Qara ölüm
Qara ölüm və ya qara taun — tarixdəki ikinci taun pandemiyasıdır, ən yüksək həddinə 1346–1353-cü illərdə çatmış və təkrar infeksiyalar XIX əsrə qədər baş qaldırmışdır. Avrasiyada və Şimali Afrikada 75–200 milyon nəfər xəstəliyin qurbanı olmuşdur. Müxtəlif məlumatlara görə həmin dövrdə Avropa əhalisinin təqribən 30%-60% tələf olmuşdu. Qara ölüm 1361-ci və 1369-cu illərdə kəskin olmasa da, yenidən özünü göstərmişdi.
| Qara ölüm | |
|---|---|
| 1346–1353-cü illərdə taunun Avropa və Yaxın Şərqdə yayılma xəritəsi | |
| Xəstəlik | Taun |
| İlk qarşılaşma | 1346 |
| Tarix | 1346–1353-cü illər |
| Növü | "Pasteurella pestis" |
| Statistika | |
| Yoluxma sayı | 30 milyon |
| Ölüm sayı | 24 milyon |
| Ərazi | Avropa, Afrika və Asiya qitələri |
| Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Böyük ehtimalla pandemiyanın ilkin mənbəyi Xəzər dənizinin şimal sahilində yerləşmiş və buradan xəstəlik Mərkəzi Asiyaya və ya Şərqi Asiyanın əksər hissəsinə yayılmışdır. Epidemiya tədricən İpək Yolu boyunca yayılaraq 1347-ci ilə qədər Krım yarımadasına çatmışdır. Oradan, çox güman ki, Aralıq dənizi hövzəsində yayılaraq Konstantinopol, Siciliya və Apennin yarımadasından keçərək Afrikaya, Qərbi Asiyaya və Avropanın qalan hissəsinə yayılmışdır. Xəstəliyə səbəb kimi "Pasteurella pestis"in daşıyıcısının Genuya ticarət gəmilərində "səyahət" edən qara siçovullar olduğu ehtimal edilir.
Pandemiya qurbanlarının qalıqlarının genetik tədqiqatları taun çöpünün — "Pasteurella pestis"in əsas yoluxdurucu vasitə olduğunu göstərmişdir. Y. pestis infeksiyasına yoluxma ən çox bubon taunu ilə nəticələnir, lakin o həmçinin septikemik və ya pnevmonik xəstəliklərə də səbəb ola bilər. Bununla belə bəzi tədqiqatçılar qara ölümün təbiəti ilə bağlı alternativ nəzəriyyələr irəli sürürlər. Tədqiqatlar onu da göstərmişdir ki, Qara Ölüm böyük ölçüdə sətəlcəm taununa səbəb olan — insan bitləri vasitəsilə, şəxslə ünsiyyət və əşyalar üzərindən yayılmışdır.
Taun ilə mübarizədə orta əsr tibbinin və dini qurumların səmərəsizliyi, bütpərəst məzhəblərin və xurafatların canlanmasına, potensial "zəhərləyicilərin" və "taun zəhərinin yayıcılarının" təqib olunmasına, dini fanatizmin və dini dözümsüzlüyün artmasına səbəb oldu. Qara ölüm ikinci pandemiyanın başlanğıcı idi. və o, Avropa tarixində böyük bir iz buraxdı, iqtisadiyyatda, psixologiyada, mədəniyyətdə və hətta əhalinin genetik tərkibində də dəyişikliyə gətirib çıxardı.
Qara Ölüm orta əsrlərin sonunda Avropanı silkələyən ikinci fəlakət idi (birincisi, 1315–1317-ci illərdəki böyük aclıq olmuşdur). Onun Avropa əhalisinin 30–50% -ni öldürdüyü təxmin edilir. Ümumilikdə taunun XIV əsrdə dünya əhalisinin sayının təxmin edilən 475 milyondan 350–375 milyona endirməsinə səbəb olduğu düşünülür. Orta əsrlərdə daha çox epidemiyaların baş verməsi və demoqrafik vəziyyətə təsir göstərən digər amillərlə Avropa əhalisinin 1300-cü il səviyyəsində bərpası, yalnız 1500-cü ildə mümkün oldu. XIX əsrin əvvəllərinə qədər dünyanın müxtəlif yerlərində taun epidemiyası bir neçə dəfə təkrarlanmışdır.
Adı
_,_affresco_staccato.jpg.html){kind=link}
Avropalı müasirlərin əksəriyyəti xəstəliyi pestilentia (latınca epidemiya) və bəzən isə onu "böyük" epiteti ilə birlikdə təsvir etmişdilər. Bəzi dillərdə "böyük" və ya "qəfil ölüm" ifadəsi də istifadə edilmişdir.
