fbpx
Wikipedia

Biologiya

Biologiya həyatıcanlı orqanizmi onların fiziki quruluşu, kimyəvi prosesləri, molekulyar qarşılıqlı təsirləri, fizioloji mexanizmləri, inkişafı və təkamülü də daxil olmaqla öyrənən təbiət elmidir. Bu elmin kompleksliyinə baxmayaraq, onu vahid və tutarlı bir sahəyə birləşdirən konseptlər vardır. Biologiya hüceyrəni həyatın əsas vahidi kimi, genləri irsiyyətin əsas vahidi kimi və təkamülü növlərin yaranmasınınnəslinin kəsilməsini sürətləndirən mühərrik kimi qəbul edir. Canlı orqanizmlər homeostaz olaraq adlandırılan stabil və həyati vəziyyəti saxlamaq üçün enerjini çevirərək və lokal entropiyalarını azaldaraq sağ qalan açıq sistemlərdir.

Biologiya
Elm sahəsi → öyrənir
Yarımbölmə → öyrənir
Ümumi biologiya → Canlı sistemlərin ümumi xüsusiyyətlərini
GenetikaGenomikaSitologiyaHistologiya • Morfologiya (biologiya) • FiziologiyaMolekulyar biologiyaTəkamül biologiyasıAnatomiyaPatologiyaBioloji inkişafBiofizikaBiokimyaEkologiya
Xüsusi biologiya → Orqanizmin fərdi xüsusiyyətlərini
Tətbiqi biologiya → Orqanizmlərin praktik əhəmiyyətini
Mikrobiologiya → Mikroorqanizmlər: bakteriyalar, arxabakteriyalar. mikroskopik göbələklər, ibtidailər və viruslar haqqında elm

Biologiyanın alt sahələri tətbiq olunan tədqiqat metodları və öyrənilən sistem növü ilə müəyyən edilir: nəzəri biologiya kəmiyyət modellərini formalaşdırmaq üçün riyazi metodlardan istifadə edir. Eksperimental biologiya irəli sürülən nəzəriyyələrin doğruluğunu yoxlamaq və həyatın əsas mexanizmlərini və onun sistemin mürəkkəbliyinin tədricən artması yolu ilə təxminən 4 milyard il bundan əvvəl canlı olmayan maddədən necə meydana gəldiyini və necə təkamül etdiyini anlamaq üçün empirik təcrübələr həyata keçirir.

Tarixi

  Əsas məqalə: Biologiya tarixi
 
Robert Hukun Mikroqrafia əsərindən milçək diaqramı, 1665
 
Ernst Hekkelin "Həyat ağacı" (1879)

Biologiya termini yunan dilində βίος, vios, "həyat" və -λογία, -logia, "öyrənmək" sözlərindən yaranmışdır. İsveç alimi Karl Linney 1736-cı ildə Bibliotheca Botanica adlı əsərində biologi terminini istifadə etdi. Bu biologiya termininin ilk latınlaşdırılmış istifadəsi idi. Həmin terminin 1766-cı ildə yenidən Xristian Volfun ardıcılı olan Maykl Kristof Hanovun Philosophiae naturalis sive physicae: tomus III, continens geologian, biologian, phytologian generalis adlı əsərində istifadə edildi. Terminin ilk alman dilindəki versiyası (Biologie) 1771-ci ildə Linneyin əsərinin tərcüməsində idi. Bu termini 1797-ci ildə Teodor Corc Avqust Rouz Grundzüge der Lehre van der Lebenskraft adlı kitabın müqəddiməsində istifadə etdi. Karl Fridrix Burdax termini 1800-cü ildə insanın morfoloji, fizioloji və psixoloji baxımdan daha məhdud bir mənada öyrənilməsində istifadə etmişdir (Propädeutik zum Studien der gesammten Heilkunst). Termin Qotfrit Reinhold Treviranus tərəfindən yazılmış altı cildlik Biologie, oder Philosophie der lebenden Natur (1802–22) adlı traktat ilə müasir istifadəyə girdi, o, bu barədə bu cür bildiriş etdi:

Tədqiqatımızın obyekti həyatın fərqli formaları və təzahürləri, bu fenomenlərin baş verdiyi şərait və qanunlar və bunların təsirləndiyi səbəblər olacaqdır. Özünü bu obyektlərə şamil edən bu elmin adını biz biologiya [Biologie] və ya həyat doktrinası olaraq göstərəcəyik [Lebenslehre].

Müasir biologiya nisbətən yeni bir inkişaf olsa da, onunla əlaqəli və ona daxil olan elmlər qədim dövrlərdən bəri öyrənilmişdir. Təbiət fəlsəfəsi Mesopotamiya, Misir, Hindistan yarımadasıÇinin qədim sivilizasiyaları qədər erkən tarixdə öyrənilmişdir. Ancaq müasir biologiyanın mənşəyi və təbiəti tədqiqinə yanaşması daha çox qədim Yunanıstana qədər gedib çıxır. Tibbin rəsmi tədqiqi Faraonik Misirə gedib çıxsa da, biologiyanın inkişafına ən çox töhfə verən Aristotel (e.ə. 384–322) idi. Naturalist meyllərini göstərdiyi Heyvanlar tarixi əsəri və digərləri və daha sonra bioloji səbəbiyyət və həyatın müxtəlifliyinə yönəlmiş daha empirik əsərlər xüsusi ilə əhəmiyyətlidir. Liseydə Aristotelin davamçısı Teofrastus botanika mövzusunda antik dövrün bitki elmlərinə, hətta, orta əsrlərə də ən əhəmiyyətli töhfəsi olaraq qalan botanika mövzusunda bir sıra kitablar yazmışdı.

Biologiya üzrə əsərlər yazmış orta əsr İslam dünyası alimlərindən əl-Cahiz (781–869) və Dinəvəri (828–896) botanika üzrə əsərlər yazmışdı, əl-Razi (865–925) anatomiyafiziologiya üzrə əsərlər yazmışdı. Tibb Yunan filosoflarının ənənələri üzrə çalışan İslam alimləri tərəfindən xüsusilə yaxşı öyrənilmişdir, təbiət tarixi isə xüsusilə sabit bir həyat ierarxiyasını dəstəkləməklə Aristotelin düşüncəsinə fokuslanırdı.

Antoni van Levenhukun mikroskopu təkmilləşdirməsi ilə biologiya tez inkişaf etməyə və böyüməyə başladı. Məhz o zaman alimlər spermatozoid, bakteriya, infuzoriya və mikroskopik həyatın müxtəlifliyini kəşf etdilər. Yan Svammerdam tərəfindən aparılan araşdırmalar entomologiyaya yeni maraq gətirdi və mikroskopik diskesiyanın və boyamağın əsas texnikalarını inkişaf etdirməyə kömək etdi.

Mikroskopiyada əldə edilən irəliləyişlər bioloji təfəkkürə də güclü təsir göstərmişdir. XIX əsrin əvvəllərində bir sıra bioloqlar hüceyrənin mərkəzi əhəmiyyətinə diqqət yetirdilər. Sonra, 1838-ci ildə ŞleydenŞvann, universal ideyalarını təbliğ etməyə başladılar: (1) orqanizmin əsas vahidi hüceyrədir və (2) individual hüceyrələr həyatın bütün xarakteristikalarına malikdir,baxmayaraq, bu fikrə qarşı gəlirdilər, (3) bütün hüceyrələr digər hüceyrələrdən bölünmə yolu ilə əmələ gəlir. Robert Remak və Virxov Rudolfun çalışmaları sayəsində ancaq 1860-cı illərə qədər bir çox bioloq hüceyrə nəzəriyyəsi olaraq bilinən nəzəriyənin bu hər üç prinsipini qəbul etdi.

Bu vaxt taksonomiya və təsnifat təbiət tarixçilərinin diqqət mərkəzinə çevrildi. Karl Linney 1735-ci ildə təbii dünya üçün əsas bir taksonomiya nəşr etdi (variasiyaları indiyə qədər istifadədədir) və 1750-ci ildə bütün növləri üçün elmi adlar təqdim etdi. Jorj-Lui Lekler de Büffon bu növlərə süni kateqoriyalar kimi baxırdı və canlı orqanizmlərin ortaq atadan gəlməsi ehtimalını irəli sürürdü. Təkamülün əleyhinə olsa da Büffon, təkamül düşüncəsi nin tarixində əsas fiqurdur; onun çalışmaları həm Lamarkın, həm də Darvinin təkamül nəzəriyyələrinə təsir göstərmişdir.

Ciddi təkamül düşüncəsi tutarlı təkamül nəzəriyyəsini təqdim edən ilk alim Jan-Batist Lamarkın əsərləri ilə başladı. Təkamülün heyvanların xüsusiyyətlərinə ekoloji təsirin nəticəsi olduğunu söyləyirdi, yəni daha tez-tez istifadə edilən bir orqan daha da kompleksləşir və daha səmərəli hala gəlir, beləliklə, heyvan ətraf mühitə daha da uyğunlaşır. Lamark bu qazanılmış xüsusiyyətlərin daha sonra heyvan nəslinə keçə biləcəyinə, onları daha da inkişaf etdirəcək və mükəmmələşdirəcəyinə inanırdı. Ancaq, Humboldtun biogeoqrafik yanaşmasını, Layelin vahid geologiyasını, Maltusun nüfuz artımına dair yazılarını və özünün morfoloji ekspertizasını və geniş müşahidələrini birləşdirərək təbii seçmə əsasında daha uğurlu bir təkamül nəzəriyyəsini irəli sürən İngilis təbiətşünas Çarlz Darvin idi: oxşar əsaslanmalar və sübutlarla Darvindən müstəqil olaraq Alfred Rassel Uolles də eyni nəticələrə gəldi. Mübahisə mövzusu olmasına baxmayaraq (bu günə qədər davam edir) , Darvinin nəzəriyyəsi tez bir zamanda elmi ictimaiyyət arasında yayıldı və qısa müddətdə sürətlə inkişaf edən biologiya elminin mərkəzi aksioması oldu.

İrsiyyətin fiziki təsvirinin kəşfi təkamül prinsipləri və populyasiya genetikası ilə birlikdə ortaya çıxdı. 1940-cı və 1950-ci illərin əvvəllərində aparılan təcrübələr göstərdi ki, DNT gen kimi bilinən xüsusiyyət daşıyıcı vahidləri saxlayan xromosomların tərkib hissəsidir. Virusbakteriya kimi yeni model orqanizmlərə yaranan diqqət və 1953-cü ildə DNT-nin ikiqat spiral quruluşunun kəşfi ilə molekulyar genetika dövrünə keçidi işarə edir. 1950-ci illərdən bu günə qədər biologiya molekulyar sahədə böyük ölçüdə genişlənmişdir. DNT-nin kodonları ehtiva etdiyi anlaşıldıqdan sonra genetik kod Har Qobind Korana, Robert Holli və Marşal Uarren Nirenberq tərəfindən "qırıldı". Nəhayət, İnsan Genomu Layihəsi 1990-cı ildə ümumi insan genomunun xəritələşdirilməsi məqsədi ilə başladıldı. Bu layihə 2003-cü ildə mahiyyət etibarilə tamamlandı, sonrakı təhlillər hələ də dərc olunur. İnsan Genomu Layihəsi biologiya ilə bağlı toplanmış bilikləri insan orqanizminin və digər orqanizmlərin orqanlarının funksional, molekulyar tərifinə daxil etmək üçün qloballaşan səylərin ilk addımı idi.

Müasir biologiyanın əsasları

 
Nüvələri mavi rəngə boyanmış HeLa hüceyrələri. Ortadaki və sağdakı hüceyrə interfazadadır. Soldaki hüceyrə isə mitoz həyata keçirir.

Hüceyrə nəzəriyyəsi

Hüceyrə nəzəriyyəsi hüceyrənin həyatın əsas vahidi olduğunu, bütün canlıların bir və ya bir neçə hüceyrədən təşkil olunduğunu və bütün hüceyrələrin hüceyrə bölünməsi yolu ilə başqa hüceyrələrdən meydana gəldiyini ifadə edir.

Çoxhüceyrəli orqanizmlərdə orqanizmin bədənindəki hər bir hüceyrə döllənmiş yumurtadakı tək hüceyrədən əmələ gəlir. Hüceyrə həmçinin bir çox patoloji prosesin əsas vahidi hesab olunur. Bundan əlavə metabolizma olaraq bilinən funksiyanın bir hissəsi olan proseslərdə enerji axışı fenomeni hüceyrələrdə meydana gəlir. Və sonda, hüceyrələrdə hüceyrələrin bölünməsi zamanı hüceyrədən hüceyrəyə ötürülən irsi məlumatlar (DNT) var. Həyatın mənşəyi üzrə araşdırmalar, abiogenez, ilk hüceyrələrin mənşəyini kəşf etmə təşəbbüsüdür.

Təkamül

  Əsas məqalə: Təkamül

Biologiyada əsas mərkəzi anlayış həyatın təkamül yolu ilə dəyişməsi və inkişaf etməsi və məlum olan bütün həyat formalarının ortaq bir mənşəyə sahib olmasıdır. Təkamül nəzəriyyəsi irəli sürür ki, Yer planetində yaşayan və nəsli kəsilmiş bütün orqanizmlər eyni əcdaddan gəlir və ya eyni əcdad genefonduna sahibdir. Bütün orqanizmlərin bu universal ortaq əcdadının təxminən 3.5 milyard il bundan əvvəl yaşadığı güman edilir. Bioloqlar genetik kodun mövcudluğunu bütün bakteriyalar, arxeyalareukaryotlar üçün ümumi bir mənşə nəzəriyyəsinin lehinə qəti sübut kimi qəbul edirlər (bax: həyatın mənşəyi).

Təkamül termini elmi leksikona Jan-Batist Lamark tərəfindən 1809-cu ildə təqdim edildi və əlli il sonra Çarlz Darvin təkamülün hərəkətverici qüvvəsi olaraq təbii seçmənin elmi bir modelini yaratdı. (Alfred Rassel Uels təkamül konsepsiyası ilə əlaqədar tədqiqat və eksperiment apardığı üçün bu konsepsiyanın birgə kəşfçisi kimi tanınır.) Təkamül hazırda Yer üzündə mövcud olan böyük variyasiyaları izah etmək üçün istifadə olunur.

