fbpx
Wikipedia

Biokimya

Avqust 12, 2021

Biokimya (bioloji və ya fizioloji kimya) — Bioloji kimya (biokimya) – canlı orqanizmlərdəki maddələrin kimyəvi tərkibini və xassələrini, onların çevrilmələrini və həm də orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin əsasını təşkil edən kimyəvi prosesləri və maddələr mübadiləsini öyrənən elmdir.

Biokimya
Elm sahəsi → öyrənir
Yarımbölmə → öyrənir

Biokimyanı, adətən, – statik, dinamik və funksional biokimyaya bölürlər.

Statik, dinamik və funksional biokimya

Statik biokimyanın qarşısında qoyulan məsələ – canlı orqanizmlərdəki maddələrin kimyəvi tərkibini və xassələrini öyrənməkdir. Dinamik biokimyanın qarşısında duran məsələ – həyat fəaliyyəti prosesindəki maddələr mübadiləsinin və bununla əlaqədar orqanizmdə yaranan məhsulların kimyəvi tərkibinin öyrənilməsidir.

Biokimya, orqanizmin toxumalarının tərkib hissələri olan müxtəlif üzvi maddələrin sintezini təmin edən kimyəvi reaksiyalardan (assimilya-siya) və həm də potensial enerjiləri orqanizm tərəfındən istifadə olunan və üzvi maddələrin parçalanmasına gətirib çıxaran reaksiyalardan (dissimilyasiya) ibarət olan maddələr mübadiləsi proseslərini öyrənir. Assimilyasiya və dissimilyasiya prosesləri bir-birilə qarşılıqlı əlaqəlidir. Bu proseslər birlikdə orqanizm və ətraf mühit arasında maddələr mübadiləsini təşkil edir ki, bu da həyat fəaliyyətinin ən xarakterik xüsusiyyətidir.

Funksional biokimyanın məqsədi, bütövlükdə orqan və orqanizmlərin funksiyalarının aşkar olunmasının əsasını təşkil edən maddələrin çevrilmələrinin kimyəvi qanunauyğunluqlarını öyrənməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu bölünmələr şərtidir. Statik, dinamik və funksional biokimyalar bir-birilə sıx əlaqəlidırlər. Müşahidə obyektindən asılı olaraq insanların və heyvanların biokimyalarını, bitkilərin biokimyasını, mikroorqanizmlərin biokimyasını bir-birindən fərqləndirirlər. Bıınlar bir-biri ilə sıx bağlı olsalar da, hər birinin spesifık xüsusiyyətləri vardır.

Biokimyanın bölmələri

Tədqiqatların istiqamətine görə biokimya bölmələrə ayrılır:

  • Texniki biokimya – bioloji mənşəli xammal və materialların emalı ilə məşğul olan sənaye sahələrinin (çörək bişirmə, pendir hazırlama, şərabçılıq) biokimyəvi əsaslarını işləyib hazırlayır;
  • Tibbi biokimya – insan orqanizmində gedən normal və patoloji biokimyəvi prosesləri öyrənir:
  • Təkamül biokimyası – müxtəlif canlı orqanizmlərin tərkibi, maddə və enerji çevrilmələrinin yollarını təkamül nöqteyi-nəzərindən müqayisəli surətdə öyrənir;
  • Kvant biokimyası – canlı orqanizmlərin müxtəlif maddələrinin xassələrini, funksiyalarını və çevrilmə yollarını, onların kvant-mexaniki hesablamalar yolu ilə alınmış elektron xarakteristikaları ilə əlaqəli surətdə tədqiq edir;
  • Enzimologiya – bioloji katalizatorlar olan sistemlərin (fermentlərin) quruluşu, xassələri və təsir mexanizmini öyrənir.

Bütün digər elmlərə nisbətən o, fiziologiya ilə sıx bağlıdır. Funksional biokimya fiziologiya ilə biokimya elmlərini bir-birinə yaxınlaşdırır.

Biokimyanın əsas məsələlərindən biri – bu və ya digər orqanın funksiyası ilə bilavasitə bağlı olan kimyəvi proseslərin xüsusiyyətlərini aşkar etməkdir.

Biokimyəvi proseslərin gedişinə orqanizmin fızioloji funksiyalarının, birinci növbədə sinir sisteminin vəziyyəti həlledici təsir göstərir. Hər hansı bir fizioloji prosesin təbiətini düzgün müəyyən etmək üçün baş verən biokimyəvi reaksiyaları bilmək lazımdır. Təəccüblü deyildir ki, XIX əsrin ikinci yarısına qədər biokimya müstəqil elm deyil, fıziologiyanın bir hissəsi idi. Tədricən bioloji biliklərin artması ilə əlaqədar olaraq, biokimya fıziologiyanın aparıcı bölmələrindən birinə, sonralar isə müstəqil elm sahəsinə çevrildi.

Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkiblərinin öyrənilməsi, toxumalardan fərdi maddələrin ayrılması, onların tərkiblərinin və quruluşlarının müəyyən edilməsi, bu maddələrin sintez edilməsinin mümkünlüyü -biokimya elmini üzvi kimya elmi ilə yaxınlaşdırır. Bununla yanaşı, biokimya üzvi birləşmələrin canlı orqanizmin maddələr mübadiləsinin ümumi sistemində çevrilmələrinin öyrənilməsini, onların həyat fəaliyyətindəki rolunun müəyyən olunmasını öyrənir.

Biokimyanın fıziki kimya ilə əlaqələri ildən ilə artır. Həyati proseslərin gedişatı üçün biokimyəvi reaksiyaların sürəti, onların temperaturdan, mühitin aktiv reaksiyasından və osmatik hadisələrdən asılılığı böyiik əhəmiyyət kəsb edir. Biitün bu məsələlər eyni zamanda həm biokimya, həm də fıziki kimyanın bilik sahəsinə aiddir. Son zamanlar biokimyəvi todqiqatlar zamanı fıziki-kimyəvi və fıziki metodlardan olan xromatoqrafıyadan, elektroforezdən, rentgen-struktur analizindən, spektroskopiyadan, elektron-paramaqnit rezonansından (EPR), nüvə-maqnit rezonansından (NMR). nişanlanmış atomlar metodundan və s. geniş istifadə edilir. Beləliklə, fıziki-kimyəvi biologiya adh yeni elmi istiqamət formalaşmışdır. Riyaziyyatın da biokimya elminin inkişafında xidmətləri böyükdür. Belə ki. son zamanlar biokimyada riyazi modellərin totbiqi. Müasir biokimyəvi tədqiqatlarda EHM-dən istifadə olunması, riyaziyyat elminin biokimyaya geniş tətbiqini təsdiq edən amillərdir.