"Qara ölüm" (lat. atra mors) ifadəsi əvvəlcə məcazi mənada işlədilmiş və taun əlamətləri ilə əlaqələndirilməmişdir. İlk dəfə taun epidemiyası Senekanın "Edip" faciəsində təsvir olunur. XIV əsr epidemiyası ilə əlaqədar olaraq, "Qara ölüm" (lat. mors nigra) ifadəsi ilk dəfə 1350-ci ildə Paris astroloqu Simon Kovinski tərəfindən nəşr olunan bir şeirdə meydana çıxır. Venesiya şairi Cakomo Ruffini 1556-cı ildəki taun xəstəliyini izah edərək, onu "qara xəstəlik, qaranlıq canavar" adlandırır(lat. atra lues, Monstra nigrantis). Kardinal Fransis Qaske 1908-ci ildə "Qara ölüm" adının XIV əsr epidemiyasına əlavə olunmasını, 1631-ci ildə "onu simptomlarına görə "atra mors" adlandırılmasını" iddia edən hollandiyalı tarixçi Johann Pontanın verməsi ilə əlaqələndirirdi. Ancaq bu adın yalnız XIX əsrdə geniş yayılması açıq şəkil alır. Belə ki, Elizabet Penrouzun müəllifi olduğu məşhur tarix dərsliklərində, eyni zamanda alman həkim Yustus Hekkerin monoqrafiyasında "Der schwarze Tod im vierzehnten Jahrhundert" (XIV əsrdə "Qara ölüm")istifadə edilmişdir. Hekker bu termini istifadə etməsini Pontana istinadla, xəstəliyin əlamətlərinin dərinin qaralması ilə izah edirdi.
"Qara ölüm" ifadəsini həm də 1346–1351 epidemiyasında ölənlərin cəsədlərinin tez bir zamanda qaralması və əhalini dəhşətə gətirən "qəzəblənmiş" kimi görünməsi ilə də bağlayırlar.
Taunun yayılma və yüksək ölüm səbəbləri
İqlim amili
XIV əsr VIII–XIII əsrlərin isti və rütubətli iqlimini əvəz edən havanın qlobal soyuma dövrü idi. İqlim dəyişikliyi xüsusilə Avrasiyada kəskin şəkildə özünü göstərdi. Bu təbiət hadisəsinin səbəbləri bu günə qədər dəqiq müəyyən edilməmişdir. Lakin mütəxəssislər XVII əsrin sonlarında minimum səviyyəyə çatdığı güman edilən günəş aktivliyi, habelə Şimali Atlantikada atmosfer dövranı ilə Qolfstrim cərəyanı arasındakı mürəkkəb qarşılıqlı təsirin əsas səbəblər olduğunu güman edirlər.
Səkkiz əsr əvvəl Yustinian taununda olduğu kimi, Qara ölümün meydana gəlməsindən əvvəl də çoxsaylı fəlakətli faciələr baş vermişdir. O dövrün sənədləri və salnamələri Mərkəzi Çində ölümcül quraqlıq və sonrakı qıtlıq, Xenan əyalətinə çəyirtkə sürüsünün hücumu və 1333-cü ildə Xanbalıqda (indiki Pekin) olan qasırğalar və leysan yağışları haqqında məlumat verirlər. Alimlərin fikrincə bütün bunlar kiçik gəmiricilərin (siçanlar, siçovullar və başqaları) qərbə doğru qaçmasına və insan yaşayış yerlərinin yaxınlığında onların çoxluq təşkil etməsinə səbəb olmuşdu. Nəticədə bu epidemiyanın meydana gəlməsinə şərait yaratmışdır.
Bu dövrdə Avropanın iqlimində yalnız soyuq deyil, həm də qeyri-sabit hava şəraiti hakim olmuşdur. Artan rütubət dövrləri quraqlıq ilə əvəz olundu. Bu da öz növbəsində məhsul yetişdirilməsi üçün əlverişsiz şəraitin yaranmasına gətirib çıxardı. Avropada 1300–1309-cu illər isti və həddindən artıq quraq keçmişdisə, 1312–1322-ci illərdə hava soyuq və rütubətli oldu. 1314-cü ildən başlayan leysan yağışlar məhsulu məhv etdi, bu da 1315–1317-ci illərin böyük qıtlığına gətirib çıxardı. 1325-ci ilə qədər Avropada ərzaq çatışmazlığı hiss edilirdi. İmmun sisteminin ümumi zəifləməsinə səbəb olan kifayyət qədər qidalanmama, istər-istəməz Avropada yayılan epidemiyalar — pellaqra və kserofthalmiya ilə nəticələndi. XII əsrin sonlarında uzun bir yoxluqdan sonra "oyanan" çiçək xəstəliyinin yayılması taundan bir qədər əvvəl özünün yüksək həddinə çatmışdı. O zaman çiçək epidemiyaları Lombardiya, Hollandiya, Fransa və Almaniyanı bürümüşdü. Avropa əhalisinin başına gələn çiçək xəstəliyinə cüzam mərəzi də əlavə olundu. Hətta onun yayılması elə bir fəlakətli miqyas aldı ki, kilsə italyancadan lazarett adını almış xəstələr üçün xüsusi sığınacaq (leper koloniyası) yerləri ayırmaq məcburiyyətində qaldı. Bütün bunlar, yüksək ölüm faizi ilə yanaşı, tezliklə vəba qurbanına çevrilən sağ qalan əhalinin immun sisteminin zəifləməsinə gətirib çıxardı.