Darvin təbii seçmə və ya süni seçmə proseslərinə məruz qaldıqda növlərin təkamül edəcəyini və ya öləcəyini nəzəriyyələşdirdi. Genetik sürüklənmə nəzəriyyənin müasir sintezində takamül inkişafının əlavə mexanizmi kimi qəbul edilir.

Təkamül tarixi növlərin digər bütün növlərə filogeniya olaraq bilinən genealoji əlaqəsi ilə birlikdə mənşəyinə görə onların xarakterik cəhətlərini göstərir. Biologiyaya çoxşaxəli yanaşmalar filogeniya haqqında məlumat yaradır. Bunlara molekulyar biologiyanın məhsulu olan DNT ardıcıllığının müqayisələri (xüsusən də genomika) və və paleontologiyanın məhsulu olan fosillərin və ya qədim orqanizmlərin digər qeydlərinin müqayisələri daxildir. Bioloqlar filogenetika, fenetika və kladistika daxil olmaqla müxtəlif metodlar vasitəsi ilə təkamül əlaqələrini təşkil və təhlil edirlər.

Təkamül həyat formalarının təbii tarixinin dərk edilməsi və mövcud həyat formalarının təşkili anlayışı ilə əlaqəlidir. Bu təşkilatlar yalnız təkamül prosesi ilə necə meydana gəldikləri baxımından başa düşülə bilər. Nəticə etibarilə, təkamül biologiyanın bütün sahələri üçün mərkəzi əhəmiyyət daşıyır.

Genetika

 
DNT spiralının bir parçasının quruluşu
  Əsas məqalə: Genetika

Genlər bütün orqanizmlərdə irsiyyətin əsas vahidlərdir. Bir gen irsiyyətin bir vahiddir və müəyyən bir şəkildə bir orqanizmin formasına və ya fəaliyyətinə təsir göstərən DNT bölgəsinə uyğundur. Bakteriyalardan heyvanlara qədər bütün orqanizmlər DNT-ni zülallara köçürən və çevirən eyni əsas mexanizmə sahibdir. Hüceyrələr bir DNT genini genin bir RNT variantına transkripsiya edir, sonra isə ribosom RNT-ni protein olaraq bilinən amin turşularının ardıcıllığına translyasiya edir. RNT kodonundan amin turşusuna translyasiya kodu əksər orqanizmlər üçün eynidir. Məsələn, insanlarda insulini kodlayan DNT ardıcıllığı bitki kimi digər orqanizmlərə yerləşdirildikdə də insulini kodlaşdırır.

DNT eukaryotlarda xətti xromosomlar, prokariotlarda dairəvi xromosomlar şəklində tapılır. Xromosom DNThistonlardan ibarət mütəşəkkil strukturdur. Bir hüceyrədəki xromosomlar çoxluğu və mitoxondrilərdə, xloroplastlarda və ya digər bölgələrdəki irsi məlumatlar kollektiv olaraq bir hüceyrənin genomu olaraq bilinir. Eukaryotlarda genomik DNT hüceyrə nüvəsində və ya az miqdarda mitoxondrixloroplastlarda lokallaşdırılır. Prokaryotlarda DNT nükleoid adlanan sitoplazma içərisində nizamsız formalı bir struktur daxilində tutulur. Bir genomdakı genetik məlumat genlər daxilində tutulur və bu məlumatların bir orqanizmdəki cəmi onun genotipi adlanır.

Homeostaz

  Əsas məqalə: Homeostaz
 
Hipotalamus kortikoliberin hormonunu sekresiya edərək hipofizin adrenokortikotropik hormonunu sekresiyasını gücləndirir. Öz növbəsində adrenokortikotropik adrenal korteksin kortizol kimi qlükokortikoidləri sekresiya etdirir. Qlükokortikoidlər kifayət miqdarda sekresiya olunduqdan sonra hipotalamus və hipofizin sekresiya dadərəcəsini azaldır.

Homeostaz açıq sistemin daxili mühitini stabil saxlamaq üçün qarşılıqlı tənzimləmə mexanizmləri tərəfindən idarə olunan çoxsaylı dinamik tarazlıq düzəlişləri vasitəsilə tənzimləmək qabiliyyətidir. Birhüceyrəli və ya çoxhüceyrəli bütün canlı orqanizmlər homeostaz nümayiş etdirir.

Dinamik tarazlığı qorumaq və müəyyən funksiyaları səmərəli şəkildə yerinə yetirmək üçün bir sistem pozulmaları aşkarlamalı və buna cavab verməlidir. Pozulma aşkar edildikdən sonra bioloji sistem normal şəkildə bir orqanın və ya sistemin aktivliyini azaldaraq və ya artıraraq mühiti stabilləşdirən əks rapitə vasitəsilə cavab verir. Misal olaraq; şəkər səviyyəsi çox aşağı olduqda qlükaqonun ifraz edilməsi.

Enerji

Canlı orqanizmin həyatda qalması enerjinin davamlı daxilolmasına bağlıdır. Hüceyrələrin quruluşu və funksiyasından məsul olan kimyəvi reaksiyalar qida rolunu oynayan maddələrdən enerji əldə edir və yeni hüceyrələrin əmələ gəlməsində və davamlı olmasını üçün onu dəyişdirir. Bu prosesdə qida meydana gətirən kimyəvi maddələrin molekulları iki rol oynayır: birincisi, onlar orqanizmin bioloji, kimyəvi reaksiyalarında dəyişdirilə və təkrar istifadə edilə bilən enerjini ehtiva edir; ikincisi, qida həmin orqanizmə yararlı olan yeni molekulyar quruluşlara (biomolekullara) çevrilir.

Ekosistemə enerjinin daxil olmasından məsul olan orqanizmlər istehsalçı və ya avtotrof adlanır. Təxminən bütün bu orqanizmlər enerjisini günəşdən alır. Bitkilər və digər fototroflar xammalın enerjini sərbəst buraxmaq üçün rabitələri qırıla bilən ATP kimi üzvi molekullara çevrilməsi üçün fotosintez adlanan bir proses vasitəsilə günəş enerjisindən istifadə edirlər. Bununla yanaşı, bir neçə ekosistem tamamilə metan, sulfid və ya digər qeyri-luminal enerji mənbələrindən xemotrofların əldə etdiyi enerjiyə bağlıdır.

Beləliklə, bu cür əldə edilən enerjinin bir hissəsi biokütlə istehsal edir və qalan enerji isə digər həyat formlarının böyüməsi və inkişafında istifadə edilir. Bu biokütlə və enerjinin qalan hissəsinin əksəriyyəti tullantı molekulları və istilik şəklində itir. Kimyəvi maddələrə tutulan enerjinin həyatı davam etdirmək üçün faydalı enerjiyə çevrilməsi üçün ən vacib proseslər metabolizm və hüceyrə tənəffüsüdür.

Öyrənmə və tədqiqat

Struktural tədqiqat

  Əsas məqalələr: Molekulyar biologiya, Sitologiya, Genetika, və İnkişaf biologiyası
 
Müxtəlif orqanellər və quruluşları təsvir edən tipik heyvan hüceyrəsinin sxematikası.

Molekulyar biologiya biologiyanın molekulyar səviyyədə öyrənilməsidir. Bu sahə biologiyanın digər sahələri, xüsusən də genetikabiokimya sahələri ilə örtüşür. Molekulyar biologiya, bir hüceyrə içərisindəki müxtəlif sistemlərin qarşılıqlı əlaqələrini, o cümlədən DNT, RNT və protein sintezinin qarşılıqlı əlaqələrini və bu qarşılıqlı əlaqələrin tənzimlənməsini öyrənir. Növbəti, daha böyük miqyasda hüceyrə biologiyası hüceyrələrin daxili davranışları, digər hüceyrələrlə və mühiti ilə qarşılıqlı əlaqəsi də daxil olmaqla onların quruluş və fizioloji xüsusiyyətlərini tədqiq edir. Bu tədqiqat bakteriya kimi təkhüceyrəli orqanizmlərdə və insanlar kimi çoxhüceyrəli orqanizmlərin xüsusi hüceyrələrində həm mikroskopik səviyyədə, həm də molekulyar səviyyədə aparılır. Hüceyrələrin quruluşunu və fəaliyyətini anlamaq bütün bioloji elmlər üçün əsasdır. Hüceyrə növləri arasındakı oxşarlıqlar və fərqlər molekulyar biologiyaya ilə xüsusilə əlqəlidir.

Anatomiya orqan və orqanlar sistemi kimi makroskopik strukturları öyrənir.

Genetika genlər, irsiyyətorqanizmlərin variyasiyalarını öyrənir. Genlər zülalların sintezi üçün hüceyrələrə lazım olan məlumatları kodlaşdırır və bu da orqanizmin yekun fenotipinə təsir etməkdə mərkəzi rol oynayır. Genetika müəyyən bir genin fəaliyyətinin araşdırılmasında və ya genetik qarşılıqlı əlaqələrin təhlilində istifadə olunan tədqiqat vasitələrini təmin edir. Orqanizmlərdə genetik məlumatlar fiziki olaraq xromosomlarda saxlanılır. xromosomlarda bu məlumat DNT molekullarında amin turşularının müəyyən bir ardıcıllığı ilə təmsil olunur.

İnkişaf biologiyası orqanizmlərin böyümə və inkişaf proseslərini öyrənir. Embriologiyadan başlanğıcını götürən inkişaf biologiyası, hüceyrə böyüməsinə, hüceyrə fərqliliyinə və toxumalara, orqanlara və anatomiya doğru artan proses olan hüceyrə morfogenesizinə genetik nəzarəti öyrənir. İnkişaf biologiyasında yuvarlaq qurdlar üçün model orqanizm Caenorhabditis elegans, meyvə milçəyi üçün Drosophila melanogaster, zebra balığı üçün Danio rerio, siçan üçün Mus musculusalaq üçün Arabidopsis thaliana-dır. (Model orqanizm müəyyən bioloji fenomenləri başa düşmək üçün geniş tədqiq olunan bir növdür, bu orqanizmdə həyata keçirilən tədqiqatlar digər orqanizmlərin işləyişi haqqında məlumat verir.)

Fizioloji

  Əsas məqalə: Fiziologiya

Fiziologiya canlı orqanizmlərin bütövlükdə fəaliyyətindəki mexaniki, fiziki və biokimyəvi proseslərinin öyrənilməsidir. "Struktur və funksiya" biologiyada mərkəzi əhəmiyyət daşıyır. Fizioloji tədqiqatlar ənənəvi olaraq bitki fiziologiyası və heyvan fiziologiyası olaraq iki yerə bölünür, lakin hansı orqanizmin öyrənilməsindən asılı olmayaraq fiziologiyanın bəzi prinsipləri universaldır. Məsələn, maya hüceyrələrinin fiziologiyası haqqında öyrənilənlər insan hüceyrələrinə də aid edilə bilər. Heyvan fiziologiyası insan fiziologiyasının alət və tədqiqat metodlarının istifadəsini insan olmayan növlərə qədər genişləndirir. Bitki fiziologiyası hər iki tədqiqat sahəsindən yararlanır.

Fiziologiya sinir, immun, endokrin, tənəffüsqan dövranı sistemlərinin, fəaliyyətini və qarşılıqlı təsirini öyrənir. Bu sistemlərin tədqiqi nevrologiyaimmunologiya kimi tibbi yönümlü sahələr ilə bölüşülür.

Təkamül biologiyası

Təkamül biologiyası növlərin əcdadı, mənşəyi və onların zaman ərzində dəyişməsini tədqiq edir. Təkamül tədqiqatlarından biologiyanın taksonomik yönümlü sahələri faydalanır. Məsələn, mammalogiya, ornitologiya, botanika və ya herpetologiya kimi.

Təkamül biologiyası qismən təkamülün rejimi və tempi ilə bağlı suallara cavab tapmaq üçün fosil qeydlərindən istifadə edən paleontologiyaya və qismən populyasiya genetikası kimi sahələrdəki inkişaflara əsaslanır. 1980-ci illərdə inkişaf biologiyası təkamül inkişaf biologiyasının tədqiqi ilə müasir sintezdən ilk çıxarılmasından sonra təkamül biologiyasının tərkib hissəsinə yenidən daxil oldu. Filogenetika, sistematikataksonomiya təkamül biologiyasının bir hissəsi hesab olunan əlaqəli sahələrdir.

Sistematika

  Əsas məqalə: Sistematika

Bioloji təsnifatın əsas səkkiz taksonomik kateqoriyası. Aralıq kateqoryalar göstərilməmişdir.
 
rRNT gen məlumatlarına əsaslanan bakteriya, arxeyaeukaryot domenlərinin separasiyasını göstərən bütün canlıların filogenetik ağacı.

Birdən çox spesifikasiya hadisələri, növlər arasındaki əlaqələrin ağac quruluşlu sistemini yaradır. Sistematikanın rolu bu əlaqələri, yəni, növlər və növ qrupları arasındakı fərqləri və oxşarlıqları öyrənməkdir. Bununla birlikdə, sistematika təkamül düşüncəsinin yayılmasından çox əvvəl fəal tədqiqat sahəsi idi.

Ənənəvi olaraq, canlılar beş aləmə bölünür: Monera; Protista; Göbələklər; Plantae; Animalia. Ancaq indi bir çox alim bu beş aləm sistemini köhnəlmiş hesab edir. Müasir alternativ təsnifat sistemləri üç domen sistemindən başlanır: Arxeya (əslən Archaebacteria) Bakteriyalar (əslən Eubakteriyalar) və Eukaryota (protistlər, göbələklər, bitkilərheyvanlar). Bu domenlər hüceyrələrin nüvələri olub olmadığını, həmçinin ribosomlar kimi əsas biomalekulların kimyəvi tərkibindəki fərqləri əks etdirir.

Bundan əlavə, hər bir aləm ayrı növ təsnif olunana qədər rekursiv şəkildə parçalanır: domen; aləm; tip; sinif; dəstə; fəsilə; cins; növ.

Bu kateqoriyadan başqa, metabolik fəaliyyət baxımından "həyatın kənarında" olan məcburi hüceyrədaxili parazitlər var ki, bir çox alim bu cür quruluşları həyatı müəyyən edən ən azı bir və ya daha çox əsas funksiya və ya xüsusiyyətlərin olmaması səbəbindən canlı olaraq təsnif etmir. Onlar viruslar, viroidlər və prionlar kimi təsnif edilir.

