Fonetika (yun.φωνή, phōnē, "səs") — dilçilik elminin danışıq səsləri barədə bəhs edən bölməsidir. Danışarkən tələffüz olunan səslər danışıq səsləri adlanır. Bu səslər danışıq üzvlərinin köməyi ilə yaranır.Danışıq üzvləri bunlardır: ağciyərlər, nəfəs borusu, qırtlaq, səs telləri, ağız boşluğu, dil, dişlər, dodaqlar və burun boşluğu. Dodaqlar, dil və səs telləri danışıq səslərinin yaranmasında daha fəal iştirak edir. Danışıq səsləri tələffüz olunur və eşidilir. Yazıda onlar hərflərlə işarə olunur. Hərfləri isə görür və yazırıq. Səsləri hərflərdən fərqləndirmək üçün dərslik kitablarında onlar böyük mötərizə içərisində verilir. Məsələn: [a]
Danışıq səsləri fərqli xüsusiyyətlərinə görə iki növə bölünür: sait səslər, samit səslər
Saitlər ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiz tələffüz olunur. Buna görə də onlar aydın şəkildə və avazla səslənir. Saitlərin daha bir xüsusiyyəti heca əmələ gətirməsidir.
Samitlərin tələffüzündə isə ağız boşluğunda müxtəlif maneələr olur. Saitlərin bölgüsü Dilimizdə 9 sait səs var: [a], [e], [ə], [i], [ı], [o], [ö], [u], [ü]. Yaranma vəziyyətinə görə saitlərin aşağıdakı üç bölgüsü var.
Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfüqü vəziyyətinə) görə:
Qalın saitlər: [a], [ı], [o], [u]
İncə saitlər: [e], [i], [ə], [ö], [ü]
Dilin üst damağa doğru yuxarı qalxması və nisbətən aşağı enməsi vəziyyətinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə:
Qapalı saitlər: [ı], [i], [u], [ü]
Açıq saitlər: [a], [e], [ə], [o], [ö]
Qapalı saitlərin tələffüzündə alt çənə yuxarıya doğru qalxır və ağız boşluğu daralır. (Buna görə də onlara dar saitlər də deyilir). Bu saitləri asan yadda saxlamaq üçün dilimizdəki dörd cür yazılan şəkilçiləri (-çi, -çi, -çu, çü,-lıq,-lik,-luq, -lük və s) yadda saxlamaq lazımdır. belə şəkilçilərin tərkibində qapalı saitlər iştirak edir. Açıq saitlərin tələffüzündə isə alt çənə aşağı düşür və ağız boşluğu genəlir. (Buna görə də onlara gen saitlər də deyilir).
Dodaqların vəziyyətinə görə:
Dodaqlanan saitlər [o], [ö], [u], [ü]
Dodaqlanmayan saitlər: [a], [e], [ə], [ı], [i].
Dodaqlanan saitlərin tələffüzündə dodaqlar bir qədər irəliyə gəlir və dairəvi şəkil alır. Dodaqlanmayan saitlərin tələffüzündə isə bu hal baş vermir.
Ahəng qanunu
Ahəng qanunu dilimizin əsas fonetik qanunudur. Sözdə qalın və ya incə saitlərin ahənginə, bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. Ahəng qanununa görə söz qalın saitli heca ilə başlayırsa, sonrakı hecalar da qalın saitli olur. Məsələn: ya-zı-çı-lar. Eyni hal incə saitlə başlanan söz-lərə də aiddir. Məsələn: ə-kin-çi-lə-ri-miz. Əsl Azərbaycan sözləri ahəng qanununa tabe olur. (Işıq, ilan, ilğım, inam, iraq, ilxı, ildırım, ilıq, işartı, elat və s. kimi bir neçə söz istisnadır). Bir çox alınma sözlərdə isə ahəng qanunu pozulur. Məsələn: alim, vəfa, şüa, büro və s. Ahəng qanunu kök və şəkilçi arasında daha möhkəm və sabit (dəyişməz) olur. Belə ki, hər hansı bir sözə öz dilimizə məxsus şəkilçi artırsaq, o, hökmən sözün son hecasının ahənginə uyuşmalıdır. Məsələn: ki-tab+da, təy-ya-rə+çi+lər və s. Deməli, ahəng qanunu köklə şəkilçi arasında daha möhkəm və dəyişməz olur. Köklə şəkilçi sözün morfoloji quruluşunu müəyyən edir. Ahəng qanunu isə köklə şəkilçi arasında nizamlayıcı amil rolunu oynayır. Deməli, ahəng qanunuu fonetik hadisə olmaqla yanaşı, həm də morfoloji hadisədir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə, ahəng qanunu dilçilikdə morfonoloji (morfoloagiya və fonetikanı birləşdirən) hadisə sayılır. Morfonologiya iki sözdən ibarətdir: morfologiya, fonetika. Ahəng qanununun tələbinə görə öz dilimizə məxsus şəkilçilər ya iki, ya da dörd variantlıdır. Qeyd: Əsl Azərbaycan sözlərindən ibarət olan bəzi mürəkkəb sözlərdə də ahəng qanunu pozulur. Məsələn: dəvəquşu, quşüzümü, günəbaxan, Günay, Aybəniz və s.
