Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Bu məqalədəki məlumatların üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Türklər, türk xalqları və ya türkdilli xalqlar — Avrasiya ərazisində yaşayan etnolinqvistik qrup. Dünyada türk xalqlarının əhalisinin sayı 170–200 arasındadır. "Türk" sözünə ilk dəfə VII əsrin "Orxon-Yenisey" abidələrində rast gəlinir. Hal-hazırda dünyada təqribən yarım milyard türk yaşayır.
| Ümumi sayı | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 170 — 196 milyon | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dili | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dini | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Türk xalqlarının dinləri fərqlidir. Böyük bir hissə İslam dininə etiqad edərkən, çuvaşlar və qaqauzlar — Xristian, yakutlar, dolqanlar və xakaslar — Şamanizm, karaimlər və qrımçaklar — İudaizm dininə inanır. Türk xalqlarının hazırda 6 müstəqil dövləti vardır. (Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkiyə, Türkmənistan). Türk dünyası ölkələrinin hamısı, demək olar ki, çoxmillətlidir. Türklər Asiya qitəsində Əfqanıstanda (əfşarlar, qızılbaşlar və s.), İraqda (türkmənlər), Suriyada (əsasən Türkiyə ilə sərhəddə), Gürcüstan və İranda (azərbaycanlılar) yaşayırlar. Avropa qitəsində isə türklər Bolqarıstanda (bolqar türkləri), Ruminiyada (qaqauz-qıpçaq), Yunanıstanda, Ukraynada (Krım tatarları), Litvada (kəraimlər) və Rusiyada yaşayırlar.
Müstəqil türk dövlətlərindən başqa, Rusiya Federasiyasının tərkibində Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşıstan, Saxa (Yakutiya), Tıva, Xakasiya, Altay Respublikaları və Taymır (Dolqan-Nen) milli mahalı, Çin Xalq Respublikasının tərkibində Sintzyan-Uyğur Muxtar Rayonu, Moldovanın tərkibində Qaqauziya Muxtar Respublikası vardır.
Etimologiyası
Türk sözünün etimologiyası fərqli dönəmlərdə fərqli alimlər tərəfindən maraq mövzusu olmuşdur. Bəzi əfsanəyə əsasən Türk və Monqol adlı iki qardaşın nəslindən gəlir türklər. Qədim şərq mənbələrinə əsasən isə, Nuhun oğlunun adı Yafəs, Yafəsin oğlunun adı isə Türk idi.
"Sui-Şu" adlı bir Çin tarix əsəri bu mövzuda belə deyir: tu-kiuelər (yəni türklər) ətəyində qərargahları olan bir dağın ismi ilə adlandırılmışlardır. Bu dağ dəbilqə formasında olduğu üçün, öz dillərdə tu-kiue sözünün dəbilqə mənasını verdiyi üçün, özlərini belə adlandırmışlardır.
Bu məlumat üzərinə araşdırma aparan J. Klaprot Journal Asiatique adlı məqaləsində azərbaycanca "başlıq" anlamına gələn "takye" sözünün "tu-kiue" sözünə yaxın olduğunu bildirərək, bu sözün türk dilindən ərəb dilinə keçmə ehtimalı olduğunu bildirmişdir. Çox keçmədən J. J. Hess Der İslam adlı əsərində bu mövzuya toxunaraq, əcəm dilində "dəbilqə" anlamına gələn "terk" sözünün "türk" olma ehtimalından bəhs etdi. Onun açıqlamasına əsasən, qaraqalpaqların da, adı, silah emal edən deməkdir. 1849-cu ildə V. Şutt əcəm dilindəki "terg" sözünün "dəbilqə" anlamına gəldiyini demişdir.
Macar alimi Bemat Munkascinin düşüncəsinə görə, türk sözünün ilkin forması çin dilindədir. Onun dediyinə əsasən, çinlilər öz dillərinə keçən sözləri tam istədikləri kimi tələffüz edə bilmirdilər. [r] səsinin yerinə [l] səsini tələffüz edirdilər. Yəni onların [tuluke] deyə tələffüz etdiyi söz, əslində türkləri işarət etməkdədir.
Vambery Armin'in açıqlamasına əsasən isə, türk sözünün əslində mənası "adam" deməkdir. Bir çox xalqın adının mənası "adam" deməkdir. Məsələn: Çermis, Zürüyən, Lap, Tunquz və s. xalqların adının anlamı "insan, adam" deməkdir.
Franz V. Erdmannın açıqlamasına görə isə, "türk" adı fərqli dövrlərdə fərqli cür səslənib. türlər, taurier, tyriten, toreten və s. bunlara misal ola bilər. Ona görə türk sözünün "thark" sözündən gəlməkdə idi.
S. W. Kuelle'nin açıqlamasına görə, tatar sözünün ilkin forması "tartar"dır. Mənası bir şeyi ölçmək, tartmaqdır. Türk sözünün kökünün isə "törəmək" sözündən gəldiyini və "çoxalmaq, yayılmaq" anlamında olduğunu söylədi.
Macarıstanlı alim Fiok Karoliyə görə isə, "türk" adının ilkin forması "turku"dur. Mənası, İskit dilində "Xəzər Dənizinin sahilində oturan adam"dır.
