Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sitologiya və ya hüceyrə biologiyası (yun. sitos — hüceyrə, loqos - elm) — hüceyrələrin fiziologiyasını, quruluşunu, tərkibindəki orqanoidləri, ətraf mühitlə əlaqəsini, həyat dövrünü, bölünməsi və ölümünü öyrənən elmdir. Bu proses həm molekulyar, həm də mikroskopik miqyasda həyata keçirilir. Sitologiya tədqiqatları bakteriya və protozoa kimi təkhüceyrəli orqanizmlərdən tutmuş insanlar kimi çoxhüceyrəli orqanizmlərə qədər dəyişir.
| Sitologiya | |||||||
 | |||||||
| Elm sahəsi → öyrənir | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Yarımbölmə → öyrənir | |||||||
Sitologiyanın əsası bir elm kimi təxminən 100 il əvvəl qoyulmasına baxmayaraq, hüceyrə özü 1665-ci ildə Robert Huk kəşf edilmişdir və ona hüceyrə (hücrə) adı vermişdir.
Hüceyrə
Hüceyrəni öyrənən elm sahəsi sitologiya adlandırılmışdır. O da bioloji elmlər sırasına daxildir. Müasir sitologiya hüceyrənin mikroskopik və ultra mikroskopik quruluşundan, onun funksiyasından, inkişafından, kimyəvi təşkil xüsusiyyətlərindən, fiziki-kimyəvi xassələrindən, özünü törətməsi, regenerasiyası, mühitə uyğunlaşmasından bəhs edən elmdir. Hüceyrə orqanizmin çoxalan elementar canlı hissəsidir. Ona görə də biologiyanın inkişafı bir çox cəhətdən sitologiyanın inkişafı ilə əlaqədardır. Canlılar adi gözlə görünməyən kiçik hüceyrələrdən təşkil olunmuşlar.
Böyüdücü cihazların ixtirasından sonra onları öyrənmək mümkün olmuşdur. Hollandiyada optik cihaz ustaları ata və oğul Hans və Zaxariya Yansenlər tərəfindən 1590-cı ildə ilk mikroskop tipli cihaz quraşdırılmışdır. İtaliya alimi Q. Qaliley həmin mikroskopu bir qədər də təkmilləşdirdi. 1625-ci ildə Almaniyada ilk dəfə olaraq "mikroskop" terminini elmə gətirdi. XVII əsrin əvvəllərində Hollandiya alimi A. Levenhuk 250–300 dəfə böyüdən daha təkmilləşdirilmiş mikroskop hazırlamışdır. O, 1660-cı ildə ibtidai birhüceyrəliləri: bakteriyaları, infuzorları, heyvanlarda erkək cinsi hüceyrələri öyrənmişdir. İlk dəfə olaraq ingilis fiziki Robert Huk mikroskopdan tədqiqat məqsədilə istifadə etmişdir. O, 1665-ci ildədə "Bəzi kiçik cisimlərin təsviri" əsərində bitki hissələrinin təsvirini vermiş, bitki toxumalarının arı şanına oxşadığını göstərmiş və onları "hüceyrə" adlandırmışdır. İngilis alimi və italyan alimi ayrı-ayrılıqda bitki hüceyrə və toxumalarını öyrənmişlər. Onlar hər ikisi bitki anatomiyasını tədqiq etmiş və bu elmin əsasını qoymuşlar. Hüceyrələrin quruluşu haqqında. 1831-ci ildə hüceyrədə nüvəni kəşf etmiş və onun əhəmiyyətini göstərmişdir. Rus alimi P. F. Qoryaninov (1796–1856), çex alimi Purginye, onun tələbələri, alman botaniki M. Şleyden (1937) bitki hüceyrəsini tədqiq etmişlər.
Hüceyrə nəzəriyyəsi
Sitologiya elminin yaranması və inkişafı hüceyrə nəzəriyyəsinin irəli sürülməsinə səbəb oldu. Hüceyrə nəzəriyyəsi sitoloji tədqiqatları daha da genişləndirdi. 1838-ci ildə botanik M. Şleyden (1881) və zooloq Teodor Şvann (1882) tərəfindən hüceyrə nəzəriyyəsi əsaslandırıldı. Bu isə təbiət elmlərinin inkişafında bir dönüş yaratdı. Hüceyrə nəzəriyyəsinə görə:
- Hüceyrə bütün canlı orqanizmlərin ən kiçik quruluş və inkişaf vahididir.
- Bütün birhücyerəli və çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri quruluşuna, kimyəvi tərkibinə və maddələr mübadiləsinə görə homoloqdur.