Biokimyəvi biliklərin tarixi

Biokimyəvi biliklərin tarixi və biokimyanın bir elm kimi inkişafını dörd dövrə bölmək olar:

  • 1-ci dövr – qədim dövrlərdən İntibah dövrünə qədər (XV əsr). Bu dövrdə insanlar biokimyəvi proseslərin nəzəri əsaslarını bilmədən təcrübədə onlardan istifadə edirdilər: çörək bişirmə, süd məhsullarının hazırlanması, şərabçılıq və s. Xəstəliklərin müalicəsi üçün müxtəlif otlardan istifadə etməklə bitkilərin müalicəvi əhəmiyyəti öyrənilirdi.
  • 2-ci dövr – İntibah dövründən XIX əsrin ortalarına qədərki dövrü əhatə edir. Bu dövr biokimyəvi biliklərin çoxalması ilə xarakterizə olunur. Bu dövrdə biokimya fiziologiya elminin bir bölməsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Orta əsrlərdə əlkimyaçılar tədricən nisbətən mürəkkəb təbii üzvi birləşmələrin tərkibləri haqda məlumatlar toplamağa başladılar. XVI–XVII əsrlərdə əlkimyaçıların əldə etdiyi biliklər yatrokimyagərlərin (iatros-yunanca-həkim, təbib) əsərlərində öz əkslərini tapdı. Bu istiqamətin tərəfdarlarının fıkrincə insanın həyat fəaliyyətini, onun xəstələnməsinin səbəblərini yalnız kimyəvi nöqteyi-nəzərdən izah etmək olar və bunların müalicəsi də yalnız kimyəvi maddələrin tətbiqi ilə aparılmalıdır. İlk anlarda sintez üsullarının işlənib hazırlanması zamanı və əsasən karbon tərkibli birləşmələri sintez edərkən alimlər çətinliklərlə rastlaşırdılar. Qarşıya çıxan çətinliklərin səbəblərini, alimlər birləşmələrin canlı orqanizmlərdə xüsusi yollarla "həyati qüvvələrin" köməyilə əmələ gəlməsi ilə izah edirdilər. Üzvi biıiəşmələrin sintezi haqda bu cür vitalistik nəzəriyyə o zamankı elmdə möhkəm kök salmışdı. 1828-ci ildə Berseliusun tələbəsi Völer qeyri-üzvi birləşmədən insanların, məməlilərin, amfibiyaların və balıqların sidiklə xaric etdikləri sidik cövhərini almaqla bu nəzəriyyəni alt-üst etdi.

M.V.Lomonosov "Maddə kütləsinin saxlanması" qanununun kəşfı ilə təbiətşünaslıqda yeni istiqamətin, təbiət hadisələrinin və təbiətin anlaşılmasının bünövrəsini qoydu. Bu qanun kimya, biologiya və digər elmlər üçün yeni dövrün – maddə miqdarının dəqiq ölçülməsi dövrünün başlanğıcı oldu. M.V.Lomonosovun kəşf etdiyi maddə kütləsinin saxlanması qanununa əsaslanaraq və o vaxta qədər əldə olunmuş nailiyyətlərdən istifadə edərək XVIII əsrin sonunda fransız alimi Lavtıazye tənəffüs prosesini kəmiyyətcə tədqiq etməkle onun mahiyyətini və bu prosesdə oksigenin rolunu izah etdi.

1861-ci ildo böyük rus alimi A.M.Butlerov üzvi birləşmələrin quruluş nəzəriyyəsini kəşf etmeklə üzvi kimyanın və bioloji kimyanın inkişafına böyük təkan verdi Butlerov ilk dəfə olaraq laboratoriya

şəraitində şəkəri sintez edərək bioloji kimya elminə daha bir layiqli töhfəsini verdi. XIX əsrin 50-ci illərində məşhur fransız fızioloqu K.Berner qaraciyərdən qlikogeni ayıraraq onun qanda qlükozaya çevrilməsini sübut etdi. 1868-ci ildə F.Mişer, alman fızioloqu və biokimyaçısı Qoppe-Zeyler DNT-ni kəşf etdilər. Lakin, bu kəşf öz layiqli qiymətini yalnız 100 ildən sonra ala bildi.

  • Biokimya elminin 3-cü dövrü XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir ki, bu dövrdə biokimya müstəqil bir elm kimi fiziologiyadan ayrılır və bu da biokimyəvi tədqiqatların sayı və dərinliyinin artması ilə əlaqədardır. İnsanın gündəlik tələbatında istifadə olunan, əvvəllər canlı orqanizmlərdən alınan bir çox maddələr bu dövrdə artıq təkcə laboratoriyalarda yox, sənaye üsulu ilə də istehsal olunmağa başladı.

Məşhur biokimyaçı alim A.Y.Danilevskinin tədqiqatları bu dövrə aid edilə bilər. Zülalların quruluşunu tədqiq edərək o, bir sıra nəzəriyyələrin əsasını qoymuşdur ki, bunlar da sonradan zülalların quruluşunun polipeptid nəzəriyyəsinin əsasını təşkil etmişdir. O, zülal tipli maddələrin fermentativ sintezini həyata keçirmişdir. Fermentlərin adsorbsiya və desorbsiya yolu ilə parçalanması və təmizlənməsinin orijinal metodunu kəşf etmişdir.

XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində alman üzvi kimyaçısı və biokimyaçısı E.Fişer biokimya elminin inkişafına böyük təkan vermişdir. O, əsası A.Y.Danilevski tərəfındən qoyulmuş zülalların polipeptid nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Fişer zülallara daxil olan, demək olar ki, bütün aminturşuların quruluşunu verərək onların xassələrini tədqiq etmişdir.

XX əsrin 40-cı və 50-ci illərində biokimyəvi tədqiqatlarda fıziki, fıziki-kimyəvi və riyazi metodlardan geniş istifadə olunmuş, həyati proseslər (zülalların sintezi) molekul səviyyəsində öyrənilmişdir.

  • D.Uotson və F.Krik DNT-nin qııruluşunun ikiqat spiralı haqqında məqalələri ilə yeni elmi istiqamətin – molekulyar biokimyanın əsasını qoydular ki, bu da biokimyanın inkişafının 4-cü dövrü adlana bilər.

Müasir zamanda biokimya elmi qarşısında insan cəmiyyəti üçün çox vacib olan mühüm problemlərin – "əsrin bəlası" olan xərçəng xəstəliyinin baş verməsi səbəblərinin öyrənilməsi, onun qarşısının alınması və müalicəsi üçün effektiv yolların tapılması, ürək-damar xəstəliklərinin profılaktikası və müalicəsi, insan ömrünün uzadılması və s. kimi məsələlərin həlli durur. Fundamental biokimyəvi tədqiqatlar bu problemlərin həllinin əsasını təşkil edir.