Bir orqanizmin elmi adı onun cinsindən və növündən törədilir. Məsələn, insanlar Homo sapiens kimi təsnif edilir. Homo cins, sapiens növdür. Bir orqanizmin elmi adını yazarkən cinsin ilk hərfini böyük hərflə, növün isə kiçik hərflərə yazılması düzgündür. Əlavə olaraq, bütün termin kursiv və ya altdan xətt çəkilmiş şəkildə yazıla bilər.

Dominant təsnifat sistemi Linnaean taksonomiyası adlanır. Buraya sıralar və binomial nomenklatura daxildir. Orqanizmlərin necə adlandırılması, yosunlar, göbələklər və bitkilər üçün Beynəlxalq Nomenklatura Kodeksi(ICN) , Beynəlxalq Zooloji Nomenklatura Kodeksi (ICZN) və Beynəlxalq Bakteriya Nomenklaturası Kodeksi (ICNB) kimi beynəlxalq razılaşmalarla tənzimlənir. Bioloji xüsusiyyətləri göstərən virusların, viroidlərin, prionların və digər bütün sub-virusların təsnifatı Beynəlxalq Viruslar Taxonomiyası Komitəsi (ICTV) tərəfindən aparılır və Beynəlxalq Viral Təsnifat və Nomenklatura Kodeksi (ICVCN) kimi tanınır. Bununla birlikdə, bir neçə başqa virus təsnifatı sistemi mövcuddur.

Birləşmə layihəsi, BioCode, bu üç sahədəki nomenklaturanı standartlaşdırmaq cəhdi ilə 1997-ci ildə nəşr olundu, lakin hələ rəsmi olaraq qəbul edilməmişdir. BioCode layihəsinə 1997-ci ildən bəri az əhəmiyyət verilir; əvvəlcə 1 yanvar 2000-ci ildə planlaşdırılan həyata keçirilmə tarixi diqqətdən kənar keçdi. Mövcud kodların dəyişdirilməsi əvəzinə, onlar üçün vahid kontekst təmin edəcək yenidən işlənmiş BioCode 2011-ci ildə təklif edilmişdi. Bununla birlikdə, 2011-ci il Beynəlxalq Botanika Konqresi BioCode təklifini nəzərdən keçirməkdən imtina etdi. ICVCN viral təsnifatı daxil etməyən BioCode xaricindədir.

Aləm

  Əsas məqalə: Aləm (taksonomik kateqoriya)

Ekoloji və ətraf mühit tədqiqatı

 
Tropik dəniz anemonlarının toxnuqacları arasında yaşayan Amprion cinsinin klon balığı ilə qarşılıqlı simbiozu. Teritorial balıq anemonu anemon yeyən balıqdan qoruyur və öz nöbəsində isə anomen balığı dalayıcı çıxıntıları ilə yırtıcılardan qoruyur.
  Əsas məqalələr: Ekologiya, Etologiya, Davranış, və Biocoğrafiya

Ekologiya canlı orqanizmlərin paylanmasının və çoxluğunun, onların ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsidir. Bir orqanizm digər orqanizmləri və biotik komponentləri, eləcə də iqlim və ekologiya kimi lokal abiotik amilləri (canlı olmayan) əhatə edən mühiti bölüşür. Bioloji sistemlərin öyrənilməsinin çətin olmasının səbəbi, digər orqanizmlərlə və ətraf mühitlə çoxlu qarşılıqlı əlaqənin, hətta kiçik miqyasda da olmasının mümkünlüyüdür. Lokal şəkər qradientinə cavab verən mikroskopik bir bakteriya, Afrika savannasında yemək axtaran bir aslan qədər ətraf mühiti ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Hər hansı bir növ üçün davranışlar kooperativ, rəqabətcil, parazitar və ya simbiotik ola bilər. İki və ya daha çox növ ekosistemdə qarşılıqlı təsirdə olduqda vəziyyət daha mürəkkəbləşir.

Ekoloji sistemlər individual orqanizmlərin ekologiyasından başlayaraq, populyasiyalara, ekosistemlərə və nəhayət biosferə qədər müxtəlif səviyyələrdə öyrənilir. Populyasiya biologiyası termini qarşılıqlı olaraq populyasiya ekologiyası ilə əvəz olunur baxmayaraq, populyasiya biologiyası xəstəliklər, viruslarmikroblar üçün istifadə olunur, populyasiya ekologiyası termini isə daha çox bitki və heyvanların öyrənilməsinə tətbiq olunur. Ekologiya bir çox alt sahəyə bölünür.

Etologiya heyvan davranışlarını öyrənir (xüsusən də primatlarkanidlər kimi sosial heyvanların) və bəzən zoologiyanın bir qolu hesab olunur. Etoloqlar davranışın təkamülütəbii seçmə nəzəriyyəsi baxımından davranış anlayışı ilə xüsusilə maraqlanırlar. Bir mənada ilk müasir etoloq Çarlz Darvin idi, o, yazdığı İnsanda və heyvanlarda duyğuların ifadəsi kitabı ilə bir çox etoloqun bu sahəyə gəlməsinə tədir göstərdi.

Biocoğrafiya plitə tektonikası, iqlim dəyişikliyi, yayılma və miqrasiya və kladistika kimi mövzulara fokuslanaraq orqanizmlərin Yerdə yayılma və paylanması qanunauyğunluqlarını öyrənir.

Biologiyada həll olunmamış əsas problemlər

  Əsas məqalə: Biologiyada həll olunmamış problemlərin siyahısı

Son onilliklər ərzində həyatın fundamental proseslərinin aydınlaşdırılmasındaki dərin irəliləyişlərə baxmayaraq, bəzi əsas problemlər həll olunmamışdır. Bəzi nümunələr:

Həyatın mənşəyi: Amin turşuları, nukleotidlərlipidlər kimi bioloji birləşmələrin abiotik mənşəli olmasına dair çoxlu dəlillərin olmasına baxmayaraq, bu molekulların ilk hüceyrəni meydana gətirmək üçün necə bir araya gəldikləri bəlli deyil. Bu, Yerdən xaric həyat məsələsi ilə əlaqəlidir. Həyatın yer üzərində necə əmələ gəlməsi məlum olsa, digər planetlərdə həyatın yaranması üçün hansı şərtlərin lazım olması daha etibarlı şəkildə proqnozlaşdırıla bilər.

Yaşlanma: Hazırda yaşlanmanın əsas səbəbi ilə bağlı fikir birliyi yoxdur.

Naxış formalaşması: Bəzi sistemlərdə, məsələn, erkən həşərat embrionu kimi nümunələrdə naxış formalaşması yaxşı məlumdur, ancaq təbiətdə bir çox naxışın formalaşdırılması asanca açıqlana bilmir, məsələn, zebrlərdəki və ya mərcan ilanlarındaki kimi bir çox ilanlarda formalaşan zolaqlar. Naxışların genlərin sellektiv aktivasiya və ya repressiyası nəticəsində əmələ gəlməsi məlum olsa da, bu genlərin çoxusu və onların tənzimləyici mexanizmləri naməlum olaraq qalır.

Bölmələri

Biologiya həyatın bütün sahələri ilə, əslində müasir insan həyatının bütün sahələri ilə maraqlanan çoxsaylı subdipiplinləri olan elm sahəsidir. Əsas elmdən sənaye və ya kənd təsərrüfatı tətbiqetmələrinə qədər çoxlu karyera seçimləri mövcuddur. Aşağıdakı siyahı biologiyanın əsas bölmələridir:

  • Anatomiya – orqanizmlərin quruluşunu öyrənir.
    • Müqayisəli anatomiya – növlərinin anatomiyasındakı oxşarlıqlar və fərqlər vasitəsilə təkamülünü öyrənir.
    • Histologiya – hüceyrə toxumalarını öyrənən, anatomiyanın mikroskopik bölməsi.
  • Astrobiologiya (ekzobiologiya, ekzopaleontologiya və bioastronomiya kimi də bilinir) – kainatdakı həyatın təkamülü, paylanması və gələcəyini öyrənir.
  • Biokimya – həyatın mövcudluğu və fəaliyyət göstərməsi üçün tələb olunan kimyəvi reaksiyaları öyrənir (hüceyrə səviyyəsində)
  • Biomühəndislik – bioloji sistemlərdən ilhamlanaraq məhsullar yaratmaq və ya bioloji sistemlərin dəyişdirilməsi və onlarla qarşılıqlı əlaqəyə keçmək təşəbbüsüdür.
  • Biocoğrafiya – növlərin Yerdə üzərində paylanma qanuna uyğunluqlarını öyrənir.
  • Bioinformatika – genom və digər bioloji məlumatların öyrənilməsi, toplanması və saxlanması üçün informasiya texnologiyalarının istifadəsi.
  • Biolinqvistika – dilin biologiyası və təkamülünü öyrənir.
  • Biomexanika – canlıların mexanikasını öyrənir.
  • Biotibbi tədqiqat – sağlamlığı və xəstəlikləri öyrənir.
  • Biofizika – fizika elmlərinin nəzəriyyə və metodlarını tətbiq etməklə bioloji prosesləri öyrənir.
  • Biotexnologiya – genetik modifikasiya və sintetik biologiya daxil olmaqla canlı maddənin manipulyasiyasını öyrənir.
    • Sintetik biologiya – biologiya və mühəndisliyi birləşdirən tədqiqat; təbiətdə tapılmayan bioloji funksiyaların qurulmasıdır.
  • Botanika – bitkiləri öyrənir.
    • Alqologiya – yosunların elmi tədqiqi.
    • Bitki fiziologiyası – bitkilərin fəaliyyətinə və ya fiziologiyasına aid bölmə.
    • Astrobotanika – kosmosda bitkiləri öyrənən bölmə.
  • Ekologiya – canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitin canlı olmayan elementləri ilə qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir.
  • Farmakologiya – dərmanlarla orqanizmlərin qarşılıqlı təsirini öyrənir.
  • Fiziologiya – canlı orqanizmlərdə baş verən funksiya və mexanizmləri öyrənir.
  • Fitopatalogiya – bitki xəstəliklərini öyrənir.
  • Genetika – genləri və irsiyyəti öyrənir.
    • Genomika – genomları öyrənir.
    • Epigenetika – DNT ardıcılığındaki dəyişikliklərin səbəb olmadığı, amma eyni zamanda irsi olan, gen ifadəsi dəyişikliklərini tədqiq edir.
  • Xronobiologiya – canlı sistemlərdə dövri hadisələri tədqiq edir.
  • İmmunologiya – immunitet sistemini öyrənir.
  • İnkişaf biologiyası – orqanizmin ziqotadan tam struktura qədər formalaşdığı prosesləri öyrənir.
  • Koqnitiv biologiya – koqnitivliyi tədqiq edir.
  • Kriobiologiya – normaldan aşağı temperaturun canlılara təsirini tədqiq edir.
  • Kvant biologiyası – bioloji proseslərdə kvant fenomenlərinin rolunu öyrənir.
  • Qoruma biologiyası – təbii mühitin, təbii ekosistemlərin, bitki örtüyünün və vəhşi təbiətin mühafizə, qorunması və ya bərpasını öyrənir.
  • Mikrobiologiya – mikroskopik canlıları və onların digər canlılarla qarşılıqlı təsirini öyrənir.
  • Molekulyar biologiya – biologiya və bioloji funksiyaları molekulyar səviyyədə öyrənir.
  • Nanobiologiya – bioloji tədqiqatda nanotexnologiyanın tətbiqi və canlı orqanizmlərin və hissələrin nanomiqyas səviyyəsində orqanizasiyasını öyrənir.
  • Neyroelm – sinir sistemini öyrənir.
  • Nəzəri biologiya – bioloji fenomenləri izah etmək üçün abstraksiyalar və riyazi modellərdən istifadə edən biologiyanın bir qolu.
  • Okean biologiyası – okean ekosistemlərini öyrənir.
  • Paleontologiya – fosilləri və ya tarixəqədərki həyatın coğrafi dəlillərini öyrən elm.
  • Patologiya və ya patobiologiya – xəstəlikləri, xəstəliklərin səbəbləri, prosesləri, təbiəti və inkişafını öyrənir.
  • Psixobiologiya – biologiyada tətbiq olunan ənənəvi metodlarla insan və digər canlıların davranışını öyrənir.
  • Sitologiya – hüceyrənin tam bir vahid olaraq öyrənən bölmə.
  • Sosiobiologiya – sosial davranışları təkamül baxımından öyrənir.
  • Sistem biologiyası – vahid yanaşma yolu ilə bioloji sistemlərdəki kompleks qarşılıqlı əlaqələri öyrənir.
  • Struktural biologiya – bioloji makromolekulların molekulyar quruluşu ilə əlaqəli molekulyar biologiya, biokimyabiofizikanın bir qolu.
  • Təkamül biologiyası – növlərin mənşəyini və zaman ərzində dəyişməsini tədqiq edir.
  • Zoologiya – heyvanları öyrənən elm.