A. Von Li Coq, Vilehm Tomsen Aramağı'nın açıqlamasına əsasən isə, adın mənası "güc, qüvvət, ululuq"dur.
Nemethin yeni açıqlamalasına görə isə, oğuzların baş qəbiləsinin adı Qayığ'dır. Anlamı isə güclü, qüvvətli deməkdir. Həmçinin şorların baş qəbiləsinin adı Karan'dır. Anlamı isə yenə güclü, qüvvətli deməkdir. Eyniylə türk sözünün anlamı da, güclü, qüvvətli deməkdir.
Yeraltı sərvətlər
Geoloji baxımdan türk xalqları Alp qırışıqlığı zonasında (Türkiyə, Azərbaycan, Cənubi Azərbaycan, Türkmənistanın bir hissəsi, Şimali Qafqaz, türk qurumları), Mərkəzi Asiya və Cənubi Sibirin fəal seysmik zonasında (Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstanın bir hissəsi, Xakasiya, Altay, Tıva), Şərqi Asiya mezozoy qırışıqlığı zonasında (Saxa-Yakutiya), Şərqi Avropa (Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşıstan), Turan (Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan), Sibir və Çin platformalarında yerləşir.
Neft-qaz yataqlarına görə Azərbaycan, Özbəkistan (Fərqanə-qaz, Qazlı və Mübarəkqaz), Qazaxıstan (Tengiz və Turqay-neft), Türkmənistan, Tatarıstan (Elxon) və Başqırdıstan seçilir. Türk dünyasının əsas daş kömür yataqları Türkiyədə (Zonquldak-Ereğli), Özbəkistanda (boz kömür-Anqren və Sarqun), Qazaxıstanda (Qaraqanda, Ekibastuz), Tıvada (Ulufim), Sincan-Uyğurda (Bay kömür) və Saxadadır (Lena). Dəmir filizi Türkiyədə, Qazaxıstanda (Kustunay), Saxada, Altayda, Azərbaycanda (Daşkəsən) və Xakasiyadadır.
Mis filizi Qazaxıstanda (Balxaş, Cezqazan), sink Qazaxıstan (Ust Kamenqorsk), Özbəkistanda, Azərbaycanda, xrom yataqları isə Türkiyədədir. Polimetal filizləri Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Özbəkistanda, Türkiyədə, Altayda, qızıl yataqları Özbəkistanda (Muruntau), Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Altayda və Saxadadır. Almaz Saxada çıxarılır.
Türk mədəniyyət
Dil ümumiliyi, el sənətləri, tarixi–coğrafi məkan, şifahi xalq ədəbiyyatı ("Kitabi Dədə Qorqud", "Koroğlu dastanı", "Alpamış", "Manas"), adət-ənənələr, oxşar toponimlər türk xalqlarını birləşdirən ümumi oxşar xüsusiyyətlərdir. Türklərin ana vətəni Mərkəzi Asiya hesab olunur. Tarixən türklər miqrasiya edən xalqlar olmuşlar. VII əsrdən başlayaraq üç istiqamətdə — Şimali-Şərqi Asiya,Ural dağları və Qərb tərəfə köç etmişlər.
Əhalinin sürətli artımı, heyvandarlıq üçün əlverişli yerlərin axtarılması, varisliklə bağlı hakimiyyətdə olmayanların boş ərazilərdə yeni dövlətlər qurması (Şato, Tavqas və s.), iqlim dəyişiklikləri (Böyük hun köçü), daha güclü dövlətlərin təzyiqi altında köçüb getmə (Çin dövlətinin güclənməsi ilə "Tyuku" (türk) dövlətinin iki yerə parçalanması və köç etməsi), yeni ölkələrin zəbt edilməsi türk xalqlarının geniş ərazilərdə yayılmasına səbəb olmuşdur. XX əsrdə də məcburi miqrasiyalar (krım tatarları, axıska türkləri, azərbaycanlılar) olmuş və son vaxtlar yüksək həyat səviyyəsi axtarmaq məqsədilə Avropaya və Şimali Amerikaya miqrasiyalar da mövcuddur.Böö
Türk dilləri
Türk xalqları türk dillərində danışırlar. Çağdaş türk dillərinin isveçli türkoloq təqdim etdiyi sxemə əsasən təsnifatı:
- Ana türk dili
- Ortaq türk qolu (Şaz)
- Oğuz – Azərbaycan dili, Anadolu-türk dili, Xorasan-türk dili, qaşqay, əfşar, sonqur, , aynallu, qaqauz, türkmən, salar dili
- Qarluq – özbək, uyğur, ,
- Qıpçaq – qazax, qaraqalpaq, qumuq, qırğız, başqırd, tatar, Krım-tatar, , baraba-tatar, noğay, kəraim, qırımçaq, qaraçay-balkar,
- Sibir – , cənubi Altay, tıva, xakas, şor, saxa, dolğan, çulım, tofa, , .
- – xələc dili
- Oğur qolu (Bulqar, lir)
- Ortaq türk qolu (Şaz)
Türklərdə din anlayışı
Türk xalqlarının inanclarında tanrı əsas yer tutur. VII əsrdən etibarən Türk xalqları İslam dinini qəbul etməyə başladılar. Hal-hazırda onlar arasında İslama etiqad edənlər təxminən 80%-ə yaxındır. Müasir dövrdə müsəlman olmayan türk xalqları şamanist və ya ortodoks xristian olan saxalar, ortodoks xristian çuvaş və qaqauzlar, İudaizmə inanan kəraim və qırımçaqlardır.
