Endokrin sistemi
Endokrin sistemi və ya humoral sistem (lat. humor − "maye" deməkdir.) − bədənin müxtəlif hissələrində müxtəlif hormonlar ifraz edən və xüsusi maddələr yaradan vəzilərin yaratdığı bioloji orqanlar sistemi
Haqqında
Neyroendokrin (endokrin) sistemi bədənin demək olar ki, bütün orqan və sistemlərinin fəaliyyətini əlaqələndirir və tənzimləyir. Fərdin normal işləməsini təmin etmək üçün lazım olan daxili mühitin sabitliyini qoruyur, həmçinin xarici və daxili mühitin daim dəyişən şərtlərinə uyğunlaşmasını təmin edir. Endokrin sistemini endokrinolgiya elmi öyrənir. Bu elmlə məşğul olan şəxs isə endokrinoloq adlanır.
Hormonlar
Sekresiya vəzilərinin buraxdığı bioloji fəal maddələrə hormonlar deyilir. Hormonlar qanla orqanizmin hər yerinə aparılaraq bir çox orqanlar sisteminin funksiyalarına və bütün orqanizmin həyat fəaliyyətinə təsir edir. Hormonlar maddələr mübadiləsi, böyümə və inkişaf proseslərini tənzimləyir. Bəzi hormonlar hər hansı orqanlar sisteminin funksiyalarına daha çox təsir edir. Bu cür orqanlara hədəf orqanlar deyilir. Hədəf orqanların hüceyrə membranı həmin hormonlara çox həssəs olur. Məsələn, cinsiyyət hormonları çoxalma orqanları sisteminin böyüməsini və inkişafını sürətləndirir. Vəzilərin hamısının işi bir-birilə sıx əlaqədardır. Hər hansı bir vəzinin çox və ya az hormon buraxması başqa vəzinin funksiyasını gücləndirir və yaxud zəiflədir. İndiyə qədər insanda 50-dən çox hormon müəyyən edilmişdir.
Endokrin sistemində nevroloji idarə mərkəzləri
Endokrin sistemində 2 əsas idarə orqanı var. Bunlar ara beynin 2 hissəsidir:
Talamus
Əsas görmə orqanıdır.
Hipotalamus
Bütün onurğalılarda humoral sistemin ən əsas idarə mərkəzi hipotalamusdur. 30-dan çox funksiya yerinə yetirir. Onun funksiyalarına qoxu və görmə istisna olmaqla, bütün hissi orqanların tənzimlənməsi və s. aiddir.
Vəzilər
Vəzi sekresiya ya ekskresiyaya malik epitel hüceyrələrindən (vəzi toxumasından) təşkil olunmuş üzvə deyilir. Epitel toxuma vəzinin əsas kütləsini, birləşdirici toxuma isə onun stromasını (istinadını) təşkil edir. Endokrin sistemi daxili sekresiya vəziləri, xarici sekresiya vəziləri, qarışıq sekresiya vəzilərindən meydana gəlmişdir. Sekresiya vəziləri içərisində insanda ən əsas funksiyanı daşıyan vəzilər qalxanabənzər vəzi və böyrəküstü vəzidir.
Daxili sekresiya vəziləri
Daxili sekresiya vəziləri bədənin xaricinə çıxacaqları olmayan vəzilərdir. Bu vəzilər hazırladıqları hormonları qana ifraz edir. Hipofiz, epifiz, qalxanabənzər vəzi, qalxanabənzər ətraf vəziləri, epifiz və böyrəküstü vəzilər bunların nümunələridir:
Epifiz vəzi və ya əzgiləbənzər cisim
Kəllə boşluğunda yerləşir. Vaxtından əvvəl cinsi yetişkənliyin qarşısını alır. "Bioloji saat" rolunu oynayır. Yəni, bu orqanın sayəsində günün saatları və yuxu rejimi tənzimlənir. Lakin Böyük Britaniyada bəzi əsgərlərin gözlərinin retinasına (torlu qişasına) yerləşdirilmiş güzgücüklər sayəsində həmin şəxslər 36 saat oyaq qalmışdılar.
Melatonin adlanan hormon hazırlayır. Epifiz vəzinin daha bir xüsusiyyəti onun orqanizmin xəstəliklərə qarşı müqavimətinin artırılmasındakı roludur. Lakin işıq epifiz vəzinin bu sahədə gücünü zəiflədir. Buna görə də, kor insanlar işıq şüasını görmədiyi üçün onların xərçəng xəstəliyinə yaxalanma riski yoxdur.
