yerli ustalar daş və kərpic tikililərdə müxtəlif antiseysmik üsullardan istifadə etmişlər:

İncəsənəti

Xaraba‐Gilan şəhər yerindən müxtəlif faomalı və tərkibli zəngin keramika əldə edilmişdir. Buraya şirli və şirsiz qablar, müxtəlif fiqurlar, memarlıq nümunələri və s. daxildir.

Şirsiz qablar:

Şirsiz keramika məmulatı içərisində IX‐XI əsrlərə aid süfrə qabları da vardır. XI əsrdən başlayaraq kiçik həcmli küpələrin bir qismi istisna olunmaqla, qalan bütün süfrə qabları şirlə örtülürdü.Şirsiz kasa, boşqab və fincanlar qırmızı gildən, küpə və vazalar isə boz və yaşılboz rəngli gildən hazırlanır və açıqboz rəngli anqobla örtülürdü. Təsadüfi hallarda qırmızı rəngli anqobla örtülmüş qablara da rast gəlinir.Şirsiz materiallar içərisində mətbəx qabları xüsusi yer tutur. Belə qablar Azərbaycanın orta əsr şəhərləri üçün xarakterik olub, zaman‐zaman az dəyişikliyə uğramışdır. Mətbəx qabların ən bariz nümunələrinin qırmızı və ya yarımşar formalı gövdəsi, petləvari qulpları və yumru oturacaqları vardır. Qazanlar, əsasən cızma üsulu ilə dalğavari və düz xətlərlə naxışlanmışdır.Xaraba‐Gilandan əldə olunmuş, həcminə görə ən böyük şirsiz qablar küplər (pifoslar) və kuzələrdir. Onların qırmızı gilli olub, əksəriyyətinin üzərinə açıq boz rəngli anqob çəkilmişdir. Küzələr əsasən xırda dişli alətlə cızma üsulu ilə paralel və dalğavari xətlərlə naxışlanmışdır. Təsərrüfat küplərinin naxışları daha zəngindir. Onlar cızma, yapma, basma üsulları ilə müxtəlif ornamentlərlə və gövdəsinin bir neçə yerindən keçən relyefik kəmərlərlə bəzədilmişdir.

Xüsusi təyinatlı qablara sferokonus, şamdan, çıraq və üçayaqları göstərmək olar. IX‐X əsrlərə aid sferokonuslar əsasən şar gövdəli və ya yumurta formalı olurdular. XI‐XIII əsrlərdə əvvəlkilərə nisbətən iri gövdəsi və biz oturacağı olan bədii tərtibatlı sferokonuslar geniş yayılmağa başlayır. Bunların üzəri zəngin naxışlanmışdır. Ornamentlər əsasən relyefik formada, yapma üsulu ilə yerinə yetirilmişdir. Bu ornamentlər içərisində romblara, dairələrə, altıləçəkli güllərə, üzümün stilləşdirilmiş dənəsinə, çiçəyinə və yarpağına da rast gəlinir. Analoji yapma bəzəyi olan küpələrdən və sferokonuslardan üzüm məhsullarının (xüsusən də şərabın) saxlanması və daşınmasında istifadə olunmuşdur. Elə sferokonuslar var ki, bütünlüklə üzüm salxımı formasında hazırlanmışdır. Beləliklə, orta əsr sferokonuslarından müxtəlif məqsədlər üçün (əl qumbarası kimi, civə və başqa təhlükəli maddələrin, şərab, sirkə və doşabın daşınmasında) istifadə olunmuşdur.

Xüsusi təyinatlı qablar içərisində çıraqlar və şamdanlar ayrıca qrup təşkil edirlər. Lüləli çıraqlar neftlə, açıq, kasa formalı çıraqlar isə yağla yandırılmışdır. Şirsiz qablar içərisində ləyən və aftafalar da vardır.

Əldə edilmiş keramikanın təqribən beşdən bir hissəsini şirli qablar təşkil edir ki, bunların da əksəriyyəti süfrə qablarına aiddir (boşqablar, kasalar, vazalar, duz qabları və s.).

