fbpx
Wikipedia

Ermənilər


Ermənilər (erm. հայեր) — QafqazYaxın Şərqdə xalq. Özlərini "Hay", ölkələrini "Hayastan" adlandırırlar. Ermənistan əhəlisin əsasını təşkil edirlər. Bundan əlavə İran, Türkiyə, Livan, Suriya, və Azərbaycanda da məskunlaşmışlar. Sayları 2010-cu ilə olan təxminlərə əsasən 6–8 milyon nəfərdir. Ermənistandankı ermənilərin sayı rəsmi rəqəmlərə görə 3 milyona yaxındır. Türkiyədə ermənilərin sayı müxtəlif mənbələrə görə 35000 ilə 50000 arasında olub, demək olar ki, hamısı İstanbul və ətrafında yaşamaqdadır. Azərbaycanda isə təxminən 120,3 min erməni yaşamaqdadır, onların demək olar ki, hamısı Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı işğal olunmuş rayonlarda məskunlaşmışdır. 19-cu əsrə kimi əksəriyyəti Osmanlı İmperiyası və İranda yaşayan ermənilər bu dövrdən sonra müxtəlif səbəblərdən dünya ölkələrinə səpələnib və bu səpələnmə nəticəsidə dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan erməni topluluqlarına erməni diasporası adı verilib. Erməni diasporasının ən güclü olduğu ölkələr ABŞ, RusiyaFransadır. İran və Türkiyədəki ermənilər özlərini diaspora saymırlar. Dindarları əsasən Erməni Qriqorian kilsəsinə etiqad edir və

Ermənilər
Հայ (hay)
Ümumi sayı
8 000 000 - 10 000 000
Yaşadığı ərazilər
Ermənistan 2 945 354
Rusiya 2 582 000
ABŞ 1 000 000
Fransa 800 000
İran 340 415
Polşa 50 000
Gürcüstan 209 929
Suriya 100 000
Livan 256 214
Argentina 230 000
Azərbaycan 120 306
Ukrayna 99,9
Türkiyə 60 000
İordaniya 4 300
Dili

Erməni dili

Dini

Xristianlıq
Qriqorian • Katolik • Protestantlıq
Erməni paqanizmi

Qohum xalqlar

Hemşinlilər

Məskunlaşma arealları

  Əsas məqalə: Erməni diasporu

Azərbaycan

Dövlət   Ermənistan
Krallığa namizəd Kipr kralı Yanusun (1398–1432) törəmələri:
  •   Şahzadə Çarlz-Antoin
  •   Şahzadə Viktor Emmanuel
Yaşadığı ərazilər Dağlıq Qarabağ (Azərbaycan),
AbxaziyaSamtsxe-Cavaxeti (Gürcüstan)
Parlamentdə və
hökumətdə iştirak
  Livan (hal-hazırda Daşnaksütun)
Hərbi
təşkilat
Şəhid Nubar Ozanyan dəstəsi (Suriya)
Erməni dilinin
statusu

Rəsmi status:

Qeyi-rəsmi status:

Əsasən tərk
etdikləri ərazilər
Tarixi dini
fəaliyyət
  • Kilikiya katolikosluğu (Livan)
  • İstanbul patriarxatlığı (Türkiyə)
  • Qüds patriarxatlığı (İsrail)
Digər böyük topluluq
və ya diaspora ölkələri

  Rusiya,   ABŞ,   Fransa,
  İran,   Almaniya,   Braziliya

Əlaqəli
etnik qruplar

Hemşinlilər, Çərkəz erməniləri,
Hayhurum, Erməni-tatlar

Azərbaycanın faktiki nəzarətində olan ərazilərdə 1999-cu il siyahıyaalınması zamanı 659 nəfər, 2009-cu il siyahıyaalınması zamanı isə 220 nəfər öz etnik mənsubiyyəti erməni olaraq göstərmişdir.

Ermənilərin
Yaşayış məntəqəsi 1999 sa. 2009 sa.
Bakı şəhəri ə/d 378 104
Sumqayıt şəhəri ə/d 21 8
Şirvan şəhəri ə/d 1
Gəncə şəhəri ə/d 32 6
Mingəçevir şəhəri ə/d 5
Naxçıvan MR 17 6
Abşeron rayonu 7 4
Ağcabədi rayonu 2
Ağsu rayonu 4
Ağstafa rayonu 7 6
Balakən rayonu 3
Bərdə rayonu 6
Beyləqan rayonu 7
Cəlilabad rayonu 1
Daşkəsən rayonu 6 9
Şabran rayonu 1
Gədəbəy rayonu 7 2
Goranboy rayonu 8 2
Göyçay rayonu 3
İmişli rayonu 1
İsmayıllı rayonu 5
Kürdəmir rayonu 2
Lənkəran rayonu 5
Masallı rayonu 3
Neftçala rayonu 1
Oğuz rayonu 5
Qax rayonu 5 7
Qazax rayonu 7 4
Qəbələ rayonu 7 3
Quba rayonu 7
Qusar rayonu 3
Saatlı rayonu 1
Sabirabad rayonu 1
Salyan rayonu 2
Şamaxı rayonu 4
Samux rayonu 4 4
Şəki rayonu 7
Şəmkir rayonu 22 5
Siyəzən rayonu 1
Tovuz rayonu 18 4
Ucar rayonu 3
Xaçmaz rayonu 10
Göygöl rayonu 8 5
Yevlax rayonu 6
Zaqatala rayonu 1
Ağdam rayonu 2
Xankəndi şəhəri ə/d 43 500 43 600
Kəlbəcər rayonu 9 794 9 794
Şuşa rayonu 1 140 1 140
Tərtər rayonu 23 056 23 051
Xocalı rayonu 12 929 12 929
Xocavənd rayonu 29 593 29 583
Bütün ölkə üzrə 120 745 120 300

Gürcüstan

Rusiya

Tacikistan

21–30 sentyabr 2010-cu il ümumtacikistan əhali siyahıyaalınmasına əsasən 7.564.502 nəfər olan ölkə əhalisinin 434 nəfəri etnik ermənilərdən ibarətdir.

Fransa

Türkiyə

  Əsas məqalə: Türkiyə erməniləri

2008-ci ilə olan məlumata əsasən Türkiyənin təxminən 60.000 erməni kökənli vətəndaşı vardır. Bundan əlavə təxminən 100.000 nəfər Ermənistan vətəndaşı qeyri-qanuni olaraq Türkiyədə işçi olaraq çalışmaqdadır.

İran

  Əsas məqalə: İran erməniləri
  • 1966-cı ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən 25.078.923 nəfər İran əhalisinin 108.421 nəfəri və ya əhalinin 0,43%-i ermənilərdən ibarət idi. Onların 72.121 nəfəri Tehran şəhərində məskunlaşmışdı.
  • 1996-cı ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən 60.055.488 nəfər İran əhalisinin 59.788.791 nəfəri (və ya əhalinin 99,55%-i) müsəlman, 78.745(qadın: 39.267 nəfər, kişi: 39.478 nəfər) nəfəri (və ya əhalinin 0,13%-i) xristian (əsasən erməni və assuriyalı), 27.920 nəfəri (və ya əhalinin 0,05%-i) zərdüşti, 12.737 nəfəri (və ya əhalinin 0,02%-i) musəvi, 147.295 nəfəri (və ya əhalinin 0,25%-i) isə digər dinlərə etiqad edənlər olmuşdur .
  • 2006-cı ildə aparılmış rəsmi siyahıya almaya əsasən 70.495.782 nəfərlik İran əhalisinin 99,43%-ni müsəlmanlar, 0,16%-ni (109.415 nəfər — qadın: 54.664 nəfər, kişi: 54.751 nəfər) xristianlar, 0,03%-ni zərdüştilər, 0,01%-ni musəvilər, 0,37%-ni isə digər dinlərə etiqad edənlər təşkil edir.

Suriya

  Əsas məqalə: Suriya erməniləri

2012-ci ilə olan təxminə əsasən Suriyada 70.000–80.000 nəfər dolayında erməni diasporu yaşamaqdadır. Onların yarıya qədəri Hələb şəhərində məskunlaşıbdır. 2010-cu ildə onların bir hissəsi Zəngilan rayonuna gətirilmişdir.

İraq

2003-cü ildə ABŞ İraqda hərbi əməliyyatlara başladığı zaman bu ölkədən 25.000-dən çox erməni yaşasa da, müharibənin təsiri ilə ölkədə yaşayan ermənilərin 40%-ə qədəri digər ölkələrə köç etmişdir. 2012-ci il üçün İraqda ermənilərin sayı 15.000–16.000 nəfər dolayında qiymətləndirilir.

Livan

  Əsas məqalə: Livan erməniləri

2007-ci ilin sonuna olan rəsmi təxminə əsasən Livan əhalisi 3.759.136 nəfərdir . 2005-ci ilə olan məlumata əsasən ölkədə 116.214 nəfər erməni yaşayır. Onların 88.601 nəfəri qreqoryan, 20.259 nəfəri katolik, 7.354 nəfəri isə protestantdır . Erməni toplumu Livan parlamentində 6 qriqoryan millət vəkili ilə təmsil olunur . Siyasi-hərbi münaqişələr və sosial vəziyyətin pisləşməsi Livandakı erməni diasporasının ABŞ başda olmaqla Şimali Amerikaya, Avropa Birliyi ölkələrinə və Avstraliyaya köçünü sürətləndirmişdir, bu səbəbdən erməni əsilli əhalinin sayı artım göstərməyərək ildən ilə azalmaqdadır.

Misir

  Əsas məqalə: Misir erməniləri

Bəzi məlumatlara əsasən Misirdə 2010-cu ilə olan təxminlərə əsasən 6.000–11.000 nəfər arası erməni əsilli əhali yaşamaqdadır.

Efiopiya

  Əsas məqalə: Efiopiya erməniləri

Sudan

Məxəzlərdə ermənilər Sudan ərazisində ilk dəfə XVII–XVIII əsrlərdə xatırlanırlar. Bununla belə bu ölkədə erməni cəmiyyəti XIX əsrin ikinci yarısında formalaşmağa başlamışdır. Ənənəvi olaraq erməni cəmiyyəti Sudanın Xartum, Omdurman və Qadarif şəhərlərində cəmləşmişdir. Sudanda ilk erməni məktəbi 1930-cu ildə əsasən məsihi etiqadlı əhaliyə sahib Qadarif şəhərində yaradılmışdır. 1956-cı ildə paytaxt Xartumda "Erməni gimnaziyası" yaradılsa da 1977-c ildə mərkəzi hökumət tərəfindən bağlanıldı. 1957-ci ildə Sudanda Müqəddəs Qriqori erməni kilsəsi açıldı. 1965-ci ildə Sudanda erməni diasporasının sayı 2.3 min nəfərdən çox idi. Sudanda mövcud olan erməni cəmiyyətinin önəmli hissəsini Türkiyədən, həmçinin MisirEfiopiyadan bura köçmüş əhalinin varisləri təşkil edirdi. Efiopiya və Misirdə olduğu kimi Sudanda da ermənilər müəyyən dərəcədə yerli məsihi etiqadlı həbəş və kopt kökənli əhali ilə qaynayıb-qarışmışdı. 2003-cü ildə baş vermiş Darfur hadisələri zamanı 300 nəfər erməni əsilli əhali də ödürüldü. Hələ bu hadisəyə qədər ölkədə milliləşdirmə haqqında qanunun qəbulu ilə ermənilər ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Misir və Fransaya köç etməyə başlamışdılar. Ancaq Darfur hadisələri ilə bu köç kütləvi xarakter almış və beləliklə 2011-ci ilə olan məlumata əsasən ölkədə 50 nəfər erməni əsilli əhali qalmışdır. Qalan əhali isə 60 % yaşlılardan ibarətdir.

Braziliya

Braziliyanın statistika xidmətinin məlumatına əsasən 1885-ci ildə ölkədəki ermənilərin sayı 100 nəfərdən çox deyildi.

Erməni dili

Erməni dili Hind-Avropa dilləri ailəsində xüsusi bir qol təşkil edən dildir. Yuxarı Fərat hövzəsində e.ə. 5-ci əsrdən varlığı haqqında mənbələrdə məlumat verilən bu dil b.e. V əsrindən Erməni əlifbası ilə yazıya köçürülmüşdür. Din adamı Mesrop Maştos (361–441) tərəfindən 405-cü ildə yaradılan 38 hərfli bu əlifba inkişaf etdirilərək günümüzə qədər istifadə olunmaqdadır. Mesrop Maştosun bu 38 hərfi yuxusunda gördüyü rəvayət edilir.

Müasir erməni dili mərkəzi İstanbul olmaqla Qərb ermənicəsi və mərkəzi İsfahan olmaqla Şərq ermənicəsinə bölünür. Ermənistanın rəsmi dili Şərq ermənicəsidir. Qərb ölkələrindəki diasporalarda yaşayan ermənilərin dili Qərb ermənicəsidir. Buna baxmayaraq Ermənistanın təsiri ilə son dövrlərdə Qərb erməniləri arasında da Şərq ermənicəsi yayılmaqdadır.

Dini mənsubiyyət

Erməni topluluğu rəvayətlərə görə b.e. 301-ci ilndə "Aydınladıcı" ləqəbiylə anılan Aziz Qriqorun rəhbərliyi ilə xristian dinini qəbul etmişdir. Xristianlar arasında yayılan rəvayətə görə ermənilər xristianlığı bütünlüklə qəbul edən ilk xalqdır. Lakin mərkəzi İstanbul olan Bizans kilsəsi ilə erməni kilsəsi arasında çıxan narazılıqlar və çəkişmələrə görə 452-ci ildə Erməni kilsəsi kotoloik-ortodoks dünyası ilə yolunu ayıraraq beynəlxalq bir məzhəb olaraq fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Erməni Apostoloik (Qriqoqyan) Kilsəsi adını daşıyan bu kilsə Qərb məbələrində (erməni kilsəsinin qurucusu Aziz Qriqoryana ithafən) Qriqoryan Kilsəsi kimi qeyd olunur.