Azərbaycanda bioloji kimyanın inkişaf tarixi

Canlı orqanizmlərin tərkibinə daxil olan maddələrin kimyəvi təbiətini, onların toxumadaxili çevrilmələrini və həmin çevrilmələrin orqan və toxumaların fəaliyyəti ilə əlaqəsini öyrənən bioloji elm sahəsi olan biokimya (bioloji kimya) elminin bəzi istiqamətləri insanları qədim zamanlardan maraqlandırmışdır. Lakin bu elm sahəsi yalnız XVIII–XIX əsrlərdən etibarən ibtidai şəkildə inkişaf etməyə başlamış, XX əsrdə isə sürətli inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur.

XIX əsrin ortalarında biologiya və təbabət sahəsində aparılan tədqiqatların geniş vüsət alması sayəsində bitki və heyvan orqanizmlərinin kimyəvi tərkibinə, orqan və toxumalarda baş verən proseslərə dair geniş məlumatlar əldə edilmişdi və artıq həmin məlumatların sistemləşdirilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdı. 1842-ci ildə bioloji (fizioloji) kimya problemlərini özündə əks etdirən ilk dərsliyin (J.E.Simon "Handbuch der angewandten medizinishen Chemie") çap edilməsi yeni bir elm sahəsinin əsasının qoyulması baxımından əlamətdar olmaqla bərabər, "bioloji (fizioloji) kimya" termininin meydana çıxmasına da başlanğıc vermişdir. XIX əsrin II yarısında müxtəlif xarici ölkələrdə bioloji kimya problemlərini özündə əks etdirən dövri jurnalların nəşrinə başlanılmış və bir sıra universitetlərdə bu elmin tədrisi ilə məşğul olan bioloji (tibbi) kimya kafedralarının əsası qoyulmuşdur.

Azərbaycanda bioloji kimya elminin inkişafı ali təhsil sisteminin tarixi ilə bağlıdır. Ölkəmizin ilk təhsil müəssisəsi olan və 1919-cu ildə təsis edilən Bakı Dövlət Universitetinin fəaliyyətinin ilk illəri ərzində burada bioloji kimya fənninin tədrisi ilə digər kafedraların müəllimləri məşğul olurdu və bu dövrə qədər Azərbaycanda biokimyəvi tədqiqat aparılmırdı. 1921-ci ildə əvvəllər Zaqafqaziya Universitetinin (Tbilisi) tibbi kimya və farmakologiya kafedrasına rəhbərlik etmiş rus alimi M.D.Malenyuk (1868–1932) Bakıya köçərək, burada BDU-nun 2 kafedrasına – ümumi gigiyena və fizioloji kimya kafedralarına – rəhbərlik etməyə başladı. Lakin biokimya elminə qəlbən bağlı olan V.D.Malenyuk 1926-cı ildə ümumi gigiyena kafedrasının rəhbərliyindən öz arzusu ilə imtina edərək, ömrünün sonuna qədər əmək fəaliyyətini bioloji kimya kafedrasında davam etdirmişdir. Bu illər ərzində bioloji kimya kafedrası tibb fakültəsinin nəzdində olduğuna görə, burada aparılan tədqiqat işləri də tibbi biokimya problemlərini əhatə edirdi.

1930-cu ildə Bakı Dövlət Universiteti tibb fakültəsinin bazası əsasında Azərbaycan Tibb İnstitutu təşkil edildikdən sonra bioloji kimya kafedrası bu institutun nəzdində fəaliyyət göstərmişdir. 1932–1937-ci illər ərzində ATİ-nin (indiki Azərbaycan Tibb Universitetinin) biokimya kafedrasına H.İ.Səfərov rəhbərlik etmişdir. O, kafedranın əməkdaşları ilə birlikdə insan və heyvan biokimyası (xüsusən mineral maddələr mübadiləsi) sahəsində tədqiqat aparmışdır. Sonralar H.İ.Səfərov Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda (indiki Gəncə Dövlət Kənd Təsərrüfatı Akademiyası) bioloji kimya kafedrası təşkil etmiş və ömrünün axırına qədər (1964) həmin institutda elmi-pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.

1937-ci ildə ATİ-nin bioloji kimya kafedrasının rəhbərliyi A.S.Həsənova (1900–1972) həvalə edilmişdir. Respublikada insan biokimyasının və tibbi-biokimyanın sonrakı inkişafı məhz A.S.Həsənovun adı ilə bağlı olmuşdur. 1937–1972-ci illərdə kafedraya rəhbərlik edən A.S.Həsənov buradakı fədakar əməyinə görə, əməkdar həkim (1942), əməkdar elmi xadimi (1943) kimi fəxri adlara layiq görülmüş, 1962-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü seçilmişdir. Onun öz əməkdaşları ilə birlikdə apardığı elmi-tədqiqat işlərinin əsasını vitaminlərin maddələr mübadiləsindəki rolunun öyrənilməsi, respublikanın kurort amillərinin (o cümlədən "İstisu"mineral suyunun və Naftalan neftinin) müalicəvi təsirinin tədqiqi, A vitamininin provitamini olan karotinin təklikdə və Naftalan nefti ilə kompleks şəkildə tətbiqi zamanı bir sıra patoloji proseslərin sağalma mexanizmlərinin araşdırılması təşkil etmişdir.

A.S.Həsənovun elmi məktəbinin yetirmələri olan A.Z.Babayev, Y.Babayev, H.M.Əliyev, N.A.Rzayev, S.B.Tağızadə, A.M.Əfəndiyev, F.Q.İslamzadə və digər alimlər sonralar öz elmi məktəblərini yaratmış, öz uğurlu elmi fəaliyyətləri ilə Azərbaycan elminə şərəf gətirmişlər. Bunlardan A.Z.Babayev toksikoloji kimya problemləri üzrə tədqiqat aparmış və 1972–1986-cı illərdə ATU-nun eyniadlı kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Y. Babayev Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq İnstitutunda, bir sıra antropozoonoz infeksion xəstəliklər zamanı insan və heyvan orqanizmlərində törənən biokimyəvi dəyişiklikləri tədqiq etmişdir. H.M.Əliyev əczaçılıq kimyası problemləri üzrə tədqiqat aparmışdır və hal-hazırda ATU-nun eyniadlı kafedrasına rəhbərlik edir. S.B.Tağızadə (1929–1998) elmi fəaliyyətini onkoloji xəstələrdə karbohidrat mübadiləsinin tədqiqinə sərf etmişdir. N.A.Rzayev (1927–1981) zülal mübadiləsi, qanın və limfanın bioloji kimyası, gerontologiya və geriatriyanın biokimyəvi aspektləri üzrə bir sıra əsaslı elmi-tədqiqat işlərinin müəllifidir. O, A.S.Həsənovun vəfatından sonra – 1973–1981-ci illərdə ATİ-nin bioloji kimya kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Kafedranın əməkdaşları N.A. Rzayevin rəhbərliyi altında maddələr mübadiləsinin orqanizmin yaşı ilə əlaqədar olan dəyişikliklərin tədqiqi ilə məşğul olmuşlar.