İstinadlar

  1. Based on definition from: "Aquarena Wetlands Project glossary of terms". Texas State University at San Marcos. 2004-06-08 tarixində .
  2. Davies, PC; Rieper, E; Tuszynski, JA (January 2013). "Self-organization and entropy reduction in a living cell". Bio Systems. 111 (1): 1–10. doi:10.1016/j.biosystems.2012.10.005. PMC 3712629. PMID 23159919.
  3. Modell, Harold; Cliff, William; Michael, Joel; McFarland, Jenny; Wenderoth, Mary Pat; Wright, Ann (December 2015). "A physiologist's view of homeostasis". Advances in Physiology Education. 39 (4): 259–66. doi:10.1152/advan.00107.2015. ISSN 1043-4046. PMC 4669363. PMID 26628646.
  4. Craig, Nancy (2014). Molecular Biology, Principles of Genome Function. ISBN 978-0-19-965857-2.
  5. Mosconi, Francesco; Julou, Thomas; Desprat, Nicolas; Sinha, Deepak Kumar; Allemand, Jean-François; Vincent Croquette; Bensimon, David (2008). "Some nonlinear challenges in biology". Nonlinearity (ingilis). 21 (8): T131. Bibcode:2008Nonli..21..131M. doi:10.1088/0951-7715/21/8/T03. ISSN 0951-7715.
  6. Howell, Elizabeth (8 December 2014). "How Did Life Become Complex, And Could It Happen Beyond Earth?". Astrobiology Magazine. İstifadə tarixi: 14 February 2018.
  7. . Info.com. 2013-05-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-03.
  8. "biology". Online Etymology Dictionary. 2013-03-07 tarixində .
  9. Richards, Robert J. (2002). The Romantic Conception of Life: Science and Philosophy in the Age of Goethe. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-71210-9.
  10. Magner, Lois N. (2002). A History of the Life Sciences, Revised and Expanded. CRC Press. ISBN 978-0-203-91100-6. 2015-03-24 tarixində .
  11. Serafini, Anthony (2013). The Epic History of Biology. ISBN 978-1-4899-6327-7. İstifadə tarixi: 14 July 2015.
  12. One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain:Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Theophrastus". Encyclopædia Britannica (11th ed.). Cambridge University Press.
  13. Fahd, Toufic (1996). "Botany and agriculture". In Morelon, Régis; Rashed, Roshdi (eds.). Encyclopedia of the History of Arabic Science. 3. Routledge. səh. 815. ISBN 978-0-415-12410-2.
  14. Magner, Lois N. (2002). A History of the Life Sciences, Revised and Expanded. CRC Press. 133–44. ISBN 978-0-203-91100-6. 2015-03-24 tarixində .
  15. Sapp, Jan (2003). "7". Genesis: The Evolution of Biology. New York.: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515618-8.
  16. Coleman, William (1977). Biology in the Nineteenth Century: Problems of Form, Function, and Transformation. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29293-1.
  17. Mayr, Ernst. The Growth of Biological Thought, chapter 4
  18. Mayr, Ernst. The Growth of Biological Thought, chapter 7
  19. Gould, Stephen Jay. The Structure of Evolutionary Theory. The Belknap Press of Harvard University Press: Cambridge, 2002. ISBN 0-674-00613-5. p. 187.
  20. Lamarck (1914)
  21. Mayr, Ernst. The Growth of Biological Thought, chapter 10: "Darwin's evidence for evolution and common descent"; and chapter 11: "The causation of evolution: natural selection"
  22. Larson, Edward J. (2006). "Ch. 3". Evolution: The Remarkable History of a Scientific Theory. Random House Publishing Group. ISBN 978-1-58836-538-5. 2015-03-24 tarixində .
  23. "The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1968". Nobel Foundation. 6 July 2007 tarixində . İstifadə tarixi: 28 July 2007.
  24. Noble, Ivan (2003-04-14). "Human genome finally complete". BBC News. 2006-06-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2006-07-22.
  25. Mazzarello, P (May 1999). "A unifying concept: the history of cell theory". Nature Cell Biology. 1 (1): E13–15. doi:10.1038/8964. PMID 10559875.
  26. De Duve, Christian (2002). Life Evolving: Molecules, Mind, and Meaning. New York: Oxford University Press. səh. 44. ISBN 978-0-19-515605-8.
  27. Futuyma, DJ (2005). Evolution. Sinauer Associates. ISBN 978-0-87893-187-3. OCLC 57311264.
  28. Packard, Alpheus Spring (1901). Lamarck, the founder of Evolution: his life and work with translations of his writings on organic evolution. New York: Longmans, Green. ISBN 978-0-405-12562-1.
  29. "The Complete Works of Darwin Online – Biography". darwin-online.org.uk. 2007-01-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2006-12-15.
  30. Dobzhansky, T. (1973). "Nothing in biology makes sense except in the light of evolution". The American Biology Teacher. 35 (3): 125–29. CiteSeerX 10.1.1.525.3586. doi:10.2307/4444260. JSTOR 4444260.
  31. Carroll, Joseph, ed. (2003). On the origin of species by means of natural selection. Peterborough, Ontario: Broadview. səh. 15. ISBN 978-1-55111-337-1. As Darwinian scholar Joseph Carroll of the University of Missouri–St. Louis puts it in his introduction to a modern reprint of Darwin's work: "The Origin of Species has special claims on our attention. It is one of the two or three most significant works of all time—one of those works that fundamentally and permanently alter our vision of the world … It is argued with a singularly rigorous consistency but it is also eloquent, imaginatively evocative, and rhetorically compelling."
  32. Shermer p. 149.
  33. Çarlz Darvin (1859). Növlərin mənşəyi, John Murray.
  34. Simpson, George Gaylord (1967). The Meaning of Evolution (Second). Yale University Press. ISBN 978-0-300-00952-1.
  35. "Phylogeny". Bio-medicine.org. 2007-11-11. 2013-10-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-10-02.
  36. Montévil, M; Mossio, M; Pocheville, A; Longo, G (October 2016). "Theoretical principles for biology: Variation". Progress in Biophysics and Molecular Biology. From the Century of the Genome to the Century of the Organism: New Theoretical Approaches. 122 (1): 36–50. doi:10.1016/j.pbiomolbio.2016.08.005. PMID 27530930. 2018-03-20 tarixində .
  37. Marcial, Gene G. (August 13, 2007) From SemBiosys, A New Kind Of Insulin 2014-10-29 at the Wayback Machine. businessweek.com
  38. Thanbichler, M; Wang, SC; Shapiro, L (October 2005). "The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure". Journal of Cellular Biochemistry. 96 (3): 506–21. doi:10.1002/jcb.20519. PMID 15988757.
  39. "Genotype definition – Medical Dictionary definitions". Medterms.com. 2012-03-19. 2013-09-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-10-02.
  40. Raven, PH; Johnson, GB (1999). Biology (Fifth). Boston: Hill Companies. səh. 1058. ISBN 978-0-697-35353-5.
  41. Rodolfo, Kelvin (January 2000). "What is homeostasis?". Scientific American. 2013-12-03 tarixində .
  42. Bryant, DA; Frigaard, NU (November 2006). "Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated". Trends in Microbiology. 14 (11): 488–96. doi:10.1016/j.tim.2006.09.001. PMID 16997562.
  43. Smith, AL (1997). Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press. səh. 508. ISBN 978-0-19-854768-6. Photosynthesis – the synthesis by organisms of organic chemical compounds, esp. carbohydrates, from carbon dioxide using energy obtained from light rather than the oxidation of chemical compounds.
  44. Edwards, Katrina. "Microbiology of a Sediment Pond and the Underlying Young, Cold, Hydrologically Active Ridge Flank". Woods Hole Oceanographic Institution.
  45. Campbell, Neil A.; Reece, Jane B. (2001). "6". Biology. Benjamin Cummings. ISBN 978-0-8053-6624-2. OCLC 47521441.
  46. Bartsch, John; Colvard, Mary P. (2009). The Living Environment. New York State: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-361202-8.
  47. "Molecular Biology". britannica.com. İstifadə tarixi: 2018-04-25.
  48. Gray, Henry (1918). Anatomy of the Human Body (20th). 2007-03-16 tarixində .
  49. Griffiths, Anthony J.F.; Miller, Jeffrey H.; Suzuki, David T.; Lewontin, Richard C.; Gelbart, William M., eds. (2000). "Genetics and the Organism: Introduction". An Introduction to Genetic Analysis (7th). New York: W. H. Freeman. ISBN 978-0-7167-3520-5.
  50. Hartl, D, Jones, E (2005). Genetics: Analysis of Genes and Genomes (6th). Jones & Bartlett. ISBN 978-0-7637-1511-3.
  51. Brenner, S (May 1974). "The genetics of Caenorhabditis elegans". Genetics. 77 (1): 71–94. PMC 1213120. PMID 4366476. 2015-06-29 tarixində .
  52. Sang, James H. (2001). "Drosophila melanogaster: The Fruit Fly". In Reeve, Eric C.R. (ed.). Encyclopedia of genetics. USA: Fitzroy Dearborn Publishers, I. səh. 157. ISBN 978-1-884964-34-3.
  53. Haffter, P; Nüsslein-Volhard, C (February 1996). "Large scale genetics in a small vertebrate, the zebrafish". The International Journal of Developmental Biology. 40 (1): 221–27. PMID 8735932. 2016-05-15 tarixində arxivləşdirilib.
  54. Keller G (May 2005). "Embryonic stem cell differentiation: emergence of a new era in biology and medicine". Genes & Development. 19 (10): 1129–55. doi:10.1101/gad.1303605. PMID 15905405.
  55. Rensink, WA; Buell, CR (June 2004). "Arabidopsis to rice. Applying knowledge from a weed to enhance our understanding of a crop species". Plant Physiology. 135 (2): 622–29. doi:10.1104/pp.104.040170. PMC 514098. PMID 15208410.
  56. Coelho, SM; Peters, AF; Charrier, B; Roze, D; Destombe, C; Valero, M; Cock, JM (December 2007). "Complex life cycles of multicellular eukaryotes: new approaches based on the use of model organisms". Gene. 406 (1–2): 152–70. doi:10.1016/j.gene.2007.07.025. PMID 17870254.
  57. Fields, S; Johnston, M (March 2005). "Cell biology. Whither model organism research?". Science. 307 (5717): 1885–86. doi:10.1126/science.1108872. PMID 15790833.
  58. Jablonski D (June 1999). "The future of the fossil record". Science. 284 (5423): 2114–16. doi:10.1126/science.284.5423.2114. PMID 10381868.
  59. Gillespie, John H. (1998). Population Genetics: A Concise Guide. Johns Hopkins Press. ISBN 978-0-8018-5755-3.
  60. Smocovitis, Vassiliki Betta (1996). Unifying Biology: the evolutionary synthesis and evolutionary biology. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-03343-3.
  61. Neill, Campbell (1996). Biology; Fourth edition. The Benjamin/Cummings Publishing Company. səh. G-21 (Glossary). ISBN 978-0-8053-1940-8.
  62. Douglas, Futuyma (1998). Evolutionary Biology; Third edition. Sinauer Associates. səh. 88. ISBN 978-0-87893-189-7.
  63. Margulis, Lynn; Schwartz, KV (1997). Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth (3rd). WH Freeman & Co. ISBN 978-0-7167-3183-2. OCLC 223623098.
  64. Woese, CR; Kandler, O; Wheelis, ML (June 1990). "Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 87 (12): 4576–79. Bibcode:1990PNAS...87.4576W. doi:10.1073/pnas.87.12.4576. PMC 54159. PMID 2112744.
  65. Rybicki, EP (1990). "The classification of organisms at the edge of life, or problems with virus systematics". S Afr J Sci. 86: 182–86. 2017-07-18 tarixində .
  66. McNeill, J; Barrie, FR; Buck, WR; Demoulin, V; Greuter, W; Hawksworth, DL; və b. (2012). International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants (Melbourne Code) adopted by the Eighteenth International Botanical Congress Melbourne, Australia, July 2011. Regnum Vegetabile 154. A.R.G. Gantner Verlag KG. ISBN 978-3-87429-425-6. 2013-11-04 tarixində . Recommendation 60F
  67. Silyn-Roberts, Heather (2000). Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation. Oxford: Butterworth-Heinemann. səh. 198. ISBN 978-0-7506-4636-9.
  68. . Ictvonline.org. 2013-10-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-02.
  69. (2006). In: ICTVdB – The Universal Virus Database, version 4. Büchen-Osmond, C (Ed), Columbia University, New York, USA. Version 4 is based on , Classification and Nomenclature of Viruses, 8th ICTV Report of the International Committee on Taxonomy of Viruses. Fauquet, CM; Mayo, MA; Maniloff, J; Desselberger, U; Ball, LA (editors) (2005) Elsevier/Academic Press, pp. 1259.
  70. Prusiner, SB; Baldwin, M; Collinge, J; DeArmond, SJ; Marsh, R; Tateishi, J; Weissmann, C. "90. Prions – ICTVdB Index of Viruses". United States National Institutes of Health. 2009-08-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-10-28.
  71. Mayo, MA; Berns, KI; Fritsch, C; Jackson, AO; Leibowitz, MJ; Taylor, JM. "81. Satellites – ICTVdB Index of Viruses". United States National Institutes of Health. 2009-05-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-10-28.
  72. McNeill, John (November 1996). "The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century?". Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century. 2014-01-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-01-04.
  73. "The Draft BioCode (2011)". International Committee on Bionomenclature (ICB). 2013-06-13 tarixində .
  74. Greuter, W; Garrity, G; Hawksworth, DL; Jahn, R; Kirk, PM; Knapp, S; McNeill, J, Michel, E; Patterson, DJ; Pyle, R; Tindall, BJ (2011). "Draft BioCode (2011): Principles and rules regulating the naming of organisms". Taxon. 60: 201–12. doi:10.1002/tax.601019.
  75. Hawksworth, David L (2011). "Introducing the Draft BioCode (2011)". Taxon. 60: 199–200. doi:10.1002/tax.601018.
  76. Begon, M; Townsend, CR; Harper, JL (2006). Ecology: From individuals to ecosystems (4th). Blackwell. ISBN 978-1-4051-1117-1.
  77. Habitats of the world. New York: Marshall Cavendish. 2004. səh. 238. ISBN 978-0-7614-7523-1.
  78. Black, J (June 2002). "Darwin in the world of emotions". Journal of the Royal Society of Medicine. 95 (6): 311–13. doi:10.1258/jrsm.95.6.311. PMC 1279921. PMID 12042386.
  79. "Branches of Biology". Biology-online.org. 2013-07-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-10-02.
  80. "Biology on". Bellaonline.com. 2013-10-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-10-02.

Əlavə oxu

İngiliscə

  • Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Walter P (2002). Molecular Biology of the Cell (4th). Garland. ISBN 978-0-8153-3218-3. OCLC 145080076.
  • Begon M, Townsend CR, Harper JL (2005). Ecology: From Individuals to Ecosystems (4th). Blackwell Publishing Limited. ISBN 978-1-4051-1117-1. OCLC 57639896.
  • Campbell N (2004). Biology (7th). Benjamin-Cummings Publishing Company. ISBN 978-0-8053-7146-8. OCLC 71890442.
  • Colinvaux P (1979). Why Big Fierce Animals are Rare: An Ecologist's Perspective (reissue). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02364-9. OCLC 10081738.
  • Mayr, Ernst (1982). The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-36446-2.
  • Hoagland M (2001). The Way Life Works (reprint). Jones and Bartlett Publishers inc. ISBN 978-0-7637-1688-2. OCLC 223090105.
  • Janovy, John (2004). On Becoming a Biologist (2nd). Bison Books. ISBN 978-0-8032-7620-8. OCLC 55138571.
  • Johnson, George B. (2005). Biology, Visualizing Life. Holt, Rinehart, and Winston. ISBN 978-0-03-016723-2. OCLC 36306648.
  • Tobin, Allan; Dusheck, Jennie (2005). Asking About Life (3rd). Belmont, CA: Wadsworth. ISBN 978-0-534-40653-0.