Sosial-iqtisadi amillər
Ekoloji mühit amilləri ilə yanaşı, bir sıra sosial-iqtisadi amillər də taun xəstəliyinin yayılmasına səbəb olmuşdur. Epidemiyalar və ərzaq qıtlığı ilə yanaşı müharibələri də falakətə əsas səbəb kimi göstərmək olar. Belə ki, həmin dövrdə Fransada sonradan yüzillik adlanacaq böyük müharibə gedirdi. İtaliyada qvelflər və gibellinlər bir-biri ilə mübarizə aparır, İspaniyada daxili qarşıdurmalar və vətəndaş müharibələri gedir, Şərqi Avropanın bir hissəsi tatar-monqol hakimiyyətinə düşmüşdü. Müharibə, yoxsulluq və müharibə nəticəsində dağıdılmış ərazilərdən çox sayda qaçqın düşməsi, tədqiqatçılar tərəfindən pandemiyanın sürətlə yayılmasına kömək edən vacib amillər hesab olunur. Kasıbçılığı, yoxsulluğu və müharibə nəticəsində dağıdılmış ərazilərdən çox sayda qaçqın düşməsini, böyü orduların hərəkətini, ticarət əlaqələrinin yüksəlişini mütəxəssislər pandemiyanın "köhnə" qitədə sürətlə yayılmasına səbəb olan amillər kimi göstərir.
Epidemiyanın yayılması üçün zəruri şərt kifayət qədər yüksək əhali sıxlığıdır. Qetd edək ki, hər tərəfdən yüksək qala divarları ilə əhatə olunmuş şəhərlərdə, mühasirə zamanı şəhərətrafı ərazilərdə yaşayanlarda də sığınırdı. Bu da kiçik bir məkanda əhalinin sıxlığına səbəb olur və epidemiyanın yayılması üçün lazım olan şəraiti yaradırdı. Tez-tez eyni otaqda və ya ən yaxşı halda eyni evdə oturmağa məcbur olan insanların sıxlığı, xəstəliklərin qarşısının alınması qaydalarını tam bilməmələri ilə yanaşı, pandemiyanın yayılmasında vacib amilə çevrilmişdir.
Böyük ehtimalla bu illərdə insanların xüsusəndə, sadə xalqın xırda həşəratlar böcəklər tərəfindən parazitlənməsi, adi bir hal sayılırdı. Belə ki, XIII–XIV əsrlərdə Pireney dağlarında yaşayan kəndlilər arasında yayılan qətər xurafatı ilə mübarizə aparan inkivizisiyatərəfindən sorğu-sual edənlərin dindirilmələrindən onların məişəti haqqında ətraflı məlumlar mövcuddur. Belə ki, bu ərazilərdəki kəndlilər kütlə şəklində yaşayır, ümumi yataqda yatır, bütün ailə ümumi qab-qacaqdan istifadə edir və yeyir, bir-birilərinə nəzakət əlaməti olaraq öz bitlərini əzmək üçün verirdilər. Belə bir şəraitdə isə bədən parazitlərini tamamilə məhv etmək mümükünsüz idi.
Çox sayda siçovulların olması (açıq şəkildə taunun sinantropik mərkəzlərinin əmələ gəlməsi üçün kifayətdir), habelə onlarla yaxın təmas şübhəsiz ki, epidemiyanın yayılmasında öz rol oynamamışdır. Belə ki, o dövrün "taun yazılarından" birində (Lékařské knížky — Praxatiçdən olan çexiyalı həkim Krişiştiyan) "siçovullar kiminsə üzünü çırsa və ya isladarsa" bunun üçün xüsusi bir resept verilmişdir.
Şəxsi gigiyenaya gəlincə bu məsələdə də vəziyyət yaxşı deyildi. Belə ki, erkən orta əsrlərdən bəri xüsusən monastır ərazisi mühitində latınca alousia adlanan həyat tərzi geniş yayılmışdır. Alousia həyatın ləzzətlərindən şüurlu şəkildə imtina etmək və günahkar bir cismin ən vacib, hissəsini yumaqdan məhrum etməklə cəzalandırılması idi. Əslində, bu xüsusilə uzun müddət oruc və dua, eyni zamanda uzunmüddətli və bəzən ömür boyu suya girməkdən tam imtina olunması anlamına gəlirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, erkən orta əsrlərdən fərqli olaraq sonrakı dövrlərdə bu həyat tərzinin davamçılarının sayı tədricən azalmağa başlamışdı. Eyni görüşlərə görə, bədənin qayğısına qalmaq və həddindən artıq tez-tez yuyunmaq, öz çılpaq bədəninin düşünülməsi cazibədar hesab olunduğundan günah sayılırdı. "Sağlam və xüsusilə gənc yaşda bədən mümkün qədər az yuyulmalıdır" — təhlükəsi barədə Nursiyalı Benedikt və bəzi məlumatlara görə şüurlu şəkildə həyatı boyu bir dəfə də olsa yuyunmayan Müqəddəs Aqnes xəbardarlıq edirdilər.