Qalxanabənzər vəzi
Bir ədəddir. Boyunun ön və alt hissəsindədir. Bu, traxeyanın qarşısında yerləşir. Aşağı ayaqları qısa "H" hərfi şəklindədir. Dar bir orta bölmə ilə piramida şəklində iki yan paycıqdan ibarətdir. Vəzinin daxili hissəsi kolloidal cövhər ilə doludur. İçərisindəki kolloid maddə qatı və tünd, bəzən isə rənglidir. Vəzinin ifrazı orqan və yod metabolizmlərini tənzimləyir. Qalxanabənzər vəzinin hormonları oksidləşmə proseslərini tənzim edib, orqanizmin böyümə və inkişafına təsir edir. Tiroksin hormonunu ifraz edir. Qalxanabənzər vəzi P (Fosfor) və Ca (Kalsium) miqdarını da normada saxlayır. Bunun üçün kalsitonin hormonu ifraz edir. Bu hormon sümükdə kalsium və fosfor duzları az olduqda bu duzların qandan sümüyə keçməsini təmin edir.
Qalxanabənzər ətraf vəziləri və ya Paratiroid vəzilər
Qalxanabənzər vəzinin arxasındadır. Qalxanabənzər vəzi ilə əlaqəsi onların qonşu olmalarıdır. Onların işi tamamilə fərqlidir. Onların ifrazatı olduqca vacibdir. Bu vəzilər mərcimək ölçülü və şəkilli olur. Sayları 4 ədəddir. Qalxanabənzər ətraf vəziləri kalsium mübadiləsini təmin edir və qanda kalsium və fosforun səviyyəsini sabit saxlayan parathormon hormonunu hazırlayır. Bu hormon qandakı kalsium və onun duzları çatışmadığı zaman sümükdəki duzların qana keçməsini təmin edir.
Timus və ya Çəngələbənzər vəzi
Döş boşluğunda, traxeyanın qarşısında, iki ağciyər arasında olan daxili bir vəzidir. İki lobdan ibarətdir. Bu lobların ölçüləri bir-birindən fərqlənir. Bəzən isə bu 2 hissə bir-birinə bitişik ola bilər. İnsanda ölçüsü 3 yaşa qədər artır. Bu yaşdan sonra kiçilməyə başlayır. Üç yaşda çəkisi 10 qrama qədər olur. Beləliklə, 15 yaşınadək uşaqlarda olur. Sonra reduksiya edərək piy toxuması ilə əvəz olunur. Odur ki, uşaqlıq dövrü vəzilərindən hesab olunur. Endokrin sisteminin bronxiogen vəzilərindəndir. Yetkinlik yaşına çatmayan insanlarda bu vəzinin götürülməsi orqanizmin inkişafını gecikdirir. Yetkin insanda isə kiçilməməsi normal deyil. Çəngələbənzər vəzi immun sisteminin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Hipofiz vəzi və ya Beyin artımı
Kəllə boşluğunda, beynin alt tərəfində yerləşən bir vəzidir. Lobya boydadır, ölçüsü təxminən 1 sm-ə qədərdir. Kütləsi isə 0.4 – 1 qramdır. Hipofiz vəzi həm beynin xaricində, həm də daxilində yerləşir. Hipotalamusdan xüsusi bir sap vasitəsi ilə asılmışdır. Hamiləlik vaxtı kütləsi və ölçüləri artır. Ön, orta və arxa paydan ibarətdir. Ön və orta pay birlikdə adenohipofiz adlanır və vəzinin ümumi kütləsinin 80 faizini əhatə edir. Ön hipofizdə 5 fərqli hüceyrə qrupları vardır ki, bunlar müxtəlif çeşidli hormonlar istehsal edir. İnsanda boyun inkişafına, cinsiyyət sisteminə təsir göstərir. Hazırladığı hormonlardan biri somatotropdur.
Böyrəküstü vəzilər
Böyrəklərin üst hissəsində yerləşdikləri üçün belə adlandırılmışdır. Böyrəküstü vəzilər karbohidrat, yağ, zülal mübadiləsinə nəzarət edir, zülalların karbohidratlara çevrilməsinə kömək edir, duz və su mübadiləsini tənzimləyir. Hormonlarının qana ifrazatı nəticəsində insanda sevinc və kədər hisləri yaradır. Hazırladığı hormonlardan biri adrenalindir. Bu, hormon müsbət emosiyalar yaradır. Adrenalin hormonu eyni zamanda bir çox orqanların funksiyasını dəyişir. Qanda adrenlin artdıqda ürəyin işi güclənir, qan damarları daralır, bədənin temperaturu qalxır və qanda qlükozanın miqdarı artır. Adrenalin hormonunun təsiri insanda 30 saniyə çəkir. Bundan əlavə, noradrenalin adlanan hormon da ifraz edir ki, bu da mənfi emosiyalar yaradır. Sinirlərin arterial əzələlərinə təsir göstərərək, qan təzyiqini tənzimləyir. Bundan əlavə, C vitaminini sabit saxlamaq xüsusiyyəti də var. Bu vəzilər adrenal vəzi də adlanır.