- Hər bir yeni hüceyrə ana hüceyrənin bölünməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Tədqiqatçıların əksəriyyəti hüceyrənin bölünməsi üzərində işləməyə başladılar. Remak amitoz bölünməni, Fleminq heyvanlarda və Strasburger bitkilərdə bölünməni kəşf etdilər. Artıq bioloji problemlərin tədqiqi hüceyrə səviyyəsində aparılmağa başladı. Orqanizmlərin çoxalmaları cinsi hüceyrələrlə (spermatozoid, yumurta hüceyrə) ilə əlaqədar olub, irsi əlamətləri nəsildən-nəslə ötürürlər. Bu baxımdan sitologiya bir çox elmlərin (genetikanın, embriologiyanın, histologiyanın, anatomiyanın və mikrobiologiyanın) əsası hesab olunur. 1892-ci ildə Hertviq "Hüceyrə və toxumalar" adlı monoqrafiyasını nəşr etdirməklə biologiyanın sərbəst bir sahəsi kimi sitologiyanın əsasını qoydu. Müasir sitologiyanın , hüceyrə fiziologiyası, , molekulyar biologiya kimi bir sıra sahələri mövcuddur.
Orqanoidlər
Hüceyrə canlı orqanizmlərin kiçik hissəciyi olmaqla, bir-biri ilə əlaqəli tam sistem əmələ gətirir. Formasına, quruluşuna, ölçüsünə, funksiyasına görə hüceyrələr fərqlənirlər. Lakin istənilən hüceyrə üç hissədən qılaf, sitoplazma və nüvədən ibarətdir. Onun sitoplazmasında səpələnmiş halda orqanoidlər yerləşir. Bunlara endoplazmatik şəbəkə, ribosomlar, mitoxondrilər, lizosomlar, Holci kompleksi, hüceyrə mərkəzi, plastidlər, hərəkət orqanoidləri və hüceyrə törəmələri aiddir. Nüvənin yerləşməsinə görə hüceyrələr prokariot və eukariot formalara bölünür. Prokariotlara bakteriya və göy-yaşıl yosunlar aiddir. Prokariot hüceyrələrdə nüvə görünmür və Holci kompleksi, mitoxondrii, endoplazmatik şəbəkə kimi orqanoidlər olmur, eukariot hüceyrələrə bitki, heyvan və insan hüceyrələri daxildir.
Hüceyrənin kimyəvi tərkibi
Kimyəvi tərkibinə görə hüceyrələr oxşardırlar. İnsan, heyvan, bitki və mikroorqanizmlərin hücyerələrində eyni elementlərə, maddələrə rast gəlinir. Lakin həmin maddələr miqdarca müxtəlif olurlar.
Elementlərin dövri sistemində məlum olan 109 elementdən 60-ı hüceyrə tərkibində toplanmışdır. Hüceyrələrin tərkibindəki elementləri miqdarına görə 3 qrupa bölürlər. Birinci qrupa 4 element: oksigen, hidrogen, azot, karbon daxildir. Bunlar orqanogen elementlər adlandırılır və bütün hüceyrə tərkibinin 98%-ni təşkil edirlər. İkinci qrupa kalium, kalsium, maqnezium, natrium, fosfor, kükürd, dəmir, xlor daxildir. Bunlar hüceyrə tərkibinin 1,9%-ni təşkil edirlər. Üçüncü qrupa bütün qalan elementlər daxil olub, onun 0,01%-ni təşkil edirlər.
Hüceyrənin tərkibində olan kimyəvi birləşmələr də iki qrupa bölünür:
- hüceyrənin qeyri-üzvi maddələri. Bura aiddir: su və mineral duzlar.
- üzvi maddələrinə isə zülallar, yağlar, karbohidratlar, nuklein turşuları, ATF aiddir.
Sitoloji tədqiqat metodları
Hüceyrəni öyrənmək üçün əsas tədqiqat metodu kimi mikroskopiyadan istifadə edilir. Bunun üçün işıq və elektron mikroskopları işlədilir. İşıq mikroskopiyasının müxtəlif növləri mövcuddur:
- Fazalı
- Kontrast
- İnterferensiya
- ,
- Polyarizasiyalı,
- Qaranlıq sahəli,
- Ultrabənövşəyi.
Elektron mikroskopiyası hüceyrə strukturlarının elektron mikroskopu ilə tədqiq edilməsidir. Müasir elektron mikroskopu obyektin təxminən bir neçə yüz min dəfə böyüdülməsinə imkan verir. Hüceyrənin öyrənilməsində hazırda digər müasir metodlardan istifadə edilir. Bunlara aiddir:
- Radioaktiv izotoplarla nişanlanmış molekullarla öyrənilməsi;
- Hüceyrələrin üyüdülməsi ilə hissələrinə ayrılması;
- Xromotoqrafiya və ya elektrofarez;
- Hüceyrənin xüsusi şəraitdə yetişdirilməsi. Müxtəlif metodlarla hüceyrənin daha dərindən öyrənilməsi sitologiya elminin inkişafını təmin edir.