Diər bir mənbəyə görəsə ermənilər xristianlığı 583-cü ildə qəbul ediblər Bununla bağlı Ziya Bünyadovun Gevorq Eminə yazdığı məktubda deyilir: "İlk dəfə olaraq 313-cü ildə albanlar, onlardan sonra isə gürcülər və bizanslılar xristianlığı qəbul ediblər. Ermənilər isə albanlardan 270 il sonra xristian olublar. 313 üstəgəl 270 neçə eləyir? Bəli – 583. Məhz həmin ildə ermənilər xristianlığı qəbul ediblər və deməli, erməni kilsəsinin yaradılmasının 1700 illiyinin qeyd olunması tədbirlərini hələ sonraya saxlamaq lazım gələcək. Belə ki, bu yalnız XXIII əsrdə olacaq!… Hamıya məlimdur ki, Qafqazda apostol kilsəsi alban kilsəsi olub. Heç olmasa katalikos Avraamın albanlata ünvanlanan məktubunu oxu: bizim erməni taxt-tacından əvvəl olan alban taxt-tacı və s. və i. Axı erməni kilsəsi qriqoryan kilsəsidir. Yəni öz başlanğıcını Qriqoridən götürür. Qriqori isə məlimdur ki, apostol Yeliseyin şagirdinin şagirdi olub. Əgər Qriqori apostol olmayıbsa, erməni kilsəsi necə apostol kilsəsi ola bilər. Bax, məsələ bundadır!"

Deməli, ermənilərin əksəriyyətinin apostolik kilsəsinə məsub olmağına baxmayaraq burada tarixi saxtakarlıq göz qabağındadır. Bunula bərabər 17-ci əsrdə meydana çıxan az miqdarda katolik və protestant ermənilər də mövcuddur.

V əsrdə Qədim Erməni Çarlığının süqutu ilə erməni apostol kilsəsinə məsub olmaq erməniliyin əsas ünsürü kimi dəyərlədirilməyə başlandı. Beləliklə, erməni apostol kilsəsinə yox, katolik kilsəsinə mənsub olan ermənilər yunan, eləcə də Malazgird döyüşündən əvvəl və sonra İslamı qəbul etmiş ermənilər isə milli kimliklərini itirərək ərəb və türk kimi bilinməyə başlayıb. Osmanlı dövlətində də erməilərin etnik deyil, dini bir toplum olduğu vurğulanmaqdadır.

Tarix

Ermənilərin antropoloji xüsusiyyətləri

Antropoloji, o cümlədən somotoloji (bədən ölçüləri), kranioloji (kəllə ölçüləri), odontoloji (diş quruluşu), seroloji (qan qruplarının tədqiqi) araşdırmalar sübut edir ki, uydurma "armenoid irqi" və ermənilər nəinki Cənubi Qafqazın aborigen əhalisi — yerli sakinləri deyillər, ümumiyyətlə, Ön Asiyaya da sonradan gəlmişlər. Arxeoloji qazıntılar zamanı indiki Ermənistan Respublikası ərazisindən aşkar olunmuş qazıntı materialları, o cümlədən qədim insan qalıqları da bunu aydın sübut edir. Göstərilən qədim insan qalıqlarının morfoloji quruluşu ilə sonradan həmin ərazilərdə məskunlaşan ermənilərin morfoloji quruluşu arasında heç bir oxşarlıq yoxdur. Eyni fikri son Tunc və Dəmir dövrünə aid tapıntılar da təsdiq edir

Bundan əlavə, kəllə quruluşuna görə aparılan antropoloji tədqiqatlar erməniləri qısabaşlılar və ya braxikranlar qrupuna aid edir. Antropoloqlar (böyük alman alimi Virxov və başqa məşhur alimlər) Qafqazın qədim qəbiristanlıqlarından tapılan kəllələrin ölçülməsinə əsasən müəyyənləşdirmişlər ki, bu diyarın aborigen əhalisi, yəni, ən qədim yerli sakinləri uzunbaşlılar və ya dolixokranlar qrupuna aiddirlər, yəni, ermənilərin mənsub olduğu qısabaşlılar və ya braxikranlar qrupuna aid deyillər! Bu da bir daha sübut edir ki, indiki ermənilər Qafqazın yerli əhalisi deyillər

Tədqiqatçılar göstərirlər ki, müasir ermənilərin əcdadları olduğu güman edilən köçəri qəbilələr eramızdan əvvəl təxminən XII əsrdə Balkan yarımadasından hərəkətə başlayıb Kiçik Asiyaya keçmiş və Yuxarı Fərat vadisində (Van gölünə doğru ərazilərdə) məskən salmışlar. Ermənilərin əcdadlarının bu əraziyə gəlmə olduqları tarix elmində sübut edilmiş faktdır

İ.M.Dyakonov həmin əsərində ermənilərin əcdadları olduğu ehtimal edilən qəbilələrin Yuxarı Fərat vadisinə gəlmə olduqlarını tutarlı linqvistik və arxeoloji mənbələrlə sübut edir. O, öz tədqiqatlarını daha da dərinləşdirərək sonralar yenidən bu mövzuya qayıtmış və yuxarıdakı konsepsiyasını təsdiqləyən əlavə dəlillər gətirmişdir

Yeri gəlmişkən, İ.M.Dyakonovun göstərdiyi yuxarı Fərat vadisində hökmranlıq edən yerli-aborigen hürrilər Azərbaycan xalqının ulu babalarından biridir. Başqa sözlə, elm çox aydın təsdiq edir ki, bu torpaqlarda, o cümlədən yuxarı Fərat vadisində məhz bizim — azərbaycanlıların ulu babalarından biri olan hürrilər yerli etnosdur, ermənilər isə köçüb gəlmədirlər!

Ermənilərin Asiya qitəsinə, o cümlədən də Cənubi Qafqaza gəlmə etnos olduqlarını başqa tədqiqatlar da sübut edir. Məsələn, görkəmli antropoloq V.V.Bunak Göyçə (indiki Sevan) hövzəsində qədim kəllə sümüklərini araşdıraraq qəti qənaətə gəlmişdir ki, bunların sonradan həmin əraziyə köçüb gəlmiş ermənilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur

Ermənilərin əcdadları güman edilən qəbilələrin köç saldıqları Yuxarı Fərat vadisi sonralar Urartu dövlətinin, Midiya (Mada) imperiyasının və İran-Əhəməni şahlığının tərkibinə daxil olmuşdur. Əhəməni şahlığının süqutundan sonra Balkan yarımadasından Kiçik Asiyaya köçüb gəlmiş və erməni tarixçilərinin "erməniləşdirdiyi", əslində isə ermənilərin əcdadları olduğu güman edilən (!) qəbilələrin yuxarı Fərat vadisində kiçik bir knyazlığı yarandı. Və zaman keçdikcə regiondakı siyasi hadisələrdən istifadə edərək tədriclə güclənən bu knyazlıq (tarixşünaslıqda "erməni çarlığı" da adlandırılır — müəllif) mənşəcə parfiyalı olan (yəni, erməni olmayan!) II Tiqranın (e.ə.95–55) hakimiyyətinin əvvəllərində qonşu ölkələrə (Kiçik Asiyanın qərbinə və Mesopotamiyaya doğru, yəni, Şərqə tərəf — Azərbaycana doğru yox!!!) işğalçı yürüşlər edərək, qısa bir müddət ərzində öz hakimiyyəti altında olan ərazini genişləndirə bildi. Lakin e.ə.66-cı ildə Roma sərkərdəsi Pompey II Tiqranın hərbi qüvvələrini darmadağın etdikdən sonra, Kiçik Asiyanın şərqində mövcud olmuş bu knyazlıq müstəqil dövlət kimi tarix səhnəsindən silinib getmişdir.

Kiçik Asiyanın şərqində ermənilərin yenidən siyasi səhnəyə gəlməsi xristian dininin meydana gəlməsi və yayılması dövrünə təsadüf edir.

Xristianlığı qəbul etdikdən bir müddət sonra vahid xristian kilsəsindən üz döndərən ermənilər təriqətçi monofizitlərin tərəfinə keçdilər və özlərinin əlahiddə Qriqorian kilsəsini yaratdılar. Qriqorian kilsəsi, artıq erməni dövlətinin mövcud olmadığı şəraitdə, pərakəndə erməni icmalarının təkcə dini deyil, eyni zamanda, siyasi himayəçisi funksiyasını da yerinə yetirməyə başladı.

Qriqorian kilsəsinin idarə etdiyi ermənilər bu vaxtdan başlayaraq, öz mövqelərini qoruyub saxlamaq və təcavüzkar məqsədlərinə nail olmaq üçün şəraitin dəyişməsindən istifadə edərək, başqa sözlə "küləyin istiqamətindən" asılı olaraq həmişə daha güclü xarici qüvvəyə sığınmaq yolunu tutdular. Belə ki, ermənilər Xilafət işğalları zamanı Bizansa qarşı Ərəb xəlifələri ilə sövdələşməyə girdilər. Ərəb xəlifələri, bunun müqabilində, Bizansa qarşı təriqətçi-monofizit erməniləri müdafiə etdilər. Beləliklə, Qriqorian kilsəsi öz təsir dairəsini genişləndirmək və keçmiş erməni knyazlığını dirçəltmək üçün ilk dəfə ərəb işğalları dövründə fəallaşdı.

Qədim Erməni çarlığı

Əhəməni dövlətinin son dönəmində Arminiya satraplığının önəminin artdığı müşahidə olunur. Əhəməni dövlətini Makedoniyalı İskəndər tərəfindən süqut etdirilməsindən (e.ə.331-ci il) sonra bölgədə biri Şimali Araz hövzəsində, digəri Elazığ bölgəsində iki krallıq meydana çıxır. Hər iki dövlət Ellinist dövlətlərlə yaxın əlaqələr qururlar.

E.ə. I əsrin əvvəlində Selevkilər dövlətinin süqutu ilə erməni çarı II Tiqran (e.ə.96–55)ərazilərini Yuxarı Mesopotamiya və Suriyaya doğru genişləndirmə siyasəti yürütdü və bu günkü Livanın cənubuna qədər olan ərazini işğal etdi. II Tiqran ölkənin paytaxtını Diyarbəkir şəhəri yaxılığında saldırdığı Tiqranakert şəhərinə köçürdü. Lakin Roma imperiyası ərazidə güclü bir dövlətin yaradılmasına göz yuma bilməzdi. Qney Pompeyin komandanlığı altında Roma və Ermənistan hökmdarları arasında olan döyüşdə II Tiqran məğlub edildi və işğal etdiyi ərazilərdən geri çəkilməyə məcbur oldu.

E.ə.I minillikdən b.e. IV yüzilliyinə kimi Erməni dövlətinin ərazisi Roma-Parfiya və Bizans-Sasani dövlətlərinin müharibə yeri olub. Erməni çarları tez-tez mübarizə aparan qüvvələr tərəfindən budəyişdirilirdi. Dövlətin zəiflədiyi bir dövrdə yerli bəy xanədanlıqları güclənir və müstəqilliyə can atırdılar. Ən önəmli xanədanlıqlar Muşda Mamikonyanlar, Qarsda Qamsaraqanlar, İspir,Qars, Ardanuç və Muşda Baqratunilər, Başqala və Vanda Ardzunilər, Gevaşda Rştunilər, Təkmanda Vahevunilər, Ərçişdə Abahunilər, [[Malazgirt]]də Knunilər idi.

387-ci ildə uzun çəkişmələrdən sonra nəhayət Erməni dövlətinin ərazisi Bizans və Sasani dövlətləri arasında bölündü və ərazi 300 ilə yaxin Bizans-Sasani sərhəddini təşkil etdi. Bizans tərəfindən götürülən Arminiya torpaqları Bizansın təyin etdiyi bəylər (əksər hallarda erməni nakhararlarından təyin olunurdu) tərəfindən, Sasanilərin tərkibinə qatılan kiçik bir ərazi isə Sasanilərin təyin etdiyi canişinlər (vostikan) tərəfindən idarə olunmağa başladı. 451-ci ildə erməni bəyi Vardan Mamikonyan tərəfindən Sasanilərə

Orta əsrlər dövrü

Erməni ölkəsi 640–653-cü il yürüşlərindən sonra Ərəb Xilafətinin tərkibinə qatıldı. Lakin Xilafət digər bölgələrdən fərqli olaraq bu ərazilərdə ərəbləşdirmə və İslamlaşdırma siyasəti yeritməyərək erməni bəylərinə böyük azadlıqlar verdi.

Abbasilər xilafətinin zəiflədiyi bir dövrdə, Bizansın ermənilərə yaxınlaşma təhlükəsi yarandığı bir vaxtda Abbasi xəlifələri də əsasən Xilafət tərəfdarı kimi tanınan Baqratunilər və Ardzunilərə böyük önəm verməyə başlamışdılar. Məhz bu dövrdə xəlifə Harrun Ər Rəşid Baqratunilərdən "Ətyeyən" ləqəbi ilə tanınan Aşotu erməni əmiri təyin etmişdi. Onun nəvəsi olan II Aşot Baqratuni isə 886-cı ildə "Şahənşahi ərmən" adı ilə erməni tacını qəbul etmişdir. Qars və Ani şəhərlərində hökmdarlıq edən Baqratunilərlə yanaşı Gevaş və Ağdamar adasında hökmdarlıq edən Ardzunilər də erməni tacına iddia edirdilər. Nəticədə hər iki dövlət daxili çəkişmələr səbəbiylə dağılmışdı. Lakin hər iki dövlətdən bəzi mədəniyyət abidələri qalmışdır. Ağdamar adasındakı Surp Xaç Klisəsi belə abidələrdəndir. Malazgirt döyüşündən sonra Anadoluda Bizans hökmranlığının zəifləməsi ilə bəzi erməni bəyləri müstəqillik qazansalar da, türklərin əraziyə gəlişi ilə onlara tabe olmuşlar. Yalnız Kilikiya (Çuxurova) bölgəsində Sis və Anavarza qalalarında yerləşən Kilikiya çarlığı (Rupenyan bəyliyi) 300 ilə yaxın bir müddətdə öz müstəqilliyini saxlamışdı.

