Wikipedia
Boyaqotu
Boyaqotu; Qızılboya (lat. Rubia L.) – boyaqotukimilər fəsiləsindən bitki cinsi.
| Boyaqotu | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rubia | |||||||||||||||
| Elmi təsnifat | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Elmi adı | |||||||||||||||
| Rubia L. | |||||||||||||||
Heç şübhəsiz, Azərbaycanda qədim zamanlardan becərilən və xüsusi əhəmiyyət kəsb edən texniki bitkilərdən biri də boyaqotu bitkisi olmuşdur. Boyaqotu adı ilə tanınan bu bitkidən toxuculuqda qırmızı rəng kimi istifadə edildiyi üçün ona qızıl boya adının verilməsi də təsadüfi deyildir.
Azərbaycanda yabanı halda bitdiyini və toxuculuqda rəng üçün geniş istifadə edildiyini nəzərə alsaq, onun bu ərazidə hələ eramızdan çox-çox əvvəl becərildiyini ehtimal etmək olar. Lakin ilk orta əsrlərdə bu bitkinin Azərbaycanda geniş becərilməsi tamamilə qanunauyğun bir haldır. Bu dövrdə feodalizmin təşəkkülü, şəhərlərin yaranması və inkişafı bu şəhərlərdə toxuculuğun geniş miqyas alması və bununla əlaqədar olaraq rəngə olan tələbat boyaq kökünün daha bol istehsalını tələb edirdi. Ona görə də ölkədə boyaqotu bitkisinin əkin sahəsi də artırdı.
Əsrlər boyu boyaqotu bitkisinin becərilməsində elə bir əsaslı dəyişiklik olmamışdır. Başqa bitkilər kimi, boyaqotu bitkisi xam torpaqda daha çox məhsul verir. Bir qayda olaraq boyaqotu bitkisi əkiləcək sahə əvvəlcədən şumlanaraq vərlərə ayrılırdı. Boyaqotu bitkisinin toxumu qışda ləklərə səpilir və bir neçə il qulluq edilirdi. Bu bitki o qədər də su tələb etmirdi.
Müxtəlif alətlər – bel, balta və s. vasitəsilə bu bitkinin kökü çıxarılır və toplanan məhsul günün altında və ya iri peçlərdə qurudulurdu. Qurudulan boyaq kökü qablara -kisələrə doldurulub istifadə və ya satış üçün xüsusi talvar və ya otaqlarda saxlanılırdı.
Dərman bitkisi kimi istifadə olunan növləri
- Gürcü boyaqotu (Rubia iberica) (Fisch. ex DC) C.Koch)
- Adi boyaqotu (Rubia tinctorum) (L.)
Digər növləri
- Rubia acaliculata Cav.
- Rubia aculeata Royle
- Rubia acuminata M.Martens & Galeotti
- Rubia affinis Gardner
- Rubia agostinhoi Dans. & P.Silva
- Rubia aitchisonii Deb & Malick
- Rubia akane Nakai
- Rubia alaica Pachom. — Alay boyaqotu
- Rubia alata Wall. — Qanadlı boyaqotu
- Rubia albicaulis Boiss.
- Rubia albo costata Ehrend.
- Rubia anglica Huds. — İngilis boyaqotu
- Rubia angustifolia L. — Ensizyarpaq boyaqotu
- Rubia angustissima Wall. ex G.Don
- Rubia aparine Baill.
- Rubia argyi (H.Lév. et Vaniot) H.Hara ex Lauener
- Rubia aspera Pohl ex DC.
- Rubia asperrima Decne.
- Rubia atropurpurea Decne. — Qara-qırmızı boyaqotu
- Rubia aucheri Boiss.
- Rubia balearica (Willk.) G.López
- Rubia barcinonensis Sennen
- Rubia bocconii Petagna — Bokko boyaqotu
- Rubia borealis Baill. — Şimal boyaqotu
- Rubia brachypoda Boiss.
- Rubia braunii Hochst. — Braun boyaqotu
- Rubia brevicaulis Boiss.
- Rubia brownei Spreng. — Broun boyaqotu
- Rubia canariensis Poir. — Kanar boyaqotu
- Rubia caramanica Bornm.
- Rubia charifolia Wall. ex G.Don
- Rubia chekiangensis Deb
- Rubia chilensis Willd. — Çili boyaqotu
- Rubia chinensis Regel & Maack — Çin boyaqotu
- Rubia chitralensis Ehrend.