XI‐XIII əsrlərdə Yaxın Şərqinmüsəlman ölkələrində, o cümlədən

Şirli qablar:

Azərbaycanda da, şirli məmulatların istehsalı geniş vüsət almışdı.Şirli qabların böyük əksəriyyətiqırmızı gilli olub, üzəri həndəsi,

nəbati naxışlarla və yazılarla bəzədilirdi. Şirli qablardan başqa, Kiran şəhərində (Xaraba‐Gilanda)

yüksək keyfiyyətli fayans qablar

da istehsal olunurdu. Müxtəlif formalı və zəngin naxışlı bu qabların bir qisminin eksport olunduğuna şübhə yoxdur. Kiranda istehsal olunmuş qablara Naxçıvan və Ani şəhərlərindən əldə edilmiş keramika məmulatı içərisində rast gəlinir.

Qırmızı gilli qabların çox hissəsi yaşıl şirlə örtülür və "qraffito" üsulu ilə naxışlanırdı. Ağ anqob üzərindən rəngsiz (şəffaf) şirlə örtülən qablar da vardır. Rəngsiz şir, qabların müxtəlif rənglərlə, istənilən ornamentlərlə bəzədilməsinə şərait yaradırdı. Bu zaman bütün rənglərdən və rəng çalarlarından istifadə olunmuşdur.

Şirli qablar içərisində kaşılı keramikanı‐fayans məmulatını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Qırmızı rəngli gilin kaşı ilə əvəz olunması yüksək keyfiyyətli şəffaf qlazurun əldə olunmasına şərait yaratmışdı. Kaşılı keramikanın, fayans qabların naxışlanmasında "qraffito" üsulundan istifadə olunmuşdur. Əsas naxışlama üsulu fırça ilə müxtəlif boyaların salınması və bundan başqa yapma bəzəklər, relyefik naxışlardır.

Fayans qablar (Kaşı məmulatı) şirli keramikanın təqribən 30%‐ni təşkil edir. Bu da onun Xaraba‐Gilanda geniş yayıldığını göstərir. Boşqab tipli, naxışına və formasına görə eyni olan bir sıra qablar həm qırmızı gildən, həm də kaşıdan (fayansdan) hazırlanmışdır ki, bu da onların yerli istehsal olduğunu sübut edir. Xaraba Gilandan əldə edilmiş fayans qabların çeşidini və keyfiyyətini nəzərə alsaq, burada fayans istehsalının müəyyən dövrlərdə Rey və Sultanabaddan geri qalmadığını söyləmək olar.

Numuzamtika:

Bunu yazılı mənbələr və arxeoloji məlumatlar sübut edir; Numizmatik materiallar qədim dövrlərdə şəhərin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatı haqqında dəyərli məlumatlar verir. Xaraba-Gilanda, Mitridatın II Arşakitinin gümüş dirhəmi (M.Ö. 123–88) və İmperator honoriusun (h. 395–423) qızıl sikkələri aşkar efilmişdo (1, 11, 15).

1912-ci ildə Xaraba-Gilanda qızıl dinar xəzinəsi (təxminən 500 nümunə) tapıldı. Bu nümunələrdən 5-i Ermitajda, 5–6-sı Tarix Muzeyində və 2-si Gürcüstan Dövlət Muzeyindədir. Bunların arasında 11 Abbasi və 1 Samani sikkəsi var. Xəlifə sikkələrinin əksəriyyətində yer adı göstərilmir, yalnız 315-ci ildə (927–928) Medinet-as-Salam, lakin xəlifə Mutemidin (256–279 / 870-ci illər) köhnə möhürlü bir sikkə var. 892). 317-ci hicri / 929–930-cu ildə Nasir bin-Əhmədin Samani sikkəsi əl-Məhəmmədiyədə zərb edilmişdi. Bu xəzinə Xaraba-Gilanın geniş ticarət əlaqələrini və şəhərin iqtisadi vəziyyətini sübut edir.

Xaraba-Gilan sikkələrinin əksəriyyəti XII–XIII əsrlərə aid Eldegizler sikkələridir. Bu təsadüfi deyil, çünki Naxçıvan Eldegizlər sülaləsinin paytaxtı olduğu zaman Kiran bölgənin ikinci böyük şəhəri idi.

Ildegizler sikkələrindən başqa, Gilandakı (XI–XII əsr) anonim Bizans mis sikkəsi, Məsud I (1180–1193 əsr), Şirvanşahlar (XII əsr) mis sikkəsi ilə yanaşı, 1189–1190-cı illərdə Mosulda zərb edilmiş Mis sikkələri. Hülakü Mah Mut Qazanın sikkəsi (1295–1304-cü illər), Hülakü Əbu Saitin 1328–1330-cu illər arasında gümüş dirhəmi və digərləri Azərbaycan şəhərlərində zərb edilmişdir .