Son onilliklər ərzində ATU-nun bioloji kimya kafedrasına A.M.Əfəndiyev rəhbərlik edir. Bu kafedrada və onunla yanaşı fəaliyyət göstərən "Hüceyrə patologiyasının biokimyası" Problem Elmi-Tədqiqat Laboratoriyasına prostaqlandinlərin metabolizm xüsusiyyətləri, lipidlərin peroksid oksidləşməsi və hüceyrələrin təbii antioksidant sisteminin vəziyyəti, hemoqlobinopatiyalı xəstələrdə biokimyəvi dəyişikliklər və immun sistemin vəziyyəti, ürək əzələsinin hipertrofiyası zamanı kardiomiositlərdə baş verən biokimyəvi dəyişikliklər kimi elmi problemlər üzrə tədqiqat işləri aparılır.

XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda elmi-tədqiqat institutları şəbəkəsinin genişlənməsi bioloji kimya elminin inkişafında da öz əksini tapmışdır. Hazırda respublikamızın müxtəlif elmi-tədqiqat institutlarında, Bakı Dövlət Universitetində, Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında, Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi Akademiyasında, Azərbaycan Pedaqoji Universitetində bioloji kimyanın müxtəlif elmi istiqamətləri üzrə tədqiqat işləri aparılır.

Respublikamızdı bitki biokimyası və fiziologiyası sahəsində təməli elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasında və bu sahədə ixtisaslı kadrlar yetişdirilməsində Azərbaycan Respublikası MEA-nın akademiki S.Ə.Əliyevin əvəzsiz xidməti vardır. Elmi-Tədqiqat Botanika İnstitutunda çalışan akademik S.Ə.Əliyevin bu sahədə apardığı tədqiqat işləri sayəsində respublikamızın təbii şəraitinə uyğunlaşdırılmış yüksək məhsuldarlıqlı buğda və digər kənd təsərrüfatı bitkiləri əldə edilmişdir.

Hazırda Bakı Dövlət Universitetinin bioloji kimya kafedrasında prof. A.Ə.Quliyevin rəhbərliyi altında texniki biokimya problemləri üzrə tədqiqat aparılır – uzun müddət saxlanılan kənd təsərrüfatı məhsullarının mühafizə edilməsinin biokimyəvi prinsipləri öyrənilir.

Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ET Heyvandarlıq İnstitutunun bioloji kimya laboratoriyasında müxtəlif kənd təsərrüfatı heyvanlarında geniş yayılmış xəstəliklərin biokimyəvi əsasları tədqiq edilir. Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi Akademiyasının idman biokimyası kafedrasında funksional biokimya üzrə tədqiqat aparılır.

Azərbaycan Respublikası MEA-nın A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunun nəzdində olan mərkəzi sinir sisteminin biologiyası laboratoriyasında akademiyanın müxbir üzvü, prof. T.M. Ağayevin rəhbərliyi altında beyində maddələr mübadiləsinin xüsusiyyətləri tədqiq edilir. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin müxtəlif elmi-tədqiqat institutlarının müvafiq laboratoriyalarında – M.A.Topçubaşov adına Klinik ET İnstitutunda, Respublika Onkoloji Elmi Mərkəzində, ET Mamalıq və Ginekologiya İnstitutunda və s., həmçinin ATU-nun Elmi-Tədqiqat Mərkəzində klinik biokimya üzrə tədqiqatlar aparılır.

Azərbaycan biokimyaçılarının elmi-tədqiqat işlərinin əlaqələndirilməsində 1959-cu ildə təşkil edilmiş Azərbaycan Biokimyaçılar Cəmiyyətinin böyük rolu olmuşdur. Bu cəmiyyətə 1959–1972-ci illərdə Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü, prof.A.S.Həsənov, 1972–1981-ci illərdə respublikanın əməkdar elmi xadimi, prof. N.A.Rzayev, 1982–1998-ci illərdə Azərbaycan Respublikası MEA-nın müxbir üzvü T.M.Ağayev rəhbərlik etmişdir. 1998-ci ildə Azərbaycan Biokimyaçılar Cəmiyyətinin bazası əsasında Respublika Biokimyaçılar və Molekulyar Bioloqlar Cəmiyyəti təşkil edilmiş və bu cəmiyyətin prezidenti vəzifəsinə, akademik S.Ə. Əliyev seçilmişdir: cəmiyyət 1999-cu ildə Avropa Biokimyaçılar Cəmiyyətləri Federasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişdir. Federasiyanın nəzdində bioloji kimyanın tədrisi komissiyası təşkil edilmişdir. Bu komissiyaya üzv seçilmiş 8 nəfər biokimya mütəxəssisi arasında Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi də vardır (prof. A.M.Əfəndiyev). O, adı çəkilən komissiyada MDB ölkələrinin yeganə təmsilçisidir.

İstinadlar

  1. [S. F. Qarayev, P.Ş. Məmmədova, A.Q. Həbibova Q 21 Biokimyanın əsasları. B.: "Təfəkkür" NPM, 2002, 360 səh.]
  2. http://www.amu.edu.az/yeni/index.php?option=com_content&view=article&id=2107:anat-hist&catid=205:cafedra-biochem&Itemid=267[ölü keçid]

Mənbə

  • A.V.Palladin "Fizioloji kimya" (ruscadan tərcümə). – Bakı, 1931;
  • Ə.S.Həsənov, H.N.Səfərov "Bioloji kimya". – Bakı, 1933;
  • H.N.Səfərov "Biokimya". Bakı, 1958;
  • B.İ. Zbarski, İ.İ.İvanov, S.R.Mardanov "Bioloji kimya" (ruscadan tərcümə). – Bakı, Azərnəşr, 1963;
  • Ə.S.Həsənov, N.A.Rzayev, F.Q.İslamzadə, A.M.Əfəndiyev "Bioloji kimya". – Bakı, "Maarif" nəşriyyatı, 1974, 1989;
  • A.Ə.Quliyev, T.H.Həsənov "Biokimya praktikumu". – Bakı, 1976;
  • T.B. Xəlilov "Heyvan biokimyasının əsasları"- Bakı, "Maarif", 1987;
  • A.M.Əfəndiyev, F.Q.İslamzadə, A.N.Qarayev "Bioloji kimya praktikumu". -Bakı, 1992, 1999;
  • A.M.Əfəndiyev, F.Q.İslamzadə, F.İ. İslamzadə "İnsan biokimyasının əsasları" (4 cilddə). – Bakı, "Şirvannəşr". 2002–2004;
  • A.Quliyev, T.Həsənov, S.Güləhmədov "Bioloji kimya (statika)". – Bakı, 2004;
  • A.M.Əfəndiyev, S.A.Cavadov, Z.A.Behbudova "Bioloji kimyadan laboratoriya işlərinə rəhbərlik" (rusca). – Bakı, 1995;
  • A.M. Əfəndiyev, F.Q.İslamzadə, A.N.Qarayev, A.Ə.Eyyubova "Bioloji kimyadan laboratoriya məşğələləri". – Bakı, "Müəllim" nəşriyyatı. 2004.