Türklərdən asılılıq dövrü

Erməni olkəsi 11-ci əsrdən etibarən AnadoluAzərbaycanda qurulan müxtəlif imperiyaların tərkibinə daxil olmuşdur. Məhz bu dövrdə bir çox erməni yaşayış yerləri əvvəlcə monqolların yürüşləri, sonralar isə Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı dağılmış və ya tərk edilmişdir.

XV əsrdə Ağqoyunlular ermənilərdən osmanlılar əleyhinə istifadə etmək məqsədi ilə Erməni Kilsəsini müdafiə siyasəti yürüdərək 1441-ci ildə Erməni Katolikosluğunu Qərbi Azərbaycana (indiki Ermənistan Respublikası) – Üçmüədzin ərazisinə köçürmüşdür. Bu ərazilərin tarixi sakinləri olan Qar-qar (Gər-gər) türkləri isə sıxışdırılmışdı. Fateh Sultan Məhmədin 1476-cı ildə İstanbulda Erməni Patrikilyi qurdurmasıyla Ağqoyunlu və Osmanlı imperiyaları arasında bu sahədə də rəqabət aparıldığını görürük.

1606-cı ildə Səfəvi şahı I Şah Abbas İsfahan yaxınlığında Yeni Culfa yaşayış yeri saldıraraq Anadoludan, xüsusilə də Qarsdan köçürdüyü 150 mindən artıq ermənini burada məskunlaşdırdı. Bu dövrdən etibarən Yeni Culfa İstanbul ilə birgə dünyada erməni mədəniyyətinin iki mühüm mərkəzindən biri kimi tanınır.

Ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi

Son iki əsrdə xalqımıza qarşı erməni millətçiləri tərəfindən məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən etnik təmizləmə, soyqırımı və təcavüzkarlıq siyasəti Azərbaycan tarixinin faciələrlə, o cümlədən qanlı hadisələrlə dolu çox ağrılı mərhələlərini təşkil edir. Bu millətçi-şovinist siyasətin əsas məqsədi azərbaycanlıları öz tarixi torpaqlarından qovmaqla əzəli Azərbaycan ərazilərində ermənilərin uydurduqları "Böyük Ermənistan" dövləti yaratmaq olmuşdur. Tarixi faktlar göstərir ki, strateji baxımdan mühüm əhəmiyyətə malik olan Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin dağlıq hissəsinə İrandan və Türkiyədən çoxlu sayda erməni əhalisinin köçürülməsinə XIX əsrin əvvəllərində başlanmışdır. Bu dövrdə regionun zəngin təbii sərvətləri üzərində nəzarəti ələ keçirmək istəyən çar Rusiyası XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Türkiyə və İrana qarşı müharibə apararkən "erməni amili"ndən siyasi alət kimi istifadə etmişdir. XIX əsrin əvvəllərində Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı P.D.Sisianov Gəncəni tutduqdan sonra, 1805-ci il 22 may tarixli, 19 nömrəli raportunda yazırdı ki, Qarabağ özünün coğrafi mövqeyinə görə Azərbaycanın, eləcə də İranın qapısı hesab edilir, buna görə də onu itaətdə saxlamalı və burada mövqeyimizi möhkəmlətməyə daha çox cəhd göstərməliyik. Belə bir məqsəd tezliklə həyata keçirildi. 1805-ci il mayın 14-də Qarabağ xanı İbrahim xanla general Sisianov arasında müqavilə imzalandı.Qarabağ xanlığı Rusiyanın tərkibinə daxil olan kimi P.D.Sisianov dərhal Qarabağda çarizmin mövqeyini möhkəmlətmək üçün Cənubi Qafqazın digər əyalətlərindən erməniləri bura köçürməyə başladı. Qarabağ əhalisinin sayı və etnik tərkibi haqqında ətraflı məlumat verən mühüm sənəd olan və çar məmurları Yermolov və Mogilyovski tərəfindən tərtib edilən "Qarabağ əyalətinin təsviri"nə görə, 1823-cü ildə Qarabağ əyalətində 20 min 95 ailə, o cümlədən 15 min 729 azərbaycanlı və 4 min 366 erməni ailəsi olmuşdur. Yəni, hələ 1823-cü ilə qədər Qarabağa köçürülən ermənilərin hesabına əyalətdə erməni ailələrinin sayı artıb 4 min 366-ya çatmışdır. Qarabağın dağlıq hissəsində erməni əhalisinin xeyli dərəcədə çoxaldılması XIX əsrin 20-ci illərində, xüsusilə Cənubi Qafqazın Rusiya tərəfindən işğal edilməsindən sonra baş vermişdir. 1804–1813-cü, 1826–1828-ci illər Rusiya-İran və 1828–1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibələrinin gedişində, həm də sonralar ermənilərin İran, Türkiyə və Cənubi Azərbaycandan kütləvi surətdə Cənubi Qafqaza, o cümlədən Qarabağa köçürülməsi nəticəsində burada onların sayı ilbəil artmağa başladı. Çar Rusiyasının Qafqazı işğal etməsini N.N.Şavrov açıq söyləyir və bu məqsədlə həmin əraziyə ilk dəfə başqa millətlərin köçürülməsini yazırdı: "Biz müstəmləkəçilik fəaliyyətimizə Qafqaza rus əhalisinin deyil, xaricilərin köçürülməsindən başladıq. Vətəndə arzuedilməz ünsürlər sayılan bu kolonistlərdən Tiflis və Yelizavetpol (Gəncə) quberniyalarında koloniyalar yaratdıq. Onlara ən yaxşı torpaqlar ayrıldı və müxtəlif imtiyazlar verildi". Qarabağın dağlıq hissəsinə əvvəlcə rəsmən 124 min, daha sonra isə qeyri-rəsmi olaraq xeyli erməni köçürülmüşdür. Ümumiyyətlə, 1828–1830-cu illər ərzində Qarabağın dağlıq hissəsinə 200 mindən çox erməni köçürülmüşdür. Bu faktları N.N.Şavrov belə təsvir edir: "1828–1830-cu illər müharibəsi qurtarıqdan sonra biz 40 mindən çox İran və 84 min Türkiyə ermənisini köçürüb onları, demək olar ki, ermənilər yaşamayan Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında, Tiflis, Borçalı, Axalsix, Axalkələk qəzalarının ən yaxşı dövlət torpaqlarında yerləşdirdik. Onların məskunlaşması üçün 200.000 desyatindən çox xəzinə torpağı ayrılmış və habelə bu məqsədlə müsəlmanlardan 2 milyon manatlıqdan çox xüsusi sahibkar torpağı satın alınmışdı. Həmin ermənilər Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi (Qarabağın dağlıq hissəsi nəzərdə tutulur) və Göyçə gölünün sahillərində məkunlaşdırıldılar. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, rəsmi olaraq köçürülən 124 min ermənidən başqa, buraya qeyri-rəsmi köçənlərlə birlikdə onların sayı 200 min nəfərdən çoxdur". Bu fakt onu göstərir ki, köçürülən ermənilər, əsasən ermənilər yaşamayan və ya az erməni yaşayan ərazilərdə yerləşdirildilər. Buradan belə məlum olur ki, XIX əsrin əvvəllərinə, xüsusilə Türkmənçay müqaviləsinə qədər Azərbaycanın Gəncə və İrəvan quberniyalarında ermənilərin sayı çox az olmuşdur. Beləliklə, Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı iki ildə çar Rusiyasının himayədarlığı nəticəsində ermənilər Azərbaycanın müxtəlif yerlərində, o cümlədən Qarabağın dağlıq hissəsində məskunlaşmağa nail oldular. Çarizmin ermənilərə olan bu himayədarlığı sonrakı illərdə də özünü göstərirdi. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvələrində Cənubi Qafqaza ermənilərin köçürülməsi davam etdirildi. Təkcə 1896-cı ildən 1908-ci ilədək – 13 ildə Zaqafqaziyaya 400 min erməni köçürülmüşdü. Bu barədə N.N.Şavrov yazır: "1896-cı ildə general-adyutant Şeremetyev Zaqafqaziyada yaşayan ermənilər haqqında məlumatında onların sayının 900 min nəfər olduğunu göstərmişdir. 1908-ci ildə isə onların sayı 1 milyon 300 min nəfərə çatmışdır, yəni bu müddət ərzində ermənilər 400 min nəfərdən artıq çoxalmışlar. Hal-hazırda Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min ermənidən 1 milyon nəfəri diyarın köklü sakinləri deyil. Onları buraya biz köçürmüşük". Ümumiyyətlə, Qarabağın dağlıq hissəsinə ermənilərin köçürülməsi bölgədə demoqrafik vəziyyətə ciddi təsir göstərdi. 1897-ci ildə əhalinin siyahıya alınması zamanı Qarabağda yaşayan 54 min 841 ailədən 29 min 350-sinin azərbaycanlı, 18 min 616-sının isə erməni ailəsi olduğu bildirilir. 1917-ci ildə isə Qarabağda ermənilərin sayı gəlmələrin hesabına artaraq ümumi əhalinin 46 faizini, azərbaycanlılar isə 51 faizini təşkil etmişdir. 1917-ci ilin "Kavkazski kalendar" məcmuəsinin yazdığına görə, Qarabağda 199 min azərbaycanlı (58,3 faiz) və 142 min erməni (41,7 faiz) yaşayırdı. Göründüyü kimi, çar Rusiyasının himayəsi sayəsində süni surətdə ermənilərin mərhələ-mərhələ köçürülüb Qarabağda yerləşdirilməsinə baxmayaraq, azərbaycanlılar həmin torpaqların əzəli sakinləri olmaqla yanaşı, bütün dövrlərdə çoxluq təşkil etmişlər. "Kavkazski kalendar"ın salnamələrində verilən statistik məlumatlar sübut edir ki, Ermənistanın indiki ərazisində də əvvəllər azərbaycanlılar ermənilərdən xeyli çox olmuşdur. Məsələn, 1886-cı ildə Gəncə (Yelizavetpol) quberniyasının Zəngəzur qəzasındakı 326 kənddən 154-ü azərbaycanlı kəndi (45,7 faiz), 91-i kürd kəndi (27,8 faiz) və yalnız 81-i erməni kəndi (24,8 faiz) olmuşdur. 1889-cu ildə Zəngəzur qəzasının azərbaycanlı əhalisi ermənilərdən 1500 nəfər çox olmuşdur. 1897-ci ildə isə Zəngəzurun əhalisi 142 min nəfər olmuşdur ki, onlardan 71,2 mini (50,1 faiz) azərbaycanlı, 63,6 min nəfəri isə (44,8 faiz) erməni olmuşdur. Ermənistan Mərkəzi Statistika İdarəsinin 1962-ci ildə nəşr olunmuş statistik məcmuəsində göstərilir ki, 1831-ci ildə İrəvan şəhərinin 18 min 766 nəfər əhalisinin 15 min 992 nəfəri, 1866-cı ildə isə 27 min 246 nəfərdən 23 min 627 nəfəri azərbaycanlı olmuşdur (yəni əhalinin 85,2 faizi). Z.Kirokodyanın 1932-ci ildə İrəvanda nəşr olunmuş "Sovet Ermənistanının əhalisi 1831–1931″ kitabında da qeyd edilir ki, İrəvan quberniyasının İrəvan, Eçmiədzin, Yeni Bəyazid, Aleksandropol qəzalarında, Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur və Qazax-Dilican qəzalarında, Tiflis quberniyasının Lori-Pəmbək (Borçalı mahalı) qəzasında 2310 yaşayış məntəqəsindən 2000-i azərbaycanlılara məxsus olmuşdur. İrəvanda yaşayan 10 min nəfər əhalinin 7 min nəfəri azərbaycanlı olmaqla yanaşı, eləcə də xanlığı idarə edən 40 nəfərin hamısı azərbaycanlılar olmuşdur. İrəvan quberniyasının 1920-ci ilədək Azərbaycanın tərkibində olan qəzalarında, xüsusilə İrəvan qəzasında azərbaycanlı əhalinin sayı xeyli çox olmuşdur. Məsələn, qəzada olan 99 min nəfərdən 62,6 mini azərbaycanlı (66 faiz), 36,4 min nəfəri erməni (34 faiz) olmuşdur. İrəvan quberniyasının Eçmiədzin, Yeni Bəyazid, Sürməli qəzalarında isə azərbaycanlılar əhalinin üçdə birini təşkil etmişdir. 1916-cı il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, bu ölkələrdə əhalinin etnik tərkibi yenə azərbaycanlıların xeyrinə çoxluq təşkil edirdi. İrəvan qəzasında 74,2 min nəfər və ya 48 faiz, Zəngəzur qəzasında 119,5 min və ya 53,3 faiz, Yeni Bəyazid qəzasında 50,7 min nəfər, Sürməli qəzasında 45 min nəfər azərbaycanlı olmuşdur. Bu rəqəmlər əyani surətdə sübut edir ki, XIX və XX əsrlərin əvvəllərində indiki Ermənistanın ərazisində yerli əhali olan azərbaycanlılar əksəriyyət təşkil etmişlər. Erməni millətçiləri XIX əsrin sonlarında – 1885-ci ildə Marseldə "Armenakan", 1887-ci ildə Cenevrədə "Qnçaq", 1890-cı ildə isə Tiflisdə "Daşnaksütyun" partiyalarını yaratdılar. Bundan sonra, ermənilərin "Böyük Ermənistan" yaratmaq iddiaları yeni mərhələyə qədəm qoydu.

Erməni Reformasiya hərəkatı və millətçiliyin təşəkkülü

Osmanlı erməniləri arasında Qərbləşmə və reformasiya hərəkatı 18-ci əsrin əvvəllərindən geniş vüsət aldı. 1701-ci ildə Sivaslı Mkhitar Vartabedin rəhbərliyi ilə başlayan reformasiya qız və oğlanlar üçün müasir məktəblər açılması, qədim kilsə ermənicəsinin xalq dilinə yaxınlaşdırılması, Qərb dillərindən kütləvi kitabların tərcüməsi və s. məsələləri hədəf qoymuşdu. Erməni Reformasiya hərəkatı 1860-cı ildə Sultan Əbdülməcidin elan etdiyi "Erməni milləti nizamnaməsi" ilə ən yüksək zirvəsinə çatdı. Bu nizamnamə ilə qurulan "Erməni Millət Məclisi" sonradan Osmanlıda "Qanuni-Əsasi" ilə qurulan "Məbusan Məclisi"nə də örnək olub. 1856-cı il "İslahat fərmanı" ilə ermənilər artıq Osmanlıda yüksək dövlət vəzifələri tutmağa başladılar.