Xarici Keçidlər

 
   

Vikianbarda Biologiya ilə əlaqəli mediafayllar var.

 
   

Vikikitabda Biologiya ilə əlaqəli kitablar var.

 
   

Vikimənbədə Biologiya ilə əlaqəli məlumatlar var.

 
   

Vikisitatda Biologiya ilə əlaqəli məlumatlar var.

  • Biologiya  (ing.)
  • OSU's Phylocode  (ing.)
  • Biology Online – Wiki Dictionary  (ing.)
  • MIT video lecture series on biology  (ing.)
  • Tree of Life  (ing.)
Jurnal linkləri (İngiliscə)
  • PLos Biology A peer-reviewed, open-access journal published by the Public Library of Science
  • Current Biology: General journal publishing original research from all areas of biology
  • Biology Letters: A high-impact Royal Society journal publishing peer-reviewed Biology papers of general interest
  • Science: Internationally renowned AAAS science journal – see sections of the life sciences
  • International Journal of Biological Sciences: A biological journal publishing significant peer-reviewed scientific papers
  • Perspectives in Biology and Medicine: An interdisciplinary scholarly journal publishing essays of broad relevance

biologiya, həyatı, canlı, orqanizmi, onların, fiziki, quruluşu, kimyəvi, prosesləri, molekulyar, qarşılıqlı, təsirləri, fizioloji, mexanizmləri, inkişafı, təkamülü, daxil, olmaqla, öyrənən, təbiət, elmidir, elmin, kompleksliyinə, baxmayaraq, vahid, tutarlı, sa. Biologiya heyati ve canli orqanizmi onlarin fiziki qurulusu kimyevi prosesleri molekulyar qarsiliqli tesirleri fizioloji mexanizmleri inkisafi ve tekamulu de daxil olmaqla oyrenen tebiet elmidir 1 Bu elmin kompleksliyine baxmayaraq onu vahid ve tutarli bir saheye birlesdiren konseptler vardir Biologiya huceyreni heyatin esas vahidi kimi genleri irsiyyetin esas vahidi kimi ve tekamulu novlerin yaranmasinin ve neslinin kesilmesini suretlendiren muherrik kimi qebul edir Canli orqanizmler homeostaz olaraq adlandirilan stabil ve heyati veziyyeti saxlamaq ucun enerjini cevirerek ve lokal entropiyalarini azaldaraq sag qalan aciq sistemlerdir 2 3 BiologiyaElm sahesi oyrenirTebiet elmleri TebietiBiologiya Canli tebietiYarimbolme oyrenirUmumi biologiya Canli sistemlerin umumi xususiyyetlerini Genetika Genomika Sitologiya Histologiya Morfologiya biologiya Fiziologiya Molekulyar biologiya Tekamul biologiyasi Anatomiya Patologiya Bioloji inkisaf Biofizika Biokimya Ekologiya Xususi biologiya Orqanizmin ferdi xususiyyetlerini Tetbiqi biologiya Orqanizmlerin praktik ehemiyyetini Mikrobiologiya Mikroorqanizmler bakteriyalar arxabakteriyalar mikroskopik gobelekler ibtidailer ve viruslar haqqinda elm Biologiya portaliBiologiyanin alt saheleri tetbiq olunan tedqiqat metodlari ve oyrenilen sistem novu ile mueyyen edilir nezeri biologiya kemiyyet modellerini formalasdirmaq ucun riyazi metodlardan istifade edir Eksperimental biologiya ireli surulen nezeriyyelerin dogrulugunu yoxlamaq ve heyatin esas mexanizmlerini ve onun sistemin murekkebliyinin tedricen artmasi yolu ile texminen 4 milyard il bundan evvel canli olmayan maddeden nece meydana geldiyini ve nece tekamul etdiyini anlamaq ucun empirik tecrubeler heyata kecirir 4 5 6 Mundericat 1 Tarixi 2 Muasir biologiyanin esaslari 2 1 Huceyre nezeriyyesi 2 2 Tekamul 2 3 Genetika 2 4 Homeostaz 2 5 Enerji 3 Oyrenme ve tedqiqat 3 1 Struktural tedqiqat 3 2 Fizioloji 3 3 Tekamul biologiyasi 3 4 Sistematika 3 5 Alem 3 6 Ekoloji ve etraf muhit tedqiqati 4 Biologiyada hell olunmamis esas problemler 5 Bolmeleri 6 Istinadlar 7 Elave oxu 8 Xarici KecidlerTarixi Redakte Esas meqale Biologiya tarixi Robert Hukun Mikroqrafia eserinden milcek diaqrami 1665 Ernst Hekkelin Heyat agaci 1879 Biologiya termini yunan dilinde bios vios heyat ve logia logia oyrenmek sozlerinden yaranmisdir 7 8 Isvec alimi Karl Linney 1736 ci ilde Bibliotheca Botanica adli eserinde biologi terminini istifade etdi Bu biologiya termininin ilk latinlasdirilmis istifadesi idi Hemin terminin 1766 ci ilde yeniden Xristian Volfun ardicili olan Maykl Kristof Hanovun Philosophiae naturalis sive physicae tomus III continens geologian biologian phytologian generalis adli eserinde istifade edildi Terminin ilk alman dilindeki versiyasi Biologie 1771 ci ilde Linneyin eserinin tercumesinde idi Bu termini 1797 ci ilde Teodor Corc Avqust Rouz Grundzuge der Lehre van der Lebenskraft adli kitabin muqeddimesinde istifade etdi Karl Fridrix Burdax termini 1800 cu ilde insanin morfoloji fizioloji ve psixoloji baximdan daha mehdud bir menada oyrenilmesinde istifade etmisdir Propadeutik zum Studien der gesammten Heilkunst Termin Qotfrit Reinhold Treviranus terefinden yazilmis alti cildlik Biologie oder Philosophie der lebenden Natur 1802 22 adli traktat ile muasir istifadeye girdi o bu barede bu cur bildiris etdi 9 Tedqiqatimizin obyekti heyatin ferqli formalari ve tezahurleri bu fenomenlerin bas verdiyi serait ve qanunlar ve bunlarin tesirlendiyi sebebler olacaqdir Ozunu bu obyektlere samil eden bu elmin adini biz biologiya Biologie ve ya heyat doktrinasi olaraq gostereceyik Lebenslehre Muasir biologiya nisbeten yeni bir inkisaf olsa da onunla elaqeli ve ona daxil olan elmler qedim dovrlerden beri oyrenilmisdir Tebiet felsefesi Mesopotamiya Misir Hindistan yarimadasi ve Cinin qedim sivilizasiyalari qeder erken tarixde oyrenilmisdir Ancaq muasir biologiyanin menseyi ve tebieti tedqiqine yanasmasi daha cox qedim Yunanistana qeder gedib cixir 10 11 Tibbin resmi tedqiqi Faraonik Misire gedib cixsa da biologiyanin inkisafina en cox tohfe veren Aristotel e e 384 322 idi Naturalist meyllerini gosterdiyi Heyvanlar tarixi eseri ve digerleri ve daha sonra bioloji sebebiyyet ve heyatin muxtelifliyine yonelmis daha empirik eserler xususi ile ehemiyyetlidir Liseyde Aristotelin davamcisi Teofrastus botanika movzusunda antik dovrun bitki elmlerine hetta orta esrlere de en ehemiyyetli tohfesi olaraq qalan botanika movzusunda bir sira kitablar yazmisdi 12 Biologiya uzre eserler yazmis orta esr Islam dunyasi alimlerinden el Cahiz 781 869 ve Dineveri 828 896 botanika uzre eserler yazmisdi 13 el Razi 865 925 anatomiya ve fiziologiya uzre eserler yazmisdi Tibb Yunan filosoflarinin eneneleri uzre calisan Islam alimleri terefinden xususile yaxsi oyrenilmisdir tebiet tarixi ise xususile sabit bir heyat ierarxiyasini desteklemekle Aristotelin dusuncesine fokuslanirdi Antoni van Levenhukun mikroskopu tekmillesdirmesi ile biologiya tez inkisaf etmeye ve boyumeye basladi Mehz o zaman alimler spermatozoid bakteriya infuzoriya ve mikroskopik heyatin muxtelifliyini kesf etdiler Yan Svammerdam terefinden aparilan arasdirmalar entomologiyaya yeni maraq getirdi ve mikroskopik diskesiyanin ve boyamagin esas texnikalarini inkisaf etdirmeye komek etdi 14 Mikroskopiyada elde edilen irelileyisler bioloji tefekkure de guclu tesir gostermisdir XIX esrin evvellerinde bir sira bioloqlar huceyrenin merkezi ehemiyyetine diqqet yetirdiler Sonra 1838 ci ilde Sleyden ve Svann universal ideyalarini teblig etmeye basladilar 1 orqanizmin esas vahidi huceyredir ve 2 individual huceyreler heyatin butun xarakteristikalarina malikdir baxmayaraq bu fikre qarsi gelirdiler 3 butun huceyreler diger huceyrelerden bolunme yolu ile emele gelir Robert Remak ve Virxov Rudolfun calismalari sayesinde ancaq 1860 ci illere qeder bir cox bioloq huceyre nezeriyyesi olaraq bilinen nezeriyenin bu her uc prinsipini qebul etdi 15 16 Bu vaxt taksonomiya ve tesnifat tebiet tarixcilerinin diqqet merkezine cevrildi Karl Linney 1735 ci ilde tebii dunya ucun esas bir taksonomiya nesr etdi variasiyalari indiye qeder istifadededir ve 1750 ci ilde butun novleri ucun elmi adlar teqdim etdi 17 Jorj Lui Lekler de Buffon bu novlere suni kateqoriyalar kimi baxirdi ve canli orqanizmlerin ortaq atadan gelmesi ehtimalini ireli sururdu Tekamulun eleyhine olsa da Buffon tekamul dusuncesi nin tarixinde esas fiqurdur onun calismalari hem Lamarkin hem de Darvinin tekamul nezeriyyelerine tesir gostermisdir 18 Ciddi tekamul dusuncesi tutarli tekamul nezeriyyesini teqdim eden ilk alim Jan Batist Lamarkin eserleri ile basladi 19 Tekamulun heyvanlarin xususiyyetlerine ekoloji tesirin neticesi oldugunu soyleyirdi yeni daha tez tez istifade edilen bir orqan daha da komplekslesir ve daha semereli hala gelir belelikle heyvan etraf muhite daha da uygunlasir Lamark bu qazanilmis xususiyyetlerin daha sonra heyvan nesline kece bileceyine onlari daha da inkisaf etdirecek ve mukemmelesdireceyine inanirdi 20 Ancaq Humboldtun biogeoqrafik yanasmasini Layelin vahid geologiyasini Maltusun nufuz artimina dair yazilarini ve ozunun morfoloji ekspertizasini ve genis musahidelerini birlesdirerek tebii secme esasinda daha ugurlu bir tekamul nezeriyyesini ireli suren Ingilis tebietsunas Carlz Darvin idi oxsar esaslanmalar ve subutlarla Darvinden musteqil olaraq Alfred Rassel Uolles de eyni neticelere geldi 21 22 Mubahise movzusu olmasina baxmayaraq bu gune qeder davam edir Darvinin nezeriyyesi tez bir zamanda elmi ictimaiyyet arasinda yayildi ve qisa muddetde suretle inkisaf eden biologiya elminin merkezi aksiomasi oldu Irsiyyetin fiziki tesvirinin kesfi tekamul prinsipleri ve populyasiya genetikasi ile birlikde ortaya cixdi 1940 ci ve 1950 ci illerin evvellerinde aparilan tecrubeler gosterdi ki DNT gen kimi bilinen xususiyyet dasiyici vahidleri saxlayan xromosomlarin terkib hissesidir Virus ve bakteriya kimi yeni model orqanizmlere yaranan diqqet ve 1953 cu ilde DNT nin ikiqat spiral qurulusunun kesfi ile molekulyar genetika dovrune kecidi isare edir 1950 ci illerden bu gune qeder biologiya molekulyar sahede boyuk olcude genislenmisdir DNT nin kodonlari ehtiva etdiyi anlasildiqdan sonra genetik kod Har Qobind Korana Robert Holli ve Marsal Uarren Nirenberq terefinden qirildi 23 Nehayet Insan Genomu Layihesi 1990 ci ilde umumi insan genomunun xeritelesdirilmesi meqsedi ile basladildi Bu layihe 2003 cu ilde mahiyyet etibarile tamamlandi 24 sonraki tehliller hele de derc olunur Insan Genomu Layihesi biologiya ile bagli toplanmis bilikleri insan orqanizminin ve diger orqanizmlerin orqanlarinin funksional molekulyar terifine daxil etmek ucun qloballasan seylerin ilk addimi idi Muasir biologiyanin esaslari Redakte Nuveleri mavi renge boyanmis HeLa huceyreleri Ortadaki ve sagdaki huceyre interfazadadir Soldaki huceyre ise mitoz heyata kecirir Esas meqale Huceyre nezeriyyesiHuceyre nezeriyyesi Redakte Huceyre nezeriyyesi huceyrenin heyatin esas vahidi oldugunu butun canlilarin bir ve ya bir nece huceyreden teskil olundugunu ve butun huceyrelerin huceyre bolunmesi yolu ile basqa huceyrelerden meydana geldiyini ifade edir Coxhuceyreli orqanizmlerde orqanizmin bedenindeki her bir huceyre dollenmis yumurtadaki tek huceyreden emele gelir Huceyre hemcinin bir cox patoloji prosesin esas vahidi hesab olunur 25 Bundan elave metabolizma olaraq bilinen funksiyanin bir hissesi olan proseslerde enerji axisi fenomeni huceyrelerde meydana gelir Ve sonda huceyrelerde huceyrelerin bolunmesi zamani huceyreden huceyreye oturulen irsi melumatlar DNT var Heyatin menseyi uzre arasdirmalar abiogenez ilk huceyrelerin menseyini kesf etme tesebbusudur Tekamul Redakte Esas meqale TekamulBiologiyada esas merkezi anlayis heyatin tekamul yolu ile deyismesi ve inkisaf etmesi ve melum olan butun heyat formalarinin ortaq bir menseye sahib olmasidir Tekamul nezeriyyesi ireli surur ki Yer planetinde yasayan ve nesli kesilmis butun orqanizmler eyni ecdaddan gelir ve ya eyni ecdad genefonduna sahibdir Butun orqanizmlerin bu universal ortaq ecdadinin texminen 3 5 milyard il bundan evvel yasadigi guman edilir 26 Bioloqlar genetik kodun movcudlugunu butun bakteriyalar arxeyalar ve eukaryotlar ucun umumi bir mense nezeriyyesinin lehine qeti subut kimi qebul edirler bax heyatin menseyi 27 Tekamul termini elmi leksikona Jan Batist Lamark terefinden 1809 cu ilde teqdim edildi 28 ve elli il sonra Carlz Darvin tekamulun hereketverici quvvesi olaraq tebii secmenin elmi bir modelini yaratdi 29 30 31 Alfred Rassel Uels tekamul konsepsiyasi ile elaqedar tedqiqat ve