Həmçinin bax

  Biologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralamadır. Məqalə məzmununu zənginləşdirərək Vikipediyaya kömək edin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın.
   Kimya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqalənini redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın.

Avqust 12, 2021
biokimya, bioloji, fizioloji, kimya, bioloji, kimya, biokimya, canlı, orqanizmlərdəki, maddələrin, kimyəvi, tərkibini, xassələrini, onların, çevrilmələrini, həm, orqanizmlərin, həyat, fəaliyyətinin, əsasını, təşkil, edən, kimyəvi, prosesləri, maddələr, mübadil. Biokimya bioloji ve ya fizioloji kimya Bioloji kimya biokimya canli orqanizmlerdeki maddelerin kimyevi terkibini ve xasselerini onlarin cevrilmelerini ve hem de orqanizmlerin heyat fealiyyetinin esasini teskil eden kimyevi prosesleri ve maddeler mubadilesini oyrenen elmdir 1 BiokimyaElm sahesi oyrenirTebiet elmleri TebietiBiologiya Canli tebietiUmumi biologiya Canli sistemlerin umumi xususiyyetleriniBiokimya Canli sistemlerin kimyevi xususiyyetleriniYarimbolme oyrenirBiokimyani adeten statik dinamik ve funksional biokimyaya bolurler Mundericat 1 Statik dinamik ve funksional biokimya 2 Biokimyanin bolmeleri 3 Biokimyevi biliklerin tarixi 4 Azerbaycanda bioloji kimyanin inkisaf tarixi 5 Istinadlar 6 Menbe 7 Hemcinin baxStatik dinamik ve funksional biokimya RedakteStatik biokimyanin qarsisinda qoyulan mesele canli orqanizmlerdeki maddelerin kimyevi terkibini ve xasselerini oyrenmekdir Dinamik biokimyanin qarsisinda duran mesele heyat fealiyyeti prosesindeki maddeler mubadilesinin ve bununla elaqedar orqanizmde yaranan mehsullarin kimyevi terkibinin oyrenilmesidir Biokimya orqanizmin toxumalarinin terkib hisseleri olan muxtelif uzvi maddelerin sintezini temin eden kimyevi reaksiyalardan assimilya siya ve hem de potensial enerjileri orqanizm terefinden istifade olunan ve uzvi maddelerin parcalanmasina getirib cixaran reaksiyalardan dissimilyasiya ibaret olan maddeler mubadilesi proseslerini oyrenir Assimilyasiya ve dissimilyasiya prosesleri bir birile qarsiliqli elaqelidir Bu prosesler birlikde orqanizm ve etraf muhit arasinda maddeler mubadilesini teskil edir ki bu da heyat fealiyyetinin en xarakterik xususiyyetidir Funksional biokimyanin meqsedi butovlukde orqan ve orqanizmlerin funksiyalarinin askar olunmasinin esasini teskil eden maddelerin cevrilmelerinin kimyevi qanunauygunluqlarini oyrenmekdir Qeyd etmek lazimdir ki bu bolunmeler sertidir Statik dinamik ve funksional biokimyalar bir birile six elaqelidirler Musahide obyektinden asili olaraq insanlarin ve heyvanlarin biokimyalarini bitkilerin biokimyasini mikroorqanizmlerin biokimyasini bir birinden ferqlendirirler Biinlar bir biri ile six bagli olsalar da her birinin spesifik xususiyyetleri vardir Biokimyanin bolmeleri RedakteTedqiqatlarin istiqametine gore biokimya bolmelere ayrilir Texniki biokimya bioloji menseli xammal ve materiallarin emali ile mesgul olan senaye sahelerinin corek bisirme pendir hazirlama serabciliq biokimyevi esaslarini isleyib hazirlayir Tibbi biokimya insan orqanizminde geden normal ve patoloji biokimyevi prosesleri oyrenir Tekamul biokimyasi muxtelif canli orqanizmlerin terkibi madde ve enerji cevrilmelerinin yollarini tekamul noqteyi nezerinden muqayiseli suretde oyrenir Kvant biokimyasi canli orqanizmlerin muxtelif maddelerinin xasselerini funksiyalarini ve cevrilme yollarini onlarin kvant mexaniki hesablamalar yolu ile alinmis elektron xarakteristikalari ile elaqeli suretde tedqiq edir Enzimologiya bioloji katalizatorlar olan sistemlerin fermentlerin qurulusu xasseleri ve tesir mexanizmini oyrenir Butun diger elmlere nisbeten o fiziologiya ile six baglidir Funksional biokimya fiziologiya ile biokimya elmlerini bir birine yaxinlasdirir Biokimyanin esas meselelerinden biri bu ve ya diger orqanin funksiyasi ile bilavasite bagli olan kimyevi proseslerin xususiyyetlerini askar etmekdir Biokimyevi proseslerin gedisine orqanizmin fizioloji funksiyalarinin birinci novbede sinir sisteminin veziyyeti helledici tesir gosterir Her hansi bir fizioloji prosesin tebietini duzgun mueyyen etmek ucun bas veren biokimyevi reaksiyalari bilmek lazimdir Teeccublu deyildir ki XIX esrin ikinci yarisina qeder biokimya musteqil elm deyil fiziologiyanin bir hissesi idi Tedricen bioloji biliklerin artmasi ile elaqedar olaraq biokimya fiziologiyanin aparici bolmelerinden birine sonralar ise musteqil elm sahesine cevrildi Canli orqanizmlerin kimyevi terkiblerinin oyrenilmesi toxumalardan ferdi maddelerin ayrilmasi onlarin terkiblerinin ve quruluslarinin mueyyen edilmesi bu maddelerin sintez edilmesinin mumkunluyu biokimya elmini uzvi kimya elmi ile yaxinlasdirir Bununla yanasi biokimya uzvi birlesmelerin canli orqanizmin maddeler mubadilesinin umumi sisteminde cevrilmelerinin oyrenilmesini onlarin heyat fealiyyetindeki rolunun mueyyen olunmasini oyrenir Biokimyanin fiziki kimya ile elaqeleri ilden ile artir Heyati proseslerin gedisati ucun biokimyevi reaksiyalarin sureti onlarin temperaturdan muhitin aktiv reaksiyasindan ve osmatik hadiselerden asililigi boyiik ehemiyyet kesb edir Biitun bu meseleler eyni zamanda hem biokimya hem de fiziki kimyanin bilik sahesine aiddir Son zamanlar biokimyevi todqiqatlar zamani fiziki kimyevi ve fiziki metodlardan olan