Əlifba
Əlifba hərflərin müəyyən sıra ilə düzülüşünə deyilir. Əlifba sözü ərəb əlifbasında ilk iki hərfin adını bildirən (əlif, bə), yunan dilində isə alfa və beta hərflərinin birləşməsindən ibarət olan alfabet şəklində işlənir. Ilk əlifbanı finikiya tacirləri tərtib etmişlər. Dünyada ən çox işlənən əlifbalar ərəb, kiril və latın əlifbalarıdır. Hərflərin çap və əl yazısı şəkli, böyük və kiçiyi olur. Danışıq səsləri daha ilkin və qədim olan şifahi dilin, hərflər isə nisbətən sonralar yaranan yazılı dilin göstəriciləridir. Hərflər danışıq səslərinin yazıdakı şərti işarələridir. Azərbaycan əlifbasında 32 hərf var. Bu hərflərdən ikisi ilə – ı və ğ hərfləri ilə söz başlanmır. Hərfləri onların əlifbadakı adları ilə göstərmək lazımdır.
İstinadlar
Azərbaycan dili
Xarici keçidlər
AZƏRBAYCAN DİLİ — Fonetika, Orfoepiya, Orfoqrafiya (I Hissə) Azərbaycan dili — Fonetika, Orfoepiya, Orfoqrafiya (II Hissə)
fonetika, φωνή, phōnē, səs, dilçilik, elminin, danışıq, səsləri, barədə, bəhs, edən, bölməsidir, danışarkən, tələffüz, olunan, səslər, danışıq, səsləri, adlanır, səslər, danışıq, üzvlərinin, köməyi, ilə, yaranır, danışıq, üzvləri, bunlardır, ağciyərlər, nəfəs,. Fonetika yun fwnh phōne ses dilcilik elminin danisiq sesleri barede behs eden bolmesidir Danisarken teleffuz olunan sesler danisiq sesleri adlanir Bu sesler danisiq uzvlerinin komeyi ile yaranir Danisiq uzvleri bunlardir agciyerler nefes borusu qirtlaq ses telleri agiz boslugu dil disler dodaqlar ve burun boslugu Dodaqlar dil ve ses telleri danisiq seslerinin yaranmasinda daha feal istirak edir Danisiq sesleri teleffuz olunur ve esidilir Yazida onlar herflerle isare olunur Herfleri ise gorur ve yaziriq Sesleri herflerden ferqlendirmek ucun derslik kitablarinda onlar boyuk moterize icerisinde verilir Meselen a Danisiq sesleri ferqli xususiyyetlerine gore iki nove bolunur sait sesler samit seslerSaitler agiz boslugunda serbest ve maneesiz teleffuz olunur Buna gore de onlar aydin sekilde ve avazla seslenir Saitlerin daha bir xususiyyeti heca emele getirmesidir Samitlerin teleffuzunde ise agiz boslugunda muxtelif maneeler olur Saitlerin bolgusu Dilimizde 9 sait ses var a e e i i o o u u Yaranma veziyyetine gore saitlerin asagidaki uc bolgusu var Dilin arxa ve on hissesinde deyilmesine dilin ufuqu veziyyetine gore Qalin saitler a i o u Ince saitler e i e o u Dilin ust damaga dogru yuxari qalxmasi ve nisbeten asagi enmesi veziyyetine dilin saquli veziyyetine gore Qapali saitler i i u u Aciq saitler a e e o o Qapali saitlerin teleffuzunde alt cene yuxariya dogru qalxir ve agiz boslugu daralir Buna gore de onlara dar saitler de deyilir Bu saitleri asan yadda saxlamaq ucun dilimizdeki dord cur yazilan sekilcileri ci ci cu cu liq lik luq luk ve s yadda saxlamaq lazimdir bele sekilcilerin terkibinde qapali saitler istirak edir Aciq saitlerin teleffuzunde ise alt cene asagi dusur ve agiz boslugu genelir