- Rubia ciliata DC.
- Rubia clematidifolia Blume ex Decne.
- Rubia clematifolia Reinw. ex Miq.
- Rubia clementii Sennen
- Rubia conotricha Gand.
- Rubia cordata Thunb.
- Rubia cordifolia L.
- Rubia corymbosa DC.
- Rubia crassipes Collett & Hemsl.
- Rubia cretacea Pojark.
- Rubia cretica Scheele
- Rubia crocea DC.
- Rubia cruciata Baill.
- Rubia dalmatica Scheele — Dalmatin boyaqotu
- Rubia danaensis Danin
- Rubia davisiana Ehrend. — Devis boyaqotu
- Rubia debilis H.B.K.
- Rubia deserticola Pojark.
- Rubia diffusa Pohl ex DC.
- Rubia diphylla Sessé & Moc.
- Rubia discolor Turcz.
- Rubia dolichophylla Schrenk
- Rubia doniettii Griseb.
- Rubia edgeworthii Hook.f. — Edcort boyaqotu
- Rubia ephedroides Cham. & Schltdl. — İynəyarpaqşəkilli boyaqotu
- Rubia equisetoides Cham. & Schltdl. — Qatırquyriğabənzər boyaqotu
- Rubia erratica Bubani
- Rubia esquirolii H.Lév.
- Rubia falciformis H.S.Lo
- Rubia filiformis F.C.How ex H.S.Lo — Sapşəkilli boyaqotu
- Rubia florida Boiss.
- Rubia fontqueri Sennen
- Rubia fruticosa Ait.
- Rubia galioides Poir.
- Rubia garrettii Craib
- Rubia gedrosiaca Bornm.
- Rubia glabra Gardner
- Rubia gracilis Miq.
- Rubia graeca Baill. — Yunan boyaqotu
- Rubia grandifolia Sennen — Enliyarpaq boyaqotu
- Rubia grandis Kom.
- Rubia gratiosa Menezes
- Rubia guadaloupensis Spreng. — Qvadelup boyaqotu
- Rubia haematantha Airy Shaw
- Rubia haenkeana Gillet ex Hook. & Arn.
- Rubia hexaphylla Makino
- Rubia himalayensis Klotzsch — Himalay boyaqotu
- Rubia hirsuta Schltdl. ex Wedd.
- Rubia hirta H.B.K.
- Rubia hispida Willd. ex Spreng.
- Rubia hispidicaulis D.G.Long
- Rubia horrida (Thunb.) Puff
- Rubia hypocarpia DC.
- Rubia iberica K.Koch — Gürcü boyaqotu
- Rubia incana H.B.K.
- Rubia indecora Cham. & Schltdl.
- Rubia indica Ten. — Hindistan boyaqotu
- Rubia infundibularis Hemsl. & Lace
- Rubia intricata Hook. & Arn.
- Rubia javana DC.
- Rubia jesoensis Miyabe & Miyake
- Rubia komarovii Pojark. — Komarov boyaqotu
- Rubia kotschyi Boiss. — Koç boyaqotu
- Rubia krascheninnikovii Pojark. — Kraşeninnikov boyaqotu
- Rubia kurramensis Nazim.
- Rubia laevigata DC.
- Rubia laevis Poir. — Hamar boyaqotu
- Rubia laevissima Tschern.
- Rubia lanceolata Hayata — Lansetşəkilli boyaqotu
- Rubia latipetala H.S.Lo
- Rubia laurae (Holmboe) Airy Shaw — Марена Лоры
- Rubia laxiflora Gontsch.
- Rubia leiocaulis Diels
- Rubia linearifolia Bonnier
- Rubia linii J.M.Chao
- Rubia linnaeana Baill. — Linn boyaqotu
- Rubia longifolia Poir. — Uzunyarpaq boyaqotu
- Rubia longipetiolata Bullock
- Rubia lucida L.
- Rubia magna P.G.Xiao
- Rubia maillardi H.Lév. & Vaniot
- Rubia mandersii Collett & Hemsl.
- Rubia manjith Roxb. ex Fleming
- Rubia margaritifera Reiche
- Rubia maymanensis Ehrend. & Schönb.-Tem.
- Rubia melanocarpa (Bornm.) Svent. — Qaratoxum boyaqotu
- Rubia membranacea Diels
- Rubia micans Fl.Corc.