xromatoqrafiyadan elektroforezden rentgen struktur analizinden spektroskopiyadan elektron paramaqnit rezonansindan EPR nuve maqnit rezonansindan NMR nisanlanmis atomlar metodundan ve s genis istifade edilir Belelikle fiziki kimyevi biologiya adh yeni elmi istiqamet formalasmisdir Riyaziyyatin da biokimya elminin inkisafinda xidmetleri boyukdur Bele ki son zamanlar biokimyada riyazi modellerin totbiqi Muasir biokimyevi tedqiqatlarda EHM den istifade olunmasi riyaziyyat elminin biokimyaya genis tetbiqini tesdiq eden amillerdir Biokimyevi biliklerin tarixi RedakteBiokimyevi biliklerin tarixi ve biokimyanin bir elm kimi inkisafini dord dovre bolmek olar 1 ci dovr qedim dovrlerden Intibah dovrune qeder XV esr Bu dovrde insanlar biokimyevi proseslerin nezeri esaslarini bilmeden tecrubede onlardan istifade edirdiler corek bisirme sud mehsullarinin hazirlanmasi serabciliq ve s Xesteliklerin mualicesi ucun muxtelif otlardan istifade etmekle bitkilerin mualicevi ehemiyyeti oyrenilirdi 2 ci dovr Intibah dovrunden XIX esrin ortalarina qederki dovru ehate edir Bu dovr biokimyevi biliklerin coxalmasi ile xarakterize olunur Bu dovrde biokimya fiziologiya elminin bir bolmesi kimi fealiyyet gosterirdi Orta esrlerde elkimyacilar tedricen nisbeten murekkeb tebii uzvi birlesmelerin terkibleri haqda melumatlar toplamaga basladilar XVI XVII esrlerde elkimyacilarin elde etdiyi bilikler yatrokimyagerlerin iatros yunanca hekim tebib eserlerinde oz ekslerini tapdi Bu istiqametin terefdarlarinin fikrince insanin heyat fealiyyetini onun xestelenmesinin sebeblerini yalniz kimyevi noqteyi nezerden izah etmek olar ve bunlarin mualicesi de yalniz kimyevi maddelerin tetbiqi ile aparilmalidir Ilk anlarda sintez usullarinin islenib hazirlanmasi zamani ve esasen karbon terkibli birlesmeleri sintez ederken alimler cetinliklerle rastlasirdilar Qarsiya cixan cetinliklerin sebeblerini alimler birlesmelerin canli orqanizmlerde xususi yollarla heyati quvvelerin komeyile emele gelmesi ile izah edirdiler Uzvi biiiesmelerin sintezi haqda bu cur vitalistik nezeriyye o zamanki elmde mohkem kok salmisdi 1828 ci ilde Berseliusun telebesi Voler qeyri uzvi birlesmeden insanlarin memelilerin amfibiyalarin ve baliqlarin sidikle xaric etdikleri sidik covherini almaqla bu nezeriyyeni alt ust etdi M V Lomonosov Madde kutlesinin saxlanmasi qanununun kesfi ile tebietsunasliqda yeni istiqametin tebiet hadiselerinin ve tebietin anlasilmasinin bunovresini qoydu Bu qanun kimya biologiya ve diger elmler ucun yeni dovrun madde miqdarinin deqiq olculmesi dovrunun baslangici oldu M V Lomonosovun kesf etdiyi madde kutlesinin saxlanmasi qanununa esaslanaraq ve o vaxta qeder elde olunmus nailiyyetlerden istifade ederek XVIII esrin sonunda fransiz alimi Lavtiazye teneffus prosesini kemiyyetce tedqiq etmekle onun mahiyyetini ve bu prosesde oksigenin rolunu izah etdi 1861 ci ildo boyuk rus alimi A M Butlerov uzvi birlesmelerin qurulus nezeriyyesini kesf etmekle uzvi kimyanin ve bioloji kimyanin inkisafina boyuk tekan verdi Butlerov ilk defe olaraq laboratoriyaseraitinde sekeri sintez ederek bioloji kimya elmine daha bir layiqli tohfesini verdi XIX esrin 50 ci illerinde meshur fransiz fizioloqu K Berner qaraciyerden qlikogeni ayiraraq onun qanda qlukozaya cevrilmesini subut etdi 1868 ci ilde F Miser alman fizioloqu ve biokimyacisi Qoppe Zeyler DNT ni kesf etdiler Lakin bu kesf oz layiqli qiymetini yalniz 100 ilden sonra ala bildi Biokimya elminin 3 cu dovru XIX esrin ikinci yarisina tesaduf edir ki bu dovrde biokimya musteqil bir elm kimi fiziologiyadan ayrilir ve bu da biokimyevi tedqiqatlarin sayi ve derinliyinin artmasi ile elaqedardir Insanin gundelik telebatinda istifade olunan evveller canli orqanizmlerden alinan bir cox maddeler bu dovrde artiq tekce laboratoriyalarda yox senaye usulu ile de istehsal olunmaga basladi Meshur biokimyaci alim A Y Danilevskinin tedqiqatlari bu dovre aid edile biler Zulallarin qurulusunu tedqiq ederek o bir sira nezeriyyelerin esasini qoymusdur ki bunlar da sonradan zulallarin qurulusunun polipeptid nezeriyyesinin esasini teskil etmisdir O zulal tipli maddelerin fermentativ sintezini heyata kecirmisdir Fermentlerin adsorbsiya ve desorbsiya yolu ile parcalanmasi ve temizlenmesinin orijinal metodunu kesf etmisdir XIX esrin sonunda ve XX esrin evvellerinde alman uzvi kimyacisi ve biokimyacisi E Fiser biokimya elminin inkisafina boyuk tekan vermisdir O esasi A Y Danilevski terefinden qoyulmus zulallarin polipeptid nezeriyyesini inkisaf etdirmisdir Fiser zulallara daxil olan demek olar ki butun amintursularin qurulusunu vererek onlarin xasselerini tedqiq etmisdir XX esrin 40 ci ve 50 ci illerinde biokimyevi tedqiqatlarda fiziki fiziki kimyevi ve riyazi metodlardan genis istifade olunmus heyati prosesler zulallarin sintezi molekul seviyyesinde oyrenilmisdir D Uotson ve F Krik DNT nin qiirulusunun ikiqat spirali haqqinda meqaleleri ile yeni elmi istiqametin molekulyar biokimyanin esasini qoydular ki bu da biokimyanin inkisafinin 4 cu dovru adlana biler Muasir zamanda biokimya elmi qarsisinda insan cemiyyeti ucun cox vacib olan muhum problemlerin esrin belasi olan xerceng xesteliyinin bas vermesi sebeblerinin oyrenilmesi onun qarsisinin alinmasi ve mualicesi ucun effektiv yollarin tapilmasi urek damar xesteliklerinin profilaktikasi ve mualicesi insan omrunun