Xarici sekresiya vəziləri
Xarici sekresiya vəzilərinin axacaqları bədən xaricinə olduğundan belə adlandırılır. Bunlara ağız suyu vəziləri, tər vəzisi, süd vəzisi, mədə vəziləri, qaraciyər vəziləri, göz yaşı vəziləri, piy vəziləri, qulaq kiri vəzisi, selik vəziləri, prostat vəzi daxildir.
Ağız suyu vəziləri
Bu vəzilər ağız suyu ifraz edir. Bunun nəticəsində dadalma hissiyyatı yaranır. Gündəlik ifraz olunan tüpürcək miqdarı 0.5–2 litrdir. Həmçinin tüpürcəyin tərkibindəki ptialin fermenti nişastanı maltozaya, maltaza fermenti isə maltozanı qlükozaya qədər parçalayır. Bunlardan başqa ağız suyunun tərkibindəki mutsin maddəsi qidanı yapışqan vəziyyətə gətirir, onu sürüşkən edir. Lizosim maddəsinin isə mikroblara qarşı funksiyası vardır. Ağız suyu vəziləri vəziləri yerləşməsinə görə 2 qrupa bölünür:
- Ağız boşluğunda yerləşənlər
- Ağız boşluğu xaricində yerləşənlər
Ağız boşluğunda yerləşən ağız suyu vəziləri
Ağız boşluğunda yerləşən ağız suyu vəziləri, əsasən, ağız boşluğunun divarlarında yerləşir. Sayları 600–1000 qədərdir.
Ağız boşluğu xaricində yerləşən ağız suyu vəziləri
Ağız boşluğu xaricində 3 cür ağzı suyu vəzisi yerləşir:
Dilaltı vəzi
Dilin alt hissəsində yerləşir. Sayları 1 cütdür.
Çənəaltı vəzi
Çənənin alt hissəsində yerləşir. Sayları 1 cütdür.
Qulaqaltı vəzi
Qulağın ön-aşağı tərəfində yerləşir. Sayları 1 cütdür.
Tər vəzisi
Bu vəzi tər ifraz edir ki, bu da bədənin temperaturunun aşağı salınmasında böyük rol oynayır. İnsanın 2 kv.m dəri səthi boyu yayılmışdır və insanda iki milyona (2000000) qədər tər vəzisi vardır. Tər vəziləri dəqiqədə 1 ml tər ifraz edir. Bu ədəd gün ərzində 12 litrdir. Tər vəziləri 2 cür olur:
- Ekrin tər vəziləri
- Apokrin tər vəziləri
Ekrin tər vəziləri
Ekrin tər vəzilərinə dəri səthinin bütün nayihələrində rast gəlmək mümkündür. Xüsusilə, ovuc və ayaq altında, qoltuq altında, alın nayihəsində sıx yerləşmişdir. Əl içi və ayaq altında hər santimetr kvadrata təxminən 700 ekrin tər vəzisi düşür. Ekrin tər vəzilərinin əsas funksiyası orqanizmin isti və soyuq balansını tənzimləməkdir.
Apokrin tər vəziləri
Apokrin tər vəziləri daha çox qoltuqların altında, sinə və ənsə nayihələrində yayılmışdır. Apokrin vəzilərinin ifraz etdiyi tər dəri səthində olan bakteriyaların təsiri nəticəsində qoxulu hala gəlir.
Piy vəziləri
Piy vəziləri: Piy yaranmasında iştirak edir. Piy orqanizmin qida ehtiyatını saxlayır. Lakin bu vəzinin artıq ifrazı piylənməyə səbəb olur. Həmçinin tükləri elastik və parıltılı edir. Axacaqları tüklərin soğanaqlarına açılır.
Süd vəzisi
Süd vəzisi: Bu vəzi südün ifraz olunmasında rol oynayır.
Göz yaşı vəziləri
Göz yaşı vəziləri: Göz yaşı ifraz edir. Bunun əhəmiyyəti gözə düşən yad cisimləri uzaqlaşdırmaqdır. Həmçinin qırpma vasitəsilə gözün qurumasının da qarşısını alır.
Qarışıq sekresiya vəziləri
Qarışıq sekresiya vəziləri həm xarici, həm də daxili sekretor funksiya daşıdığından belə adlanır. Bunlara mədəaltı vəzi, yumurtalıqlar və toxumluqlar aiddir:
Mədəaltı vəzi
Qanda qlükozanın miqdarını tənzimləyir. Hazırladığı hormonlar insulin və qlükaqondur. Mədəaltı vəzinin quruluşu baş hissə, cisim, quyruq hissədən ibarətdir.