Bundan əlavə şəhərlərin sanitar vəziyyəti bugünkü standartlarla ölçülsə, sadəcə olaraq dəişətli halda idi. Şəhərlərin dar küçələri birbaşa evlərdən səkiyə atılan zibillərlə aşıb-daşırdı. Hərəkətə müdaxilə etməyə başladıqda, kral və ya yerli senyor küçələrin təmizlənməsini əmr edirdi. Lakin təmizlik cəmisi bir neçə gün çəkir və bundan sonra hər şey yenidən əvvəlki vəziyyətinə qayıdırdı. Bundan əlavə tulantılar tez-tez pəncərələrdən birbaşa küçə boyu axan arxa tökülürdü. Üstəlik, bəzi şəhərlərin nizamnamələri (məsələn, Parisdə) xüsusi olaraq ev sahiblərini məcbur edirdi ki, tulantılar küçəyə atılarkən yoldan keçənləri təxminən üç dəfə "Ehtiyatlı olun" qışqırığı ilə xəbərdar etsin. Eyni arxa heyvan kəsimi zamanı onun qanı da axıdılırdı. Bu arx isə öz növbəsində sakinlərin işməli su götürdükləri yaxınlıqdakı çaya tökülürdü.
Epidemiyanın başlanması
Taunun ikinci pandemiyası yəqin ki, indiki Monqolustan — Çin sərhədindəki Qobi səhrasında başlamışdır. Məhz burada tarbaqanlar, pikaslar, gəmirici, dovşanabənzərlər dəstələri və digər xırda gəmirici nümayəndələri quraqlıq və çöl iqliminin sərtləşməsi səbəbindən yaşayış yerlərini tərk etmək məcburiyyətində qalaraq insan məskənlərində yaxın məskunlaşdılar. Bunun nəticəsində kütləvi şəkildə cəmləşən heyvanlar arasında epizootiya başladı. Vəziyyət monqolların marmot ətindən ərzaq kimi istifadə etməsi ilə də çətinləşdi (marmot dağlarda və çöllərdə yaşayır, lakin Qobi nadir hallarda rast gəlinirdi). O, monqollar arasında dilikatess hesab olunur, onun xəzi də yüksək qiymətləndirilirdi. Buna görə də marmotlar daim ovlanırdı. Belə şəraitdə infeksiyanın yayılması qaçılmaz oldu və 1320-ci illərdə epidemiya baş qaldırdı.
Taun həmçinin monqol qoşunlarının yürüşləri zamanı və Böyük İpək Yolu boyunca hərəkət edən tacirlər tərəfindən yayılırdı. Şərqə doğru yolun Qobidən keçməsi ilə əlaqədar olaraq, pandemiya əvvəlcə Çini vurdu. Belə ki, Çin mənbələrinə görə, 1331-ci ildə səmaaltı imperiyada taun epidemiyası geniş yayılmışdı. Xüsusilə bundan Hebei əyaləti böyük zərər gördü. Epidemiya nəticəsində bölgə əhalisinin 90%-ni itirdi. Sənədli materiallar, salnamələr xəstəliyi daha müfəssəl qeyd etməyə başladığı zaman 1330-cu ilə aiddir. Kristofer Etvud bir neçə pandemiya silsiləsinin ilkinin 1313-cü ildə Xenanda olmasını qeyd edir. 1331-ci ildəki epidemiyanın isə Xenan əhalinin 90%-nin məhv olmasına gətirib çıxardığını bildirir.
Ərəb tarixçisi Əl-Makrizinin taun haqqında danışarkən xəstəliyin mərkəzi haqda söylədiyi məkanın Monqolustan olduğu güman edilir: "Dəişətli xəstəlik Təbrizdən atla altı aylıq məsafədəki yeri bürümüşdü … və qış və yay düşərgələrində üç yüz qəbilə heç bir səbəb olmadan tələf oldu … və xan ailəsinin on altı nümayəndəsi Böyük Xan və altı uşağı ilə birlikdə öldü. Buna görə Çin tamamilə boşaldı, Hindistan isə bundan daha az zərər gördü".
Bu xan böyük ehtimalla 1332-ci ilin sentyabrında vəfat edən 28 yaşlı Tuk-Temur xan ola bilər. Bir il əvvəl onun böyük oğlu və varisi Aratnadar ölmüş, 1332-ci ilin dekabrın əvvəlində isə kiçik varisi İrincibal vəfat etmişdi. Onun sələfi Esun Temur də dörd il əvvəl 1328-ci il avqustun 15-də nəmalum xəstəlikdən ölmüşdü. Müəyyən bir ehtimal ilə tarixçilər onu Qara ölümün ilk qurbanlarından biri hesab edirlər. Bununla birlikdə sinoloqlar (çinşünaslar)ümumiyyətlə bu qəfil ölümlərin səbəbləri barədə dəqiq nəticələr çıxarmırlar.
Təqribən 1335-ci ildə taun tacir karvanları ilə birlikdə Hindistana çatdı. İbn əl-Vardi ilk olaraq taunun Şərqdə hökmranlıq etdiyini və yalnız bundan on beş il sonra Avropaya çatdığını təsdiqləyir. O, taunun bütün Hindistan ərazilərində yayılmasını bir qədər dəqiqləşdirərək, "Sind məğlub oldu" ifadəsini işlədir. Con Ebertə görə isə bu Hind çayının aşağı axarlarında və ölkənin şimal-qərbində, hazırki Pakistan sərhədinə yaxın ərazilərdi. Epidemiya Deoqiridən çox da uzaqda məskunlaşmayan Sultan Məhəmməd Tulukun ordusunu məhv etdi. Sultanın özüdə xəstələndi, ancaq sağaldı. "Kembricin Hindistan Tarixi"ndə bu epidemiya taun xəstəliyi ilə əlaqələndirilir, S.Skott və C.Duncan isə bunun vəba olduğunu ehtimal edirlər.