eksperiment apardigi ucun bu konsepsiyanin birge kesfcisi kimi taninir 32 Tekamul hazirda Yer uzunde movcud olan boyuk variyasiyalari izah etmek ucun istifade olunur Darvin tebii secme ve ya suni secme proseslerine meruz qaldiqda novlerin tekamul edeceyini ve ya oleceyini nezeriyyelesdirdi 33 Genetik suruklenme nezeriyyenin muasir sintezinde takamul inkisafinin elave mexanizmi kimi qebul edilir 34 Tekamul tarixi novlerin diger butun novlere filogeniya olaraq bilinen genealoji elaqesi ile birlikde menseyine gore onlarin xarakterik cehetlerini gosterir Biologiyaya coxsaxeli yanasmalar filogeniya haqqinda melumat yaradir Bunlara molekulyar biologiyanin mehsulu olan DNT ardicilliginin muqayiseleri xususen de genomika ve ve paleontologiyanin mehsulu olan fosillerin ve ya qedim orqanizmlerin diger qeydlerinin muqayiseleri daxildir 35 Bioloqlar filogenetika fenetika ve kladistika daxil olmaqla muxtelif metodlar vasitesi ile tekamul elaqelerini teskil ve tehlil edirler Tekamul heyat formalarinin tebii tarixinin derk edilmesi ve movcud heyat formalarinin teskili anlayisi ile elaqelidir Bu teskilatlar yalniz tekamul prosesi ile nece meydana geldikleri baximindan basa dusule biler Netice etibarile tekamul biologiyanin butun saheleri ucun merkezi ehemiyyet dasiyir 36 Genetika Redakte DNT spiralinin bir parcasinin qurulusu Esas meqale GenetikaGenler butun orqanizmlerde irsiyyetin esas vahidlerdir Bir gen irsiyyetin bir vahiddir ve mueyyen bir sekilde bir orqanizmin formasina ve ya fealiyyetine tesir gosteren DNT bolgesine uygundur Bakteriyalardan heyvanlara qeder butun orqanizmler DNT ni zulallara kocuren ve ceviren eyni esas mexanizme sahibdir Huceyreler bir DNT genini genin bir RNT variantina transkripsiya edir sonra ise ribosom RNT ni protein olaraq bilinen amin tursularinin ardicilligina translyasiya edir RNT kodonundan amin tursusuna translyasiya kodu ekser orqanizmler ucun eynidir Meselen insanlarda insulini kodlayan DNT ardicilligi bitki kimi diger orqanizmlere yerlesdirildikde de insulini kodlasdirir 37 DNT eukaryotlarda xetti xromosomlar prokariotlarda dairevi xromosomlar seklinde tapilir Xromosom DNT ve histonlardan ibaret mutesekkil strukturdur Bir huceyredeki xromosomlar coxlugu ve mitoxondrilerde xloroplastlarda ve ya diger bolgelerdeki irsi melumatlar kollektiv olaraq bir huceyrenin genomu olaraq bilinir Eukaryotlarda genomik DNT huceyre nuvesinde ve ya az miqdarda mitoxondri ve xloroplastlarda lokallasdirilir Prokaryotlarda DNT nukleoid adlanan sitoplazma icerisinde nizamsiz formali bir struktur daxilinde tutulur 38 Bir genomdaki genetik melumat genler daxilinde tutulur ve bu melumatlarin bir orqanizmdeki cemi onun genotipi adlanir 39 Homeostaz Redakte Esas meqale Homeostaz Hipotalamus kortikoliberin hormonunu sekresiya ederek hipofiz in adrenokortikotropik hormonunu sekresiyasini guclendirir Oz novbesinde adrenokortikotropik adrenal korteksin kortizol kimi qlukokortikoidleri sekresiya etdirir Qlukokortikoidler kifayet miqdarda sekresiya olunduqdan sonra hipotalamus ve hipofizin sekresiya daderecesini azaldir 40 Homeostaz aciq sistemin daxili muhitini stabil saxlamaq ucun qarsiliqli tenzimleme mexanizmleri terefinden idare olunan coxsayli dinamik tarazliq duzelisleri vasitesile tenzimlemek qabiliyyetidir Birhuceyreli ve ya coxhuceyreli butun canli orqanizmler homeostaz numayis etdirir 41 Dinamik tarazligi qorumaq ve mueyyen funksiyalari semereli sekilde yerine yetirmek ucun bir sistem pozulmalari askarlamali ve buna cavab vermelidir Pozulma askar edildikden sonra bioloji sistem normal sekilde bir orqanin ve ya sistemin aktivliyini azaldaraq ve ya artiraraq muhiti stabillesdiren eks rapite vasitesile cavab verir Misal olaraq seker seviyyesi cox asagi olduqda qlukaqonun ifraz edilmesi Enerji Redakte Enerji ve insan heyatina umumi baxis Canli orqanizmin heyatda qalmasi enerjinin davamli daxilolmasina baglidir Huceyrelerin qurulusu ve funksiyasindan mesul olan kimyevi reaksiyalar qida rolunu oynayan maddelerden enerji elde edir ve yeni huceyrelerin emele gelmesinde ve davamli olmasini ucun onu deyisdirir Bu prosesde qida meydana getiren kimyevi maddelerin molekullari iki rol oynayir birincisi onlar orqanizmin bioloji kimyevi reaksiyalarinda deyisdirile ve tekrar istifade edile bilen enerjini ehtiva edir ikincisi qida hemin orqanizme yararli olan yeni molekulyar quruluslara biomolekullara cevrilir Ekosisteme enerjinin daxil olmasindan mesul olan orqanizmler istehsalci ve ya avtotrof adlanir 42 Texminen butun bu orqanizmler enerjisini gunesden alir Bitkiler ve diger fototroflar xammalin enerjini serbest buraxmaq ucun rabiteleri qirila bilen ATP kimi uzvi molekullara cevrilmesi ucun fotosintez adlanan bir proses vasitesile gunes enerjisinden istifade edirler 43 Bununla yanasi bir nece ekosistem tamamile metan sulfid ve ya diger qeyri luminal enerji menbelerinden xemotroflarin elde etdiyi enerjiye baglidir 44 Belelikle bu cur elde edilen enerjinin bir hissesi biokutle istehsal edir ve qalan enerji ise diger heyat formlarinin boyumesi ve inkisafinda istifade edilir Bu biokutle ve enerjinin qalan hissesinin ekseriyyeti tullanti molekullari ve istilik seklinde itir Kimyevi maddelere tutulan enerjinin heyati davam etdirmek ucun faydali enerjiye cevrilmesi ucun en vacib prosesler metabolizm 45 ve huceyre teneffusudur 46 Oyrenme ve tedqiqat RedakteStruktural tedqiqat Redakte Esas meqaleler Molekulyar biologiya Sitologiya Genetika ve Inkisaf biologiyasi Muxtelif orqaneller ve quruluslari tesvir eden tipik heyvan huceyresinin sxematikasi Molekulyar biologiya biologiyanin molekulyar seviyyede oyrenilmesidir 47 Bu sahe biologiyanin diger saheleri xususen de genetika ve biokimya saheleri ile ortusur Molekulyar biologiya bir huceyre icerisindeki muxtelif sistemlerin qarsiliqli elaqelerini o cumleden DNT RNT ve protein sintezinin qarsiliqli elaqelerini ve bu qarsiliqli elaqelerin tenzimlenmesini oyrenir Novbeti daha boyuk miqyasda huceyre biologiyasi huceyrelerin daxili davranislari diger huceyrelerle ve muhiti ile qarsiliqli elaqesi de daxil olmaqla onlarin qurulus ve fizioloji xususiyyetlerini tedqiq edir Bu tedqiqat bakteriya kimi tekhuceyreli orqanizmlerde ve insanlar kimi coxhuceyreli orqanizmlerin xususi huceyrelerinde hem mikroskopik seviyyede hem de molekulyar seviyyede aparilir Huceyrelerin qurulusunu ve fealiyyetini anlamaq butun bioloji elmler ucun esasdir Huceyre novleri arasindaki oxsarliqlar ve ferqler molekulyar biologiyaya ile xususile elqelidir Anatomiya orqan ve orqanlar sistemi kimi makroskopik strukturlari oyrenir 48 Genetika genler irsiyyet ve orqanizmlerin variyasiyalarini oyrenir 49 50 Genler zulallarin sintezi ucun huceyrelere lazim olan melumatlari kodlasdirir ve bu da orqanizmin yekun fenotipine tesir etmekde merkezi rol oynayir Genetika mueyyen bir genin fealiyyetinin arasdirilmasinda ve ya genetik qarsiliqli elaqelerin tehlilinde istifade olunan tedqiqat vasitelerini temin edir Orqanizmlerde genetik melumatlar fiziki olaraq xromosomlarda saxlanilir xromosomlarda bu melumat DNT molekullarinda amin tursularinin mueyyen bir ardicilligi ile temsil olunur Inkisaf biologiyasi orqanizmlerin boyume ve inkisaf proseslerini oyrenir Embriologiyadan baslangicini goturen inkisaf biologiyasi huceyre boyumesine huceyre ferqliliyine ve toxumalara orqanlara ve anatomiya dogru artan proses olan huceyre morfogenesizine genetik nezareti oyrenir Inkisaf biologiyasinda yuvarlaq qurdlar ucun model orqanizm Caenorhabditis elegans 51 meyve milceyi ucun Drosophila melanogaster 52 zebra baligi ucun Danio rerio 53 sican ucun Mus musculus 54 ve alaq ucun Arabidopsis thaliana dir 55 56 Model orqanizm mueyyen bioloji fenomenleri basa dusmek ucun genis tedqiq olunan bir novdur bu orqanizmde heyata kecirilen tedqiqatlar diger orqanizmlerin isleyisi haqqinda melumat verir 57 Fizioloji Redakte Esas meqale FiziologiyaFiziologiya canli orqanizmlerin butovlukde fealiyyetindeki mexaniki fiziki ve biokimyevi proseslerinin oyrenilmesidir Struktur ve funksiya biologiyada merkezi ehemiyyet dasiyir Fizioloji tedqiqatlar enenevi olaraq bitki fiziologiyasi ve heyvan fiziologiyasi olaraq iki yere bolunur lakin hansi orqanizmin oyrenilmesinden asili olmayaraq fiziologiyanin bezi prinsipleri universaldir Meselen maya huceyrelerinin fiziologiyasi haqqinda oyrenilenler insan huceyrelerine de aid edile biler Heyvan fiziologiyasi insan fiziologiyasinin alet ve tedqiqat metodlarinin istifadesini insan olmayan novlere qeder genislendirir Bitki fiziologiyasi her iki tedqiqat sahesinden yararlanir Fiziologiya sinir immun endokrin teneffus ve qan dovrani sistemlerinin fealiyyetini ve qarsiliqli tesirini oyrenir Bu sistemlerin tedqiqi nevrologiya ve immunologiya kimi tibbi yonumlu saheler ile bolusulur Tekamul biologiyasi Redakte Tekamul biologiyasi novlerin ecdadi menseyi ve onlarin zaman erzinde deyismesini tedqiq edir Tekamul tedqiqatlarindan biologiyanin taksonomik yonumlu saheleri faydalanir Meselen mammalogiya ornitologiya botanika ve ya herpetologiya kimi Tekamul biologiyasi qismen tekamulun rejimi ve tempi ile bagli suallara cavab tapmaq ucun fosil qeydlerinden istifade eden paleontologiyaya 58 ve qismen populyasiya genetikasi kimi sahelerdeki inkisaflara esaslanir 59 1980 ci illerde inkisaf biologiyasi tekamul inkisaf biologiyasinin tedqiqi ile muasir sintezden ilk cixarilmasindan sonra tekamul biologiyasinin terkib hissesine yeniden daxil oldu 60 Filogenetika sistematika ve taksonomiya tekamul biologiyasinin bir hissesi hesab olunan elaqeli sahelerdir Sistematika Redakte Esas meqale Sistematika Bioloji tesnifatin esas sekkiz taksonomik kateqoriyasi Araliq kateqoryalar gosterilmemisdir rRNT gen melumatlarina esaslanan bakteriya arxeya ve eukaryot domenlerinin separasiyasini gosteren butun canlilarin filogenetik agaci Birden cox spesifikasiya hadiseleri novler arasindaki elaqelerin agac quruluslu sistemini yaradir Sistematikanin rolu bu elaqeleri yeni novler ve nov qruplari arasindaki ferqleri ve oxsarliqlari oyrenmekdir 61 Bununla birlikde sistematika tekamul dusuncesinin yayilmasindan cox evvel feal tedqiqat sahesi idi 62 Enenevi olaraq canlilar bes aleme bolunur Monera Protista Gobelekler Plantae Animalia 63 Ancaq indi bir cox alim bu bes alem sistemini kohnelmis hesab edir Muasir alternativ tesnifat sistemleri uc domen sisteminden baslanir Arxeya eslen Archaebacteria Bakteriyalar eslen Eubakteriyalar ve Eukaryota protistler gobelekler bitkiler ve heyvanlar 64 Bu domenler huceyrelerin nuveleri olub olmadigini hemcinin ribosomlar kimi esas biomalekullarin kimyevi terkibindeki ferqleri eks etdirir 64 Bundan elave her bir alem ayri nov tesnif olunana qeder rekursiv sekilde parcalanir domen alem tip sinif deste fesile cins nov Bu kateqoriyadan basqa metabolik fealiyyet baximindan heyatin kenarinda olan mecburi huceyredaxili parazitler var 65 ki bir cox alim bu cur quruluslari heyati mueyyen eden en azi bir ve ya daha cox esas funksiya ve ya xususiyyetlerin olmamasi sebebinden canli olaraq tesnif etmir Onlar viruslar viroidler ve prionlar kimi tesnif edilir Bir orqanizmin elmi adi onun cinsinden ve novunden toredilir Meselen insanlar Homo sapiens kimi tesnif edilir Homo cins sapiens novdur Bir orqanizmin elmi adini yazarken cinsin ilk herfini boyuk herfle novun ise kicik herflere yazilmasi duzgundur 66 Elave olaraq butun termin kursiv ve ya altdan xett cekilmis sekilde yazila biler 67 Dominant tesnifat sistemi Linnaean taksonomiyasi adlanir Buraya siralar ve binomial nomenklatura daxildir Orqanizmlerin nece adlandirilmasi yosunlar gobelekler ve bitkiler ucun Beynelxalq Nomenklatura Kodeksi ICN Beynelxalq Zooloji Nomenklatura Kodeksi ICZN ve Beynelxalq Bakteriya Nomenklaturasi Kodeksi ICNB kimi beynelxalq razilasmalarla tenzimlenir Bioloji xususiyyetleri gosteren viruslarin viroidlerin prionlarin ve diger butun sub viruslarin tesnifati Beynelxalq Viruslar Taxonomiyasi Komitesi ICTV terefinden aparilir ve Beynelxalq Viral Tesnifat