İstinadlar
- http://biologiya.az/132-sitologiya.html%7CSitalogia
- H. M. HACIYEVA, Ə. M. MƏHƏRRƏMOV, Q. K. İSMAYILOV, İ. V. QAFAROVA. Biologiyanın inkişaf tarixi və metodologiyası (Dərslik)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sitologiya ve ya huceyre biologiyasi yun sitos huceyre loqos elm huceyrelerin fiziologiyasini qurulusunu terkibindeki orqanoidleri etraf muhitle elaqesini heyat dovrunu bolunmesi ve olumunu oyrenen elmdir Bu proses hem molekulyar hem de mikroskopik miqyasda heyata kecirilir Sitologiya tedqiqatlari bakteriya ve protozoa kimi tekhuceyreli orqanizmlerden tutmus insanlar kimi coxhuceyreli orqanizmlere qeder deyisir SitologiyaElm sahesi oyrenirBiologiya Canli tebietiUmumi biologiya Canli sistemlerin umumi xususiyyetleriniSitologiya HuceyreleriYarimbolme oyrenir Sitologiyanin esasi bir elm kimi texminen 100 il evvel qoyulmasina baxmayaraq huceyre ozu 1665 ci ilde Robert Huk kesf edilmisdir ve ona huceyre hucre adi vermisdir HuceyreHuceyren daxili qurulusu ve orqanoidleri Huceyreni oyrenen elm sahesi sitologiya adlandirilmisdir O da bioloji elmler sirasina daxildir Muasir sitologiya huceyrenin mikroskopik ve ultra mikroskopik qurulusundan onun funksiyasindan inkisafindan kimyevi teskil xususiyyetlerinden fiziki kimyevi xasselerinden ozunu toretmesi regenerasiyasi muhite uygunlasmasindan behs eden elmdir Huceyre orqanizmin coxalan elementar canli hissesidir Ona gore de biologiyanin inkisafi bir cox cehetden sitologiyanin inkisafi ile elaqedardir Canlilar adi gozle gorunmeyen kicik huceyrelerden teskil olunmuslar Boyuducu cihazlarin ixtirasindan sonra onlari oyrenmek mumkun olmusdur Hollandiyada optik cihaz ustalari ata ve ogul Hans ve Zaxariya Yansenler terefinden 1590 ci ilde ilk mikroskop tipli cihaz qurasdirilmisdir Italiya alimi Q Qaliley hemin mikroskopu bir qeder de tekmillesdirdi 1625 ci ilde Almaniyada ilk defe olaraq mikroskop terminini elme getirdi XVII esrin evvellerinde Hollandiya alimi A Levenhuk 250 300 defe boyuden daha tekmillesdirilmis mikroskop hazirlamisdir O 1660 ci ilde ibtidai birhuceyrelileri bakteriyalari infuzorlari heyvanlarda erkek cinsi huceyreleri oyrenmisdir Ilk defe olaraq ingilis fiziki Robert Huk mikroskopdan tedqiqat meqsedile istifade etmisdir O 1665 ci ildede Bezi kicik cisimlerin tesviri eserinde bitki hisselerinin tesvirini vermis bitki toxumalarinin ari sanina oxsadigini gostermis ve onlari huceyre adlandirmisdir Ingilis alimi ve italyan alimi ayri ayriliqda bitki huceyre ve toxumalarini oyrenmisler Onlar her ikisi bitki anatomiyasini tedqiq etmis ve bu elmin esasini qoymuslar Huceyrelerin qurulusu haqqinda 1831 ci ilde huceyrede nuveni kesf etmis ve onun ehemiyyetini gostermisdir Rus alimi P F Qoryaninov 1796 1856 cex alimi Purginye onun telebeleri alman botaniki M Sleyden 1937 bitki huceyresini tedqiq etmisler Huceyre nezeriyyesi Sitologiya elminin yaranmasi ve inkisafi huceyre nezeriyyesinin ireli surulmesine sebeb oldu Huceyre nezeriyyesi sitoloji tedqiqatlari daha da genislendirdi 1838 ci ilde botanik M Sleyden 1881 ve zooloq Teodor Svann 1882 terefinden huceyre nezeriyyesi esaslandirildi Bu ise tebiet elmlerinin inkisafinda bir donus yaratdi Huceyre nezeriyyesine gore Huceyre butun canli orqanizmlerin en kicik qurulus ve inkisaf vahididir Butun birhucyereli ve coxhuceyreli orqanizmlerin huceyreleri qurulusuna kimyevi terkibine ve maddeler mubadilesine gore homoloqdur Her bir yeni huceyre ana huceyrenin bolunmesi neticesinde emele gelir Tedqiqatcilarin