Yumurtalıqlar
Hormonları cinsi yetişkənlik dövründə qana keçərək qızlarda ikincili cinsiyyət əlamətləri yaradır. Hazırladığı hormonlar, əsasən, estrogen, progesterondur.
Toxumluqlar və ya Xayalar
Hormonları cinsi yetişkənlik dövründə aşkar olunur və oğlanlarda ikincili cinsiyyət əlamətlərinin yaranmasına səbəb olur. Hazırladığı hormonlar, əsasən, testesteron, androgendir.
Endokrin sistemi xəstəlikləri
Endokrin sistemini və onun xəstəliklərini öyrənən elm sahəsi endokrinologiya adlanır. Vəzilər yunanca aden adlandığından, vəzilərin iltihabına adenit deyilir.
Endokrin sistemi xəstəliklərinin tipləri
Endokrin sistemi xəstəlikləri, əsasən, 3 tipə bölünür:
- Endokrin vəzinin hiposekresiyası (Vəzliərin hormonları normadan az ifraz etməsi)
- Endokrin vəzinin hipersekresiyası (Vəzilərin normadan artıq hormon ifraz etməsi)
- Endokrin vəzinin xərçəngi (Vəzilərin xoşxassəli və bədxassəli şişləri)
Daxili sekresiya vəzilərinin xəstəlikləri
| Daxili sekresiya vəzisi | Xəstəlik | Xəstəliyin yaranma səbəbi | Xəstəliyin əlamətləri |
|---|---|---|---|
| Qalxanabənzər vəzi | Miksedema | Böyüklərdə tiroksin hormonunun normadan az ifrazı | Bədənin şişməsi; Gözün, burunun və s. bədənə nisbətən kiçik olması |
| Bazedov | Tiroksin hormonunun normadan çox ifrazı | Çox yeyilsə də, arıqlama; Ürək döyüntülərinin artması; Qan təzyiqinin artması | |
| Kretinizm | Uşaqlarda tiroksin hormonunun normadan az ifrazı | Cılızlıq; Xarici görünüşün eybəcər hal alması | |
| Qalxanabənzər vəzi xərçəngi | |||
| Qalxanabənzər ətraf vəziləri | Hiperparatireoz | Parathormon hormonunun normadan çox ifrazı | Sümük ağrıları; Yorğunluq və halsızlıq |
| Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi | Hiperparatireoz | ||
| Hipofiz vəzi | Cırtdanboyluluq | Uşaqlarda somatotrop hormonunun normadan az ifrazı | İnsanın boyunun normadan balaca olması |
| Nəhəngboyluluq | Hipofiz vəzinin şişi nəticəsində uşaqlarda somatotrop hormonunun normadan çox ifraz olunması | İnsanın boyunun normadan böyük olması | |
| Akromeqaliya | Böyüklərdə somatotrop hormonunun normadan çox ifrazı | ||
| Böyrəküstü vəzilər | Addison | Adrenalin hormonunun normadan çox ifrazı | Dəridə tunc rəngli ləkələr |
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri
Miksedema
Qalxanabənzər vəzinin fəallığının azalması və ya onun kəsilərək atılması maddələr mübadiləsinin ağır dərəcədə pozulmasına – miksedema adlanan xəstəliyə səbəb olur. Miksedema ilə xəstə adamın toxumalarında gedən oksidləşmə prosesləri zəifləyir, bədənin temperaturu düşür, ürək yığılmalarının ritmi yavaşıyır, bədən tosqunlaşır, sinir sisteminin oyanma qabiliyyəti azalır. Xəstələr heyvanların qalxanabənzər vəzilərindən hazırlanan hormon preparatlarını həkimin təyin etdiyi qaydada hər gün təyin etsələr, xəstəlik halları keçib gedir. Bu cür müalicəni arasıkəsilmədən hər gün aparmaq lazımdır.
Kretinizm
Qalxanabənzər vəzinin hazırladığı tiroksin hormonunun uşaqlarda az ifrazı kretinizm (uşaq iflici) xəstəliyinə səbəb olur. Bu xəstəlik uşaqların boy atmasının zəifləməsinə və inkişafın zəifləməsinə səbəb olur.
Bazedov
Qalxanabənzər fəaliyyəti artdıqda və tiroksin çox ifraz olunduqda mübadilə prosesləri güclənir. Bu vaxt ürək yığılmalarının sayı artır, qan təzyiqi qalxır, sinir sisteminin oyanma qabiliyyəti yüksəlir. Belə adam əsəbi olur və tez yorulur. Bunlar böyüklərdə bazedov xəstəliyinin əlamətləridir. Bazedov xəstəliyi olan adamlar daim aclıq hiss edir və çox yeyirlər. Lakin buna baxmayaraq, çox arıqlayırlar. Belə xəstələrin qalxanabənzər vəzisi böyümüş, gözləri bərəlmişdir. Bazedov xəstəliyinin müalicə etmək üçün hormonların əmələ gəlməsini zəiflədən dərmanlardan istifadə edilir. Bəzən isə qalxanabənzər vəzinin bir hissəsini kəsib atmaq lazım gəlir.