Ermənilərin ilk sosialist və inqlabçı təşkilatı olan "Xıçnaq" İsveçrənin Cenevrə Universitetinin tələbəsi Avedis Nazarbekyan tərəfindən qurulmuşdu. 1890-cı ildə Tiflisdə Xristofor Mikaelyan, Stefan Zoroyan və Simon Zarayan tərəfindən qurulan "Daşnaqsütyun" tezliklə Rusiyadan yardım görərək Osmanlını parçalama və Azərbaycanı işğal fəaliyyətinə başladı. 1895-ci ildə "Daşnaqsütyun"un rəhbərliyi ilə təşkil olunmuş Anadolu üsyanı Sultan II Əbdülhəmid tərəfindən yatırıldı və bu hadisə Qərb və erməni mənbələrində I Erməni Qətliamı olaraq qiymətləndirildi. Əbdülhəmid səltənətinin son dövründə "Daşnaqsütyun" türk "İttihad və Tərəqqi" təşkilatı ilə birgə hərəkət etmişdi. Lakin sonradan müttəfiqlər arasında nifaq düşmüşdü.

Ermənistan Respublikasının yaradılması

1828-ci il 10 fevralda Rusiya və Qacarlar imperiyası arasında bağlanan Türkmənçay sülh müqaviləsi Azərbaycanın bölünməsi ilə yanaşı ermənilərin Azərbaycanda məskunlaşdırılmasını da nəzərdə tuturdu. Müqaviləyə əsasən Türkiyəİrandan ermənilər Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ ərazisinə köçürüldü. Rusiyanın erməniləri köçürməkdə məqsədi iki türk dövlətini bir-birindən ayrı salmaq idi. Sonradan Rusiya imperiyasının məqsədyönlü siyasəti nəticəsində ərazidə ermənilərin sayı daha da artırıldığı halda azərbaycanlılar öz yurdlarını tərk etməyə məcbur edildi. Beləliklə, Rusiya imperiyası dağıldığı zamanda artıq bölgədə önəmli bir sayda erməni vardı. Lakin azərbaycanlılar hələ də üstünlüyü saxlayırdılar. Çar Rusiyasından qurtulan digər xalqlar kimi ermənilər də öz milli hökumətlərini qurmaq istədilər. Lakin onların Qərbi Azərbaycan ərazisində məskunlaşdırıldığı yerlər pərakəndə və az idi. Buna görə də erməni ziyalıları Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamentinə müraciət edərək İrəvan mahalının onlara güzəştə gedilməsini xahiş etdilər. Yenicə qurlmuş və çətin dövrlərini yaşayan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti əhalisinin 86 faizini azərbaycanlıların təşkil etdiyi İrəvan nahiyyəsini ermənilərə güzəştə getməyə məcbur oldu. Lakin qarşılığında ermənilər Zəngəzur və Qarabağa olan iddialarından əl çəkməli idilər. Əgər gələcəkdədə belə bir iddia irəli sürülərsə AXC müqavilənin imzalanmasından keçən 100 il ərzində İrəvan nahiyyəsini geri almaq hüququnu saxlayırdı (Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir və bu hüquq indi ona məxsusdur). Sovet dövründə Azərbaycanın Zəngəzur, üstəlik Göyçə bölgələri də Ermənistana verildi. Müstəqillik qazandıqdan sonra(1991) isə ermənilər Qarabağı işğal etdilər.

Soyqırımı iddiaları

1914-cü ildə I. Dünya Müharibəsindən öncə Osmanlı İmperiyasında siyahıya almaya görə bütün imperiya əhalisi 18.520.016 nəfər, İstanbul daxil bütün imperiya ərazisində yaşayan qriqoryan və katolik ermənilərin sayı 1,23 milyon olmuşdur (Qeyd: Qriqoryan ermənilər 1.162.169 nəfər olmaqla). Erməni kilsəsinin vergi qeydlərinin 1913-cü il statistikasına görə bu rəqəm 1.916.000-dir. Qərb mənbələrində isə bu rəqəm 1.600.000 ilə 1.800.000 arasında dəyişir. Cümhuriyyət dövrünün ilk siyahıya almasında (1927) Türkiyədəki ermənilərin sayı 100.000 olaraq göstərilib. Birinci Dünya Müharibəsi dövründə həyata keçən bu böyük say dəyişikliyi erməni mənbələrində adətən Mezu Yeğern (Böyük fəlakət) və ya Çart (Qırım) olaraq adlandırılır və müasir erməni tarixinin dönüş nöqtəsi olaraq qiymətləndirilir. 1965-ci ildən sonra müxtəlif ölkələrdəki erməni diasporaları təbliğat işi apararaq bu hadisəni Erməni soyqırımı kimi tanıtmağa çalışırlar. Lakin tarixi sənədlərdən bəllidir ki, Osmanlıdakı ermənilərin sayının azalmasının səbəbi onların öldürülməsi deyil, Livan, Suriya və digər ərazilərə köçürülməsidir. Hazırda da bu ərazilərdə ermənilər kütləvi şəkildə yaşamaqdadır.

Məşhur ermənilər

Qeydlər

  1. AzStat–ın məlumatına görə: 1989-cü il əhalinin siyahıyaalınmasının yekunları əsasında aparılan ekspert hesablamalar nəticəsində Dağlıq Qarabağ regionunda yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 120086 nəfər (kişilər 57904, qadınlar 62182) təşkil edib. 2009-cu ildə keçirilən sonuncu əhalinin siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən, Dağlıq Qarabağ istisna olmaqla ölkənin digər ərazilərində yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 220 (kişilər 17, qadınlar 203) nəfər olub. (Bax)

İstinadlar

  1. Institute for Armenian Research (ERAREN) :The Armenian Community of France and Turkey: Propaganda and Lobbyism
  2. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East/Jamie Stokes, editor; Anthony Gorman and Andrew Newman, historical consultants.Includes bibliographical references and index. ISBN 978-0-8160-7158-6 (hardcover : alk. paper),ISBN 978-1-4381-2676-0 (e-book). An imprint of Infobase Publishing 132 West 31st Street New York NY 10001 in the United States of America, 2009.: Contents: Entries A to Z: Armenians, page 66
  3. National Statistical Service of the Republic of Armenia
  4. Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" — Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года: Национальный состав населения Российской Федерации
  5. United States Federal Statistics : • Bureau of the Census (2000 census)
  6. Интернет-портал "Армяне в мире": Armeninan population in the world
  7. Statistical centre of Iran - (2006)
  8. Narodowy Spis Powszechny 2011 (Polish Census of 2011)
  9. Statistics Georgia : population census 2002
  10. Joshua Project – Unreached Peoples of the World : Armenian of Syria
  11. Ermeni Araştırmaları Enstitüsü (ERAREN) :Lübnan'da Ermeni Diasporası
  12. Population statistics of Eastern Europe:Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census
  13. Численность и состав населения Украины по итогам Всеукраинской переписи населения 2001 года
  14. Milliyet Gazetesi: Dışişleri: Azınlık sayısı 89 bin (haberin yayınlanma tarihi: 12 Aralık 2008)

    Dışişleri Bakanlığı tarafından TBMM’ye gönderilen rapora göre, Türkiye’de toplam 60 bin Ermeni, 25 bin Musevi ile 3–4 bin civarında Rum asıllı vatandaş yaşıyor ve bunlara ait 270 ibadethane bulunuyor

  15. Joshua Project – Unreached Peoples of the World : Armenian of Jordan
  16. Population statistics of Eastern Europe:Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census
  17. The United Nations Statistics Division
  18. Сайти расмии Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон:Ҷилди 3. Ҳайати миллӣ ва донистани забонҳо, шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон 2017-01-13 at the Wayback Machine
  19. Hürriyet Gazetesi: 100 bin Ermenistan vatandaşı için son 13 gün (haberin yayınlanma tarihi: 12 Ocak 2012)

    Erdoğan, Mart 2010 'da BBC'ye verdiği bir demeçte, Türkiye'de kaçak olarak çalışan 100 bin kadar Ermenistan vatandaşından bahsetmiş, Ermenistan tasarısı nedeniyle yaşanan krizlerin "Ermenistan'a zarar vereceğini" vurgulamış, gerekirse Türkiye'de yaşayan 100 bin Ermenistan vatandaşının sınırdışı edilebileceğini vurgulamıştı. Başbakan, "Bakın benim ülkemde 170 bin Ermeni vatandaş var; bunların 70 bini benim vatandaşımdır. Ama yüz binin Ermenistan vatandaşını biz ülkemizde şu anda idare ediyoruz. E ne yapacağım ben yarın, gerekirse bu yüz binine 'Hadi siz de memleketinize' diyeceğim; bunu yapacağım. Niye? Benim vatandaşım değil bunlar… Ülkemde de tutmak zorunda değilim" demişti.

  20. Encyclopædia Iranica :ARMENIANS OF MODERN IRAN
  21. United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) — The UN Refugee Agency :Core document forming part of the reports of States Parties : Iran (Islamic Republic of). 30.06.1998. HRI/CORE/1/Add.93. (Core Document)
  22. The Middle East and North Africa 2003
  23. UNESCO :"Education for all"-2000–2006 Islamic Republic of Iran 2010-07-05 at the Wayback Machine
  24. Центр Льва Гумилева — Современное евразийство :Армянская община Сирии под угрозой
  25. Информационный Центр газеты армян России "Еркрамас" :Около 40% армян, проживавших в Ираке, покинули эту страну с начала войны в 2003 году – ТВ 2012-04-19 at the Wayback Machine
  26. Official site of the Central Administration for Statistics — Presidency of the Council of Ministers in Lebanon :Lebanon in Figures 2008 gathers number of social and economic indicators: About Lebanon, Population, Education, Employment, Tourism, Consumer Price Index, National Accounts. Last Updated (Monday, 12 July 2010 09:32)
  27. Интернет-портал "Армяне в мире": Армяне в Египте 2013-01-07 at the Wayback Machine
  28. Интернет-портал "Армяне в мире": Арман Акопян. Армяне в Судане 2013-01-07 at the Wayback Machine. "Ноев ковчег", № 20 2011.
  29. Интернет-портал "Армяне в мире": Арман Акопян. Об истории формирования армянской общины Бразилии[ölü keçid]. "Ноев ковчег", № 18, октябрь 2012
  30. Z.Bunyadov "O вынужденным диалоге Геворга Емина".
  31. Tahirə Bünyadova. Сильнее смерти. Bakı: Elm, 2002, səh. 235. (Ziya Bünyadovun Qevorq Eminə müraciətlə yazdığı məqalədən).
  32. Bunak V.V., Crania Armenica, M., 1927, səh. 26).
  33. (Djavaxaşvili İ.A., İstoriə qruzinskoqo naroda, Tiflisğ, 1916, səh. 11–12).
  34. Dğəkonov İ.M., Predıstoriə armənskoqo naroda, Erevan, 1968).
  35. (İ.M.Dğəkonov. Malaə Aziə i Armeniə okolo 600 q. do. n.g. i severnıe poxodı vavilonekix üarey "Vestnik drevney istorii", 1981, ¹2, s.34–63). İ.M.Dyakonovun bu məqaləsindəki bəzi fikirləri oxucuların diqqətinə olduğu kimi çatdırmağı lazım bilirəm: "Protoarməne poəvilisğ v basseyne verxneqo Evfrata v kaçestve prişloqo (a stalo bıtğ, neosedloqo skotovodçeskoqo) naroda v period qospodstva zdesğ luviyskoy i xurritsko-urartskoy üivilizaüiy … ob avtoxtonnosti protoarmənskoqo net reçi" (s.54–55). "Sleduet uçitıvatğ, çto protoarmənskie prişelğüı, po-vidimomu, sostəli v menğşinstve po sravnenii s mestnım luviyskim i xurritskim naseleniem" (s.59)
  36. Bunak V.V. "Çerepa jeleznoqo veka iz Sevanskoqo rayona Armenii — Russkiy atropoloqiçeskiy jurnal", 1928, tom XVII, vıp. 3–4). Odontologiya sahəsində aparılan tədqiqatlar da eyni nəticəni təsdiq edir: "etnik odontologiya erməni etnosunun "Qafqaz mənşəli olduğunu" təsdiq etmir" (Koçiev R.S. Zakavkazğe i Severnıy Kavkaz. — V kn.: Gtniçeskaə odontoloqiə SSSR. Moskva, 1970, s. 135, 141). Rus Qafqazşünası İ.Şopen isə daha konkret və birmənalı nəticəyə gəlmişdi: ermənilər gəlmədirlər; onlar frigiyalıların və ioniyalıların Qərbdən, yəni, Avropadan Anadolu dağlarının Şimal vadilərinə köçüb gəlmiş nəsilləridir (Şopen İ. Novıe zametki na drevnöö istoriö Kavkaza i eqo obitateley. S.-Peterburq, 1896, s.26). Bir sözlə, bütün yuxarıda göstərilənlər və digər axtarışlar "tarixin atası" Herodotun hələ eramızdan əvvəl V əsrdə yazdığı bir həqiqəti təsdiq edir: ermənilər Kiçik Asiyaya Qərbdən — Avropadan köçüb gəlmişlər; onlar frigiyalıların nəsilləridir (Qerodot. İstoriə v devəti kniqax. I: 180, 194; III: 93; V: 49, 52; VII: 73).
  37. Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830–1914), Tarih Vakıf Yurt Yayınları, İstanbul, 2003, sayfa 226–227; bir çok kaynaktan aktaran DİE, Cilt 2, sayfa 46.