uzadilmasi ve s kimi meselelerin helli durur Fundamental biokimyevi tedqiqatlar bu problemlerin hellinin esasini teskil edir Azerbaycanda bioloji kimyanin inkisaf tarixi RedakteCanli orqanizmlerin terkibine daxil olan maddelerin kimyevi tebietini onlarin toxumadaxili cevrilmelerini ve hemin cevrilmelerin orqan ve toxumalarin fealiyyeti ile elaqesini oyrenen bioloji elm sahesi olan biokimya bioloji kimya elminin bezi istiqametleri insanlari qedim zamanlardan maraqlandirmisdir Lakin bu elm sahesi yalniz XVIII XIX esrlerden etibaren ibtidai sekilde inkisaf etmeye baslamis XX esrde ise suretli inkisaf merhelesine qedem qoymusdur XIX esrin ortalarinda biologiya ve tebabet sahesinde aparilan tedqiqatlarin genis vuset almasi sayesinde bitki ve heyvan orqanizmlerinin kimyevi terkibine orqan ve toxumalarda bas veren proseslere dair genis melumatlar elde edilmisdi ve artiq hemin melumatlarin sistemlesdirilmesine boyuk ehtiyac yaranmisdi 1842 ci ilde bioloji fizioloji kimya problemlerini ozunde eks etdiren ilk dersliyin J E Simon Handbuch der angewandten medizinishen Chemie cap edilmesi yeni bir elm sahesinin esasinin qoyulmasi baximindan elametdar olmaqla beraber bioloji fizioloji kimya termininin meydana cixmasina da baslangic vermisdir XIX esrin II yarisinda muxtelif xarici olkelerde bioloji kimya problemlerini ozunde eks etdiren dovri jurnallarin nesrine baslanilmis ve bir sira universitetlerde bu elmin tedrisi ile mesgul olan bioloji tibbi kimya kafedralarinin esasi qoyulmusdur Azerbaycanda bioloji kimya elminin inkisafi ali tehsil sisteminin tarixi ile baglidir Olkemizin ilk tehsil muessisesi olan ve 1919 cu ilde tesis edilen Baki Dovlet Universitetinin fealiyyetinin ilk illeri erzinde burada bioloji kimya fenninin tedrisi ile diger kafedralarin muellimleri mesgul olurdu ve bu dovre qeder Azerbaycanda biokimyevi tedqiqat aparilmirdi 1921 ci ilde evveller Zaqafqaziya Universitetinin Tbilisi tibbi kimya ve farmakologiya kafedrasina rehberlik etmis rus alimi M D Malenyuk 1868 1932 Bakiya kocerek burada BDU nun 2 kafedrasina umumi gigiyena ve fizioloji kimya kafedralarina rehberlik etmeye basladi Lakin biokimya elmine qelben bagli olan V D Malenyuk 1926 ci ilde umumi gigiyena kafedrasinin rehberliyinden oz arzusu ile imtina ederek omrunun sonuna qeder emek fealiyyetini bioloji kimya kafedrasinda davam etdirmisdir Bu iller erzinde bioloji kimya kafedrasi tibb fakultesinin nezdinde olduguna gore burada aparilan tedqiqat isleri de tibbi biokimya problemlerini ehate edirdi 1930 cu ilde Baki Dovlet Universiteti tibb fakultesinin bazasi esasinda Azerbaycan Tibb Institutu teskil edildikden sonra bioloji kimya kafedrasi bu institutun nezdinde fealiyyet gostermisdir 1932 1937 ci iller erzinde ATI nin indiki Azerbaycan Tibb Universitetinin biokimya kafedrasina H I Seferov rehberlik etmisdir O kafedranin emekdaslari ile birlikde insan ve heyvan biokimyasi xususen mineral maddeler mubadilesi sahesinde tedqiqat aparmisdir Sonralar H I Seferov Azerbaycan Kend Teserrufati Institutunda indiki Gence Dovlet Kend Teserrufati Akademiyasi bioloji kimya kafedrasi teskil etmis ve omrunun axirina qeder 1964 hemin institutda elmi pedaqoji fealiyyetle mesgul olmusdur 1937 ci ilde ATI nin bioloji kimya kafedrasinin rehberliyi A S Hesenova 1900 1972 hevale edilmisdir Respublikada insan biokimyasinin ve tibbi biokimyanin sonraki inkisafi mehz A S Hesenovun adi ile bagli olmusdur 1937 1972 ci illerde kafedraya rehberlik eden A S Hesenov buradaki fedakar emeyine gore emekdar hekim 1942 emekdar elmi xadimi 1943 kimi fexri adlara layiq gorulmus 1962 ci ilde Azerbaycan SSR EA nin muxbir uzvu secilmisdir Onun oz emekdaslari ile birlikde apardigi elmi tedqiqat islerinin esasini vitaminlerin maddeler mubadilesindeki rolunun oyrenilmesi respublikanin kurort amillerinin o cumleden Istisu mineral suyunun ve Naftalan neftinin mualicevi tesirinin tedqiqi A vitamininin provitamini olan karotinin teklikde ve Naftalan nefti ile kompleks sekilde tetbiqi zamani bir sira patoloji proseslerin sagalma mexanizmlerinin arasdirilmasi teskil etmisdir A S Hesenovun elmi mektebinin yetirmeleri olan A Z Babayev Y Babayev H M Eliyev N A Rzayev S B Tagizade A M Efendiyev F Q Islamzade ve diger alimler sonralar oz elmi mekteblerini yaratmis oz ugurlu elmi fealiyyetleri ile Azerbaycan elmine seref getirmisler Bunlardan A Z Babayev toksikoloji kimya problemleri uzre tedqiqat aparmis ve 1972 1986 ci illerde ATU nun eyniadli kafedrasina rehberlik etmisdir Y Babayev Azerbaycan Elmi Tedqiqat Baytarliq Institutunda bir sira antropozoonoz infeksion xestelikler zamani insan ve heyvan orqanizmlerinde torenen biokimyevi deyisiklikleri tedqiq etmisdir H M Eliyev eczaciliq kimyasi problemleri uzre tedqiqat aparmisdir ve hal hazirda ATU nun eyniadli kafedrasina rehberlik edir S B Tagizade 1929 1998 elmi fealiyyetini onkoloji xestelerde karbohidrat mubadilesinin tedqiqine serf etmisdir N A Rzayev 1927 1981 zulal mubadilesi qanin ve limfanin bioloji kimyasi gerontologiya ve geriatriyanin biokimyevi aspektleri uzre bir sira esasli elmi tedqiqat islerinin muellifidir O A S Hesenovun vefatindan sonra 1973 1981 ci illerde ATI nin bioloji kimya kafedrasina rehberlik etmisdir Kafedranin emekdaslari N A Rzayevin rehberliyi altinda maddeler mubadilesinin orqanizmin yasi ile elaqedar olan deyisikliklerin