Məşhur numizmatik M. Seyfəttininin verdiyi məlumata görə, ermitajın numizmatik bölməsində 20-ci əsrin əvvəllərində kiranda basılmış dirhəmlər var (inventar nömrəsi No14871, çəki 2,85 q / 21 mm.

Epiqrafika

Epiqrafik materiallar şəhərin tarixi və mədəniyyətinin araşdırılmasında mühüm rol oynayır. Bunlar çox müxtəlifdir və alebastr və gil lövhələrdə, keramika, suvaq, metal məmulatlar, daş və bəzək əşyalarında təqdim olunur. Yazılar arami, fars, ərəb və türk dillərində yazılmışdır.

Bu yazılar yarımqiymətli və adi daşlar, keramika və metal əşyalar üzərində oyma üsulu ilə və qara tuşla yazılmışdır. Memarlıq yazılarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bunlar seriya ilə hazırlanmış kəc plitələrdən, dekorativ bişmiş kər‐ piclərdən memarlıq köynəyi üzərində yığılmış mətnlərdən, kaşıdan hazırlanmış yazı nümunələrindən və daş üzərindəki kitabələrdən ibarətdir.

Aşkar edilmiş maddi mədəniyyətin qədim kökləri Plovdağ (e.ə.III‐II mi‐ nilliklər) və Muncuqlutəpə (e.ə.I minilliyin birinci yarısı) abidələrindən başlayır. Antik dövrdən şəhər kimi formalaşan Kiran XIV əsrin əvvəllərində süqut etdikdən sonra bu mədəniyyət öz ənənəvi inkişafını Aza (XIV‐XV əsr) və Ordubad (XVI əsrdən sonra) şəhərlərində davam etdirmişdir.

Ən qədim kitabə tək saplı bir küpə (düz dibli sferik) Judeo-Aramic mürəkkəb yazısıdır. Surahi boyundan dibə qədər yazı ilə örtülmüşdür, lakin səthin çox hissəsi təmizlənməsi demək olar ki, mümkün olmayan mineral duzlarla örtülmüşdür. Buna görə məqalənin yalnız kiçik bir hissəsini oxumaq mümkün idi. Arami dilində yazılmış bir neçə söz oxundu: "güc" və ya "cazibə", "insan həyatı üçün", "bizi əzməyimizə imkan verməyin", İ.M.dyakonova görə, yuxarıdakı mətn olduğunu göstərir. Bu, qısaldılmaların içərisndə "namaz", üç "elif", yəni "Tanrı, Tanrı, Tanrı" və s sözləri oxunur. Bu yazı Sasani dini mətnləri kimi hər hansı bir dini qrupla əlaqəli deyil. Bənzər yazılara əsasən Mandean, Gnostik və Yəhudi sehrli kasalarında və daha çox İraqda və İranda tapılan digər qablarda rast gəlmək olar.

Kəhrizləri

Mənbələrdə 70 kəhrizi və məscidi ilə tanınan Ordubad şəhərinin su təchizatı və kanalizasiya sistemi, analoqu olmayan şərq memarlığı üçün xarakterik mədəniyyət abidəsidir. Orta əsr şəhərlərinin xarakterik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən Ordubad şəhəri Səfəvi hökmdarlarları I şah Abbasın baş vəziri təyin edilən ordubadlı Hatəm bəyin dövründə daha da inkişaf etmiş və burada bir-birini tamamlayan nadir memarlıq abidələri yaranmışdır. Orta əsrlərdə şəhərlərin salınmasında su təchizatı ilə yanaşı şəhərin kanalizasiya sisteminə və yaşıllıqlarına da xüsusi fıkir verilirdi. Şəhər əhalisini içməli su ilə təchiz etmək və şəhərin yaşıllıqlarını suvarmaq üçün süni su mənbələrindən yəni kəhrizlərdən istifadə edirdilər. Şəhər kəhrizləri strateji cəhətdən də əlverişli nıövqe tuturdu. Düşmən mühasirəsində olan şəhər əhalisinin suya olan tələbatı da yalnız kəhrizlər vasitəsilə həll edilirdi. Ordubad şəhərinin yeganə su mənbəyini Ordubad və Gənzə çayları və onların məcrasının yeraltı axınlarından qidalanan kəhriz sistemləri təşkil edir. Əsasən Ordubad və Gənzə çaylarının yeraltı axınlardan qaynaqlanan Ordubad şəhərinin su təchizatının həllində ərazinin mühəndis-geoloji və hidrogeoloji xüsusiyyətləri kankanların min illik təcrübələrində nəzərə almmışdır. Yayda çaylar quruduqları vaxt yeganə etibarlı və təmiz su mənbəyi olan kəhrizlərdən istifadə olunur.