Mənbə

  • Ermeni Araştırmaları Enstitüsü
  • [1] İspaniyada 2005-ci il siyahıya almasına əsasən 7,863 nəfər erməni yaşayır.
  • Fəridə Məmmədova İstoriya Kavkazskie Albaniya i Albanı 1-ci cild
  • Vahan Kurkijyan-A History of Armenia
  • James B Minahan, Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States

Xarici keçidlər

  • Encyclopædia Iranica :ARMENIA AND IRAN iv. Iranian influences in Armenian Language
  • Хаджар Вердиева, Рауф Гусейнзаде. "Родословная" армян и их миграция на Кавказ с Балкан. "Е1m", Баку, 2003, стр. 168. 2012-12-09 at the Wayback Machine

ermənilər, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, səhifənin, neytr. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Bu sehifenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirler oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Ermeniler erm հայեր Qafqaz ve Yaxin Serqde xalq Ozlerini Hay olkelerini Hayastan adlandirirlar Ermenistan ehelisin esasini teskil edirler Bundan elave Iran Turkiye Livan Suriya ve Azerbaycanda da meskunlasmislar Saylari 2010 cu ile olan texminlere esasen 6 8 milyon neferdir Ermenistandanki ermenilerin sayi resmi reqemlere gore 3 milyona yaxindir Turkiyede ermenilerin sayi muxtelif menbelere gore 35000 ile 50000 arasinda olub demek olar ki hamisi Istanbul ve etrafinda yasamaqdadir Azerbaycanda ise texminen 120 3 min ermeni yasamaqdadir onlarin demek olar ki hamisi Dagliq Qarabag ve onun etrafindaki isgal olunmus rayonlarda meskunlasmisdir 19 cu esre kimi ekseriyyeti Osmanli Imperiyasi ve Iranda yasayan ermeniler bu dovrden sonra muxtelif sebeblerden dunya olkelerine sepelenib ve bu sepelenme neticeside dunyanin muxtelif olkelerinde yasayan ermeni topluluqlarina ermeni diasporasi adi verilib Ermeni diasporasinin en guclu oldugu olkeler ABS Rusiya ve Fransadir Iran ve Turkiyedeki ermeniler ozlerini diaspora saymirlar Dindarlari esasen Ermeni Qriqorian kilsesine etiqad edir veErmenilerՀայ hay Moisey Xorenli V Leo Narekatsi III Trdat Xacatur Abovyan Ivan Ayvazovski Komitas TumanyanXacaturyan Saroyan Sarl Aznavur SerQareqin Njde Andranik Ozanyan Saumyan Kim KardasyanUmumi sayi8 000 000 1 10 000 000 2 Yasadigi erazilerErmenistan 2 945 354 3 Rusiya 2 582 000 4 ABS 1 000 000 5 Fransa 800 000 6 Iran 340 415 7 Polsa 50 000 8 Gurcustan 209 929 9 Suriya 100 000 10 Livan 256 214 11 Argentina 230 000 6 Azerbaycan 120 306 12 Ukrayna 99 9 13 Turkiye 60 000 14 Iordaniya 4 300 15 DiliErmeni diliDiniXristianliq Qriqorian Katolik ProtestantliqErmeni paqanizmiQohum xalqlarHemsinliler Mundericat 1 Meskunlasma areallari 1 1 Azerbaycan 1 2 Gurcustan 1 3 Rusiya 1 4 Tacikistan 1 5 Fransa 1 6 Turkiye 1 7 Iran 1 8 Suriya 1 9 Iraq 1 10 Livan 1 11 Misir 1 12 Efiopiya 1 13 Sudan 1 14 Braziliya 2 Ermeni dili 3 Dini mensubiyyet 4 Tarix 4 1 Ermenilerin antropoloji xususiyyetleri 4 2 Qedim Ermeni carligi 4 3 Orta esrler dovru 4 4 Turklerden asililiq dovru 4 5 Ermenilerin Cenubi Qafqaza kocurulmesi 4 6 Ermeni Reformasiya herekati ve milletciliyin tesekkulu 4 7 Ermenistan Respublikasinin yaradilmasi 5 Soyqirimi iddialari 6 Meshur ermeniler 7 Qeydler 8 Istinadlar 9 Menbe 10 Xarici kecidlerMeskunlasma areallari Redakte Esas meqale Ermeni diasporuAzerbaycan Redakte Dovlet ErmenistanKralliga namized Kipr krali Yanusun 1398 1432 toremeleri Sahzade Carlz Antoin Sahzade Viktor EmmanuelYasadigi eraziler Dagliq Qarabag Azerbaycan Abxaziya ve Samtsxe Cavaxeti Gurcustan Parlamentde ve hokumetde istirak Livan hal hazirda Dasnaksutun Herbi teskilat Sehid Nubar Ozanyan destesi Suriya Ermeni dilinin statusu Resmi status Kipr Macaristan Iraq Polsa Ruminiya UkraynaQeyi resmi status Gurcustan tehsil dili Livan ABS Kaliforniya Esasen terk etdikleri eraziler Turkiye Azerbaycan NaxcivanTarixi dini fealiyyet Kilikiya katolikoslugu Livan Istanbul patriarxatligi Turkiye Quds patriarxatligi Israil Diger boyuk topluluq ve ya diaspora olkeleri Rusiya ABS Fransa Iran Almaniya BraziliyaElaqeli etnik qruplar Hemsinliler Cerkez ermenileri Hayhurum Ermeni tatlarAzerbaycanin faktiki nezaretinde olan erazilerde 1999 cu il siyahiyaalinmasi zamani 659 nefer 2009 cu il siyahiyaalinmasi zamani ise 220 nefer oz etnik mensubiyyeti ermeni olaraq gostermisdir q 1 Ermenilerin Yasayis menteqesi 1999 sa 16 2009 sa 12 Baki seheri e d 378 104Sumqayit seheri e d 21 8Sirvan seheri e d 1 Gence seheri e d 32 6Mingecevir seheri e d 5 Naxcivan MR 17 6Abseron rayonu 7 4Agcabedi rayonu 2 Agsu rayonu 4Agstafa rayonu 7 6Balaken rayonu 3 Berde rayonu 6 Beyleqan rayonu 7 Celilabad rayonu 1 Daskesen rayonu 6 9Sabran rayonu 1 Gedebey rayonu 7 2Goranboy rayonu 8 2Goycay rayonu 3 Imisli rayonu 1 Ismayilli rayonu 5 Kurdemir rayonu 2 Lenkeran rayonu 5 Masalli rayonu 3 Neftcala rayonu 1 Oguz rayonu 5 Qax rayonu 5 7Qazax rayonu 7 4Qebele rayonu 7 3Quba rayonu 7 Qusar rayonu 3 Saatli rayonu 1 Sabirabad rayonu 1 Salyan rayonu 2 Samaxi rayonu 4 Samux rayonu 4 4Seki rayonu 7 Semkir rayonu 22 5Siyezen rayonu 1 Tovuz rayonu 18 4Ucar rayonu 3 Xacmaz rayonu 10 Goygol rayonu 8 5Yevlax rayonu 6 Zaqatala rayonu 1 Agdam rayonu 2 Xankendi seheri e d 43 500 43 600Kelbecer rayonu 9 794 9 794Susa rayonu 1 140 1 140Terter rayonu 23 056 23 051Xocali rayonu 12 929 12 929Xocavend rayonu 29 593 29 583Butun olke uzre 120 745 17 120 300Gurcustan Redakte Rusiya Redakte Tacikistan Redakte 21 30 sentyabr 2010 cu il umumtacikistan ehali siyahiyaalinmasina esasen 7 564 502 nefer olan olke ehalisinin 434 neferi etnik ermenilerden ibaretdir 18 Fransa Redakte Turkiye Redakte Esas meqale Turkiye ermenileri 2008 ci ile olan melumata esasen Turkiyenin texminen 60 000 ermeni kokenli vetendasi vardir 14 Bundan elave texminen 100 000 nefer Ermenistan vetendasi qeyri qanuni olaraq Turkiyede isci olaraq calismaqdadir 19 Iran Redakte Esas meqale Iran ermenileri1966 20 ci ilde aparilmis siyahiya almaya esasen 25 078 923 nefer Iran ehalisinin 108 421 20 neferi ve ya ehalinin 0 43 i ermenilerden ibaret idi Onlarin 72 121 20 neferi Tehran seherinde meskunlasmisdi 1996 ci ilde aparilmis siyahiya almaya esasen 60 055 488 21 nefer Iran ehalisinin 59 788 791 22 neferi ve ya ehalinin 99 55 21 i muselman 78 745 22 qadin 39 267 nefer kisi 39 478 nefer neferi ve ya ehalinin 0 13 i xristian esasen ermeni ve assuriyali 27 920 22 neferi ve ya ehalinin 0 05 i zerdusti 12 737 22 neferi ve ya ehalinin 0 02 i musevi 147 295 neferi ve ya ehalinin 0 25 i ise diger dinlere etiqad edenler olmusdur 22 2006 ci ilde aparilmis resmi siyahiya almaya esasen 70 495 782 neferlik Iran ehalisinin 99 43 ni muselmanlar 0 16 ni 109 415 nefer qadin 54 664 nefer kisi 54 751 nefer xristianlar 0 03 ni zerdustiler 0 01 ni museviler 0 37 ni ise diger dinlere etiqad edenler teskil edir 23 Suriya Redakte Esas meqale Suriya ermenileri2012 ci ile olan texmine esasen Suriyada 70 000 80 000 nefer dolayinda ermeni diasporu yasamaqdadir 24 Onlarin yariya qederi Heleb seherinde meskunlasibdir 2010 cu ilde onlarin bir hissesi Zengilan rayonuna getirilmisdir Iraq Redakte 2003 cu ilde ABS Iraqda herbi emeliyyatlara basladigi zaman bu olkeden 25 000 den cox ermeni yasasa da muharibenin tesiri ile olkede yasayan ermenilerin 40 e qederi diger olkelere koc etmisdir 25 2012 ci il ucun Iraqda ermenilerin sayi 15 000 16 000 nefer dolayinda qiymetlendirilir 25 Livan Redakte Esas meqale Livan ermenileri2007 ci ilin sonuna olan resmi texmine esasen Livan ehalisi 3 759 136 neferdir 26 2005 ci ile olan melumata esasen olkede 116 214 nefer ermeni yasayir 11 Onlarin 88 601 neferi qreqoryan 20 259 neferi katolik 7 354 neferi ise protestantdir 11 Ermeni toplumu Livan parlamentinde 6 qriqoryan millet vekili ile temsil olunur 11 Siyasi herbi munaqiseler ve sosial veziyyetin pislesmesi Livandaki ermeni diasporasinin ABS basda olmaqla Simali Amerikaya Avropa Birliyi olkelerine ve Avstraliyaya kocunu suretlendirmisdir bu sebebden ermeni esilli ehalinin sayi artim gostermeyerek ilden ile azalmaqdadir Misir Redakte Esas meqale Misir ermenileriBezi melumatlara esasen Misirde 2010 cu ile olan texminlere esasen 6 000 11 000 nefer arasi ermeni esilli ehali yasamaqdadir 27 Efiopiya Redakte Esas meqale Efiopiya ermenileriSudan Redakte Mexezlerde ermeniler Sudan erazisinde ilk defe XVII XVIII esrlerde xatirlanirlar 28 Bununla bele bu olkede ermeni cemiyyeti XIX esrin ikinci yarisinda formalasmaga baslamisdir 28 Enenevi olaraq ermeni cemiyyeti Sudanin Xartum Omdurman ve Qadarif seherlerinde cemlesmisdir 28 Sudanda ilk ermeni mektebi 1930 cu ilde esasen mesihi etiqadli ehaliye sahib Qadarif seherinde yaradilmisdir 28 1956 ci ilde paytaxt Xartumda Ermeni gimnaziyasi yaradilsa da 1977 c ilde merkezi hokumet terefinden baglanildi 28 1957 ci ilde Sudanda Muqeddes Qriqori ermeni kilsesi acildi 28 1965 ci ilde Sudanda ermeni diasporasinin sayi 2 3 min neferden cox idi 28 Sudanda movcud olan ermeni cemiyyetinin onemli hissesini Turkiyeden hemcinin Misir ve Efiopiyadan bura kocmus ehalinin varisleri teskil edirdi 28 Efiopiya ve Misirde oldugu kimi Sudanda da ermeniler mueyyen derecede yerli mesihi etiqadli hebes ve kopt kokenli ehali ile qaynayib qarismisdi 28 2003 cu ilde bas vermis Darfur hadiseleri zamani 300 nefer ermeni esilli ehali de oduruldu 28 Hele bu hadiseye qeder olkede millilesdirme haqqinda qanunun qebulu ile ermeniler ABS Kanada Boyuk Britaniya Misir ve Fransaya koc etmeye baslamisdilar 28 Ancaq Darfur hadiseleri ile bu koc kutlevi xarakter almis ve belelikle 2011 ci ile olan melumata esasen olkede 50 nefer ermeni esilli ehali qalmisdir 28 Qalan ehali ise 60 yaslilardan ibaretdir 28 Braziliya Redakte Braziliyanin statistika xidmetinin melumatina esasen 1885 ci ilde olkedeki ermenilerin sayi 100 neferden cox deyildi 29 Ermeni dili RedakteErmeni dili Hind Avropa dilleri ailesinde xususi bir qol teskil eden dildir Yuxari Ferat hovzesinde e e 5 ci esrden varligi haqqinda menbelerde melumat verilen bu dil b e V esrinden Ermeni elifbasi ile yaziya kocurulmusdur Din adami Mesrop Mastos 361 441 terefinden 405 cu ilde yaradilan 38 herfli bu elifba inkisaf etdirilerek gunumuze qeder istifade olunmaqdadir Mesrop Mastosun bu 38 herfi yuxusunda gorduyu revayet edilir Muasir ermeni dili merkezi Istanbul olmaqla Qerb ermenicesi ve merkezi Isfahan olmaqla Serq ermenicesine bolunur Ermenistanin resmi dili Serq ermenicesidir Qerb olkelerindeki diasporalarda yasayan ermenilerin dili Qerb ermenicesidir Buna baxmayaraq Ermenistanin tesiri ile son dovrlerde Qerb ermenileri arasinda da Serq ermenicesi yayilmaqdadir Dini mensubiyyet RedakteErmeni toplulugu revayetlere gore b e 301 ci ilnde Aydinladici leqebiyle anilan Aziz Qriqorun rehberliyi ile xristian dinini qebul etmisdir Xristianlar arasinda yayilan revayete gore ermeniler xristianligi butunlukle qebul eden ilk xalqdir Lakin merkezi Istanbul olan Bizans kilsesi ile ermeni kilsesi arasinda cixan naraziliqlar ve cekismelere gore 452 ci ilde Ermeni kilsesi kotoloik ortodoks dunyasi ile yolunu ayiraraq beynelxalq bir mezheb olaraq fealiyyet gostermeye baslayib Ermeni Apostoloik Qriqoqyan Kilsesi adini dasiyan bu kilse Qerb mebelerinde ermeni kilsesinin qurucusu Aziz Qriqoryana ithafen