Assimilyasiya
Tarixin müxtəlif mərhələlərində bəzi türk dövlətləri Avrasiyada geniş ərazilər tutmuş, Afrikanın şimal hissəsini fəth etmişlər. Türk xalqlarının bəziləri müstəqil dövlət qurmuş, bəziləri müəyyən dövlət daxilində muxtar qürumlar yaratmış, bəziləri isə heç bir özünüidarə hüququna malik deyil və müxtəlif dövlətlərin ərazilərində, Asiyada Əfqanıstan, İran, İraq, Suriya, Avropada Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Ukrayna, Moldova, Gürcüstan, Rusiya və sairə ölkələrdə yaşayırlar. Belə türk xalqlarına qumıqlar, krım tatarları, qaraçaylar, şahsevənlər, türkmənlər, sibir tatarları, bolqar türkləri, əfşarlar və sairə aiddir. Bu xalqların çoxu gəlmə xalqlar içərisində assimilyasiya olunmaqdadırlar. Bunlardan başqa aşağıdakı xalqları da əlavə edərsək vəziyyətin nə cür olduğu açıq şəkildə görünür.
Rusiya Federasiyasında, Sibirdə yaşayan və ruslaşmış türklər:
- Ob (qədim adı Ümer) tatarları (tağabitlər, kalmaklar, şağarlar, oroslar, çaldonlar, kulundinlər, kumuçlar, tuğullar, itiberlər və s)
- Tur tatarları (kurlaklar, qumruqlar və s.)
- Verxoyon tatarları (çuvanlar, anadurlar və s.)
Əhali
Türkdilli xalqların əhalisinin ümumi sayı müstəqil türkdilli dövlətlərdə 170 milyondan çoxdur. 50 milyon nəfərə yaxını isə Rusiya və Çin ərazisində yaşayır. 80 milyondan çox türkdilli isə dünyanın müxtəlif ölkələrində məskunlaşmışdır. Türk dünyasında təbii artımın orta göstəricisi 2%-ə yaxındır.
Müstəqil dövlət qurumuna malik olanlar
| Bayraq | Ölkə | Quruluş | Əhali | Ərazi | Paytaxt | Rəsmi dil | Pul vahidi | Türklərin faiz göstəricisi | Yaşayan türklər(mln) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Azərbaycan | Azərbaycan | 1918 | 10.100.000 | 86.600 | Bakı | Azərbaycan dili | Azərbaycan manatı | 92.3% | 9.3 |
 Qazaxıstan | Qazaxıstan | 1991 | 18.014.200 | 2.274.900 | Astana | Qazax dili | Qazaxıstan tengəsi | 73.8% | 13.1 |
 Qırğızıstan | Qırğızıstan | 1991 | 6.586.600 | 199.900 | Bişkek | Qırğız dili | Qırğızıstan somu | 80.6% | 4.4 |
 ŞKTR | Şimali Kipr türk respublikası | 1983 | 286.257 | 3.355 | Lefkoşa | Türk dili | Türk lirəsi | 99% | 0.3 |
 Özbəkistan | Özbəkistan | 1991 | 33.570.609 | 447.400 | Daşkənd | Özbək dili | Özbəkistan sumu | 87% | 25.7 |
 Türkiyə | Türkiyə | 1923 | 83,154,997 | 783.562 | Ankara | Türk dili | Türk lirəsi | 89.5% | 67.5 |
 Türkmənistan | Türkmənistan | 1991 | 5.450.000 | 491.210 | Aşqabad | Türkmən dili | Türkmənistan manatı | 90% | 4.9 |
Dövlət qurumuna malik olmayanlar
- Axısqa türkləri – 500 min
- Sarı uyğurlar – 20,719 nəfərdən çox.
- Urumlar – 106,768 nəfərdən çox.
- Altaylılar – 67,239 nəfərdən çox.
- Xorasan türkləri – 830 min
- Balkarlar – 108,426 nəfərdən çox.
- Başqırdlar – 1.705.053 nəfərdən çox.
- Çulumlar – 1 min
- Çuvaşlar – 1.8 milyon
- Krım tatarları – 500 min
- Dolqanlar – 10 min
- Qaqauzlar – 300 min
- Qaraçaylılar – 300 min
- Qəraimlər – 50 min
- Qaraqalpaqlar – 550 min
- Xakaslar – 90 min
- Krımçaqlar – 1.5 min
- Qumuqlar – 500 min
- Noqaylar – 110 min
- Qaşqaylar – 1.757 milyon
- Salar – 125 min
- Tatarlar – 6.755.000
- Naqaybaklar – 9.600
- Sibir tatarları – 9.611
- Türkmanlar – 3 milyon
- Kipr türkləri – 750.000-1.000.000
- – 150.000
- Tuvinlər – 264,400
- Uyğurlar – 11 000 000
- Çelqanlar – 1,700
- Kumandılar – 2900
- Telengitlər – 3,712
- Teleutlar – 3 000
- İran azərbaycanlıları – 35-40 milyon
Əhali sıxlığı
Əhalisinin orta sıxlığına görə dövlət və qurumlar bir-birindən fərqlənir.Azərbaycan və Türkiyədə orta sıxlıq hər km2-da 85–105 nəfər, Şimali Kipr və Özbəkistanda 55–60 nəfər, Çuvaş, Kabarda-Balkariya və Tatarıstan respublikalarında 60–70 nəfərdir. Digər dövlət və qurumlarda isə əhalinin sıxlığı hər km2-da 30 nəfərdən azdır.