- Rubia mitis Miq.
- Rubia mollugo Baill.
- Rubia monantha DC.
- Rubia montana Steud. — Dağ boyaqotu
- Rubia mucronata Hook. & Arn.
- Rubia munjista Roxb.
- Rubia munjith Roxb. ex Playfair
- Rubia nankotaizana Masam.
- Rubia nephrophylla Deb
- Rubia nitida H.B.K.
- Rubia noxia A.St.-Hil.
- Rubia olivieri A.Rich. ex DC.
- Rubia oncotricha Hand.-Mazz.
- Rubia oppositifolia Griff.
- Rubia orinocensis H.B.K.
- Rubia ovalis DC. — Oval boyaqotu
- Rubia ovatifolia Z.Ying Zhang ex Q.Lin — Ovalyarpaq boyaqotu
- Rubia pallida Diels
- Rubia palustris Baill. — Bataqlıq boyaqotu
- Rubia pauciflora Boiss.
- Rubia pavlovii Bajtenov & Myrz. — Pavlov boyaqotu
- Rubia pedicellata Nakai
- Rubia peregrina L.
- Rubia petiolaris DC.
- Rubia philippinensis Elmer — Filippin boyaqotu
- Rubia podantha Diels
- Rubia polyphlebia H.S.Lo
- Rubia pratensis (Maxim.) Nakai — Çəmənlik boyaqotu
- Rubia pterygocaulis H.S.Lo
- Rubia pubescens (Nakai) Nakai — Xovlu boyaqotu
- Rubia purpurea Decne. — Purpur boyaqotu
- Rubia pusilla Gillet ex Hook. & Arn.
- Rubia ramosissima Pohl ex DC.
- Rubia rechingeri Ehrend.
- Rubia regelii Pojark. — Regel boyaqotu
- Rubia relbun Cham. & Schltdl.
- Rubia requienii Duby
- Rubia rezniczenkoana Litv. — Rezniçenko boyaqotu
- Rubia richardiana Gillet ex Hook. & Arn.
- Rubia rigida Baill.
- Rubia rigidifolia Pojark.
- Rubia rotundifolia Sol.
- Rubia rupestris Gardner
- Rubia rupicola Sennen
- Rubia ruwenzoriensis Cortesi
- Rubia salicifolia H.S.Lo
- Rubia sativa Guadagno
- Rubia scabra H.B.K.
- Rubia scandens Zoll. & Moritzi
- Rubia schugnanica B.Fedtsch. ex Pojark.
- Rubia schumanniana E.Pritz. — Марена Шуманна
- Rubia secunda Moon
- Rubia sellowiana Cham. — Sello boyaqotu
- Rubia siamensis Craib — Siam boyaqotu
- Rubia sikkimensis Kurz
- Rubia splendens Hoffmanns. & Link
- Rubia sylvatica (Maxim.) Nakai
- Rubia sylvestris Mill. — Meşə boyaqotu
- Rubia syrticola Miq.
- Rubia tatarica Nyman — Tatar boyaqotu
- Rubia techensis Raf.
- Rubia tenuifolia d'Urv.
- Rubia tenuis H.S.Lo
- Rubia tenuis Larrañaga
- Rubia tetragona K.Schum.
- Rubia thunbergii DC. — Tunberq boyaqotu
- Rubia tibetica Hook.f. — Tibet boyaqotu
- Rubia tinctoria Salisb.
- Rubia tinctorum L. — Adi boyaqotu
- Rubia trachyantha Boiss.
- Rubia transalaica O.Fedtsch. & B.Fedtsch.
- Rubia transcaucasica Grossh. — Zaqafqaziya boyaqotu
- Rubia trichocarpa H.S.Lo
- Rubia tricornis Baill.
- Rubia triflora Willd. — Üçyarpaq boyaqotu
- Rubia truppeliana Loes.
- Rubia tuberculosa Benth.
- Rubia uruguayensis Arechav. — Uruqvay boyaqotu
- Rubia ustulata Diels
- Rubia valantioides Cham. & Schltdl.
- Rubia velutina Nabelek
- Rubia vera Baill. — Əsl boyaqotu
- Rubia vilis Cham. & Schltdl.
- Rubia wallichiana Decne.
- Rubia walteri DC.
- Rubia yunnanensis Diels