Ordubad pirləri

Ordubad şəhəri uzaq və yaxın şərq ölkələrini Avropa ilə birləşdirən Böyük İpək Yolunun üstündə yerləşən, Naxçıvan Muxtar Respublikasının tarixi-arxeloji abidələri ilə zəngin olan, UNESCO-nun Ümumdünya irsinin ilkin siyahısında olan rayonlarımızdan biridir. Ordubad rayonunda hər məhəllənin özünə məxsus məscidləri varki bunlarda əsasən XVII–XIX əsrlərə aiddir. Ordubad rayonu özünə məxsus məscidlər mənəvi inanc yeri olan pirlərlə, ziyarətgahlarla zəngindir. Bunlara aiddir: · Tivi kəndindəki pirlər · Malik İbrahim piri · Nüs-nüs piri · Üstüpü piri · Səyyid Səfi piri · Şəmsəddin Məhəmməd piri · Dər kəndindəki pir · Xanağa piri

Tivi pirləri — Tivi kəndində iki məscidlə çox saylı pirlər vardır ki, onların sayı 70-ə yaxındır. Kəndin yaşlı insanlarının deyiminə görə, yer üzünü su alan zaman Nuh peyğəmbərin gəmisində gələnlər ərazidəki Qapı Cudi (Qapıcıq-3.906 m.) dağında nicat tapmış və sonradan su çəkildikcə onların ocaq yerləri dövrümüzədək qalmış, ziyarətgahlara çevrilmişdir. Tivi kəndində qədimdən qalma pir (ocaq) yerləri bunlardır; Qapıcıq, Qız-oğlan, Qara pir, Bibi Qətəl, İmran, Beş qardaş, Palıd, Tağı, Sarı qaya, Dağdağan, Cəviz, İmran mülkü, Əliəbbas, Qara daş, Həmzə, Navur, Anabat və s. Bunlardan başqa bir neçə sayda ocaq (pir) yerləri kəndin kənardakı qayalıqlar arasından yerləşir. Bunlardan ən uca zirvədə yerləşən Qapıcıq piridir ki buranında üzərində daşlardan tikilmiş xüsusi sahədə və qaya daşları üzərindəki rəsmlərdə Gəmiqaya(E.ə IV–I minilliklər) ərazisi həkk olunmuşdur. Tividəki ən məhşur pillərdən biridə Anabat piridir. Bu piri bu qədər şöhrət qazanmasına səbəb isə orda saxlanılan möcüzəvi "ələm"dir. Ələmin adı Tir-Əbülfəth (Həmin söz ərəbcə "zəfər bayrağı" mənasını verir) adlandırılmışdır. Ələmin möcüzəvi sirri, əsasən "tovuz quyruq" şəkildə metal parçasının çərçivəsindəki nazik məftil şəbəkə üzərindəki yazılardadır. Ərəb əlifbası ilə çərçivədə Allah, Məhəmməd, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn sözləri yazılmış əşyanın forması su damlasına oxşayır. Həmin "damlanın" eni 17, uzunluğu isə 25 sm-dir. Metal şəbəkə üzərindəki yazılmış hərflər qırıldığından tor şəbəkənin üzərinə mühafizə edici sellioid təbəqə pərçimləmişlər.

Malik İbrahim — Pir Ordubad şəhərindəki Bəlkə dağının cənub ətəklərindəki 2 hektar ərazisi olan köhnə qəbrstanlıqdadır. Şəhər qəbrstanlığında XVIII əsrdən qalma Malik İbrahim məscidi vardır. Məscid binası 18x16 metr ölçüsündə Kiril əlifbasının "Q" hərfi formasında bir mərtəbəli, eyvanlı tikilmişdir. Məsciddə 1554-cü ildə (hicri 962-ci ildə) vəfat etmiş Məhəmməd Fərruxzad bəyin məzarı vardır. Aparılmış tədqiqatlarda həmin məsciddən bir qədər aralıdakı digər məzarın üstündə ərəbcə yazılmış "Əbu Səid Əbülxeyr" kitabəsi vardır ki, həmin məzar mərhum Şeyx Əbu Səidin (ona Malik İbrahim də deyərdilər) övladı (davamçısı)-nındır. Ordubadlı axund, Kərbəlayi Yusif Ağabala oğlunun söyləməsinə görə Malik İbrahim həzrət Əli (ə)-in sərkərdəsi (əshabi) olmuş, İslam dininin möhkəmlənməsi uğrunda çox işlər görmüşdür. O, hicri 700-cü il tarixində (ərəblər Naxçıvanda olanda) Ordubad şəhərini özünə ikinci vətən seçmiş, burada əcəli ilə vəfat etmişdir. Malik İbrahimin Ordubaddakı məzarı üstündə XVIII əsrdə sərdabə və sonradan isə məscid tikmişlər.