Şərq ölkələrində Qara ölümlə əlaqədar "vəfat" və ya "ümumi xəstəlik" haqqında danışarkən, qədim salnamələrdə onun adı çəkilmir. Həmçinin onlarda bir qayda olaraq pandemiya haqqında məlumatların olmaması onun gedişatının mahiyyətini müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Xüsusilə bizim eranın 242-ci ilindən Çində yaılan 223 epidemiyanın siyahısını tərtib edən Çin epidemioloqu Vu Liande, onun hansı xəstəlik olduğunu dəqiqliklə müəyyən edə bilməmişdir. Onun fikrincə taun xəstəliyinə uyğun dəqiq tibbi təsvirlər, 1641–1642-ci illər epidemiyası ilə əlaqəli olan bir tibbi traktatda görünür. Qara ölümün Asiyada yayılması, XXI əsrin əvvəllərində də kifayyət qədər tədqiq edilməmişdir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə Asiyada ümumiyyətlə taun epidemiyası ya olmamış, ya da qitəyə çox az təsir göstərmişdir.
Vyetnam və Koreyanın taundan kənar qaldığı görünür. Epidemiyadan kənar qalan Yaponiya isə qorxu içərisində vurnuxurdu. Məlumdur ki, imperatorun əmri ilə Çinə yeni fəlakət haqqında mümkün qədər çox məlumat toplamaq və onunla necə mübarizə aparacağını öyrənmək üçün nümayəndə heyyəti göndərilmişdi. Avropa üçün isə orada baş verənlər həqiqətin səxavətlə xəyal ilə rəngləndiyi uzaq, həyəcanverici bir şayiə olaraq qalırdı. Belə ki, avinyonlu musiqiçi Luis Heilinqen şərq tacirlərindən öyrəndiklərini dostlarına yazırdı.
| Böyük Hindistanda ... ilk gündə qurbağalardan, ilanlardan, kərtənkələlərdən, əqrəblərdən və onlara bənzər zəhərli sürünənlərdən ibarət yağış yağdı, ikinci gün göydən od töküldü və şimşək çaxdı, misli görünməmiş ölçüdə dolu töküldü və nəhayət üçüncü gün göydən insanlar və digər canlılar arasında hələ də sağ qalanların hamısını yer üzündən süpürən və oradakı bütün şəhərləri təməl kimi yandıran od və üfunətli tüstü gəldi.(...) Sonra ətrafdakı bütün ölkələri bir külək ilə sovuran dəişətli bir taun gəldi. |
Taunudan vəfat edən məşhur tarixçi Ciovanni Villaninin tərtib etdiyi "Yeni salnamənin davamı və ya Florensiya tarixi" əsərində onun qardaşı oğlu Florensiya taciri Matteo Villani bildirirdi:
| Hər növ etibara layiq Genuya tacirlərindən Asiyanın yuxarı hissəsindəki ölkələrdə baş verənləri epidemiyadan qısa bir müddət əvvəl eşitdik. Orada ya yerdən, ya da göydən alovlu bir qasırğa peyda oldu və getdikcə qərbə yayılaraq bu ərazinin əhəmiyyətli bir hissəsini sərbəst şəkildə məhv etdi. Bəziləri, alovun ifraz etdiyi zəhərdən bütün dünyanı bürüyən xəstəliyin yayıldığını iddia edir, lakin biz bu fikrə tam etimad göstərə bilmərik. Başqa bir möhtərəm krallıqdakı Florensiyalı yepiskop Məkkə şəhəri yaxınlığındakı taun zamanı üç gün ərzində ilanlardan ibarər qanlı yağan yağışın bütün ətrafı zəhərləyərək viran qoyduğunu bildirdi. Bu dəişətli hadisə zamanı Məhəmmədin məbədi və qismən məzarı zərər gördü... |
Taunun yayılma xronikası
Epidemiyanın gəlişi bir neçə hadisələrin baş verməsi dövrü ilə "əlamətdar" oldu. 1100–1200-cü illər aralığında taun epidemiyası Hindistan, Orta Asiya və Çində baş qaldırdı. Sonra isə Suriya və Misirə də keçdi. Taun Misir əhalisinə daha ağır zərbələr vurdu. Belə ki, "fironlar ölkəsi"ndə bir milyondan çox insan epidemiyanın qurbanı oldu. Lakin, beşinci səlib yürüşünün iştirakçıları Misirdə taundan ən çox əziyyət çəkən bölgələrdə olmasına baxmayaraq, bu Avropada geniş miqyaslı bir epidemiyanın yayılmasına gətirib çıxarmadı.