Cins və yaş tərkibi
Əhalinin cins tərkibindəki oxşarlıq azərbaycanlılar, tatarlar və çuvaşlar istisna olmaqla bütün türk xalqlarında eynidir(kişilər çoxdur). Türk dünyası əhalisi arasında 16–65 yaş həddində olanlar üstünlük təşkil edir. 65 yaşdan yuxarı olanlar yalnız 10–15% təşkil edir.
Urbanizasiya
Türkdilli dövlətlər içində urbanizasiyanın səviyyəsinə görə Türkiyə birincidir.
İqtisadiyyat
Urbanizasiya səviyyəsinə görə Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkiyə seçilir. Muxtar qurumlardam isə demək olar ki, hamısında (Altay və Tıva istisna olmaqla) şəhər əhalisi çoxluq təşkil edir. Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Tatarıstan və Başqırdıstan kimi respublikalarda milli gəlirin yarıdan çoxunu çoxsahəli inkişaf etmiş sənaye verir. Bir çox respublikalarda — Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Saxa, Altay kimi respublikalarda sənaye ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı da iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir. Bütövlükdə türk dünyası ölkələrində sənayenin ən başlıca sahələri olan energetika, maşınqayırma, metallurgiya, kimya sənayesi xeyli inkişaf edib.
Sənaye
Neft-qaz hasilatına görə Azərbaycan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan; daş kömür çıxarılmasında isə Türkiyə, Qazaxıstan, Altay, Saxa dünyada məşhurdur. Bu ölkələrdə enerjiyə tələbat demək olar ki, tam ödənilir. Ümumiyyətlə, türk dövlətləri içərisində enerji qıtlığı çəkən ölkə yoxdur. Metallurgiya sənayesində Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Azərbaycan və Özbəkistan fərqlənir. Türk dünyasında maşınqayırma sahəsi birinci növbədə kənd təsərrüfatı, neft və qaz, dağ-mədən və yüngül sənaye sahələrinin ehtiyacını ödəməyə yönəldilmişdir. Türkiyə, Qazaxıstan və Özbəkistanda kənd təsərrüfatı maşınları — traktorlar, kombaynlar və becərmə alətləri istehsalı daha çox inkişaf etmişdir. Türkiyə, Tatarıstan, Qırğızıstan və Qazaxıstanda avtomobillər, Özbəkistanda və Tatarıstanda təyyarə istehsal olunur. Dəzgahqayırma və cihazqayırma, o cümlədən energetika maşınqayırması Türkiyə, Azərbaycan və Qazaxıstanda inkişaf etdirilir.
Xarici keçidlər
- Ethnologue: Languages of the World : Altaic, Turkic
- алтайское языкознание
- Orientaal's links to Turkic languages
- İran'daki Türklər – Video
- Aydın Mədətoğlu Qasımlı. Türklər (tarixi oçerklər). Bakı, 2012.
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2021-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-26.
- "Affinity Bloc — Turkic Peoples :: Joshua Project". 2022-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-08-19.
- Qurbanov, Ramin. Türk xalqlarının tarixi II hissə (PDF). Bakı: İqtisad Universiteti. 2011. 2022-03-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-02-26.
- Хатун // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 61.
- B. Golden, Peter. An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 1992.
- Yunusbayev et al., 2015
- "Affinity Bloc — Turkic Peoples :: Joshua Project". 2022-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-08-19.
- Türk-tatar Xalqının İbtidai Mədəniyyəti, Vambrey Armin, səh.51
- Ein manichaisches Buch Fragment aus Chotsho, səh 151
- Yurdquran Macarların Təşəkkülü, səh.49
- Johanson, Lars & Csató, Éva Ágnes, (eds.) (1998). The Turkic Languages. London: Routledge
- Lars Johanson, "The classification of the Turkic languages" Arxivləşdirilib 2022-03-21 at the Wayback Machine, in Martine Robbeets and Alexander Savelyev (eds.), The Oxford Guide to the Transeurasian Languages, 2020, Oxford University Press, pp. 105–114
- "turcologica". 2011-04-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-10.
- "Britannica:Turkic languages". 2015-09-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-10.
- "Rusiya Federativ Respublikası Statistika Komitəsi : 2002 – ci il siyahıya alması". 2006-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-03-03.
- "Ethnologue: Languages of the World : Tuva". 2010-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-05.
- Russian Census 2010: Population by ethnicity Arxivləşdirilib 2013-12-04 at the Wayback Machine (rus.)