Qalxanabənzər ətraf vəzilərinin xəstəlikləri
Hiperparatireoz
Hiperparatireoz qalxanabənzər ətraf vəzilərinin ən çox rast gəlinən xəstəliklərindəndir. Bu xəstəliyin yaranma səbəbi paratiroid vəzilərin birinin və ya bir neçəsinin nəzarətsiz şəkildə parathormon hormonunu ifraz etməsinin sümüklərə təsiri nəticəsində qanda kalsiumun miqdarı artır. Hiperparatireoz xəstəliyi bir çox xəstəliyin yaranma səbəbidir: osteoparoz, müxtəlif zehni xəstəliklər, xoralar, pankreatit, böyrək daşları və s. kimi bəzi sağlamlıq problemlərinə səbəb olur
Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi
Ən az rast gəlinən qalxanabənzər ətraf vəzi xəstəliklərindəndir. Hər 1000 nəfər qalxanabənzər ətraf vəzi xəstələsinin sadəcə 1-i bu paratiroid xərçəngindən əziyyət çəkir. Paratiroid xərçəngi xoşxassəli və bədxassəli olmaqla 2 yerə ayrılır. Xəstəlik, əsasən, xoşxassəlidir.
Hipofiz vəzi xəstəlikləri
Cırtdanboyluluq
Hipofiz vəzinin somatotrop hormonunun uşaqlarda az ifrazı cırtdanboyluluğa səbəb olur.
Hal-hazırda dünyanın yaşayan ən qısaboylu insanı Kolumbiya əsilli Edvard Nino Hernandezdir. Onun boyu 72.1 sm hündürlüyündədir.
Nəhəngboyluluq
Xəstəlik uşaqlarda yaranır. Nəhəngboyluluğun başlıca səbəbi hipofiz vəzinin şişidir. Nəticədə onun ölçüləri böyüyür və vəzi somatotrop hormonunu normadan artıq ifraz edir. Bütün bunlar isə fərdin boyunun normadan daha hündür olmasına gətirib çıxarır.
Hal-hazırda dünyanın yaşayan ən hündür insanı Türkiyə əsilli Sultan Kösendir. Onun boyu 2.51 metrdir.
Akromeqaliya
Somatotrop hormonunun böyüklərdə çox ifrazı akromeqaliya xəstəliyinə gətirib çıxarır.
Böyrəküstü vəzilərin xəstəlikləri
Addison xəstəliyi və ya Tunc vəstəliyi
Addison xəstəliyinin səbəbi böyrəküstü vəzilərin adrenalin hormonunu çox ifraz etməsi nəticəsində əmələ gəlir. Dəridə tunc rəngli ləkələrin yaranması ilə xarakterikdir. İlk dəfə məşhur həkim Tomas Addison tərəfindən öyrənilmişdir.
Xarici sekresiya vəzilərinin xəstəlikləri
| Xarici sekresiya vəzisi | Xəstəlik | Xəstəliyin yaranma səbəbi | Xəstəliyin əlamətləri |
|---|---|---|---|
| Ağız suyu vəziləri | Ağız suyu vəzilərinin absesi | Ağızda quruluq; Bədən temperaturunun yüksəlməsi; Zəiflik; Qızartı; Atıcı ağrılar; Ağızda dolğunluq hissi | |
| Tər vəziləri | Hiperhidroz | Normadan 30–40 dəfə çox tərləmə |
Ağız suyu vəzilərinin xəstəlikləri
Ağız suyu vəzilərinin absesi
Ağız suyu vəzilərinin absesi tüpürcək vəzilərinin irinli iltihabına deyilir. Patologiya, adətən, sialadenit və ya sialolitiazın ağırlaşmasıdır və bakterial etiologiyaya malikdir. Tüpürcək vəzilərinin absesi ağızda quruluq, bədən temperaturunun yüksəlməsi, zəiflik, ödem, qızartı, atıcı ağrılar və zədə nahiyəsində dolqunluq hissi ilə təzahür edir.
Xəstəliyin diaqnostikası obyektiv müayinə, vəzinin sekresiyasının bakterial və sitoloji müayinəsi, USM, sialoqrafiya və s. əsaslanır.
Tüpürcək vəzinin absesinin müalicəsi irinliyin cərrahi üsulla yarılması, drenajı və antibiotiklərlə terapiyadan ibarətdir.