1338–1339-cu illər İssık-Kul gölü. Taunun Qərbə "səyahət"inə başladığı dönüş nöqtəsi İssık-Kul gölü sayılır. Hələ XIX əsrin sonlarında rus arxeoloqu Daniil Xvolson qeyd edirdi ki, yerli nestorian icmasının qəbir daşları içərisində 1338–1339-cu illərə aid olanların sayı dəişətli dərəcədə həddən çoxdu. Bu günə qədər də qalan məzar daşlarından birinin üzərində Xvolson bu yazını oxuya bildi: "Burada Kutluk yatır. O, həyat yoldaşı Maqnu-Kelka ilə taundan ölmüşdür." Gələcəkdə bu təfsir bir çox suallar doğurdu və bildirildi ki, xəstəliyin adı hər hansı bir yoluxucu xəstəlik mənasını verə bilən "taun" kimi başa düşülməməlidir. Lakin onu da qeyd edək ki, zaman taun epidemiyasının yayılması ilə eyni vaxta düşdüyündən burada da məhz söhbət Qara ölümdən gedir və böyük ehtimalla o, Mərkəzi Asiyadan qərbə doğru yayılmışdır.
1340–1341-ci illər Mərkəzi Asiya. Burada bir neçə il ərzində qərbə doğru hərəkət edən taun ilə bağlı dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Güman edilir ki, 1340-cı ildə Balasağunda, sonra 1341-ci ildə Talasda və nəhayət Səmərqənddə epidemiya baş qaldırmışdır.
1346-cı il oktyabr-noyabr, Qızıl Orda. 1346-cı ildə taun Don və Volqanın aşağı axarlarında peyda olaraq Qızıl Orda xanlarının paytaxtı Sarayı və yaxınlıqdakı şəhərləri viran qoydu. Dini səlnamlərdə dünyanın yaranmasından 6854-cü ilinə aid 1497-ci il tarixində (Məsihin anadan olmasının 1346-cı ili) güclü taun haqqında məlumatlar var:
| Taun bütün şərq ölkələrində güclüdü: Ornaçi və Azstorokan, Saray, Bezdeş xarab aqaldı və bu ölkələrin digər əhalisi Tatarlar, Obezı, Fryazi, Çerkaslar çoxlu itki verdilər və onları dəfn etməyə heç kəs yoxdur.. |
Norveç tarixçisi Ole Benediktovun fikrincə, Qızıl Orda və ona töycü ödəyən torpaqlar arasında qarşılıqlı düşmənçilik münasibətlərinə görə taun şimal və qərbə yayıla bilməzdi. Bu səbəbdən epidemiya Don və Volqa çöllərində qaldı və Qızıl Ordanın şimal qonşuları heç bir zərər görmədi. Lakin əvəzində taunun cənuba yolu açıldı. Fars mənbələrinə görə sonradan taun iki qola bölündü. Bunlardan biri taun daşıyıcıları olan siçovulların və xırda həşərat süfrələrinin yerləşdikləri tacir karvanları vasitəsi ilə birlikdə Volqanın aşağı axarı boyu və Qafqaz silsiləsi üzərindən Yaxın Şərqə doğru yayıldı. İkinci qol isə dəniz vasitəsi ilə Krıma çatdı.
1346-cı il, Krım yarımadası. Taunu Krıma tacir gəmiləri gətirdilər. Ərəb tarixçisi İbn əl Vərdinin verdiyi məluma görə (Krım yarımadasında ticarətlə məşğul olan ərəb tacirlərdən məlumat alırdı) burada xəstəlikdən "tanımadıqlarımızı" saymasaq 85 min adam ölmüşdü.
O dövrün bütün Avropa salnamələrində, taunun köhnə qitəyə Aralıq dənizi boyu ticarətlə məşğul olan genuyalıların gəmilərinin yaydığı fikri əksini tapır. Bunun necə baş verməsi ilə bağlı hadisəyə şahidlik etmiş genuyalı notarius Qabriel de Mussinin (Gabriele de 'Mussi) söylədiyi əhvalat mövcuddur. Lakin bir çox tədqiqatçılar Mussinin söylədiklərini şübhə altına alırlar. 1346-cı ildə o, Qızıl Orda xanı Canıbəyin qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alınan Genuya faktoriyası Kefe şəhərinə gəlir. De Mussinin dediyinə görə, monqol ordusunda taun başlayandan sonra, xan xəstəlikdən ölənlərin cəsədlərini katapultlardan istifadə etməklə şəhərə atmağı əmr etdi. Bundan dərhal sonra Kefedə epidemiya başladı. Mühasirə nəticəsiz başa çatdı, xəstəlikdən zəifləyən ordu geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı, Kefedən yola çıxan Genuya gəmiləri isə taunu Aralıq dənizi limanları boyunca yaymağa davam etdi.
Hazırda Vroçlav Universitetinin kitabxanasında saxlanılan de Mussinin əlyazması ilk dəfə 1842-ci ildə nəşr edilmişdir. Əlyazmada dəqiq tarix göstərilməmişdir, lakin yazılma müddəti təsvir olunan hadisələrlə asanlıqla təyin olunur. Hal-hazırda bəzi tədqiqatçılar əlyazmada olan məlumatları şübhə altına alaraq bildirirlər ki, Mussi xəstəliyin qoxu şəklində yayılmasını əsas götürür və buna əsaslanır. Lakin tədqiqatçılar belə hesab edir ki, taun qalaya siçovullar vasitəsi ilə daxil ola bilərdi. Mixail Supotnitskiyə görə, Mussi İtaliyaya qayıtdığı zaman orada epidemiya təzə başlamışdı və o da bunu səhvən Genuya gəmilərinin geri qayıtması ilə əlaqələndirmişdi. Ancaq "Canıbəy xanın bioloji müharibəsi" fərziyyəsinin də müdafiəçiləri az deyil. Belə ki, ingilis mikrobioloqu Mark Uillis, öz növbəsində mühasirəyə alınan ordunun şəhərdən düşmənin oxları və mərmilərindən etibarlı bir məsafədə yerləşdiyini, siçovulların isə yuvalarından uzaqlaşmağı sevmədiklərini bildirir. O, həmçinin cəsədlərin dəfni zamanı məzar qazanların meyidlərə toxunarkən kiçik yaralar ala biləcəyi və onların aşınmalarla yoluxma ehtimalına diqqət çəkir.