- [ Оценки численности иранских азербайджанцев, приводимые в тех или иных источниках, могут различаться на порядок — от 15 до 30 млн. См., например: [1], Looklex Encyclopaedia, Iranian.com, «Ethnologue» Report for Azerbaijani Language, UNPO information on Southern Azerbaijan, Jamestown Foundation]
- "Azerbaijan, Kazakhstan - leaders in foreign trade balance in Organization of Turkic States". https://report.az/ (az.). 29, 2023. İstifadə tarixi: 12 iyn 2025.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turk Turk xalqi ve Turkler bura istiqametlendirilir Diger istifade formalari ucun baxin Turk deqiqlesdirme Turk xalqi deqiqlesdirme ve Turkler deqiqlesdirme Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanila bilmesi ucun elave menbelere ehtiyac var Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek onu tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Turkler turk xalqlari 3 ve ya turkdilli xalqlar 4 Avrasiya erazisinde yasayan etnolinqvistik qrup 5 Dunyada turk xalqlarinin ehalisinin sayi 170 200 6 7 arasindadir Turk sozune ilk defe VII esrin Orxon Yenisey abidelerinde rast gelinir Hal hazirda dunyada teqriben yarim milyard turk yasayir Turk xalqlarinin yasadiqlari eraziler Turk Umumi sayi 170 1 196 2 milyon Yasadigi eraziler Turkiye 65 73 milyon Azerbaycan 9 10 5 milyon CXR 28 milyon Rusiya 32 milyon Iran 46 milyon Iraq 8 milyon Suriya 7 milyon Qazaxistan 22 milyon Turkmenistan 14 5 milyon Qirgizistan 6 milyon Ozbekistan 36 milyon SKTR 0 5 milyon Efqanistan 14 milyon Almaniya 9 milyon nbsp Tacikistan 1 5 milyon nbsp ABS 8 milyon nbsp Monqolustan 1 5 milyon nbsp Avstraliya 1 2 milyon nbsp Fransa 4 milyon nbsp Moldova 1 milyon nbsp Kanada 1 4 milyon nbsp Boyuk Britaniya 3 2 milyon Dili Turk dili Dini Tenqricilik Xristianliq Islam Iudaizm Yakutlar Turkmenler Turk xalqlarinin dinleri ferqlidir Boyuk bir hisse Islam dinine etiqad ederken cuvaslar ve qaqauzlar Xristian yakutlar dolqanlar ve xakaslar Samanizm karaimler ve qrimcaklar Iudaizm dinine inanir Turk xalqlarinin hazirda 6 musteqil dovleti vardir Azerbaycan Qazaxistan Qirgizistan Ozbekistan Turkiye Turkmenistan Turk dunyasi olkelerinin hamisi demek olar ki coxmilletlidir Turkler Asiya qitesinde Efqanistanda efsarlar qizilbaslar ve s Iraqda turkmenler Suriyada esasen Turkiye ile serhedde Gurcustan ve Iranda azerbaycanlilar yasayirlar Avropa qitesinde ise turkler Bolqaristanda bolqar turkleri Ruminiyada qaqauz qipcaq Yunanistanda Ukraynada Krim tatarlari Litvada keraimler ve Rusiyada yasayirlar Musteqil turk dovletlerinden basqa Rusiya Federasiyasinin terkibinde Tataristan Basqirdistan Cuvasistan Saxa Yakutiya Tiva Xakasiya Altay Respublikalari ve Taymir Dolqan Nen milli mahali Cin Xalq Respublikasinin terkibinde Sintzyan Uygur Muxtar Rayonu Moldovanin terkibinde Qaqauziya Muxtar Respublikasi vardir Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Yeralti servetler 3 Turk medeniyyet 4 Turk dilleri 5 Turklerde din anlayisi 6 Assimilyasiya 7 Ehali 7 1 Musteqil dovlet qurumuna malik olanlar 7 2 Dovlet qurumuna malik olmayanlar 7 3 Ehali sixligi 7 4 Cins ve yas terkibi 8 Urbanizasiya 9 Iqtisadiyyat 9 1 Senaye 10 Xarici kecidler 11 Istinadlar 12 Hemcinin baxEtimologiyasiredakteTurk sozunun etimologiyasi ferqli donemlerde ferqli alimler terefinden maraq movzusu olmusdur Bezi efsaneye esasen Turk ve Monqol adli iki qardasin neslinden gelir turkler Qedim serq menbelerine esasen ise Nuhun oglunun adi Yafes Yafesin oglunun adi ise Turk idi Sui Su adli bir Cin tarix eseri bu movzuda bele deyir tu kiueler yeni turkler eteyinde qerargahlari olan bir dagin ismi ile adlandirilmislardir Bu dag debilqe formasinda oldugu ucun oz dillerde tu kiue sozunun debilqe menasini verdiyi ucun ozlerini bele adlandirmislardir Bu melumat uzerine arasdirma aparan J Klaprot Journal Asiatique adli meqalesinde azerbaycanca basliq anlamina gelen takye sozunun tu kiue sozune yaxin oldugunu bildirerek bu sozun turk dilinden ereb diline kecme ehtimali oldugunu bildirmisdir Cox kecmeden J J Hess Der Islam adli eserinde bu movzuya toxunaraq ecem dilinde debilqe anlamina gelen terk sozunun turk olma ehtimalindan behs etdi Onun aciqlamasina esasen qaraqalpaqlarin da adi silah emal eden demekdir 1849 cu ilde V Sutt ecem dilindeki terg sozunun debilqe anlamina