Nüs-nüs piri - Bu pir adını Ordubaddakı eyni adlı kənddən götürür. Nüs-nüs pirinə rayonda "Qırx kimsə" adı deyərlər. Buraya Ordubad şəhərindən 7 km-lik asfalt yol gəlir. Kəndin ərazisi okean səviyyəsindən 2.500 metr yüksəklikdə yerləşir. Dübəndi çayının sahilindəki meyvə bağları içərisindədir. Nüs-nüs kəndinin yaranması ərazidəki pirlə əlaqədardır. Belə ki, orada ilk məskunlaşan adamların qara rəngli sütunvari daşa "nis-nis" (qeyb olmaq) deməklərindən kəndin adı yaranmışdır. Nüs-nüs kəndində iki məscid binasından biri pir yerində tikilmişdir ki, bura el arasında "Sərçi" (sulu yer) deyərlər. Həmin məscid XIV əsrdə inşa edilərək dövrümüzədək salamat gəlib çatmışdır. Məscid binası əsasən iki mərtəbəlidir ki, birinci mərtəbədə möcüzəvi pir yeri vardır. Belə ki, məscidin (pirin) içərisindən hündürlüyü 6 metrə çatan və 1 metr enində kvadrat şəkli olan daş sütun "göyərməkdədir". Kəndin yaşlı sakinlərinin söyləməsinə görə burada əvvəllər bir neçə dəfə zəlzələ təkanından həmin qara daş sütunu uçaraq sınıb tökülmüş, lakin sonradan yenə də əvvəlki yerində "göyərərək" peyda olmuşdur. Kəndin mollası Kərbəlayi Əqil Əli oğlunun söyləməsinə görə pirdəki məscid binası 630 il bundan öncə Elxan hökmüdarı Əbu Səid Bahadur xan tərəfindən tikdirilmişdir. Bundan başqa pirdəki qədim dövrlərdən qalma səndəl ağacından hazırlanmış 1,5x1 metr ölçüsündəki taxta qapı üzərində qədim ərəb əlifbası ilə (süls xətti ilə) kitabə oyularaq yazılmışdır. (Həmin yazılı kitabə haqqında ilk dəfə pirdə olmuş rus şərqşunası N. V. Xanıkov məlumat vermişdir.) Bir tağlı taxta qapı üzərindəki yazının tərcüməsi belədir;-"Allahın adı ilə olan bu məscidi Bahadur şah tikdirmiş və burada iki rükət ziyarət namazı qılınmalıdır".

Üstüpü piri — Bu pirə Üstüpü kəndində İsfəndiyar da deyirlər. Çünki burada səyyid İsfəndiyar adlı şəxsin məzarı vardır. Pir Ordubad rayonundakı Üstüpü kəndində, Düyülün çayının sol sahilində yerləşir. Okean səviyyəsindən 2.000 metr yüksəklikdədir. Orta əsrlərdə İslam xəlifəsi Abbasilərin zamanında Yusif ibn Səccad tərəfindən İrakla İran ərazilərindən Həzrət Əli nəslindən olan səyyidlər təqib olunaraq öldürülürdü. Həmin adamlardan biri olan səyyid İsfəndiyar adlı şəxs gələrək Naxçıvandakı müqəddəs Əshabi-Kəhf mağarasını ziyarət etmiş və indiki Üstüpü ərazisində (o vaxt ərazilər Gilan vilayətindəki Azad (Aza sözü oradan götürülmüşdür) şəhəri bələdiyyəsinə tabe idi) məskunlaşaraq qalmışdır. XX əsrin əvvəllərində Üstüpü kəndindəki pir yerində mərhum səyyid İsfəndiyar şəcərəsindən olan Mir İsmayıl ağa (1964–1981-ci illərdə Naxçıvan came məscidinin axundu Mir Abdulla Seyidovun (1906–1981) atası olmuşdur) mücövür olmuş və vəfat etdikdən sonra cənazəsini pir yerində dəfn etmişlər. Üstüpü piri iki mərtəbəli binadan ibarətdir. Burada ziyarətə gələnlər üçün lazım olan məişət şəraiti yaradılmışdır.

