Noğaylar – Türk xalqlarından biri, özlərini "Qaranoğay" və ya "Noğay-Qaraqaş" adlandırırlar. 2002-ci ildə aparılmış siyahıya almanın yekunlarına əsasən Rusiya Federasiyasında 90.666 nəfər noğay yaşayır. Türk dilinin qıpçaq qrupuna daxil olan noğay diliində danışırlar. Etnik və linqvistik baxımdan qazax və qaraqalpaqlara ən yaxın xalqdırlar.
Noğay xalqı türk boyları olan oğuz, qıpçaqların və monqol-manqıtların qarışması nəticəsində XV əsrdə Volqa, Emba və İrtış çayları ərazisində formalaşmışdır. Etnoad Noğay adından götürülüb (XIII əsr) – Noğay Qızıl Orda dövlətinə qarşı üsyançılardan biri olub. Noğay adına tarixdə ilk dəfə, orta əsrlərdə, Monqol imperiyasının dağılmasından sonra rast gəlinir. Monqol imperatorluğunun ulusu olan Qızıl Orda imperatorluğunun dağılmasından sonra yaranan kiçik xanlıqlar (Qazan, Krım, Sibir və digər) arasında Noğay Xanlığı da var idi.
Noğaylar həmçinin qırğız tayfaları arasında da mövcuddurlar. Məşhur dastana görə Manas Baba Noğay olub.
Antropologiya
Antropoloji baxımdan noğaylar, kiçik güney Sibir irqinə aiddir, hansı ki, monqoloid və avropoid arasında keçid sayılır. Monqoloid xüsusiyyətləri noğayları öz ətraflarından kəskin fərqləndirir. Noğayların müxtəlif qrupları müxtəlif dərəcədə qarışıqlıqlığa uğrayıblar. Misal üçün, kuban və kumsk noğaylarının intensiv olaraq yerli adıgeylər (çərkəzlər) ilə qarışması nəticəsində onlarda daha çox avropoid xüsusiyyətləri nəzərə çarpır.
Yayılma əraziləri
Öncələr noğaylar Qara dənizdən Aral dənizinə qədər olan ərazilərdə yaşayırdılar. Hazırda əsasən Quzey Qafqazda – Dağıstan, Stavropol, Qaraçay-Çərkəz, Həştərxan (Astraxan) bölgələrində və Çeçenistan ərazilərində yaşayırlar.
Noğaylar həmçinin Türkiyə və Rumıniya ərazilərində də yaşayırlar. Rusiyanın Moskva və Sankt-Peterburq kimi böyük şəhərlərində noğay diasporları fəaliyyət göstərir.
Qaraçay-Çərkəz Respublikasında (Rusiya Federasiyası) noğayların milli rayonlarının yaradılması haqqında qərar 2005-ci ilin yayında verilmişdir, hansı ki, 2006-cı il referendumunda təsdiqlənmişdir. Qaraçay-Çərkəz Muxtar Respublikasında yaşayan beş çoxsaylı xalqlardan biri də noğaylardır.
Tarixi
Noğayların Krım dönəmi. (XVII-XVIII əsr)
Qızıl Orda dövlətinin süqutundan sonra noğaylar aşağı Volqa ərazilərində yaşayırdılar ancaq 17ci əsrdə kalmıkların doğudan yürüşü noğayları quzey Qafqaz, Krım ərazilərinə çəkilməsinə səbəb oldu. Noğayların digər hissəsi Aral dənizin güney hissələrinə köç edərək, qaraqalpaqların əsasını qoydular. Öz ata torpaqlarında qalmağı üstün tutan Noğaylar isə Kiçik Juzun tərkibinə qoşularaq özlərini "kazak" adlandırmağa başladılar.
1728-ci ildə Noğayların bir hissəsi Qara dənizin quzey bölgələrinə köç edərək orada Osmanlıların asılılığını qəbul etdilər. Rusların həmin ərazilərə yürüşündən sonra isə (1771) Noğaylar Kubana köçürüldülər.
Noğaylar Rusiyanın tərkibində. (XVIII əsr)
1783 cü ildə II Yekaterina Qara dəniz ətrafı dövlətlərin işğalı, əhalisinin isə Ural ətrafına köçürülməsi haqda fərman (manifest) verdi. Deportasiya cəhdləri noğaylar arasında yeni etiraz dalğası yaratdı. Etirazı yatırtmaq üçün noğayların üzərinə Suvorovun başçılığı altında qoşun göndərildi, hansı ki, noğaylara divan tutaraq onların böyük hissəsini qılıncdan keçiri.