geldiyini demisdir Macar alimi Bemat Munkascinin dusuncesine gore turk sozunun ilkin formasi cin dilindedir Onun dediyine esasen cinliler oz dillerine kecen sozleri tam istedikleri kimi teleffuz ede bilmirdiler r sesinin yerine l sesini teleffuz edirdiler Yeni onlarin tuluke deye teleffuz etdiyi soz eslinde turkleri isaret etmekdedir Vambery Armin in aciqlamasina esasen ise turk sozunun eslinde menasi adam demekdir Bir cox xalqin adinin menasi adam demekdir Meselen Cermis Zuruyen Lap Tunquz ve s xalqlarin adinin anlami insan adam demekdir 8 Franz V Erdmannin aciqlamasina gore ise turk adi ferqli dovrlerde ferqli cur seslenib turler taurier tyriten toreten ve s bunlara misal ola biler Ona gore turk sozunun thark sozunden gelmekde idi S W Kuelle nin aciqlamasina gore tatar sozunun ilkin formasi tartar dir Menasi bir seyi olcmek tartmaqdir Turk sozunun kokunun ise toremek sozunden geldiyini ve coxalmaq yayilmaq anlaminda oldugunu soyledi Macaristanli alim Fiok Karoliye gore ise turk adinin ilkin formasi turku dur Menasi Iskit dilinde Xezer Denizinin sahilinde oturan adam dir A Von Li Coq Vilehm Tomsen Aramagi nin aciqlamasina esasen ise adin menasi guc quvvet ululuq dur 9 Nemethin yeni aciqlamalasina gore ise oguzlarin bas qebilesinin adi Qayig dir Anlami ise guclu quvvetli demekdir Hemcinin sorlarin bas qebilesinin adi Karan dir Anlami ise yene guclu quvvetli demekdir Eyniyle turk sozunun anlami da guclu quvvetli demekdir 10 Yeralti servetlerredakteGeoloji baximdan turk xalqlari Alp qirisiqligi zonasinda Turkiye Azerbaycan Cenubi Azerbaycan Turkmenistanin bir hissesi Simali Qafqaz turk qurumlari Merkezi Asiya ve Cenubi Sibirin feal seysmik zonasinda Ozbekistan Qirgizistan Qazaxistanin bir hissesi Xakasiya Altay Tiva Serqi Asiya mezozoy qirisiqligi zonasinda Saxa Yakutiya Serqi Avropa Tataristan Basqirdistan Cuvasistan Turan Ozbekistan Qazaxistan Turkmenistan Sibir ve Cin platformalarinda yerlesir Neft qaz yataqlarina gore Azerbaycan Ozbekistan Ferqane qaz Qazli ve Mubarekqaz Qazaxistan Tengiz ve Turqay neft Turkmenistan Tataristan Elxon ve Basqirdistan secilir Turk dunyasinin esas das komur yataqlari Turkiyede Zonquldak Eregli Ozbekistanda boz komur Anqren ve Sarqun Qazaxistanda Qaraqanda Ekibastuz Tivada Ulufim Sincan Uygurda Bay komur ve Saxadadir Lena Demir filizi Turkiyede Qazaxistanda Kustunay Saxada Altayda Azerbaycanda Daskesen ve Xakasiyadadir Mis filizi Qazaxistanda Balxas Cezqazan sink Qazaxistan Ust Kamenqorsk Ozbekistanda Azerbaycanda xrom yataqlari ise Turkiyededir Polimetal filizleri Qazaxistanda Azerbaycanda Ozbekistanda Turkiyede Altayda qizil yataqlari Ozbekistanda Muruntau Qazaxistanda Azerbaycanda Altayda ve Saxadadir Almaz Saxada cixarilir Turk medeniyyetredakteDil umumiliyi el senetleri tarixi cografi mekan sifahi xalq edebiyyati Kitabi Dede Qorqud Koroglu dastani Alpamis Manas adet eneneler oxsar toponimler turk xalqlarini birlesdiren umumi oxsar xususiyyetlerdir Turklerin ana veteni Merkezi Asiya hesab olunur Tarixen turkler miqrasiya eden xalqlar olmuslar VII esrden baslayaraq uc istiqametde Simali Serqi Asiya Ural daglari ve Qerb terefe koc etmisler Ehalinin suretli artimi heyvandarliq ucun elverisli yerlerin axtarilmasi varislikle bagli hakimiyyetde olmayanlarin bos erazilerde yeni dovletler qurmasi Sato Tavqas ve s iqlim deyisiklikleri Boyuk hun kocu daha guclu dovletlerin tezyiqi altinda kocub getme Cin dovletinin guclenmesi ile Tyuku turk dovletinin iki yere parcalanmasi ve koc etmesi yeni olkelerin zebt edilmesi turk xalqlarinin genis erazilerde yayilmasina sebeb olmusdur XX esrde de mecburi miqrasiyalar krim tatarlari axiska turkleri azerbaycanlilar olmus ve son vaxtlar yuksek heyat seviyyesi axtarmaq meqsedile Avropaya ve Simali Amerikaya miqrasiyalar da movcuddur BooTurk dilleriredakteEsas meqale Turk dilleri Turk xalqlari turk dillerinde danisirlar Cagdas turk dillerinin isvecli turkoloq Lars Johansonun teqdim etdiyi sxeme esasen tesnifati 11 12 13 14 Ana turk dili Ortaq turk qolu Saz Oguz Azerbaycan dili Anadolu turk dili Xorasan turk dili qasqay efsar sonqur caharmahal aynallu qaqauz turkmen salar dili Qarluq ozbek uygur ayni eynu ili turk dili Qipcaq qazax qaraqalpaq qumuq qirgiz basqird tatar Krim tatar Sibir tatar baraba tatar nogay keraim qirimcaq