1347-ci ilin yazı, Konstantinopol (İstanbul).Taunun növbəti yayıldığı yer Bizans İmperiyasının paytaxtı Konstantinopol oldu. Burada şəhərətrafı şəhərlərdən birində Genuya ticarət məntəqəsi — Pere (türk. Galata)yerləşirdi. Taunun qurbanlarından biri də imperator İoan Kantakuzinin kiçik oğlu on üç yaşlı Andronikus oldu. İmperator özünün "Tarixi" əsərində şəhərdə baş verən epidemiya və xəstəliyin tədricən Anadolunun sahillərində, Egey dənizi adalarında və Balkan yarımadasında yayılması ilə bağlı bir hekayə yazmışdı. Bizans tarixçisi Nikifor Qriqor "əksər evlərdə yaşayanların hamısı bir anda ölürdü" deyə "ağır vəbayaoxşar" xəstəliyi haqqında yazırdı. Venesiyalıların yazdığına görə şəhər əhalisinin 90%-i tələf olmuşdu. Lakin tarixçilər bu rəqəmi şişirdilmiş hesab etsələr də, şəhərdə ölüm nisbəti həqiqətən çox idi.
1347-ci ilin yaz və yayı, Yaxın Şərq. Taun Mesopotamiyada, İran torpaqlarında yayılmağa başladı, həmin ilin sentyabr ayında Trepezunda meydana çıxdı. Epidemiya ilə əhatə olunan Konstantinopolu tərk edən qaçqınlar xəstəliyi ətraf ərazilərə yayırdılar. Üstəlik xəstəliklə əlaqədar Zaqafqaziyadan qaçaraq xilas olmağa cəhd edənlərdə onlara tərəf hərəkət edirdilər. Həmçinin tacirlər karvanları da özləri ilə taunu daşıyırdı. Lakin eyni zamanda xəstəliyin yayılmasının hərəkət sürəti əhəmiyyətli dərəcədə azaldı və ildə cəmisi 100 km məsafəni əhatə edirdi. Taun yalnız iki il sonra qərbdəki Anadolu dağlarına çatdı və burada onun irəliləməsinin qarşısını dəniz kəsdi.
1347-ci ilin payızı, İskəndəriyyə. Misir tarixçisi Əl-Makrizi 32 tacirdən və 300 gəmi heyətindən və qullardan ibarət Konstantinopoldan bir gəminin İskəndəriyyə limanına gəlişi haqqında ətraflı məlumat verir. Onun sözlərinə görə İskəndəriyyə çatdıqda bu gəmidə yalnız 40 dənizçi, 4 tacir və bir qul sağ qalmışdı. Lakin sağ qalanlar da limana çatar-çatmaz hamısı öldü. Onlarla birlikdə şəhərə taunda gəldi, sonra o, Nildən yuxarı qalxaraq 1349-cu ilin fevralında Asuana çatdı. Taun bu müddət ərzində bütün ölkəni tamamilə viran etdi. Daha sonra taun cənub istiqamətində irəliləyə bilmədi. Çünki, Saxara səhrası taun siçovulları və həşərat süfrələri üçün keçilməz bir maneə oldu.
Xestəlik əvvəlcə Yunanıstana, daha sonra Bolqarıstana və Qərbi Rumıniyaya (o dövrdə Macarıstan krallığının tərkibində idi) Polşaya qədər yayıldı. Epidemiya daha sonra Kipr adasına çatdı. Hətta burda tauna daha bir fəlakət — sunami də əlavə olundu. Ümidsizliyə qapılan kiprlilər müsəlmanların üsyan qaldırmasından qorxaraq adanın bütün müsəlman əhalisini qətlə yetirdilər. Lakin kiprlilərin əksər hissəsi qırğına məruz qoyduqlarından çox da uzun yaşamadılar.
1347-ci il oktyabr, Messina. Genuya salnamələri İtaliyanın cənubundakı taun xəstəliyinin yayılması ilə bağlı heç bir məlumat verməsələr də, bölgə ondan digər ərazilərdən az zərər görməmişdi. Siciliya tarixçisi Mikele de Piyatsa "Dünyəvi Tarix" əsərində 12 Genuya qalerasının Messina limanına gəlməsini və onların özləri ilə "ölümcül bəla" gətirdiyini ətraflı izah edir. Ancaq bu rəqəmlər dəyişir, bəzi mənbələr "ədviyyatlarla dolu üç gəmi", bəziləri dörd, "yoluxmuş dənizçilərin komandası ilə Krımdan qayıtdığını" qeyd edir. De Piyatsın sözlərinə görə, "cəsədlər evlərdə uzanmış vəziyyətdə qalırdı, heç bir keşiş, heç bir şəxs — istər oğlu, istər atası, istərsə də qohumlarından biri — oraya girməyə cəsarət etmirdi, dəfn xidməti göstərənlərə ölənləri aparıb basdırmaq müqabilində çoxlu pul vədi edilirdi. Ölənlərin evləri bütün xəzinələri — pulları və qiymətli əşyaları ilə qıfıllanmamış qalırdı. Əgər kimsə ora girmək istəsəydi, heç kim onun yolunu bağlamırdı." Qısa müddət sonra genuyalılar şəhərdən qovuldular, ancaq bununla heç nə dəyişmədi.