Qriqoryan Kilsesi kimi qeyd olunur Dier bir menbeye gorese ermeniler xristianligi 583 cu ilde qebul edibler 30 Bununla bagli Ziya Bunyadovun Gevorq Emine yazdigi mektubda deyilir Ilk defe olaraq 313 cu ilde albanlar onlardan sonra ise gurculer ve bizanslilar xristianligi qebul edibler Ermeniler ise albanlardan 270 il sonra xristian olublar 313 ustegel 270 nece eleyir Beli 583 Mehz hemin ilde ermeniler xristianligi qebul edibler ve demeli ermeni kilsesinin yaradilmasinin 1700 illiyinin qeyd olunmasi tedbirlerini hele sonraya saxlamaq lazim gelecek Bele ki bu yalniz XXIII esrde olacaq Hamiya melimdur ki Qafqazda apostol kilsesi alban kilsesi olub Hec olmasa katalikos Avraamin albanlata unvanlanan mektubunu oxu bizim ermeni taxt tacindan evvel olan alban taxt taci ve s ve i Axi ermeni kilsesi qriqoryan kilsesidir Yeni oz baslangicini Qriqoriden goturur Qriqori ise melimdur ki apostol Yeliseyin sagirdinin sagirdi olub Eger Qriqori apostol olmayibsa ermeni kilsesi nece apostol kilsesi ola biler Bax mesele bundadir 31 Demeli ermenilerin ekseriyyetinin apostolik kilsesine mesub olmagina baxmayaraq burada tarixi saxtakarliq goz qabagindadir Bunula beraber 17 ci esrde meydana cixan az miqdarda katolik ve protestant ermeniler de movcuddur V esrde Qedim Ermeni Carliginin suqutu ile ermeni apostol kilsesine mesub olmaq ermeniliyin esas unsuru kimi deyerledirilmeye baslandi Belelikle ermeni apostol kilsesine yox katolik kilsesine mensub olan ermeniler yunan elece de Malazgird doyusunden evvel ve sonra Islami qebul etmis ermeniler ise milli kimliklerini itirerek ereb ve turk kimi bilinmeye baslayib Osmanli dovletinde de ermeilerin etnik deyil dini bir toplum oldugu vurgulanmaqdadir Tarix RedakteErmenilerin antropoloji xususiyyetleri Redakte Antropoloji o cumleden somotoloji beden olculeri kranioloji kelle olculeri odontoloji dis qurulusu seroloji qan qruplarinin tedqiqi arasdirmalar subut edir ki uydurma armenoid irqi ve ermeniler neinki Cenubi Qafqazin aborigen ehalisi yerli sakinleri deyiller umumiyyetle On Asiyaya da sonradan gelmisler Arxeoloji qazintilar zamani indiki Ermenistan Respublikasi erazisinden askar olunmus qazinti materiallari o cumleden qedim insan qaliqlari da bunu aydin subut edir Gosterilen qedim insan qaliqlarinin morfoloji qurulusu ile sonradan hemin erazilerde meskunlasan ermenilerin morfoloji qurulusu arasinda hec bir oxsarliq yoxdur Eyni fikri son Tunc ve Demir dovrune aid tapintilar da tesdiq edir 32 Bundan elave kelle qurulusuna gore aparilan antropoloji tedqiqatlar ermenileri qisabaslilar ve ya braxikranlar qrupuna aid edir Antropoloqlar boyuk alman alimi Virxov ve basqa meshur alimler Qafqazin qedim qebiristanliqlarindan tapilan kellelerin olculmesine esasen mueyyenlesdirmisler ki bu diyarin aborigen ehalisi yeni en qedim yerli sakinleri uzunbaslilar ve ya dolixokranlar qrupuna aiddirler yeni ermenilerin mensub oldugu qisabaslilar ve ya braxikranlar qrupuna aid deyiller Bu da bir daha subut edir ki indiki ermeniler Qafqazin yerli ehalisi deyiller 33 Tedqiqatcilar gosterirler ki muasir ermenilerin ecdadlari oldugu guman edilen koceri qebileler eramizdan evvel texminen XII esrde Balkan yarimadasindan herekete baslayib Kicik Asiyaya kecmis ve Yuxari Ferat vadisinde Van golune dogru erazilerde mesken salmislar Ermenilerin ecdadlarinin bu eraziye gelme olduqlari tarix elminde subut edilmis faktdir 34 I M Dyakonov hemin eserinde ermenilerin ecdadlari oldugu ehtimal edilen qebilelerin Yuxari Ferat vadisine gelme olduqlarini tutarli linqvistik ve arxeoloji menbelerle subut edir O oz tedqiqatlarini daha da derinlesdirerek sonralar yeniden bu movzuya qayitmis ve yuxaridaki konsepsiyasini tesdiqleyen elave deliller getirmisdir 35 Yeri gelmisken I M Dyakonovun gosterdiyi yuxari Ferat vadisinde hokmranliq eden yerli aborigen hurriler Azerbaycan xalqinin ulu babalarindan biridir Basqa sozle elm cox aydin tesdiq edir ki bu torpaqlarda o cumleden yuxari Ferat vadisinde mehz bizim azerbaycanlilarin ulu babalarindan biri olan hurriler yerli etnosdur ermeniler ise kocub gelmedirler Ermenilerin Asiya qitesine o cumleden de Cenubi Qafqaza gelme etnos olduqlarini basqa tedqiqatlar da subut edir Meselen gorkemli antropoloq V V Bunak Goyce indiki Sevan hovzesinde qedim kelle sumuklerini arasdiraraq qeti qenaete gelmisdir ki bunlarin sonradan hemin eraziye kocub gelmis ermenilerle hec bir elaqesi yoxdur 36 Ermenilerin ecdadlari guman edilen qebilelerin koc saldiqlari Yuxari Ferat vadisi sonralar Urartu dovletinin Midiya Mada imperiyasinin ve Iran Ehemeni sahliginin terkibine daxil olmusdur Ehemeni sahliginin suqutundan sonra Balkan yarimadasindan Kicik Asiyaya kocub gelmis ve ermeni tarixcilerinin ermenilesdirdiyi eslinde ise ermenilerin ecdadlari oldugu guman edilen qebilelerin yuxari Ferat vadisinde kicik bir knyazligi yarandi Ve zaman kecdikce regiondaki siyasi hadiselerden istifade ederek tedricle guclenen bu knyazliq tarixsunasliqda ermeni carligi da adlandirilir muellif mensece parfiyali olan yeni ermeni olmayan II Tiqranin e e 95 55 hakimiyyetinin evvellerinde qonsu olkelere Kicik Asiyanin qerbine ve Mesopotamiyaya dogru yeni Serqe teref Azerbaycana dogru yox isgalci yurusler ederek qisa bir muddet erzinde oz hakimiyyeti altinda olan erazini genislendire bildi Lakin e e 66 ci ilde Roma serkerdesi Pompey II Tiqranin herbi quvvelerini darmadagin etdikden sonra Kicik Asiyanin serqinde movcud olmus bu knyazliq musteqil dovlet kimi tarix sehnesinden silinib getmisdir Kicik Asiyanin serqinde ermenilerin yeniden siyasi sehneye gelmesi xristian dininin meydana gelmesi ve yayilmasi dovrune tesaduf edir Xristianligi qebul etdikden bir muddet sonra vahid xristian kilsesinden uz donderen ermeniler teriqetci monofizitlerin terefine kecdiler ve ozlerinin elahidde Qriqorian kilsesini yaratdilar Qriqorian kilsesi artiq ermeni dovletinin movcud olmadigi seraitde perakende ermeni icmalarinin tekce dini deyil eyni zamanda siyasi himayecisi funksiyasini da yerine yetirmeye basladi Qriqorian kilsesinin idare etdiyi ermeniler bu vaxtdan baslayaraq oz movqelerini qoruyub saxlamaq ve tecavuzkar meqsedlerine nail olmaq ucun seraitin deyismesinden istifade ederek basqa sozle kuleyin istiqametinden asili olaraq hemise daha guclu xarici quvveye siginmaq yolunu tutdular Bele ki ermeniler Xilafet isgallari zamani Bizansa qarsi Ereb xelifeleri ile sovdelesmeye girdiler Ereb xelifeleri bunun muqabilinde Bizansa qarsi teriqetci monofizit ermenileri mudafie etdiler Belelikle Qriqorian kilsesi oz tesir dairesini genislendirmek ve kecmis ermeni knyazligini dirceltmek ucun ilk defe ereb isgallari dovrunde feallasdi Qedim Ermeni carligi Redakte Ehemeni dovletinin son doneminde Arminiya satrapliginin oneminin artdigi musahide olunur Ehemeni dovletini Makedoniyali Iskender terefinden suqut etdirilmesinden e e 331 ci il sonra bolgede biri Simali Araz hovzesinde digeri Elazig bolgesinde iki kralliq meydana cixir Her iki dovlet Ellinist dovletlerle yaxin elaqeler qururlar E e I esrin evvelinde Selevkiler dovletinin suqutu ile ermeni cari II Tiqran e e 96 55 erazilerini Yuxari Mesopotamiya ve Suriyaya dogru genislendirme siyaseti yurutdu ve bu gunku Livanin cenubuna qeder olan erazini isgal etdi II Tiqran olkenin paytaxtini Diyarbekir seheri yaxiliginda saldirdigi Tiqranakert seherine kocurdu Lakin Roma imperiyasi erazide guclu bir dovletin yaradilmasina goz yuma bilmezdi Qney Pompeyin komandanligi altinda Roma ve Ermenistan hokmdarlari arasinda olan doyusde II Tiqran meglub edildi ve isgal etdiyi erazilerden geri cekilmeye mecbur oldu E e I minillikden b e IV yuzilliyine kimi Ermeni dovletinin erazisi Roma Parfiya ve Bizans Sasani dovletlerinin muharibe yeri olub Ermeni carlari tez tez mubarize aparan quvveler terefinden budeyisdirilirdi Dovletin zeiflediyi bir dovrde yerli bey xanedanliqlari guclenir ve musteqilliye can atirdilar En onemli xanedanliqlar Musda Mamikonyanlar Qarsda Qamsaraqanlar Ispir Qars Ardanuc ve Musda Baqratuniler Basqala ve Vanda Ardzuniler Gevasda Rstuniler Tekmanda Vahevuniler Ercisde Abahuniler Malazgirt de Knuniler idi 387 ci ilde uzun cekismelerden sonra nehayet Ermeni dovletinin erazisi Bizans ve Sasani dovletleri arasinda bolundu ve erazi 300 ile yaxin Bizans Sasani serheddini teskil etdi Bizans terefinden goturulen Arminiya torpaqlari Bizansin teyin etdiyi beyler ekser hallarda ermeni nakhararlarindan teyin olunurdu terefinden Sasanilerin terkibine qatilan kicik bir erazi ise Sasanilerin teyin etdiyi canisinler vostikan terefinden idare olunmaga basladi 451 ci ilde ermeni beyi Vardan Mamikonyan terefinden Sasanilere Orta esrler dovru Redakte Ermeni olkesi 640 653 cu il yuruslerinden sonra Ereb Xilafetinin terkibine qatildi Lakin Xilafet diger bolgelerden ferqli olaraq bu erazilerde ereblesdirme ve Islamlasdirma siyaseti yeritmeyerek ermeni beylerine boyuk azadliqlar verdi Abbasiler xilafetinin zeiflediyi bir dovrde Bizansin ermenilere yaxinlasma tehlukesi yarandigi bir vaxtda Abbasi xelifeleri de esasen Xilafet terefdari kimi taninan Baqratuniler ve Ardzunilere boyuk onem vermeye baslamisdilar Mehz bu dovrde xelife Harrun Er Resid Baqratunilerden Etyeyen leqebi ile taninan Asotu ermeni emiri teyin etmisdi Onun nevesi olan II Asot Baqratuni ise 886 ci ilde Sahensahi ermen adi ile ermeni tacini qebul etmisdir Qars ve Ani seherlerinde hokmdarliq eden Baqratunilerle yanasi Gevas ve Agdamar adasinda hokmdarliq eden Ardzuniler de ermeni tacina iddia edirdiler Neticede her iki dovlet daxili cekismeler sebebiyle dagilmisdi Lakin her iki dovletden bezi medeniyyet abideleri qalmisdir Agdamar adasindaki Surp Xac Klisesi bele abidelerdendir Malazgirt doyusunden sonra Anadoluda Bizans hokmranliginin zeiflemesi ile bezi ermeni beyleri musteqillik qazansalar da turklerin eraziye gelisi ile onlara tabe olmuslar Yalniz Kilikiya Cuxurova bolgesinde Sis ve Anavarza qalalarinda yerlesen Kilikiya carligi Rupenyan beyliyi 300 ile yaxin bir muddetde oz musteqilliyini saxlamisdi Turklerden asililiq dovru Redakte Ermeni olkesi 11 ci esrden etibaren Anadolu ve Azerbaycanda qurulan muxtelif imperiyalarin terkibine daxil olmusdur Mehz bu dovrde bir cox ermeni yasayis yerleri evvelce monqollarin yurusleri sonralar ise Sefevi Osmanli muharibeleri zamani dagilmis ve ya terk edilmisdir XV esrde Agqoyunlular ermenilerden osmanlilar eleyhine istifade etmek meqsedi ile Ermeni Kilsesini mudafie siyaseti yuruderek 1441 ci ilde Ermeni Katolikoslugunu Qerbi Azerbaycana indiki Ermenistan Respublikasi Ucmuedzin erazisine kocurmusdur Bu erazilerin tarixi sakinleri olan Qar qar Ger ger turkleri ise sixisdirilmisdi Fateh Sultan Mehmedin 1476 ci ilde Istanbulda Ermeni Patrikilyi qurdurmasiyla Agqoyunlu ve Osmanli imperiyalari arasinda bu sahede de reqabet aparildigini goruruk 1606 ci ilde Sefevi sahi I Sah Abbas Isfahan yaxinliginda Yeni Culfa yasayis yeri saldiraraq Anadoludan xususile de Qarsdan kocurduyu 150 minden artiq ermenini burada meskunlasdirdi Bu dovrden etibaren Yeni Culfa Istanbul ile birge dunyada ermeni medeniyyetinin iki muhum merkezinden biri kimi