qaracay balkar urum dili Sibir simali Altay cenubi Altay tiva xakas sor saxa dolgan culim tofa sari yugur fuyuy qirgiz dili Argu xelec dili Ogur qolu Bulqar lir cuvas diliTurklerde din anlayisiredakteTurk xalqlarinin inanclarinda tanri esas yer tutur VII esrden etibaren Turk xalqlari Islam dinini qebul etmeye basladilar Hal hazirda onlar arasinda Islama etiqad edenler texminen 80 e yaxindir Muasir dovrde muselman olmayan turk xalqlari samanist ve ya ortodoks xristian olan saxalar ortodoks xristian cuvas ve qaqauzlar Iudaizme inanan keraim ve qirimcaqlardir AssimilyasiyaredakteTarixin muxtelif merhelelerinde bezi turk dovletleri Avrasiyada genis eraziler tutmus Afrikanin simal hissesini feth etmisler Turk xalqlarinin bezileri musteqil dovlet qurmus bezileri mueyyen dovlet daxilinde muxtar qurumlar yaratmis bezileri ise hec bir ozunuidare huququna malik deyil ve muxtelif dovletlerin erazilerinde Asiyada Efqanistan Iran Iraq Suriya Avropada Bolqaristan Ruminiya Yunanistan Ukrayna Moldova Gurcustan Rusiya ve saire olkelerde yasayirlar Bele turk xalqlarina qumiqlar krim tatarlari qaracaylar sahsevenler turkmenler sibir tatarlari bolqar turkleri efsarlar ve saire aiddir Bu xalqlarin coxu gelme xalqlar icerisinde assimilyasiya olunmaqdadirlar Bunlardan basqa asagidaki xalqlari da elave edersek veziyyetin ne cur oldugu aciq sekilde gorunur Rusiya Federasiyasinda Sibirde yasayan ve ruslasmis turkler Ob qedim adi Umer tatarlari tagabitler kalmaklar sagarlar oroslar caldonlar kulundinler kumuclar tugullar itiberler ve s Tur tatarlari kurlaklar qumruqlar ve s Verxoyon tatarlari cuvanlar anadurlar ve s EhaliredakteTurkdilli xalqlarin ehalisinin umumi sayi musteqil turkdilli dovletlerde 170 milyondan coxdur 50 milyon nefere yaxini ise Rusiya ve Cin erazisinde yasayir 80 milyondan cox turkdilli ise dunyanin muxtelif olkelerinde meskunlasmisdir Turk dunyasinda tebii artimin orta gostericisi 2 e yaxindir Musteqil dovlet qurumuna malik olanlarredakte Bayraq Olke Qurulus Ehali Erazi Paytaxt Resmi dil Pul vahidi Turklerin faiz gostericisi Yasayan turkler mln nbsp Azerbaycan Azerbaycan 1918 10 100 000 86 600 Baki Azerbaycan dili Azerbaycan manati 92 3 9 3 nbsp Qazaxistan Qazaxistan 1991 18 014 200 2 274 900 Astana Qazax dili Qazaxistan tengesi 73 8 13 1 nbsp Qirgizistan Qirgizistan 1991 6 586 600 199 900 Biskek Qirgiz dili Qirgizistan somu 80 6 4 4 nbsp SKTR Simali Kipr turk respublikasi 1983 286 257 3 355 Lefkosa Turk dili Turk liresi 99 0 3 nbsp Ozbekistan Ozbekistan 1991 33 570 609 447 400 Daskend Ozbek dili Ozbekistan sumu 87 25 7 nbsp Turkiye Turkiye 1923 83 154 997 783 562 Ankara Turk dili Turk liresi 89 5 67 5 nbsp Turkmenistan Turkmenistan 1991 5 450 000 491 210 Asqabad Turkmen dili Turkmenistan manati 90 4 9 Dovlet qurumuna malik olmayanlarredakte Axisqa turkleri 500 min Sari uygurlar 20 719 neferden cox Urumlar 106 768 neferden cox Altaylilar 67 239 neferden cox Xorasan turkleri 830 min Balkarlar 108 426 neferden cox Basqirdlar 1 705 053 neferden cox Culumlar 1 min Cuvaslar 1 8 milyon Krim tatarlari 500 min Dolqanlar 10 min Qaqauzlar 300 min Qaracaylilar 300 min Qeraimler 50 min Qaraqalpaqlar 550 min Xakaslar 90 min Krimcaqlar 1 5 min Qumuqlar 500 min Noqaylar 110 min Qasqaylar 1 757 milyon Salar 125 min Tatarlar 6 755 000 Naqaybaklar 9 600 Sibir tatarlari 9 611 15 Turkmanlar 3 milyon Kipr turkleri 750 000 1 000 000 Qerbi Frakiya turkleri 150 000 Tuvinler 264 400 16 Uygurlar 11 000 000 Celqanlar 1 700 Kumandilar 2900 Telengitler 3 712 17 Teleutlar 3 000 Iran azerbaycanlilari 35 40 milyon 18 Ehali sixligiredakte Ehalisinin orta sixligina gore dovlet ve qurumlar bir birinden ferqlenir Azerbaycan ve Turkiyede orta sixliq her km2 da 85 105 nefer Simali Kipr ve Ozbekistanda 55 60 nefer Cuvas Kabarda Balkariya ve Tataristan respublikalarinda 60 70 neferdir Diger dovlet ve qurumlarda ise ehalinin sixligi her km2 da 30 neferden azdir Cins ve yas terkibiredakte Ehalinin cins terkibindeki oxsarliq azerbaycanlilar tatarlar ve cuvaslar istisna olmaqla butun turk xalqlarinda eynidir kisiler coxdur Turk dunyasi ehalisi arasinda 16 65 yas heddinde olanlar ustunluk teskil edir 65 yasdan yuxari olanlar yalniz 10 15 teskil edir UrbanizasiyaredakteTurkdilli dovletler icinde urbanizasiyanin seviyyesine gore Turkiye birincidir