Tər vəzilərinin xəstəlikləri
Hiperhidroz
Tər vəzilərinin normadan 30–40 dəfə çox tər ifraz etməsidir.
Qarışıq sekresiya vəzilərinin xəstəlikləri
| Qarışıq sekresiya vəzisi | Xəstəlik | Xəstəliyin yaranma səbəbi | Xəstəliyin əlamətləri |
|---|---|---|---|
| Mədəaltı vəzi | Şəkərli diabet | İnsulin hormonunun az ifrazı | Artıq çəki; Həddindən artıq maye qəbulu və s. |
| Pankreatit | Mədəaltı vəzinin iltihablaşması nəticəsində nəcisdə yağlanma; Həzm yollarında daşların əmələ gəlməsi | ||
| Xaya | Varikosel | Müxtəlif səbəblər ola bilər. | Xayalardakı qan damarlarının genişlənməsi |
| Orxit | Şiddətli ağrı; Xayaların şişməsi |
Mədəaltı vəzi xəstəlikləri
Şəkərli diabet
İnsulin hormonunun çatışmaması şəkərli diabet xəstəliyi yaradır. Şəkərli diabetin 2 növü vardır:
- I tip şəkərli diabet
- II tip şəkərli diabet
_Gradient_Map.png.html){kind=link}
I tip şəkərli diabet
I tip şəkərli diabet mütləq insulin çatışmazlığı səbəbindən hiperqlikemiya ilə səciyyələnən metabolik pozğunluqdur. Bu patologiya, mədəaltı vəzinin beta hüceyrələrinin əsasən immun sistemin mediasiya olunan mexanizmləri tərəfindən məhv edilməsidir. Bəzi xəstələrdə mədəaltı vəzinin beta hüceyrələrinin avtoimmun məhv olmasının əlamətləri olmaya bilər. Bu, idiopatik I tip şəkərli diabet adlanır.
II tip şəkərli diabet
Əsasən, 35 yaşından yuxarı, çox yağlı yeyən, artıq çəkili, az hərəkət edən insanlarda və adətən, ailəsində (qohumlarında) şəkər xəstəliyi olanlarda rast gəlinir. Daha çox yayılmış diabet tipidir. Bu xəstələrdə əsasən insulin normal ifraz olunur. Xəstəlik yeni başlayanda aktiv hərəkət, pəhriz və antidiabetik həblərlə müalicə edilir. Ancaq bir müddət sonra mədəaltı vəzinin insulin ifraz edən hüceyrələrinin funksiyaları pozulur və insulin müalicəsinə başlamağa ehtiyac olur.
Pankreatit
Pankreatit mədəaltı vəzinin iltihabıdır. Pankreatit 2 formada olur:
Kəskin pankreatit
Pankreasın (mədəaltı vəzinin) iltihabı sadəcə bir neçə gün davam edərsə, bu kəskin pankreatit adlanır.
Xroniki pankreatit
Pankreasın (mədəaltı vəzinin) iltihabı daha uzun müddət davam edərsə, buna xroniki pankreatit deyilir. Zaman keçdikcə iltihab zədələnməyə səbəb ola bilər. Mədəaltı vəzidə kalsium daşları yarana bilər və bunlar bağırsağa həzm fermentlərini daşıyan pankretik kanalı tuta bilər. Nəcisdə yağların miqdarı arta bilər.
Əsas səbəb həddindən artıq alkoqol qəbuludur. Digər səbəblərə isə pankreatik kanalın daralması, pankreatik kanalın daş və ya şişlə tıxanması, bəzi dərman maddələri, pis qidalanma, ağciyərlərdə kistik fibroz, qanda müəyyən yağların səviyyələrinin yüksək olmasıdır. Xəstələrin 30%-də isə səbəb məlum deyildir. Xəstəliyə tutulma riski alkoqol qəbul edənlərdə və xüsusilə kişilərdə daha yüksəkdir.
Müalicənin ilkin mərhələsi alkoqol qəbulunun dayandırılmasından ibarətdir. Bundan başqa qidadakı yağların miqdarı azaldılmalı, vitaminlərin miqdarı artırılmalıdır. Pankreas xərçənginin əmələ gəlmə riskini artıra bildiyi üçün siqaret çəkməkdən imtina edilməlidir.
Xaya xəstəlikləri
Varikosel
Varikosel toxum ciyəsi venalarında yaranan varikoz genişlənmədir. Varikosel zamanı xaya venalarında yaranan genişlənmə eynilə aşağı ətraf venalarının genişlənməsini xatırladır. Nəticədə, damarlardakı qan geri axır ki, bu da bir çox problemlərə və sonsuzluğa səbəb ola bilər. Genişlənmə 90-92% solda, 1-2% sağ, 5-7% hallarda isə hər iki xaya venalarında rast gəlinir.