ve Nomenklatura Kodeksi ICVCN kimi taninir 68 69 70 71 Bununla birlikde bir nece basqa virus tesnifati sistemi movcuddur Birlesme layihesi BioCode bu uc sahedeki nomenklaturani standartlasdirmaq cehdi ile 1997 ci ilde nesr olundu lakin hele resmi olaraq qebul edilmemisdir 72 BioCode layihesine 1997 ci ilden beri az ehemiyyet verilir evvelce 1 yanvar 2000 ci ilde planlasdirilan heyata kecirilme tarixi diqqetden kenar kecdi Movcud kodlarin deyisdirilmesi evezine onlar ucun vahid kontekst temin edecek yeniden islenmis BioCode 2011 ci ilde teklif edilmisdi 73 74 75 Bununla birlikde 2011 ci il Beynelxalq Botanika Konqresi BioCode teklifini nezerden kecirmekden imtina etdi ICVCN viral tesnifati daxil etmeyen BioCode xaricindedir Alem Redakte Esas meqale Alem taksonomik kateqoriya Animalia Bos primigenius taurus Plantae Triticum Fungi Morchella esculenta Stramenopila Chromista Fucus serratus Bacteria Gemmatimonas aurantiaca 1 mikrometr Archaea Halobacteria Virus BakteriofaqEkoloji ve etraf muhit tedqiqati Redakte Tropik deniz anemonlarinin toxnuqaclari arasinda yasayan Amprion cinsinin klon baligi ile qarsiliqli simbiozu Teritorial baliq anemonu anemon yeyen baliqdan qoruyur ve oz nobesinde ise anomen baligi dalayici cixintilari ile yirticilardan qoruyur Esas meqaleler Ekologiya Etologiya Davranis ve BiocografiyaEkologiya canli orqanizmlerin paylanmasinin ve coxlugunun onlarin etraf muhitle qarsiliqli elaqesinin oyrenilmesidir 76 Bir orqanizm diger orqanizmleri ve biotik komponentleri elece de iqlim ve ekologiya kimi lokal abiotik amilleri canli olmayan ehate eden muhiti bolusur 77 Bioloji sistemlerin oyrenilmesinin cetin olmasinin sebebi diger orqanizmlerle ve etraf muhitle coxlu qarsiliqli elaqenin hetta kicik miqyasda da olmasinin mumkunluyudur Lokal seker qradientine cavab veren mikroskopik bir bakteriya Afrika savannasinda yemek axtaran bir aslan qeder etraf muhiti ile qarsiliqli elaqededir Her hansi bir nov ucun davranislar kooperativ reqabetcil parazitar ve ya simbiotik ola biler Iki ve ya daha cox nov ekosistemde qarsiliqli tesirde olduqda veziyyet daha murekkeblesir Ekoloji sistemler individual orqanizmlerin ekologiyasindan baslayaraq populyasiyalara ekosistemlere ve nehayet biosfere qeder muxtelif seviyyelerde oyrenilir Populyasiya biologiyasi termini qarsiliqli olaraq populyasiya ekologiyasi ile evez olunur baxmayaraq populyasiya biologiyasi xestelikler viruslar ve mikroblar ucun istifade olunur populyasiya ekologiyasi termini ise daha cox bitki ve heyvanlarin oyrenilmesine tetbiq olunur Ekologiya bir cox alt saheye bolunur Etologiya heyvan davranislarini oyrenir xususen de primatlar ve kanidler kimi sosial heyvanlarin ve bezen zoologiyanin bir qolu hesab olunur Etoloqlar davranisin tekamulu ve tebii secme nezeriyyesi baximindan davranis anlayisi ile xususile maraqlanirlar Bir menada ilk muasir etoloq Carlz Darvin idi o yazdigi Insanda ve heyvanlarda duygularin ifadesi kitabi ile bir cox etoloqun bu saheye gelmesine tedir gosterdi 78 Biocografiya plite tektonikasi iqlim deyisikliyi yayilma ve miqrasiya ve kladistika kimi movzulara fokuslanaraq orqanizmlerin Yerde yayilma ve paylanmasi qanunauygunluqlarini oyrenir Biologiyada hell olunmamis esas problemler Redakte Esas meqale Biologiyada hell olunmamis problemlerin siyahisiSon onillikler erzinde heyatin fundamental proseslerinin aydinlasdirilmasindaki derin irelileyislere baxmayaraq bezi esas problemler hell olunmamisdir Bezi numuneler Heyatin menseyi Amin tursulari nukleotidler ve lipidler kimi bioloji birlesmelerin abiotik menseli olmasina dair coxlu delillerin olmasina baxmayaraq bu molekullarin ilk huceyreni meydana getirmek ucun nece bir araya geldikleri belli deyil Bu Yerden xaric heyat meselesi ile elaqelidir Heyatin yer uzerinde nece emele gelmesi melum olsa diger planetlerde heyatin yaranmasi ucun hansi sertlerin lazim olmasi daha etibarli sekilde proqnozlasdirila biler Yaslanma Hazirda yaslanmanin esas sebebi ile bagli fikir birliyi yoxdur Naxis formalasmasi Bezi sistemlerde meselen erken heserat embrionu kimi numunelerde naxis formalasmasi yaxsi melumdur ancaq tebietde bir cox naxisin formalasdirilmasi asanca aciqlana bilmir meselen zebrlerdeki ve ya mercan ilanlarindaki kimi bir cox ilanlarda formalasan zolaqlar Naxislarin genlerin sellektiv aktivasiya ve ya repressiyasi neticesinde emele gelmesi melum olsa da bu genlerin coxusu ve onlarin tenzimleyici mexanizmleri namelum olaraq qalir Bolmeleri RedakteBiologiya heyatin butun saheleri ile eslinde muasir insan heyatinin butun saheleri ile maraqlanan coxsayli subdipiplinleri olan elm sahesidir Esas elmden senaye ve ya kend teserrufati tetbiqetmelerine qeder coxlu karyera secimleri movcuddur Asagidaki siyahi biologiyanin esas bolmeleridir 79 80 Anatomiya orqanizmlerin qurulusunu oyrenir Muqayiseli anatomiya novlerinin anatomiyasindaki oxsarliqlar ve ferqler vasitesile tekamulunu oyrenir Histologiya huceyre toxumalarini oyrenen anatomiyanin mikroskopik bolmesi Astrobiologiya ekzobiologiya ekzopaleontologiya ve bioastronomiya kimi de bilinir kainatdaki heyatin tekamulu paylanmasi ve geleceyini oyrenir Biokimya heyatin movcudlugu ve fealiyyet gostermesi ucun teleb olunan kimyevi reaksiyalari oyrenir huceyre seviyyesinde Biomuhendislik bioloji sistemlerden ilhamlanaraq mehsullar yaratmaq ve ya bioloji sistemlerin deyisdirilmesi ve onlarla qarsiliqli elaqeye kecmek tesebbusudur Biocografiya novlerin Yerde uzerinde paylanma qanuna uygunluqlarini oyrenir Bioinformatika genom ve diger bioloji melumatlarin oyrenilmesi toplanmasi ve saxlanmasi ucun informasiya texnologiyalarinin istifadesi Biolinqvistika dilin biologiyasi ve tekamulunu oyrenir Biomexanika canlilarin mexanikasini oyrenir Biotibbi tedqiqat saglamligi ve xestelikleri oyrenir Biofizika fizika elmlerinin nezeriyye ve metodlarini tetbiq etmekle bioloji prosesleri oyrenir Biotexnologiya genetik modifikasiya ve sintetik biologiya daxil olmaqla canli maddenin manipulyasiyasini oyrenir Sintetik biologiya biologiya ve muhendisliyi birlesdiren tedqiqat tebietde tapilmayan bioloji funksiyalarin qurulmasidir Botanika bitkileri oyrenir Alqologiya yosunlarin elmi tedqiqi Bitki fiziologiyasi bitkilerin fealiyyetine ve ya fiziologiyasina aid bolme Astrobotanika kosmosda bitkileri oyrenen bolme Ekologiya canli orqanizmlerin bir biri ile ve etraf muhitin canli olmayan elementleri ile qarsiliqli elaqelerini oyrenir Farmakologiya dermanlarla orqanizmlerin qarsiliqli tesirini oyrenir Fiziologiya canli orqanizmlerde bas veren funksiya ve mexanizmleri oyrenir Fitopatalogiya bitki xesteliklerini oyrenir Genetika genleri ve irsiyyeti oyrenir Genomika genomlari oyrenir Epigenetika DNT ardiciligindaki deyisikliklerin sebeb olmadigi amma eyni zamanda irsi olan gen ifadesi deyisikliklerini tedqiq edir Xronobiologiya canli sistemlerde dovri hadiseleri tedqiq edir Immunologiya immunitet sistemini oyrenir Inkisaf biologiyasi orqanizmin ziqotadan tam struktura qeder formalasdigi prosesleri oyrenir Embriologiya embrionun inkisafini oyrenir Herontologiya yaslanma proseslerini oyrenir Koqnitiv biologiya koqnitivliyi tedqiq edir Kriobiologiya normaldan asagi temperaturun canlilara tesirini tedqiq edir Kvant biologiyasi bioloji proseslerde kvant fenomenlerinin rolunu oyrenir Qoruma biologiyasi tebii muhitin tebii ekosistemlerin bitki ortuyunun ve vehsi tebietin muhafize qorunmasi ve ya berpasini oyrenir Mikrobiologiya mikroskopik canlilari ve onlarin diger canlilarla qarsiliqli tesirini oyrenir Bakteriologiya bakteriyalri oyrenir Mikologiya gobelekleri oyrenir Parazitologiya parazitler ve parazitizmi oyrenir Virologiya viruslari ve virusbenzeri strukturlari oyrenir Molekulyar biologiya biologiya ve bioloji funksiyalari molekulyar seviyyede oyrenir Nanobiologiya bioloji tedqiqatda nanotexnologiyanin tetbiqi ve canli orqanizmlerin ve hisselerin nanomiqyas seviyyesinde orqanizasiyasini oyrenir Neyroelm sinir sistemini oyrenir Nezeri biologiya bioloji fenomenleri izah etmek ucun abstraksiyalar ve riyazi modellerden istifade eden biologiyanin bir qolu Okean biologiyasi okean ekosistemlerini oyrenir Paleontologiya fosilleri ve ya tarixeqederki heyatin cografi delillerini oyren elm Patologiya ve ya patobiologiya xestelikleri xesteliklerin sebebleri prosesleri tebieti ve inkisafini oyrenir Psixobiologiya biologiyada tetbiq olunan enenevi metodlarla insan ve diger canlilarin davranisini oyrenir Sitologiya huceyrenin tam bir vahid olaraq oyrenen bolme Sosiobiologiya sosial davranislari tekamul baximindan oyrenir Sistem biologiyasi vahid yanasma yolu ile bioloji sistemlerdeki kompleks qarsiliqli elaqeleri oyrenir Struktural biologiya bioloji makromolekullarin molekulyar qurulusu ile elaqeli molekulyar biologiya biokimya ve biofizikanin bir qolu Tekamul biologiyasi novlerin menseyini ve zaman erzinde deyismesini tedqiq edir Zoologiya heyvanlari oyrenen elm Etologiya heyvanlarin davranisini oyrenir Entomologiya heseratlari oyrenir Herpetologiya surunenleri ve amfibiyalari oyrenir Ixtiologiya baliqlari oyrenir Mammalogiya memelileri oyrenir Ornitologiya quslari oyrenir Istinadlar Redakte Based on definition from Aquarena Wetlands Project glossary of terms Texas State University at San Marcos 2004 06 08 tarixinde arxivlesdirilib Davies PC Rieper E Tuszynski JA January 2013 Self organization and entropy reduction in a living cell Bio Systems 111 1 1 10 doi 10 1016 j biosystems 2012 10 005 PMC 3712629 PMID 23159919 Modell Harold Cliff William Michael Joel McFarland Jenny Wenderoth Mary Pat Wright Ann December 2015 A physiologist s view of homeostasis Advances in Physiology Education 39 4 259 66 doi 10 1152 advan 00107 2015 ISSN 1043 4046 PMC 4669363 PMID 26628646 Craig Nancy 2014 Molecular Biology Principles of Genome Function ISBN 978 0 19 965857 2 Mosconi Francesco Julou Thomas Desprat Nicolas Sinha Deepak Kumar Allemand Jean Francois Vincent Croquette Bensimon David 2008 Some nonlinear challenges in biology Nonlinearity ingilis 21 8 T131 Bibcode 2008Nonli 21 131M doi 10 1088 0951 7715 21 8 T03 ISSN 0951 7715 Howell Elizabeth 8 December 2014 How Did Life Become Complex And Could It Happen Beyond Earth Astrobiology Magazine Istifade tarixi 14 February 2018 Who coined the term biology Info com 2013 05 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 06 03 biology Online Etymology Dictionary 2013 03 07 tarixinde arxivlesdirilib Richards Robert J 2002 The Romantic Conception of Life Science and Philosophy in the Age of Goethe University of Chicago Press ISBN 978 0 226 71210 9 Magner Lois N 2002 A History of the Life Sciences Revised and Expanded CRC Press ISBN 978 0 203 91100 6 2015 03 24 tarixinde arxivlesdirilib Serafini Anthony 2013 The Epic History of Biology ISBN 978 1 4899 6327 7 Istifade tarixi 14 July 2015 One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain Chisholm Hugh ed 1911 Theophrastus Encyclopaedia Britannica 11th ed Cambridge University Press Fahd Toufic 1996 Botany and agriculture In Morelon Regis Rashed Roshdi eds Encyclopedia of the History of Arabic Science 3 Routledge seh 815 ISBN 978 0 415 12410 2 Magner Lois N 2002 A History of the Life Sciences Revised and Expanded CRC Press 133 44 ISBN 978 0 203 91100 6 2015 03 24 tarixinde arxivlesdirilib Sapp Jan 2003 7 Genesis The Evolution of Biology New York Oxford University Press ISBN 978 0 19 515618 8 Coleman William 1977 Biology in the Nineteenth Century Problems of Form Function and Transformation New York Cambridge University Press ISBN 978 0 521 29293 1 Mayr Ernst The Growth of Biological Thought chapter 4 Mayr Ernst The Growth of Biological Thought chapter 7 Gould Stephen Jay The Structure of Evolutionary Theory The Belknap Press of Harvard University Press Cambridge 2002 ISBN 0 674 00613 5 p 187 Lamarck 1914 Mayr Ernst The Growth of Biological Thought chapter 10 Darwin s evidence for evolution and common descent and chapter 11 The causation of evolution natural selection Larson Edward