Səyyid Səfi piri — Ordubad rayonundakı Düyülün kəndindəki pir yeri sufi İslam təriqəti ilə bağlı XIX əsrdən sonra yaranmışdır. Orta əsrlərdə İslam xəlifəsi Yusif ibn Səccad tərəfindən (Abbasilərin zamanında) İrak ərazilərindən Həzrət Əli (ə) şəcərəsindən olan (şiə islam təriqətçiləri) müsəlmanlar təqib olunaraq öldürülürdü. Bütün bunlarla əlaqədar olaraq şiə müsəlmanlarının yeddinci imamı Həzrət Musa Kazimin oğlu Səyyid Səfi (Səffan) doğma yurdlarından didərgin salınmışdır. Tale onu Araz çayının sol sahilində yerləşən orta əsrlətin məşhur şəhəri Azada gətirib çıxarmışdır. Həmin dövrlərdə xalq atəşpərəstliyə sitayış edir, İslam dininə məhəl qoymurdular. Səyyid Səfi (Səffan) Azad şəhərində qalıb İslam təlimlərini həyata keçirmiş və riayakar rahiblər tərəfindən zəhərləndirilərək şəhid olmuşdur. Mərhumun məzarını qaldığı evinin içərisində dəfn etdikdən sonra hicri tarixi ilə 765-ci ildə müsəlman xeyriyyəçiləri tərəfindən sərdabə tikmişlər.

Şəmsəddin Məhəmməd piri — XIV əsrə aid pir yeri Ordubad rayonundakı qədim tarixi ərazilərindən sayılan Aşağa Aza kəndindədir. Şəmsəddin Məhəmməd pirinin ətrafı XIV–XVII əsrlərdən qalma böyük qəbrstanlıq olmuş, lakin kənddə yaşayan ermənilər özlərinə şəxsi mülk salarkən qəbrüstü yazılı daşları sındıraraq dağıtmışlar. Xoşbəxtlikdən pir binasının içərisindəki məzarüstü yazılı daş yerində salamat qalmışdır. Həmin məzarın üstündəki daşda ərəbcə bu sözlər yazılmışdır;-"Əbədi pərvərdigar olan Allahın yaxınlığına möhtac, xoşbəxt mömin, rəhmətlik, əzəmətli Mövlana (Ərəbcə "bizim ağa" deyilən söz, XIII əsrdə Mövlana Cəlaləddin Rumi tərəfindən təsdiq olunaraq, nüfuzlu adamların adlarının əvvəlində çəkilirdi) Şəmsəddin Məhəmməd, səkkiz yüz doxsan ikinci il, zilhiccə ayında fani dünyadan əbədi dünyaya köçdü. Allah onun qəbirini işıqlandırsın. Amin! Zilhiccə ayı, 892" (miladi 1487-ci il) Pirin ətrafında sonradan orta əsr feodal tayfa başçıları dəfn olunmuşlar. Altmışıncı illərdə ətraf kəndlərdən pirə ziyarətə gələnlərin sayı daha çox olmuşdur. Ziyarətçilər qəbirdəki yazının mənasını bilməmiş, oranın "imam qəbiri" olduğunu güman etməklə Allaha qurbanlar kəsib ehsanlar verərdilər.