1812 ci ildə Qara dənizin bütün quzey bölgələri Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Bundan sonra yerli xalqların Osmanlı imperatorluğu ərazisinə kütləvi axını başladı. Tarixi mənbələr təsdiq edir ki, həmin dönəmlərdə köç edənlərin sayı 500 mindən 1 milyona qədər olub ancaq onların nə qədərinin noğaylar olması dəqiq məlum deyil. Çünki həmin emiqrantlar arasında müsəlman tayfaları o cümlədən krım tatarları və.s var idi. Qalan noğaylar isə Tavriya və Kuban quberniyalarının tərkibinə qatılaraq, oturaq həyata keçdilər.
1853-56 cı il Krım müharibəsindən sonra (Osmanlı, Britaniya, Fransa, Sardin krallığı- Rusiya) noğayları yenidən Osmanlıya simpatiyada təqsirləndirdilər və onların Rusiya ərazilərindən qovulması dalğası yenidən gücləndi. On minlərcə əhali zorla köçürüldü. Bundan sonra Qara dəniz ətrafında az sayda qalan noğaylar, krım tatarlarının tərkibinə qatıldılar, əsas deportasiya olunmuş hissə isə Anadolu türkləri tərəfindən getdikcə assimləyə uğradılar.
XX əsrin ortalarında noğaylar yalnız Dağıstan, Çeçenistan və Stavropol bölgələri arasında bölüşdürülmüş Noğay düzündə yaşamağa başladılar.
Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" — Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года: Национальный состав населения Российской Федерации 2013-12-04 at the Wayback Machine
Сайти расмии Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон: Ҷилди 3. Ҳайати миллӣ ва донистани забонҳо, шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон 2017-01-13 at the Wayback Machine
"Rusiya Federativ Respublikası Statistika Komitəsi : 2002 – ci il siyahıya alması". 2006-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2006-03-03.
Etnos ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Avqust 16, 2021
noğaylar, türk, xalqlarından, biri, özlərini, qaranoğay, noğay, qaraqaş, adlandırırlar, 2002, ildə, aparılmış, siyahıya, almanın, yekunlarına, əsasən, rusiya, federasiyasında, nəfər, noğay, yaşayır, türk, dilinin, qıpçaq, qrupuna, daxil, olan, noğay, diliində,. Nogaylar Turk xalqlarindan biri ozlerini Qaranogay ve ya Nogay Qaraqas adlandirirlar 2002 ci ilde aparilmis siyahiya almanin yekunlarina esasen Rusiya Federasiyasinda 90 666 nefer nogay yasayir 3 Turk dilinin qipcaq qrupuna daxil olan nogay diliinde danisirlar Etnik ve linqvistik baximdan qazax ve qaraqalpaqlara en yaxin xalqdirlar Nogaylar Nogaylar 1838 ci ilUmumi sayi103 661 2010 Yasadigi erazilerRusiya 103 660 2010 1 Tacikistan 1 2010 2 Dilinogay dili rus diliDiniIslamQohum xalqlarTurk xalqlari Mundericat 1 Etnogenez 2 Antropologiya 3 Yayilma erazileri 4 Tarixi 4 1 Nogaylarin Krim donemi XVII XVIII esr 4 2 Nogaylar Rusiyanin terkibinde XVIII esr 5 Dinleri 6 Metbexleri 7 Xarici kecidler 8 Istinadlar 9 Hemcinin baxEtnogenez RedakteNogay xalqi turk boylari olan oguz qipcaqlarin ve monqol manqitlarin qarismasi neticesinde XV esrde Volqa Emba ve Irtis caylari erazisinde formalasmisdir Etnoad Nogay adindan goturulub XIII esr Nogay Qizil Orda dovletine qarsi usyancilardan biri olub Nogay adina tarixde ilk defe orta esrlerde Monqol imperiyasinin dagilmasindan sonra rast gelinir Monqol imperatorlugunun ulusu olan Qizil Orda imperatorlugunun dagilmasindan sonra yaranan kicik xanliqlar Qazan Krim Sibir ve diger arasinda Nogay Xanligi da var idi Nogaylar hemcinin qirgiz tayfalari arasinda da movcuddurlar Meshur dastana gore Manas Baba Nogay olub Antropologiya RedakteAntropoloji baximdan nogaylar kicik guney Sibir irqine aiddir hansi ki monqoloid ve avropoid arasinda kecid sayilir Monqoloid xususiyyetleri nogaylari oz etraflarindan keskin ferqlendirir Nogaylarin muxtelif qruplari muxtelif derecede qarisiqliqliga ugrayiblar Misal ucun kuban ve kumsk nogaylarinin intensiv olaraq yerli adigeyler cerkezler ile qarismasi neticesinde onlarda daha cox avropoid xususiyyetleri nezere carpir Yayilma erazileri RedakteOnceler nogaylar Qara denizden Aral