ekseriyyeti huceyrenin bolunmesi uzerinde islemeye basladilar Remak amitoz bolunmeni Fleminq heyvanlarda ve Strasburger bitkilerde bolunmeni kesf etdiler Artiq bioloji problemlerin tedqiqi huceyre seviyyesinde aparilmaga basladi Orqanizmlerin coxalmalari cinsi huceyrelerle spermatozoid yumurta huceyre ile elaqedar olub irsi elametleri nesilden nesle otururler Bu baximdan sitologiya bir cox elmlerin genetikanin embriologiyanin histologiyanin anatomiyanin ve mikrobiologiyanin esasi hesab olunur 1892 ci ilde Hertviq Huceyre ve toxumalar adli monoqrafiyasini nesr etdirmekle biologiyanin serbest bir sahesi kimi sitologiyanin esasini qoydu Muasir sitologiyanin huceyre fiziologiyasi molekulyar biologiya kimi bir sira saheleri movcuddur Orqanoidler Huceyre canli orqanizmlerin kicik hisseciyi olmaqla bir biri ile elaqeli tam sistem emele getirir Formasina qurulusuna olcusune funksiyasina gore huceyreler ferqlenirler Lakin istenilen huceyre uc hisseden qilaf sitoplazma ve nuveden ibaretdir Onun sitoplazmasinda sepelenmis halda orqanoidler yerlesir Bunlara endoplazmatik sebeke ribosomlar mitoxondriler lizosomlar Holci kompleksi huceyre merkezi plastidler hereket orqanoidleri ve huceyre toremeleri aiddir Nuvenin yerlesmesine gore huceyreler prokariot ve eukariot formalara bolunur Prokariotlara bakteriya ve goy yasil yosunlar aiddir Prokariot huceyrelerde nuve gorunmur ve Holci kompleksi mitoxondrii endoplazmatik sebeke kimi orqanoidler olmur eukariot huceyrelere bitki heyvan ve insan huceyreleri daxildir Huceyrenin kimyevi terkibi Kimyevi terkibine gore huceyreler oxsardirlar Insan heyvan bitki ve mikroorqanizmlerin hucyerelerinde eyni elementlere maddelere rast gelinir Lakin hemin maddeler miqdarca muxtelif olurlar Elementlerin dovri sisteminde melum olan 109 elementden 60 i huceyre terkibinde toplanmisdir Huceyrelerin terkibindeki elementleri miqdarina gore 3 qrupa bolurler Birinci qrupa 4 element oksigen hidrogen azot karbon daxildir Bunlar orqanogen elementler adlandirilir ve butun huceyre terkibinin 98 ni teskil edirler Ikinci qrupa kalium kalsium maqnezium natrium fosfor kukurd demir xlor daxildir Bunlar huceyre terkibinin 1 9 ni teskil edirler Ucuncu qrupa butun qalan elementler daxil olub onun 0 01 ni teskil edirler Huceyrenin terkibinde olan kimyevi birlesmeler de iki qrupa bolunur huceyrenin qeyri uzvi maddeleri Bura aiddir su ve mineral duzlar uzvi maddelerine ise zulallar yaglar karbohidratlar nuklein tursulari ATF aiddir Sitoloji tedqiqat metodlari Huceyreni oyrenmek ucun esas tedqiqat metodu kimi mikroskopiyadan istifade edilir Bunun ucun isiq ve elektron mikroskoplari isledilir Isiq mikroskopiyasinin muxtelif novleri movcuddur Fazali Kontrast Interferensiya Polyarizasiyali Qaranliq saheli Ultrabenovseyi Elektron mikroskopiyasi huceyre strukturlarinin elektron mikroskopu ile tedqiq edilmesidir Muasir elektron mikroskopu obyektin texminen bir nece yuz min defe boyudulmesine imkan verir Huceyrenin oyrenilmesinde hazirda diger muasir metodlardan istifade edilir Bunlara aiddir Radioaktiv izotoplarla nisanlanmis molekullarla oyrenilmesi Huceyrelerin uyudulmesi ile hisselerine ayrilmasi Xromotoqrafiya ve ya elektrofarez Huceyrenin xususi seraitde yetisdirilmesi Muxtelif metodlarla huceyrenin daha derinden oyrenilmesi sitologiya elminin inkisafini temin edir Istinadlarhttp biologiya az 132 sitologiya html 7CSitalogia H M HACIYEVA E M MEHERREMOV Q K ISMAYILOV I V QAFAROVA Biologiyanin inkisaf tarixi ve metodologiyasi Derslik Hemcinin bax