Dər kəndindəki pir – Bu pir haqqında olan yeganə elmi məlumatı ilk dəfə 1870-ci ildə Sankt-Peterburqda nəşr olunmuş "Qafqaz haqqında məlumat" toplusundakı "Qədim qala" sərlövhəli məqaləsindədir. Həmin məqalənin yazılmasından yüz il sonra Azərbaycan alimləri Ə. V. Salamzadə ilə K. M. Məmmədzadə Dər kəndindəki pirdə olmuş, oradakı tarixi memarlıq tikililəri haqqında tədqiqatlar aparmışlar. Azərbaycan, rus və ingilis dillərindəki yazdıqları kitabda Dər kəndindəki pirin Naxçıvan ərazisində qiymətli tarixi memarlıq abidəsi olduğunu qeyd etmişlər. Müəlliflər tədqiqat əsərlərində bildirmişlər ki, pir binası XIV əsrdə tikilmiş Azərbaycan memarlıq sənətinin incilərindəndir. Kəndin ərazisində digər iki türbələrin (XIV–XVII əsrlər) xərabəlikləri dövrümüzədək qalmışdır. Tikilidəki divarın yarı uçuq vəziyyəti bir daha göstərir ki, pir yeri əvvəllər ərazidə yaşamış ermənilər tərəfindən vəhşiliklə sökülmüşdür. Təssüf ki, pirdəki məzarların üzərindəki yazılı daş kitabələr götürüldüyündən orada basdırılan adamların şəxsiyyətindən məlumat vremək qeyri mümkündür. Sovet dövründə doxsanıncı ilədək Dər kəndindəki pirə ziyarətə getmək müsəlman vətəndaşlara qadağan olunmuşdur.Hətta əraziyə (kəndə) qonaq kimi getmək belə yasaq olmuş, inzibati orqanlardan icazə alınmalı idi.

Xanağa piri — Pir yeri Ordubad rayonundakı Xanağa kəndində yerləşmişdir. Xanağa piri kəndin şimal-şərq tərəfindən axan Xanağa çayının sol sahilindədir. İki otağı olan binanın içərisində müsəlman məzarı vardır ki, əvvəllər onların sayı üç olmuşdur. Xanağa piri kəndin şimal-şərq tərəfindən axan Xanağa çayının sol sahilindədir. İki otağı olan binanın içərisində müsəlman məzarı vardır ki, əvvəllər onların sayı üç olmuşdur. Həmin məzarlardan birində Şeyx Nurəddinin oğlu Şeyx İslam,digərində isə Səyyid Həmidin oğlu Səyyid Tahir adlarında nüfuzlu şəxslər (üləmalar) dəfn olunmuşlar. Qəribədir ki, əvvəllər burada olmuş rus şərqşünası V. M. Sisoyev pirdəki məzarların sayının iki olduğunu göstərmişdir. Görünür ki, üçüncü məzarın quruluş istiqaməti qərbdən şərqə olmamış, şimaldan cənuba tərəf (əmanət qəbir) basdırıldığından nəşin sümük qalıqları çıxarılıb aparılmışdır. Pirin düzbucaqlı formada olan binası sonrakı illərdə bərpa olunaraq yenidən tikilmişdir. İçəridəki daş kitabələrlə mərmər sənduqələr bura gələnlərin diqqətini cəlb edir. Tədqiqatçılar pirin yaranması tarixini XIV–XV və XVII əsrlərə aid etmişlər. Pirdəki daş üzərində yazılmış kitabənin ərəbcədən tərcüməsi belədir;-"Yer üzərində olan hər kəs fanidir. Ancaq əzəmət və kərəm sahibi olan Rəbbinin zatı baqidir. (Quran. "Ərrəhman" (55) surəsi, ayə 26, 27). Daha sonra isə orada bu sözlər də yazılmışdır;"Bu qəbir Həmidin oğlu Səyyid Tahirindir. 707/1307–08 il" Burada birinci göstərilən tarix hicri ilə ikinci isə miladini bildirərək "08" rəqəmi isə Hicrətin səkkisinci-Şəban ayını bildirmişdir. Bunlardan başqa pirdəki digər bir daş üzərində belə yazılmışdır ki, -"Ey bütün qəriblərin dostu! (buradakı dost sözü Allahı bildirir) Bu bağ (məzar deməkdir) Şeyx Nurəddinin oğlu Rəhmətlik, bağışlanılmış, xoşbəxt şəhid, 1010-cu ildə (hicri tarixi ilə) Allah rəhmətinə çatmış, şeyxlər nəslindən (olan), Şeyx İslamındır." (miladi 1601–1602-ci illərdə). Həmin kitabənin mənasından aydın olur ki, pirdə basdırılan şəxs din yolunda, şəhid olmuş Şeyx İslam Şeyx Nürəddinin oğludur. Mərhumun kübar feodal təbəqəsindən olması Quran ayələrinin məzar daşına yazdırılması sübut edir ki, ərazidə sufilərin Xanəgahı (mədrəsəsi) olmuşdur