denizine qeder olan erazilerde yasayirdilar Hazirda esasen Quzey Qafqazda Dagistan Stavropol Qaracay Cerkez Hesterxan Astraxan bolgelerinde ve Cecenistan erazilerinde yasayirlar Nogaylar hemcinin Turkiye ve Ruminiya erazilerinde de yasayirlar Rusiyanin Moskva ve Sankt Peterburq kimi boyuk seherlerinde nogay diasporlari fealiyyet gosterir Qaracay Cerkez Respublikasinda Rusiya Federasiyasi nogaylarin milli rayonlarinin yaradilmasi haqqinda qerar 2005 ci ilin yayinda verilmisdir hansi ki 2006 ci il referendumunda tesdiqlenmisdir Qaracay Cerkez Muxtar Respublikasinda yasayan bes coxsayli xalqlardan biri de nogaylardir Tarixi RedakteNogaylarin Krim donemi XVII XVIII esr Redakte Qizil Orda dovletinin suqutundan sonra nogaylar asagi Volqa erazilerinde yasayirdilar ancaq 17ci esrde kalmiklarin dogudan yurusu nogaylari quzey Qafqaz Krim erazilerine cekilmesine sebeb oldu Nogaylarin diger hissesi Aral denizin guney hisselerine koc ederek qaraqalpaqlarin esasini qoydular Oz ata torpaqlarinda qalmagi ustun tutan Nogaylar ise Kicik Juzun terkibine qosularaq ozlerini kazak adlandirmaga basladilar 1728 ci ilde Nogaylarin bir hissesi Qara denizin quzey bolgelerine koc ederek orada Osmanlilarin asililigini qebul etdiler Ruslarin hemin erazilere yurusunden sonra ise 1771 Nogaylar Kubana kocurulduler Nogaylar Rusiyanin terkibinde XVIII esr Redakte 1783 cu ilde II Yekaterina Qara deniz etrafi dovletlerin isgali ehalisinin ise Ural etrafina kocurulmesi haqda ferman manifest verdi Deportasiya cehdleri nogaylar arasinda yeni etiraz dalgasi yaratdi Etirazi yatirtmaq ucun nogaylarin uzerine Suvorovun basciligi altinda qosun gonderildi hansi ki nogaylara divan tutaraq onlarin boyuk hissesini qilincdan keciri 1812 ci ilde Qara denizin butun quzey bolgeleri Rusiyanin terkibine qatildi Bundan sonra yerli xalqlarin Osmanli imperatorlugu erazisine kutlevi axini basladi Tarixi menbeler tesdiq edir ki hemin donemlerde koc edenlerin sayi 500 minden 1 milyona qeder olub ancaq onlarin ne qederinin nogaylar olmasi deqiq melum deyil Cunki hemin emiqrantlar arasinda muselman tayfalari o cumleden krim tatarlari ve s var idi Qalan nogaylar ise Tavriya ve Kuban quberniyalarinin terkibine qatilaraq oturaq heyata kecdiler 1853 56 ci il Krim muharibesinden sonra Osmanli Britaniya Fransa Sardin kralligi Rusiya nogaylari yeniden Osmanliya simpatiyada teqsirlendirdiler ve onlarin Rusiya erazilerinden qovulmasi dalgasi yeniden guclendi On minlerce ehali zorla kocuruldu Bundan sonra Qara deniz etrafinda az sayda qalan nogaylar krim tatarlarinin terkibine qatildilar esas deportasiya olunmus hisse ise Anadolu turkleri terefinden getdikce assimleye ugradilar XX esrin ortalarinda nogaylar yalniz Dagistan Cecenistan ve Stavropol bolgeleri arasinda bolusdurulmus Nogay duzunde yasamaga basladilar Dinleri RedakteNogaylar Islam dininin henefi mezhebine aid edilir Metbexleri RedakteNogaylarin milli enenevi metbexine sud ickileri olan ayran ve kimiz daxildir Xarici kecidler RedakteJoshua Project Unreached Peoples of the World Nogai Nogay Turkleri Information on Nogay Arxivlesdirilib 2007 02 07 at the Wayback MachineIstinadlar Redakte Portal Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Okonchatelnye itogi Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda Nacionalnyj sostav naseleniya Rossijskoj Federacii Arxivlesdirilib 2013 12 04 at the Wayback Machine Sajti rasmii Agentii omori nazdi Prezidenti Ҷumҳurii Toҷikiston Ҷildi 3 Ҳajati millӣ va donistani zabonҳo shaҳrvandii aҳolii Ҷumҳurii Toҷikiston Arxivlesdirilib 2017 01 13 at the Wayback Machine Rusiya Federativ Respublikasi Statistika Komitesi 2002 ci il siyahiya almasi 2006 03 03 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2006 03 03 Hemcinin bax RedakteQaraqaslar Etnos ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Nogaylar amp oldid 5868479, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