IqtisadiyyatredakteUrbanizasiya seviyyesine gore Azerbaycan Qazaxistan Turkiye secilir Muxtar qurumlardam ise demek olar ki hamisinda Altay ve Tiva istisna olmaqla seher ehalisi coxluq teskil edir Turkiye Azerbaycan Qazaxistan Tataristan ve Basqirdistan kimi respublikalarda milli gelirin yaridan coxunu coxsaheli inkisaf etmis senaye verir Bir cox respublikalarda Ozbekistan Turkmenistan Qirgizistan Saxa Altay kimi respublikalarda senaye ile yanasi kend teserrufati da iqtisadiyyatin esasini teskil edir Butovlukde turk dunyasi olkelerinde senayenin en baslica saheleri olan energetika masinqayirma metallurgiya kimya senayesi xeyli inkisaf edib Senayeredakte Neft qaz hasilatina gore Azerbaycan Tataristan Basqirdistan Qazaxistan Turkmenistan Ozbekistan das komur cixarilmasinda ise Turkiye Qazaxistan Altay Saxa dunyada meshurdur Bu olkelerde enerjiye telebat demek olar ki tam odenilir Umumiyyetle turk dovletleri icerisinde enerji qitligi ceken olke yoxdur Metallurgiya senayesinde Turkiye Qazaxistan Qirgizistan Azerbaycan ve Ozbekistan ferqlenir Turk dunyasinda masinqayirma sahesi birinci novbede kend teserrufati neft ve qaz dag meden ve yungul senaye sahelerinin ehtiyacini odemeye yoneldilmisdir Turkiye Qazaxistan ve Ozbekistanda kend teserrufati masinlari traktorlar kombaynlar ve becerme aletleri istehsali daha cox inkisaf etmisdir Turkiye Tataristan Qirgizistan ve Qazaxistanda avtomobiller Ozbekistanda ve Tataristanda teyyare istehsal olunur Dezgahqayirma ve cihazqayirma o cumleden energetika masinqayirmasi Turkiye Azerbaycan ve Qazaxistanda inkisaf etdirilir 19 Xarici kecidlerredakteEthnologue Languages of the World nbsp Altaic Turkic altajskoe yazykoznanie Orientaal s links to Turkic languages Iran daki Turkler Video Aydin Medetoglu Qasimli Turkler tarixi ocerkler Baki 2012 Istinadlarredakte Arxivlenmis suret 2021 02 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2024 03 26 Affinity Bloc Turkic Peoples nbsp Joshua Project 2022 02 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 08 19 Qurbanov Ramin Turk xalqlarinin tarixi II hisse PDF Baki Iqtisad Universiteti 2011 2022 03 03 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2018 02 26 Hatun Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasy 10 ҹilddә X nbsp ҹild Frost Shүshtәr Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1987 S 61 B Golden Peter An Introduction to the History of the Turkic Peoples Ethnogenesis and State formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East Wiesbaden Otto Harrassowitz 1992 Yunusbayev et al 2015 Affinity Bloc Turkic Peoples nbsp Joshua Project 2022 02 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 08 19 Turk tatar Xalqinin Ibtidai Medeniyyeti Vambrey Armin seh 51 Ein manichaisches Buch Fragment aus Chotsho seh 151 Yurdquran Macarlarin Tesekkulu seh 49 Johanson Lars amp Csato Eva Agnes eds 1998 The Turkic Languages London Routledge Lars Johanson The classification of the Turkic languages Arxivlesdirilib 2022 03 21 at the Wayback Machine in Martine Robbeets and Alexander Savelyev eds The Oxford Guide to the Transeurasian Languages 2020 Oxford University Press pp 105 114 turcologica 2011 04 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2022 02 10 Britannica Turkic languages 2015 09 02 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2022 02 10 Rusiya Federativ Respublikasi Statistika Komitesi nbsp 2002 ci il siyahiya almasi 2006 03 03 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2006 03 03 Ethnologue Languages of the World nbsp Tuva 2010 10 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 12 05 Russian Census 2010 Population by ethnicity Arxivlesdirilib 2013 12 04 at the Wayback Machine nbsp rus Ocenki chislennosti iranskih azerbajdzhancev privodimye v teh ili inyh istochnikah mogut razlichatsya na poryadok ot 15 do 30 mln Sm naprimer 1 Looklex Encyclopaedia Iranian com Ethnologue Report for Azerbaijani Language UNPO information on Southern Azerbaijan Jamestown Foundation Azerbaijan Kazakhstan leaders in foreign trade balance in Organization of Turkic States https report az az 29 2023 Istifade tarixi 12 iyn 2025 Hemcinin baxredakteTurk dilleri Turkologiya Turk dunyasi Menbe https az wikipedia org w index php title Turk xalqlari amp oldid 8265737