taninir Ermenilerin Cenubi Qafqaza kocurulmesi Redakte Esas meqale Ermenilerin Cenubi Qafqaza kocurulmesiSon iki esrde xalqimiza qarsi ermeni milletcileri terefinden meqsedyonlu sekilde heyata kecirilen etnik temizleme soyqirimi ve tecavuzkarliq siyaseti Azerbaycan tarixinin facielerle o cumleden qanli hadiselerle dolu cox agrili merhelelerini teskil edir Bu milletci sovinist siyasetin esas meqsedi azerbaycanlilari oz tarixi torpaqlarindan qovmaqla ezeli Azerbaycan erazilerinde ermenilerin uydurduqlari Boyuk Ermenistan dovleti yaratmaq olmusdur Tarixi faktlar gosterir ki strateji baximdan muhum ehemiyyete malik olan Azerbaycanin Qarabag bolgesinin dagliq hissesine Irandan ve Turkiyeden coxlu sayda ermeni ehalisinin kocurulmesine XIX esrin evvellerinde baslanmisdir Bu dovrde regionun zengin tebii servetleri uzerinde nezareti ele kecirmek isteyen car Rusiyasi XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Turkiye ve Irana qarsi muharibe apararken ermeni amili nden siyasi alet kimi istifade etmisdir XIX esrin evvellerinde Qafqazdaki rus qosunlarinin bas komandani P D Sisianov Genceni tutduqdan sonra 1805 ci il 22 may tarixli 19 nomreli raportunda yazirdi ki Qarabag ozunun cografi movqeyine gore Azerbaycanin elece de Iranin qapisi hesab edilir buna gore de onu itaetde saxlamali ve burada movqeyimizi mohkemletmeye daha cox cehd gostermeliyik Bele bir meqsed tezlikle heyata kecirildi 1805 ci il mayin 14 de Qarabag xani Ibrahim xanla general Sisianov arasinda muqavile imzalandi Qarabag xanligi Rusiyanin terkibine daxil olan kimi P D Sisianov derhal Qarabagda carizmin movqeyini mohkemletmek ucun Cenubi Qafqazin diger eyaletlerinden ermenileri bura kocurmeye basladi Qarabag ehalisinin sayi ve etnik terkibi haqqinda etrafli melumat veren muhum sened olan ve car memurlari Yermolov ve Mogilyovski terefinden tertib edilen Qarabag eyaletinin tesviri ne gore 1823 cu ilde Qarabag eyaletinde 20 min 95 aile o cumleden 15 min 729 azerbaycanli ve 4 min 366 ermeni ailesi olmusdur Yeni hele 1823 cu ile qeder Qarabaga kocurulen ermenilerin hesabina eyaletde ermeni ailelerinin sayi artib 4 min 366 ya catmisdir Qarabagin dagliq hissesinde ermeni ehalisinin xeyli derecede coxaldilmasi XIX esrin 20 ci illerinde xususile Cenubi Qafqazin Rusiya terefinden isgal edilmesinden sonra bas vermisdir 1804 1813 cu 1826 1828 ci iller Rusiya Iran ve 1828 1829 cu iller Rusiya Turkiye muharibelerinin gedisinde hem de sonralar ermenilerin Iran Turkiye ve Cenubi Azerbaycandan kutlevi suretde Cenubi Qafqaza o cumleden Qarabaga kocurulmesi neticesinde burada onlarin sayi ilbeil artmaga basladi Car Rusiyasinin Qafqazi isgal etmesini N N Savrov aciq soyleyir ve bu meqsedle hemin eraziye ilk defe basqa milletlerin kocurulmesini yazirdi Biz mustemlekecilik fealiyyetimize Qafqaza rus ehalisinin deyil xaricilerin kocurulmesinden basladiq Vetende arzuedilmez unsurler sayilan bu kolonistlerden Tiflis ve Yelizavetpol Gence quberniyalarinda koloniyalar yaratdiq Onlara en yaxsi torpaqlar ayrildi ve muxtelif imtiyazlar verildi Qarabagin dagliq hissesine evvelce resmen 124 min daha sonra ise qeyri resmi olaraq xeyli ermeni kocurulmusdur Umumiyyetle 1828 1830 cu iller erzinde Qarabagin dagliq hissesine 200 minden cox ermeni kocurulmusdur Bu faktlari N N Savrov bele tesvir edir 1828 1830 cu iller muharibesi qurtariqdan sonra biz 40 minden cox Iran ve 84 min Turkiye ermenisini kocurub onlari demek olar ki ermeniler yasamayan Yelizavetpol ve Irevan quberniyalarinda Tiflis Borcali Axalsix Axalkelek qezalarinin en yaxsi dovlet torpaqlarinda yerlesdirdik Onlarin meskunlasmasi ucun 200 000 desyatinden cox xezine torpagi ayrilmis ve habele bu meqsedle muselmanlardan 2 milyon manatliqdan cox xususi sahibkar torpagi satin alinmisdi Hemin ermeniler Yelizavetpol quberniyasinin dagliq hissesi Qarabagin dagliq hissesi nezerde tutulur ve Goyce golunun sahillerinde mekunlasdirildilar Bunu da nezere almaq lazimdir ki resmi olaraq kocurulen 124 min ermeniden basqa buraya qeyri resmi kocenlerle birlikde onlarin sayi 200 min neferden coxdur Bu fakt onu gosterir ki kocurulen ermeniler esasen ermeniler yasamayan ve ya az ermeni yasayan erazilerde yerlesdirildiler Buradan bele melum olur ki XIX esrin evvellerine xususile Turkmencay muqavilesine qeder Azerbaycanin Gence ve Irevan quberniyalarinda ermenilerin sayi cox az olmusdur Belelikle Turkmencay muqavilesinden sonraki iki ilde car Rusiyasinin himayedarligi neticesinde ermeniler Azerbaycanin muxtelif yerlerinde o cumleden Qarabagin dagliq hissesinde meskunlasmaga nail oldular Carizmin ermenilere olan bu himayedarligi sonraki illerde de ozunu gosterirdi XIX esrin sonu XX esrin evvelerinde Cenubi Qafqaza ermenilerin kocurulmesi davam etdirildi Tekce 1896 ci ilden 1908 ci iledek 13 ilde Zaqafqaziyaya 400 min ermeni kocurulmusdu Bu barede N N Savrov yazir 1896 ci ilde general adyutant Seremetyev Zaqafqaziyada yasayan ermeniler haqqinda melumatinda onlarin sayinin 900 min nefer oldugunu gostermisdir 1908 ci ilde ise onlarin sayi 1 milyon 300 min nefere catmisdir yeni bu muddet erzinde ermeniler 400 min neferden artiq coxalmislar Hal hazirda Zaqafqaziyada yasayan 1 milyon 300 min ermeniden 1 milyon neferi diyarin koklu sakinleri deyil Onlari buraya biz kocurmusuk Umumiyyetle Qarabagin dagliq hissesine ermenilerin kocurulmesi bolgede demoqrafik veziyyete ciddi tesir gosterdi 1897 ci ilde ehalinin siyahiya alinmasi zamani Qarabagda yasayan 54 min 841 aileden 29 min 350 sinin azerbaycanli 18 min 616 sinin ise ermeni ailesi oldugu bildirilir 1917 ci ilde ise Qarabagda ermenilerin sayi gelmelerin hesabina artaraq umumi ehalinin 46 faizini azerbaycanlilar ise 51 faizini teskil etmisdir 1917 ci ilin Kavkazski kalendar mecmuesinin yazdigina gore Qarabagda 199 min azerbaycanli 58 3 faiz ve 142 min ermeni 41 7 faiz yasayirdi Gorunduyu kimi car Rusiyasinin himayesi sayesinde suni suretde ermenilerin merhele merhele kocurulub Qarabagda yerlesdirilmesine baxmayaraq azerbaycanlilar hemin torpaqlarin ezeli sakinleri olmaqla yanasi butun dovrlerde coxluq teskil etmisler Kavkazski kalendar in salnamelerinde verilen statistik melumatlar subut edir ki Ermenistanin indiki erazisinde de evveller azerbaycanlilar ermenilerden xeyli cox olmusdur Meselen 1886 ci ilde Gence Yelizavetpol quberniyasinin Zengezur qezasindaki 326 kendden 154 u azerbaycanli kendi 45 7 faiz 91 i kurd kendi 27 8 faiz ve yalniz 81 i ermeni kendi 24 8 faiz olmusdur 1889 cu ilde Zengezur qezasinin azerbaycanli ehalisi ermenilerden 1500 nefer cox olmusdur 1897 ci ilde ise Zengezurun ehalisi 142 min nefer olmusdur ki onlardan 71 2 mini 50 1 faiz azerbaycanli 63 6 min neferi ise 44 8 faiz ermeni olmusdur Ermenistan Merkezi Statistika Idaresinin 1962 ci ilde nesr olunmus statistik mecmuesinde gosterilir ki 1831 ci ilde Irevan seherinin 18 min 766 nefer ehalisinin 15 min 992 neferi 1866 ci ilde ise 27 min 246 neferden 23 min 627 neferi azerbaycanli olmusdur yeni ehalinin 85 2 faizi Z Kirokodyanin 1932 ci ilde Irevanda nesr olunmus Sovet Ermenistaninin ehalisi 1831 1931 kitabinda da qeyd edilir ki Irevan quberniyasinin Irevan Ecmiedzin Yeni Beyazid Aleksandropol qezalarinda Yelizavetpol Gence quberniyasinin Zengezur ve Qazax Dilican qezalarinda Tiflis quberniyasinin Lori Pembek Borcali mahali qezasinda 2310 yasayis menteqesinden 2000 i azerbaycanlilara mexsus olmusdur Irevanda yasayan 10 min nefer ehalinin 7 min neferi azerbaycanli olmaqla yanasi elece de xanligi idare eden 40 neferin hamisi azerbaycanlilar olmusdur Irevan quberniyasinin 1920 ci iledek Azerbaycanin terkibinde olan qezalarinda xususile Irevan qezasinda azerbaycanli ehalinin sayi xeyli cox olmusdur Meselen qezada olan 99 min neferden 62 6 mini azerbaycanli 66 faiz 36 4 min neferi ermeni 34 faiz olmusdur Irevan quberniyasinin Ecmiedzin Yeni Beyazid Surmeli qezalarinda ise azerbaycanlilar ehalinin ucde birini teskil etmisdir 1916 ci il yanvarin 1 ne olan melumata gore bu olkelerde ehalinin etnik terkibi yene azerbaycanlilarin xeyrine coxluq teskil edirdi Irevan qezasinda 74 2 min nefer ve ya 48 faiz Zengezur qezasinda 119 5 min ve ya 53 3 faiz Yeni Beyazid qezasinda 50 7 min nefer Surmeli qezasinda 45 min nefer azerbaycanli olmusdur Bu reqemler eyani suretde subut edir ki XIX ve XX esrlerin evvellerinde indiki Ermenistanin erazisinde yerli ehali olan azerbaycanlilar ekseriyyet teskil etmisler Ermeni milletcileri XIX esrin sonlarinda 1885 ci ilde Marselde Armenakan 1887 ci ilde Cenevrede Qncaq 1890 ci ilde ise Tiflisde Dasnaksutyun partiyalarini yaratdilar Bundan sonra ermenilerin Boyuk Ermenistan yaratmaq iddialari yeni merheleye qedem qoydu Ermeni Reformasiya herekati ve milletciliyin tesekkulu Redakte Osmanli ermenileri arasinda Qerblesme ve reformasiya herekati 18 ci esrin evvellerinden genis vuset aldi 1701 ci ilde Sivasli Mkhitar Vartabedin rehberliyi ile baslayan reformasiya qiz ve oglanlar ucun muasir mektebler acilmasi qedim kilse ermenicesinin xalq diline yaxinlasdirilmasi Qerb dillerinden kutlevi kitablarin tercumesi ve s meseleleri hedef qoymusdu Ermeni Reformasiya herekati 1860 ci ilde Sultan Ebdulmecidin elan etdiyi Ermeni milleti nizamnamesi ile en yuksek zirvesine catdi Bu nizamname ile qurulan Ermeni Millet Meclisi sonradan Osmanlida Qanuni Esasi ile qurulan Mebusan Meclisi ne de ornek olub 1856 ci il Islahat fermani ile ermeniler artiq Osmanlida yuksek dovlet vezifeleri tutmaga basladilar Ermenilerin ilk sosialist ve inqlabci teskilati olan Xicnaq Isvecrenin Cenevre Universitetinin telebesi Avedis Nazarbekyan terefinden qurulmusdu 1890 ci ilde Tiflisde Xristofor Mikaelyan Stefan Zoroyan ve Simon Zarayan terefinden qurulan Dasnaqsutyun tezlikle Rusiyadan yardim gorerek Osmanlini parcalama ve Azerbaycani isgal fealiyyetine basladi 1895 ci ilde Dasnaqsutyun un rehberliyi ile teskil olunmus Anadolu usyani Sultan II Ebdulhemid terefinden yatirildi ve bu hadise Qerb ve ermeni menbelerinde I Ermeni Qetliami olaraq qiymetlendirildi Ebdulhemid seltenetinin son dovrunde Dasnaqsutyun turk Ittihad ve Tereqqi teskilati ile birge hereket etmisdi Lakin sonradan muttefiqler arasinda nifaq dusmusdu Ermenistan Respublikasinin yaradilmasi Redakte 1828 ci il 10 fevralda Rusiya ve Qacarlar imperiyasi arasinda baglanan Turkmencay sulh muqavilesi Azerbaycanin bolunmesi ile yanasi ermenilerin Azerbaycanda meskunlasdirilmasini da nezerde tuturdu Muqavileye esasen Turkiye ve Irandan ermeniler Azerbaycanin Irevan Naxcivan Zengezur ve Qarabag erazisine kocuruldu Rusiyanin ermenileri kocurmekde meqsedi iki turk dovletini bir birinden ayri salmaq idi Sonradan Rusiya imperiyasinin meqsedyonlu siyaseti neticesinde erazide ermenilerin sayi daha da artirildigi halda azerbaycanlilar oz yurdlarini terk etmeye mecbur edildi Belelikle Rusiya imperiyasi dagildigi zamanda artiq bolgede onemli bir sayda ermeni vardi Lakin azerbaycanlilar hele de ustunluyu saxlayirdilar Car Rusiyasindan qurtulan diger xalqlar kimi ermeniler de oz milli hokumetlerini qurmaq istediler Lakin onlarin Qerbi Azerbaycan erazisinde meskunlasdirildigi yerler perakende ve az idi Buna