tedqiqi ile mesgul olmuslar Son onillikler erzinde ATU nun bioloji kimya kafedrasina A M Efendiyev rehberlik edir Bu kafedrada ve onunla yanasi fealiyyet gosteren Huceyre patologiyasinin biokimyasi Problem Elmi Tedqiqat Laboratoriyasina prostaqlandinlerin metabolizm xususiyyetleri lipidlerin peroksid oksidlesmesi ve huceyrelerin tebii antioksidant sisteminin veziyyeti hemoqlobinopatiyali xestelerde biokimyevi deyisiklikler ve immun sistemin veziyyeti urek ezelesinin hipertrofiyasi zamani kardiomiositlerde bas veren biokimyevi deyisiklikler kimi elmi problemler uzre tedqiqat isleri aparilir XX esrin ikinci yarisinda Azerbaycanda elmi tedqiqat institutlari sebekesinin genislenmesi bioloji kimya elminin inkisafinda da oz eksini tapmisdir Hazirda respublikamizin muxtelif elmi tedqiqat institutlarinda Baki Dovlet Universitetinde Azerbaycan Kend Teserrufati Akademiyasinda Azerbaycan Beden Terbiyesi Akademiyasinda Azerbaycan Pedaqoji Universitetinde bioloji kimyanin muxtelif elmi istiqametleri uzre tedqiqat isleri aparilir Respublikamizdi bitki biokimyasi ve fiziologiyasi sahesinde temeli elmi tedqiqat islerinin aparilmasinda ve bu sahede ixtisasli kadrlar yetisdirilmesinde Azerbaycan Respublikasi MEA nin akademiki S E Eliyevin evezsiz xidmeti vardir Elmi Tedqiqat Botanika Institutunda calisan akademik S E Eliyevin bu sahede apardigi tedqiqat isleri sayesinde respublikamizin tebii seraitine uygunlasdirilmis yuksek mehsuldarliqli bugda ve diger kend teserrufati bitkileri elde edilmisdir Hazirda Baki Dovlet Universitetinin bioloji kimya kafedrasinda prof A E Quliyevin rehberliyi altinda texniki biokimya problemleri uzre tedqiqat aparilir uzun muddet saxlanilan kend teserrufati mehsullarinin muhafize edilmesinin biokimyevi prinsipleri oyrenilir Azerbaycan Respublikasi Kend Teserrufati Nazirliyi ET Heyvandarliq Institutunun bioloji kimya laboratoriyasinda muxtelif kend teserrufati heyvanlarinda genis yayilmis xesteliklerin biokimyevi esaslari tedqiq edilir Azerbaycan Beden Terbiyesi Akademiyasinin idman biokimyasi kafedrasinda funksional biokimya uzre tedqiqat aparilir Azerbaycan Respublikasi MEA nin A I Qarayev adina Fiziologiya Institutunun nezdinde olan merkezi sinir sisteminin biologiyasi laboratoriyasinda akademiyanin muxbir uzvu prof T M Agayevin rehberliyi altinda beyinde maddeler mubadilesinin xususiyyetleri tedqiq edilir Azerbaycan Respublikasi Sehiyye Nazirliyinin muxtelif elmi tedqiqat institutlarinin muvafiq laboratoriyalarinda M A Topcubasov adina Klinik ET Institutunda Respublika Onkoloji Elmi Merkezinde ET Mamaliq ve Ginekologiya Institutunda ve s hemcinin ATU nun Elmi Tedqiqat Merkezinde klinik biokimya uzre tedqiqatlar aparilir Azerbaycan biokimyacilarinin elmi tedqiqat islerinin elaqelendirilmesinde 1959 cu ilde teskil edilmis Azerbaycan Biokimyacilar Cemiyyetinin boyuk rolu olmusdur Bu cemiyyete 1959 1972 ci illerde Azerbaycan SSR EA nin muxbir uzvu prof A S Hesenov 1972 1981 ci illerde respublikanin emekdar elmi xadimi prof N A Rzayev 1982 1998 ci illerde Azerbaycan Respublikasi MEA nin muxbir uzvu T M Agayev rehberlik etmisdir 1998 ci ilde Azerbaycan Biokimyacilar Cemiyyetinin bazasi esasinda Respublika Biokimyacilar ve Molekulyar Bioloqlar Cemiyyeti teskil edilmis ve bu cemiyyetin prezidenti vezifesine akademik S E Eliyev secilmisdir cemiyyet 1999 cu ilde Avropa Biokimyacilar Cemiyyetleri Federasiyasinin uzvluyune qebul edilmisdir Federasiyanin nezdinde bioloji kimyanin tedrisi komissiyasi teskil edilmisdir Bu komissiyaya uzv secilmis 8 nefer biokimya mutexessisi arasinda Azerbaycan Respublikasinin numayendesi de vardir prof A M Efendiyev O adi cekilen komissiyada MDB olkelerinin yegane temsilcisidir 2 Istinadlar Redakte S F Qarayev P S Memmedova A Q Hebibova Q 21 Biokimyanin esaslari B Tefekkur NPM 2002 360 seh http www amu edu az yeni index php option com content amp view article amp id 2107 anat hist amp catid 205 cafedra biochem amp Itemid 267 olu kecid Menbe RedakteA V Palladin Fizioloji kimya ruscadan tercume Baki 1931 E S Hesenov H N Seferov Bioloji kimya Baki 1933 H N Seferov Biokimya Baki 1958 B I Zbarski I I Ivanov S R Mardanov Bioloji kimya ruscadan tercume Baki Azernesr 1963 E S Hesenov N A Rzayev F Q Islamzade A M Efendiyev Bioloji kimya Baki Maarif nesriyyati 1974 1989 A E Quliyev T H Hesenov Biokimya praktikumu Baki 1976 T B Xelilov Heyvan biokimyasinin esaslari Baki Maarif 1987 A M Efendiyev F Q Islamzade A N Qarayev Bioloji kimya praktikumu Baki 1992 1999 A M Efendiyev F Q Islamzade F I Islamzade Insan biokimyasinin esaslari 4 cildde Baki Sirvannesr 2002 2004 A Quliyev T Hesenov S Gulehmedov Bioloji kimya statika Baki 2004 A M Efendiyev S A Cavadov Z A Behbudova Bioloji kimyadan laboratoriya islerine rehberlik rusca Baki 1995 A M Efendiyev F Q Islamzade A N Qarayev A E Eyyubova Bioloji kimyadan laboratoriya mesgeleleri Baki Muellim nesriyyati 2004 Hemcinin bax RedakteTebiet elmleri Biologiya ile elaqedar olan bu meqale qaralamadir Meqale mezmununu zenginlesdirerek Vikipediyaya komek edin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Kimya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqalenini redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Menbe https az wikipedia org w index php title Biokimya amp oldid 5966122, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.