J 2006 Ch 3 Evolution The Remarkable History of a Scientific Theory Random House Publishing Group ISBN 978 1 58836 538 5 2015 03 24 tarixinde arxivlesdirilib The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1968 Nobel Foundation 6 July 2007 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 July 2007 Noble Ivan 2003 04 14 Human genome finally complete BBC News 2006 06 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2006 07 22 Mazzarello P May 1999 A unifying concept the history of cell theory Nature Cell Biology 1 1 E13 15 doi 10 1038 8964 PMID 10559875 De Duve Christian 2002 Life Evolving Molecules Mind and Meaning New York Oxford University Press seh 44 ISBN 978 0 19 515605 8 Futuyma DJ 2005 Evolution Sinauer Associates ISBN 978 0 87893 187 3 OCLC 57311264 Packard Alpheus Spring 1901 Lamarck the founder of Evolution his life and work with translations of his writings on organic evolution New York Longmans Green ISBN 978 0 405 12562 1 The Complete Works of Darwin Online Biography darwin online org uk 2007 01 07 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2006 12 15 Dobzhansky T 1973 Nothing in biology makes sense except in the light of evolution The American Biology Teacher 35 3 125 29 CiteSeerX 10 1 1 525 3586 doi 10 2307 4444260 JSTOR 4444260 Carroll Joseph ed 2003 On the origin of species by means of natural selection Peterborough Ontario Broadview seh 15 ISBN 978 1 55111 337 1 As Darwinian scholar Joseph Carroll of the University of Missouri St Louis puts it in his introduction to a modern reprint of Darwin s work The Origin of Species has special claims on our attention It is one of the two or three most significant works of all time one of those works that fundamentally and permanently alter our vision of the world It is argued with a singularly rigorous consistency but it is also eloquent imaginatively evocative and rhetorically compelling Shermer p 149 Carlz Darvin 1859 Novlerin menseyi John Murray Simpson George Gaylord 1967 The Meaning of Evolution Second Yale University Press ISBN 978 0 300 00952 1 Phylogeny Bio medicine org 2007 11 11 2013 10 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 10 02 Montevil M Mossio M Pocheville A Longo G October 2016 Theoretical principles for biology Variation Progress in Biophysics and Molecular Biology From the Century of the Genome to the Century of the Organism New Theoretical Approaches 122 1 36 50 doi 10 1016 j pbiomolbio 2016 08 005 PMID 27530930 2018 03 20 tarixinde arxivlesdirilib Marcial Gene G August 13 2007 From SemBiosys A New Kind Of Insulin Arxivlesdirilib 2014 10 29 at the Wayback Machine businessweek com Thanbichler M Wang SC Shapiro L October 2005 The bacterial nucleoid a highly organized and dynamic structure Journal of Cellular Biochemistry 96 3 506 21 doi 10 1002 jcb 20519 PMID 15988757 Genotype definition Medical Dictionary definitions Medterms com 2012 03 19 2013 09 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 10 02 Raven PH Johnson GB 1999 Biology Fifth Boston Hill Companies seh 1058 ISBN 978 0 697 35353 5 Rodolfo Kelvin January 2000 What is homeostasis Scientific American 2013 12 03 tarixinde arxivlesdirilib Bryant DA Frigaard NU November 2006 Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated Trends in Microbiology 14 11 488 96 doi 10 1016 j tim 2006 09 001 PMID 16997562 Smith AL 1997 Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology Oxford Oxfordshire Oxford University Press seh 508 ISBN 978 0 19 854768 6 Photosynthesis the synthesis by organisms of organic chemical compounds esp carbohydrates from carbon dioxide using energy obtained from light rather than the oxidation of chemical compounds Edwards Katrina Microbiology of a Sediment Pond and the Underlying Young Cold Hydrologically Active Ridge Flank Woods Hole Oceanographic Institution Campbell Neil A Reece Jane B 2001 6 Biology Benjamin Cummings ISBN 978 0 8053 6624 2 OCLC 47521441 Bartsch John Colvard Mary P 2009 The Living Environment New York State Prentice Hall ISBN 978 0 13 361202 8 Molecular Biology britannica com Istifade tarixi 2018 04 25 Gray Henry 1918 Anatomy of the Human Body 20th 2007 03 16 tarixinde arxivlesdirilib Griffiths Anthony J F Miller Jeffrey H Suzuki David T Lewontin Richard C Gelbart William M eds 2000 Genetics and the Organism Introduction An Introduction to Genetic Analysis 7th New York W H Freeman ISBN 978 0 7167 3520 5 Hartl D Jones E 2005 Genetics Analysis of Genes and Genomes 6th Jones amp Bartlett ISBN 978 0 7637 1511 3 Brenner S May 1974 The genetics of Caenorhabditis elegans Genetics 77 1 71 94 PMC 1213120 PMID 4366476 2015 06 29 tarixinde arxivlesdirilib Sang James H 2001 Drosophila melanogaster The Fruit Fly In Reeve Eric C R ed Encyclopedia of genetics USA Fitzroy Dearborn Publishers I seh 157 ISBN 978 1 884964 34 3 Haffter P Nusslein Volhard C February 1996 Large scale genetics in a small vertebrate the zebrafish The International Journal of Developmental Biology 40 1 221 27 PMID 8735932 2016 05 15 tarixinde arxivlesdirilib Keller G May 2005 Embryonic stem cell differentiation emergence of a new era in biology and medicine Genes amp Development 19 10 1129 55 doi 10 1101 gad 1303605 PMID 15905405 Rensink WA Buell CR June 2004 Arabidopsis to rice Applying knowledge from a weed to enhance our understanding of a crop species Plant Physiology 135 2 622 29 doi 10 1104 pp 104 040170 PMC 514098 PMID 15208410 Coelho SM Peters AF Charrier B Roze D Destombe C Valero M Cock JM December 2007 Complex life cycles of multicellular eukaryotes new approaches based on the use of model organisms Gene 406 1 2 152 70 doi 10 1016 j gene 2007 07 025 PMID 17870254 Fields S Johnston M March 2005 Cell biology Whither model organism research Science 307 5717 1885 86 doi 10 1126 science 1108872 PMID 15790833 Jablonski D June 1999 The future of the fossil record Science 284 5423 2114 16 doi 10 1126 science 284 5423 2114 PMID 10381868 Gillespie John H 1998 Population Genetics A Concise Guide Johns Hopkins Press ISBN 978 0 8018 5755 3 Smocovitis Vassiliki Betta 1996 Unifying Biology the evolutionary synthesis and evolutionary biology Princeton University Press ISBN 978 0 691 03343 3 Neill Campbell 1996 Biology Fourth edition The Benjamin Cummings Publishing Company seh G 21 Glossary ISBN 978 0 8053 1940 8 Douglas Futuyma 1998 Evolutionary Biology Third edition Sinauer Associates seh 88 ISBN 978 0 87893 189 7 Margulis Lynn Schwartz KV 1997 Five Kingdoms An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth 3rd WH Freeman amp Co ISBN 978 0 7167 3183 2 OCLC 223623098 1 2 Woese CR Kandler O Wheelis ML June 1990 Towards a natural system of organisms proposal for the domains Archaea Bacteria and Eucarya Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 87 12 4576 79 Bibcode 1990PNAS 87 4576W doi 10 1073 pnas 87 12 4576 PMC 54159 PMID 2112744 Rybicki EP 1990 The classification of organisms at the edge of life or problems with virus systematics S Afr J Sci 86 182 86 2017 07 18 tarixinde arxivlesdirilib McNeill J Barrie FR Buck WR Demoulin V Greuter W Hawksworth DL ve b 2012 International Code of Nomenclature for algae fungi and plants Melbourne Code adopted by the Eighteenth International Botanical Congress Melbourne Australia July 2011 Regnum Vegetabile 154 A R G Gantner Verlag KG ISBN 978 3 87429 425 6 2013 11 04 tarixinde arxivlesdirilib Recommendation 60F Silyn Roberts Heather 2000 Writing for Science and Engineering Papers Presentation Oxford Butterworth Heinemann seh 198 ISBN 978 0 7506 4636 9 ICTV Virus Taxonomy 2009 Ictvonline org 2013 10 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 10 02 Index of Viruses Pospiviroidae 2006 In ICTVdB The Universal Virus Database version 4 Buchen Osmond C Ed Columbia University New York USA Version 4 is based on Virus Taxonomy Classification and Nomenclature of Viruses 8th ICTV Report of the International Committee on Taxonomy of Viruses Fauquet CM Mayo MA Maniloff J Desselberger U Ball LA editors 2005 Elsevier Academic Press pp 1259 Prusiner SB Baldwin M Collinge J DeArmond SJ Marsh R Tateishi J Weissmann C 90 Prions ICTVdB Index of Viruses United States National Institutes of Health 2009 08 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 10 28 Mayo MA Berns KI Fritsch C Jackson AO Leibowitz MJ Taylor JM 81 Satellites ICTVdB Index of Viruses United States National Institutes of Health 2009 05 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 10 28 McNeill John November 1996 The BioCode Integrated biological nomenclature for the 21st century Proceedings of a Mini Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century 2014 01 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 01 04 The Draft BioCode 2011 International Committee on Bionomenclature ICB 2013 06 13 tarixinde arxivlesdirilib Greuter W Garrity G Hawksworth DL Jahn R Kirk PM Knapp S McNeill J Michel E Patterson DJ Pyle R Tindall BJ 2011 Draft BioCode 2011 Principles and rules regulating the naming of organisms Taxon 60 201 12 doi 10 1002 tax 601019 Hawksworth David L 2011 Introducing the Draft BioCode 2011 Taxon 60 199 200 doi 10 1002 tax 601018 Begon M Townsend CR Harper JL 2006 Ecology From individuals to ecosystems 4th Blackwell ISBN 978 1 4051 1117 1 Habitats of the world New York Marshall Cavendish 2004 seh 238 ISBN 978 0 7614 7523 1 Black J June 2002 Darwin in the world of emotions Journal of the Royal Society of Medicine 95 6 311 13 doi 10 1258 jrsm 95 6 311 PMC 1279921 PMID 12042386 Branches of Biology Biology online org 2013 07 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 10 02 Biology on Bellaonline com 2013 10 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 10 02 Elave oxu RedakteIngilisce Alberts B Johnson A Lewis J Raff M Roberts K Walter P 2002 Molecular Biology of the Cell 4th Garland ISBN 978 0 8153 3218 3 OCLC 145080076 Begon M Townsend CR Harper JL 2005 Ecology From Individuals to Ecosystems 4th Blackwell Publishing Limited ISBN 978 1 4051 1117 1 OCLC 57639896 Campbell N 2004 Biology 7th Benjamin Cummings Publishing Company ISBN 978 0 8053 7146 8 OCLC 71890442 Colinvaux P 1979 Why Big Fierce Animals are Rare An Ecologist s Perspective reissue Princeton University Press ISBN 978 0 691 02364 9 OCLC 10081738 Mayr Ernst 1982 The Growth of Biological Thought Diversity Evolution and Inheritance Harvard University Press ISBN 978 0 674 36446 2 Hoagland M 2001 The Way Life Works reprint Jones and Bartlett Publishers inc ISBN 978 0 7637 1688 2 OCLC 223090105 Janovy John 2004 On Becoming a Biologist 2nd Bison Books ISBN 978 0 8032 7620 8 OCLC 55138571 Johnson George B 2005 Biology Visualizing Life Holt Rinehart and Winston ISBN 978 0 03 016723 2 OCLC 36306648 Tobin Allan Dusheck Jennie 2005 Asking About Life 3rd Belmont CA Wadsworth ISBN 978 0 534 40653 0 Xarici Kecidler Redakte Vikianbarda Biologiya ile elaqeli mediafayllar var Vikikitabda Biologiya ile elaqeli kitablar var Vikimenbede Biologiya ile elaqeli melumatlar var Vikisitatda Biologiya ile elaqeli melumatlar var Biologiya ing OSU s Phylocode ing Biology Online Wiki Dictionary ing MIT video lecture series on biology ing Tree of Life ing Jurnal linkleri Ingilisce PLos Biology A peer reviewed open access journal published by the Public Library of Science Current Biology General journal publishing original research from all areas of biology Biology Letters A high impact Royal Society journal publishing peer reviewed Biology papers of general interest Science Internationally renowned AAAS science journal see sections of the life sciences International Journal of Biological Sciences A biological journal publishing significant peer reviewed scientific papers Perspectives in Biology and Medicine An interdisciplinary scholarly journal publishing essays of broad relevanceMenbe https az wikipedia org w index php title Biologiya amp oldid 6088787, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.