Mənbə

• Feyruz Bağırov "Nuh yurduna ziyarət" Naxçıvan M.Nemət "Azərbaycanda pirlər" Bakı 1992 http://anl.az/el/Kitab/2015/1992-337.pdf

• Q.Həsənov "Naxçıvan MSSR-in tarixi-arxeloji abidələri. Naxçıvan-1998

• 10 Hacı Fəxrəddin Səfərli. Ordubad Şəhərinin Epikrafik Abidələri . Bakı-Elm −2001

Qalereya

•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  

Həmçinin bax

• Ordubad rayonu
• Culfa şəhəri

İstinadlar

1. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti
2. Naxçıvan ensiklopediyası II cild
3. Naxçıvan Ensklopediyası 2cild
4. Encyclopædia Iranica (C. Edmund Bosworth) July 20, 2002
5. http://biodiversity.az/az/ekoturizm/70
6. Səfəralı Babayev.Naxçıvan Muxtar Respublikasının coğrafiyası.Naxçıvanş1999.238s
7. Naxçıvan florası
8. http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf^{[ölü keçid]}
9. Qəzvini, Nüzhətül-qülub, səh. 89
10. Шопен И. И. "Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи." Санкт-Петербург, Издательство: Типография Императорской Академии Наук, 1852 г. Оглавление: Часть III, Отделение III. Народонаселение, Глава первая. Города, 3. Город Ордубад, стр. 482
11. Шопен И. И. "Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи." Санкт-Петербург, Издательство: Типография Императорской Академии Наук, 1852 г. Оглавление: Часть III, Отделение III. Народонаселение, Глава первая. Города, 3. Город Ордубад, 482–483 стр.
12. Rusiya İmperiyası əhalisinin siyahıya alınması (1897)
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2163579"></a>
13. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1926)
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350766"></a>
14. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1939)
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4127589"></a>
15. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1959)
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350764"></a>
16. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970)
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350767"></a>
17. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979)
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q11185939"></a>
18. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989)
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2621042"></a>
20. http;\\www.iranicaonline.org\
21. Vəli Baxşəliyev. Abbas Seyidov. Qədirzadə Qədir. Bəhlul İbrahimli Qədim Ordubad .Naxçıvan −2014.s. 422 s/63
22. Vəli Bахşəli оğlu Bахşəliyеv. Nахçıvаnın аrхеоlоji аbidələri. – Bаkı: Еlm, 2008, 301 s.
23. Nahçıvan tarihi: V–XV.yüzyıllar.Kürkçüoğlu Erol Güneş Vakfı Yayınları.Erzurum2007.s134
24. Миклухо-Маклай Н.Д. Аджаиб ад-Дуня. Ученые записки Института востоковедения. Том 9. М., -Л., 1954.
25. Zəxariyyə əl-Kazvini. Kitab əsər əl-Bilad. Goettingen. 1848. (ərəbcə).
26. Sultan Məlikşah dövründə Kəfəsoğlu I. Səlcuqlu İmparatorluğu (türkcə). İstanbul. 1953.
27. [Тифлисский листок, 1914]
28. [Известия КОМАО, Вып. 2, 1903].
29. [Известия КОМАО, 1919, с.48]
30. [Сысоев В.М. 1929, с.8]
31. [Азимбеков И., 1929, с. 309‐310].
32. [İbrahimli B., 2000]
33. [Aslanov Q., İbrahimov B., Qaşqay S., 2002]
34. Oljas Süleymenov. Az-Ya. Bakı, 2007.
35. .Доклады АН Азерб ССР. Баку "Элм" 1984. Том ХЛ.
36. Zafer Bayburtluoğlu armağanı : sanat yazılar; Kayseri Büyükşehir Belediyesi kültür yayınları, Kayseri ;, 36 s 106
37. Пахомов Е.А. Клады Азербайджана и других республик и краев Кавказа. Вып. 2. Баку, 1938 c/28 29
38. Сейфаддини М.А. Монетное дело и денежное отношение в Азербайджане XII — ХIV вв. том 1. Баку. 1978.c/165
39. Əlövsət Quliyev. Naxçıvan kəhrizləri 2008 səhifə 49–59
40. Naxçıvan Ensiklopediyası
41. Feyruz Bağırov "Nuh yurduna ziyarət" Naxçıvan
42. Səfərli.H Naxçıvanın türk- İslam mədəniyyəti abidələri

Sitat səhvi: <ref> tags exist for a group named "x", but no corresponding <references group="x"/> tag was found