gore de ermeni ziyalilari Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Parlamentine muraciet ederek Irevan mahalinin onlara guzeste gedilmesini xahis etdiler Yenice qurlmus ve cetin dovrlerini yasayan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ehalisinin 86 faizini azerbaycanlilarin teskil etdiyi Irevan nahiyyesini ermenilere guzeste getmeye mecbur oldu Lakin qarsiliginda ermeniler Zengezur ve Qarabaga olan iddialarindan el cekmeli idiler Eger gelecekdede bele bir iddia ireli surulerse AXC muqavilenin imzalanmasindan kecen 100 il erzinde Irevan nahiyyesini geri almaq huququnu saxlayirdi Azerbaycan Respublikasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin varisidir ve bu huquq indi ona mexsusdur Sovet dovrunde Azerbaycanin Zengezur ustelik Goyce bolgeleri de Ermenistana verildi Musteqillik qazandiqdan sonra 1991 ise ermeniler Qarabagi isgal etdiler Soyqirimi iddialari Redakte Esas meqale Qondarma ermeni soyqirimi1914 cu ilde I Dunya Muharibesinden once Osmanli Imperiyasinda siyahiya almaya gore butun imperiya ehalisi 18 520 016 nefer Istanbul daxil butun imperiya erazisinde yasayan qriqoryan ve katolik ermenilerin sayi 1 23 milyon olmusdur Qeyd Qriqoryan ermeniler 1 162 169 nefer olmaqla 37 Ermeni kilsesinin vergi qeydlerinin 1913 cu il statistikasina gore bu reqem 1 916 000 dir Qerb menbelerinde ise bu reqem 1 600 000 ile 1 800 000 arasinda deyisir Cumhuriyyet dovrunun ilk siyahiya almasinda 1927 Turkiyedeki ermenilerin sayi 100 000 olaraq gosterilib Birinci Dunya Muharibesi dovrunde heyata kecen bu boyuk say deyisikliyi ermeni menbelerinde adeten Mezu Yegern Boyuk felaket ve ya Cart Qirim olaraq adlandirilir ve muasir ermeni tarixinin donus noqtesi olaraq qiymetlendirilir 1965 ci ilden sonra muxtelif olkelerdeki ermeni diasporalari tebligat isi apararaq bu hadiseni Ermeni soyqirimi kimi tanitmaga calisirlar Lakin tarixi senedlerden bellidir ki Osmanlidaki ermenilerin sayinin azalmasinin sebebi onlarin oldurulmesi deyil Livan Suriya ve diger erazilere kocurulmesidir Hazirda da bu erazilerde ermeniler kutlevi sekilde yasamaqdadir Meshur ermeniler RedakteKim Kardasyan ABS li fotomodel Levon Aronyan sahmatci Tiqran Petrosyan sahmatci dunya cempionu Andre Aqassi tennisci Artur Abraham bokscu Martiros Saryan ressam Aram Xacaturyan bestekar Arno Babacanyan bestekar Komitas Vardapet bestekar Avetik Isakyan yazici Qrant Matevosyan yazici Uilyam Saroyan yazici Ivan Ayvazovski ressam Arsil Qorki ressam Sayat Nova azerbaycan ermeni ve gurcu dillerinde yazan asiq Avraam Russo mugenni Irina Alleqrova mugenni aktrisa Ser mugenni aktrisa Amazasp Ambarsumyan Sovet astronomu Eduar Balladyur siyasetci dovlet xadimi Ara Darzi lord dovlet xadimi Stepan Saumyan inqilabci Baki Kommunasi hokumetinin bascisi Monte Melkonyan terrorcu Andranik Ozanyan Turk ordusundan ferari terrorcu Anastas Mikoyan Sovet partiya ve hokumet xadimi Hovannes Baqramyan Sovet Ittifaqi marsali Sergey Xudyakov Sovet Ittifaqi marsali Ivan Isakov Sovet Ittifaqi admirali Kirk Kirkoryan milyarder Aleksandr Mantasev neft maqnati milyarder Qalust Gulbenkyan milyarderQeydler Redakte AzStat in melumatina gore 1989 cu il ehalinin siyahiyaalinmasinin yekunlari esasinda aparilan ekspert hesablamalar neticesinde Dagliq Qarabag regionunda yasayan ermeni esilli Azerbaycan vetendaslarinin sayi 120086 nefer kisiler 57904 qadinlar 62182 teskil edib 2009 cu ilde kecirilen sonuncu ehalinin siyahiyaalinmasinin yekunlarina esasen Dagliq Qarabag istisna olmaqla olkenin diger erazilerinde yasayan ermeni esilli Azerbaycan vetendaslarinin sayi 220 kisiler 17 qadinlar 203 nefer olub Bax Istinadlar Redakte Institute for Armenian Research ERAREN The Armenian Community of France and Turkey Propaganda and Lobbyism Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East Jamie Stokes editor Anthony Gorman and Andrew Newman historical consultants Includes bibliographical references and index ISBN 978 0 8160 7158 6 hardcover alk paper ISBN 978 1 4381 2676 0 e book An imprint of Infobase Publishing 132 West 31st Street New York NY 10001 in the United States of America 2009 Contents Entries A to Z Armenians page 66Orijinal metn ing The Republic of Armenia receives a good deal of financial aid from the diaspora Estimates suggest that the global Armenian population is 12 million but that only 2 5 million of these live in the Armenian Republic Today Armenian communities can be found all over the world with particularly substantial numbers residing in Russia 2 million the United States more than 1 5 million France 700 000 Syria 100 000 and Lebanon 75 000 National Statistical Service of the Republic of Armenia Portal Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Okonchatelnye itogi Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda Nacionalnyj sostav naseleniya Rossijskoj Federacii United States Federal Statistics Bureau of the Census 2000 census 1 2 Internet portal Armyane v mire Armeninan population in the world Statistical centre of Iran 2006 Narodowy Spis Powszechny 2011 Polish Census of 2011 Statistics Georgia population census 2002 Joshua Project Unreached Peoples of the World Armenian of Syria 1 2 3 4 Ermeni Arastirmalari Enstitusu ERAREN Lubnan da Ermeni Diasporasi 1 2 Population statistics of Eastern Europe Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census Chislennost i sostav naseleniya Ukrainy po itogam Vseukrainskoj perepisi naseleniya 2001 goda 1 2 Milliyet Gazetesi Disisleri Azinlik sayisi 89 bin haberin yayinlanma tarihi 12 Aralik 2008 Disisleri Bakanligi tarafindan TBMM ye gonderilen rapora gore Turkiye de toplam 60 bin Ermeni 25 bin Musevi ile 3 4 bin civarinda Rum asilli vatandas yasiyor ve bunlara ait 270 ibadethane bulunuyor Joshua Project Unreached Peoples of the World Armenian of Jordan Population statistics of Eastern Europe Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census The United Nations Statistics Division Sajti rasmii Agentii omori nazdi Prezidenti Ҷumҳurii Toҷikiston Ҷildi 3 Ҳajati millӣ va donistani zabonҳo shaҳrvandii aҳolii Ҷumҳurii Toҷikiston Arxivlesdirilib 2017 01 13 at the Wayback Machine Hurriyet Gazetesi 100 bin Ermenistan vatandasi icin son 13 gun haberin yayinlanma tarihi 12 Ocak 2012 Erdogan Mart 2010 da BBC ye verdigi bir demecte Turkiye de kacak olarak calisan 100 bin kadar Ermenistan vatandasindan bahsetmis Ermenistan tasarisi nedeniyle yasanan krizlerin Ermenistan a zarar verecegini vurgulamis gerekirse Turkiye de yasayan 100 bin Ermenistan vatandasinin sinirdisi edilebilecegini vurgulamisti Basbakan Bakin benim ulkemde 170 bin Ermeni vatandas var bunlarin 70 bini benim vatandasimdir Ama yuz binin Ermenistan vatandasini biz ulkemizde su anda idare ediyoruz E ne yapacagim ben yarin gerekirse bu yuz binine Hadi siz de memleketinize diyecegim bunu yapacagim Niye Benim vatandasim degil bunlar Ulkemde de tutmak zorunda degilim demisti 1 2 3 Encyclopaedia Iranica ARMENIANS OF MODERN IRAN 1 2 United Nations High Commissioner for Refugees UNHCR The UN Refugee Agency Core document forming part of the reports of States Parties Iran Islamic Republic of 30 06 1998 HRI CORE 1 Add 93 Core Document 1 2 3 4 5 The Middle East and North Africa 2003 UNESCO Education for all 2000 2006 Islamic Republic of Iran Arxivlesdirilib 2010 07 05 at the Wayback Machine Centr Lva Gumileva Sovremennoe evrazijstvo Armyanskaya obshina Sirii pod ugrozoj 1 2 Informacionnyj Centr gazety armyan Rossii Erkramas Okolo 40 armyan prozhivavshih v Irake pokinuli etu stranu s nachala vojny v 2003 godu TV Arxivlesdirilib 2012 04 19 at the Wayback Machine Official site of the Central Administration for Statistics Presidency of the Council of Ministers in Lebanon Lebanon in Figures 2008 gathers number of social and economic indicators About Lebanon Population Education Employment Tourism Consumer Price Index National Accounts Last Updated Monday 12 July 2010 09 32 Internet portal Armyane v mire Armyane v Egipte Arxivlesdirilib 2013 01 07 at the Wayback Machine 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Internet portal Armyane v mire Arman Akopyan Armyane v Sudane Arxivlesdirilib 2013 01 07 at the Wayback Machine Noev kovcheg 20 2011 Internet portal Armyane v mire Arman Akopyan Ob istorii formirovaniya armyanskoj obshiny Brazilii olu kecid Noev kovcheg 18 oktyabr 2012 Z Bunyadov O vynuzhdennym dialoge Gevorga Emina Tahire Bunyadova Silnee smerti Baki Elm 2002 seh 235 Ziya Bunyadovun Qevorq Emine muracietle yazdigi meqaleden Bunak V V Crania Armenica M 1927 seh 26 Djavaxasvili I A Istorie qruzinskoqo naroda Tiflisg 1916 seh 11 12 Dgekonov I M Predistorie armenskoqo naroda Erevan 1968 I M Dgekonov Malae Azie i Armenie okolo 600 q do n g i severnie poxodi vavilonekix uarey Vestnik drevney istorii 1981 2 s 34 63 I M Dyakonovun bu meqalesindeki bezi fikirleri oxucularin diqqetine oldugu kimi catdirmagi lazim bilirem Protoarmene poevilisg v basseyne verxneqo Evfrata v kacestve prisloqo a stalo bitg neosedloqo skotovodceskoqo naroda v period qospodstva zdesg luviyskoy i xurritsko urartskoy uivilizauiy ob avtoxtonnosti protoarmenskoqo net reci s 54 55 Sleduet ucitivatg cto protoarmenskie priselgui po vidimomu sosteli v mengsinstve po sravnenii s mestnim luviyskim i xurritskim naseleniem s 59 Bunak V V Cerepa jeleznoqo veka iz Sevanskoqo rayona Armenii Russkiy atropoloqiceskiy jurnal 1928 tom XVII vip 3 4 Odontologiya sahesinde aparilan tedqiqatlar da eyni neticeni tesdiq edir etnik odontologiya ermeni etnosunun Qafqaz menseli oldugunu tesdiq etmir Kociev R S Zakavkazge i Severniy Kavkaz V kn Gtniceskae odontoloqie SSSR Moskva 1970 s 135 141 Rus Qafqazsunasi I Sopen ise daha konkret ve birmenali neticeye gelmisdi ermeniler gelmedirler onlar frigiyalilarin ve ioniyalilarin Qerbden yeni Avropadan Anadolu daglarinin Simal vadilerine kocub gelmis nesilleridir Sopen I Novie zametki na drevnoo istorio Kavkaza i eqo obitateley S Peterburq 1896 s 26 Bir sozle butun yuxarida gosterilenler ve diger axtarislar tarixin atasi Herodotun hele eramizdan evvel V esrde yazdigi bir heqiqeti tesdiq edir ermeniler Kicik Asiyaya Qerbden Avropadan kocub gelmisler onlar frigiyalilarin nesilleridir Qerodot Istorie v deveti kniqax I 180 194 III 93 V 49 52 VII 73 Kemal H Karpat Osmanli Nufusu 1830 1914 Tarih Vakif Yurt Yayinlari Istanbul 2003 sayfa 226 227 bir cok kaynaktan aktaran DIE Cilt 2 sayfa 46 Menbe RedakteErmeni Arastirmalari Enstitusu 1 Ispaniyada 2005 ci il siyahiya almasina esasen 7 863 nefer ermeni yasayir Feride Memmedova Istoriya Kavkazskie Albaniya i Albani 1 ci cild Vahan Kurkijyan A History of Armenia James B Minahan Miniature Empires A Historical Dictionary of the Newly Independent StatesXarici kecidler RedakteEncyclopaedia Iranica ARMENIA AND IRAN iv Iranian influences in Armenian Language Hadzhar Verdieva Rauf Gusejnzade Rodoslovnaya armyan i ih migraciya na Kavkaz s Balkan E1m Baku 2003 str 168 Arxivlesdirilib 2012 12 09 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Ermeniler amp oldid 6117999, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.