Varikoselə müxtəlif yaş qruplarında rast gəlinməsinə baxmayaraq, 90%-dən artıq hallarda 15-30 yaş arasında olan gənclərdə aşkarlanır. Müxtəlif peşə sahiblərində aşkarlana bilir, lakin əksər hallarda varikosel ağır fiziki işlə (75%) və idmanla məşğul olan insanlarda rast gəlinir.
Orxit
Orxit toxumluqların iltihabıdır. Xəstəliyin əlamətləri xayalarda şiddətli ağrı və toxumluqların şişməsidir.
Endokrin sistemi xəstəliklərində istifadə olunan vasitələr
Endokrin sistemi xəstəliklərində istifadə edilən dərman bitkiləri
Endokrin sistemi xəstəliklərində ən çox istifadə olunan dərman bitkiləri bunlardır:
Dərman acıqıjısı
Azərbaycanda 1 növü yayılmışdır − dərman acıqıjısı. Dərman məqsədilə yerüstü hissəsindən istifadə olunur.
Yerüstü hissəsi xoşagələn ətirli iyə malikdir. Tərkibində 0,09%-ə qədər xardal efir yağı, çoxlu miqdarda askorbin turşusu, karotin və s. vardır. Ən qiymətli tərkib hissəsi yoddur. Qurudulmuş otunda 0,4–0,5 mq/% yod vardır.
Sulu bişirmə, duru və quru ekstrakt formada yod tərkibli preparat kimi qalxanabənzər vəzi xəstəliklərində istifadə olunur. Xalq təbabətində təzə dərilmiş otunun şirəsi şəkər xəstəliyində, avitaminozda, qan azlığında qəbul edilir.
Tikanlı kəvər
Azərbaycanda kəvərin yabanı halda ancaq 1 növü yayılmışdır − tikanlı kəvər.
Çiçək qönçələrində 100–150 mq/% askorbin turşusu, 25–30% azotlu maddələr vardır. Kəvərin meyvəsinin analizindən sonra məlum olmuşdur ki, onun meyvələrində yodun çoxlu üzvi birləşmələri mövcuddur. Buna görə ondan şirə hazırlanır və zob xəstəliyində, qaraciyər iltihabında istifadə edilir.
Yarpaq və cavan budaqlarını bir müddət şor suda saxlayır, sonra onu süzür və üzərinə turş alça əzməsi töküb diabetə qarşı qəbul edirlər.
Adi lobya
Azərbaycanda bir neçə növü yayılmışdır. Ən çox becəriləni adi lobyadır.
Adi lobyanın toxumları B1 və C vitaminləri, karotin, limon turşusu, zülallar ilə zəngindir. Zülalları heyvani zülallara çox yaxındır.
Meyvələrinin qabıqlarından hazırlanan fazeolin adlı ekstraktdan diabet xəstəliyində, qanda şəkərin miqdarını azladan və xəstələrin müqavimətini artıran dərman kimi işlədilir. Eyni məqsədlə meyvələrin sulu bişirməsindən də istifadə edilir.
Lobya qastritlərdə, ürək ritminin pozğunluğunda da məsləhət görülür. Sidikqovucu maddə kimi də istifadəsi vardır. Paxlasından hazırlanmış bişirmə və dəmləmə böyrək xəstəliklərində, revmatizmdə, duzların mübadiləsi pozulduqda müsbət təsir göstərir.
Aşı sumaq
Aşı sumağının yarpaqlarının tərkibində 12–30%-ə qədər aşı maddələri vardır. Yarpaqlarında alma turşusu, C vitamini (112 mq/%) də müəyyən edilmişdir. Həmçinin K vitamini, qətranlı maddələr, üzvi turşularla da zəngindir.
Çəpişotu
Azərbaycanda 2 növü yayılmışdır − dərman çəpişotu və Şərq çəpişotu.
Elmi təbabətdə yerüstü hissəsindən və toxumlarından istifadə olunur.
Dərman çəpişotu
Yerüstü hissəsində 0,2–0,5% alkaloidlər cəmi müəyyən edilmişdir.
Dərman çəpişotundan hazırlanan tinktura və ekstrakt şəkər xəstəliyinin müalicəsində istifadə edilir.
Şərq çəpişotu
Yarpaqlarında alkaloidlər (0,4%), qlikozidlər (0,12%), üzvi turşular (1,23%), C vitamini (111,86 mq/%) müəyyən edilmişdir.
Xalq təbabətində Şərq çəpişotunun yarpaq, kök və toxumlarından çay dəmləyib sidikqovucu, tərlədici vasitə kimi, həmçinin ürək ağrılarını sakitləşdirmək, ana südünü artırmaq, eləcə də, qurd əleyhinə istifadə edilir.