Buna gore de onlara gen saitler de deyilir Dodaqlarin veziyyetine gore Dodaqlanan saitler o o u u Dodaqlanmayan saitler a e e i i Dodaqlanan saitlerin teleffuzunde dodaqlar bir qeder ireliye gelir ve dairevi sekil alir Dodaqlanmayan saitlerin teleffuzunde ise bu hal bas vermir 1 Mundericat 1 Aheng qanunu 2 Elifba 3 Istinadlar 4 Xarici kecidler 5 Hemcinin baxAheng qanunu RedakteAheng qanunu dilimizin esas fonetik qanunudur Sozde qalin ve ya ince saitlerin ahengine bir birini izlemesine aheng qanunu deyilir Aheng qanununa gore soz qalin saitli heca ile baslayirsa sonraki hecalar da qalin saitli olur Meselen ya zi ci lar Eyni hal ince saitle baslanan soz lere de aiddir Meselen e kin ci le ri miz Esl Azerbaycan sozleri aheng qanununa tabe olur Isiq ilan ilgim inam iraq ilxi ildirim iliq isarti elat ve s kimi bir nece soz istisnadir Bir cox alinma sozlerde ise aheng qanunu pozulur Meselen alim vefa sua buro ve s Aheng qanunu kok ve sekilci arasinda daha mohkem ve sabit deyismez olur Bele ki her hansi bir soze oz dilimize mexsus sekilci artirsaq o hokmen sozun son hecasinin ahengine uyusmalidir Meselen ki tab da tey ya re ci ler ve s Demeli aheng qanunu kokle sekilci arasinda daha mohkem ve deyismez olur Kokle sekilci sozun morfoloji qurulusunu mueyyen edir Aheng qanunu ise kokle sekilci arasinda nizamlayici amil rolunu oynayir Demeli aheng qanunuu fonetik hadise olmaqla yanasi hem de morfoloji hadisedir Mehz bu xususiyyetine gore aheng qanunu dilcilikde morfonoloji morfoloagiya ve fonetikani birlesdiren hadise sayilir Morfonologiya iki sozden ibaretdir morfologiya fonetika Aheng qanununun telebine gore oz dilimize mexsus sekilciler ya iki ya da dord variantlidir Qeyd Esl Azerbaycan sozlerinden ibaret olan bezi murekkeb sozlerde de aheng qanunu pozulur Meselen devequsu qusuzumu gunebaxan Gunay Aybeniz ve s Elifba RedakteElifba herflerin mueyyen sira ile duzulusune deyilir Elifba sozu ereb elifbasinda ilk iki herfin adini bildiren elif be yunan dilinde ise alfa ve beta herflerinin birlesmesinden ibaret olan alfabet seklinde islenir Ilk elifbani finikiya tacirleri tertib etmisler Dunyada en cox islenen elifbalar ereb kiril ve latin elifbalaridir Herflerin cap ve el yazisi sekli boyuk ve kiciyi olur Danisiq sesleri daha ilkin ve qedim olan sifahi dilin herfler ise nisbeten sonralar yaranan yazili dilin gostericileridir Herfler danisiq seslerinin yazidaki serti isareleridir Azerbaycan elifbasinda 32 herf var Bu herflerden ikisi ile i ve g herfleri ile soz baslanmir Herfleri onlarin elifbadaki adlari ile gostermek lazimdir Istinadlar Redakte Azerbaycan diliXarici kecidler RedakteAZERBAYCAN DILI Fonetika Orfoepiya Orfoqrafiya I Hisse Azerbaycan dili Fonetika Orfoepiya Orfoqrafiya II Hisse Hemcinin bax RedakteDilcilikMenbe https az wikipedia org w index php title Fonetika amp oldid 5969573, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