Kahı
Kahı bədənə soyuqluq və rütubət verir. Mədənin işini yaxşılaşdırır, öd ifrazını yüngülləşdirir. Xalq təbabətində geniş istifadə olunur. Bişmiş halda olan kahı tez həzm olunur və süd yaradır.
Adi armud
Azərbaycanda armudun 16 növü yabanı halda yayılmışdır, 2 növü becərilir – adi armud və Qafqaz armudu.
Ağdam rayonunda becərilən adi armudun may-iyun aylarında toplanmış yarpaqlarında alkaloidlər (0,13%), flavonoidlər (3,08%), aşı maddələr (1,04%), üzvi turşular (0,26%), C vitamini (45,5 mq/%) müəyyən edilmişdir. Meyvələrində şəkər (12%), pektin maddələri (4,2%), üzvi turşular (2,5%), aşı maddələri (1,2%), C vitamini (64,5 mq/%), karotin (5–6 mq/%), B1 vitamini tapılmışdır.
Qafqaz armudu da tərkibcə çox yaxındır və mədə-bağırsaq, həmçinin ürək-damar sisteminin xəstəliklərində faydalıdır.
Diabet xəstəliklərində armudun meyvələri çox xeyirlidir, çünki armud qidanın asan mənimsənilməsinə və həzm prosesinin yaxşılaşmasına kömək edir. Malyariya xəstəliyinə tutulanların ürək yanğısını söndürmək üçün də faydalıdır.
Endokrin sistemi xəstəliklərində istifadə olunan qida vasitələri
Ət məhsulları
Ev heyvanlarının əti
Endokrin sistemi xəstəliklərinin müalicəsində ev heyvanlarının əti kimi ən çox bunlardan istifadə olunur:
Qoyun əti
Qoyun əti bədənə istilik verir və qan yaradır.
Xalq təbabətində təzə kəsilən kimi qoyun piyini isti-isti yemək astma, öskürək, şəkərli diabet əleyhinə faydalıdır.
Dəvə əti
Bədənə istilik və quruluq verir. Dəvə əti cinsi fəaliyyəti və bədən orqanlarını qüvvətləndirir, şəkərli diabetdə müsbət təsir göstərir.
Quş əti
Endokrin sistemi üçün faydalı quş ətlərinə aşağıdakılar nümunədir:
- Sərçə əti
- Alabaxta əti
Endokrin sistemi ilə bağlı beynəlxalq günlər
Endokrin sistemi ilə bağlı qeyd edilən bəzi beynəlxalq günlər aşağıdakılardır:
Diabetlə Beynəlxalq Mübarizə Günü
Hər il 14 noyabr tarixində qeyd olunur.
Dünya Qalxanabənzər Vəzi Günü
Hər il 25 mayda keçirilir.
Həmçinin bax
Mənbə
- Nüşabə Məmmədova, Brilyant Həsənova, Leyla Fətiyeva. "Biologiya", Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün dərslik. Bakı, Şərq-Qərb Nəşriyyat Evi, 2015,176 səh.
- "Biologiya" 9-cu sinif, "Maarif" nəşriyyatı, 1996.
- "Azərbaycanın müalicə əhəmiyyətli bitkiləri", Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1988.
- "Xalq təbabətinin izi ilə", Bakı, Azərnəşr, 1986.
- Pyrus caucasica. www.agroatlas.ru
- Dünya Tiroid Günü. www.thyroid.org
- https://bestpractice.bmj.com/topics/az-az/25 2019-03-26 at the Wayback Machine
- Şəkərli diabet. diabetikayaq.az
- Hipofiz vəzi xəstəlikləri. experttv.az 2019-04-21 at the Wayback Machine
- Xroniki pankreatit. nerminseferova.az 2019-04-21 at the Wayback Machine
- http://drrashadisayev.az/news/read/19[ölü keçid]
- Varikozel. androloq.az
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 10 cilddə, I cild
- Hiperparatireoz. Endokrinoloq Dr. Sadiq Bəbirov www.facebook.com
- Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri. Dr. Jan Klod Kayuka. www.milliyet.com.tr
- Hiperparatireoz. Endokrinoloq Dr. Samir Şükürov. www.facebook.com
- Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi. serkanteksoz.com
- Elnur Məmmədov. "Biologiya", Abiturientlər üçün dərs vəsaiti. "Güvən" nəşriyyatı, 2020.
- Ağız suyu vəzilərinin absesi. med-portal.az
- Nəhəngboyluluq. healthline.com
- Dünyanın ən hündürboylu insanı. guinnessworldrecords.com
- Dünyanın ən qısaboylu insanı. guinnessworldrecords.com