1347-ci ilin payızı, Kataniya. Məhv olan Messinanın əhalisi kütləvi panika şəkilində şəhərdən qaçmağa çalışırdı və de Piyatsanın sözlərinə onların çoxları elə yoldaca ölürdü. Sağ qalanlar heç də onları xoş qarşılamayan Kataniyaya pənah apardılar. Xəstəlik haqqında eşidən sakinlər qaçqınlarla heç bir münasibət qurmur, onlardan çəkinir və hətta ərzaq və su belə verməkdən imtina edirdilər. Lakin bu onları xilas etmədi və tezliklə şəhər əhalisi demək olar ki, tamamilə qırıldı. "Kataniya — indi yaddaşlardan təmamilə silinən şəhər haqqında nə demək olar?" — deyə Piyatsa yazırdı. Taun buradan adalara yayılmağa davam edirdi. Epidemiyadan xüsusilədə Sirakuz, Şakka və Aqricento şəhərləri daha çox zərər gördülər. Trapani şəhəri xarabalığa çevrildi və "şəhər sakinlərinin ölümündən sonra sanki yetim qaldı". Epidemiyanın son qurbanlarından biri Sent Andrea qalasında xəstəlikdən gizlənməyə çalışan "Siciliyanın qorxaq hersoqu" Ciovanni Randazzo idi. Ümumilikdə Siciliya əhalinin üçdə birini itirdi. Bir il sonra taun epidemiyası yatdıqdan sonra ada saysız insan cəsədləri ilə aşıb-daşırdı.
1347-ci il oktyabr, Genuya. Messinadan qovulan Genuya gəmiləri evə qayıtmağa çalışdı, ancaq təhlükə haqqında eşidən şəhər sakinləri odlu oxlar və katapultların köməyi ilə onları limana yaxınlaşmadan dənizə qovdular. Bu hərəkətlə Genuya epidemiyanın başlanmasını ikicə ay təxirə sala bildi.
1347-ci il noyabrın 1-i, Marsel. Noyabr ayının əvvəllərində, təxminən 20 Genuya gəmisi sarəsər Aralıq və Adriatik dənizi boyunca dolanaraq qısa müddət olsa belə hər lövbər atdıqları limanda xəstəliyi yayırdılar. Genuya eskadrasının bir hissəsi qonaqpərvər Marseldə sığınacaq tapdı. Lakin burada da taunu yayması ilə üçüncü dəfə qovuldu. Bu dəfə qovulan gəmilər birdəfəlik dənizdə yoxa çıxdılar. Marsel demək olar ki, əhalisinin yarısını itirdi. Marsel yeganə şəhər oldu ki, burada yəhudi inancının daşıyıcıları təqib edilmədi. Hətta şəhər yəhudilərin kütlənin qəzəbindən sığınacaq tapdıqları yer oldu.
1347-ci il il dekabr, Genuya. Mənbələrin məlumatına görə, Genuyada epidemiya 31 dekabr 1347-ci il tarixində başlamışdır. Müasir hesablamalara görə, şəhərdə 80 mindən 90 minədək insan ölmüşdü, ancaq hələ də onların dəqiq sayı bilinmir. Eyni zamanda, Sardiniya, Korsika, Malta və Elba adalarının sakinləri bir-birinin ardınca taun qurbanı olurdular.
1348-ci il yanvar, Venetsiya. Effektiv inzibati tədbirlər Venesiyanı xaosdan qurtara bildi, lakin o da taun xəstəliyini dayandıra bilmədi. Müxtəlif hesablamalara görə, şəhərdə əhalinin təxminən 60%-i öldü.
1348-ci il yanvar, Avinyon. Salnamələr Roma Papasının iqamətgahı olan Avinyon əhalisinin demək olar ki, 80%-inin taundan öldüyünü göstərir. Müasir tarixçilər bu rəqəmin çox yüksək olduğunu bildirir və avinyonluların təxminən 50%-inin taun nəticəsində öldüyünü hesab edirlər. Hər halda, ölüm nisbəti o qədər yüksək idi ki, cəsədləri basdırmaq üçün yer tapılmırdı. Papa VI Klement cəsədlərin arabalardan atıldığı çayı təqdis etmək məcburiyyətində qalmışdı. Bir çoxları kimi Avinyon taunu qurbanları arasında şair Françesko Petrarkanın sevgilisi və ilham pərisi Laurada var idi.
1347-ci il dekabr — 1348-ci ilin martı, Malyorka. Taunun gəliş tarixi dəqiq müəyyən edilməyən Marsel və ya Monpelye şəhərlərindən gələn bir gəmi ilə Malyorkaya gətirildiyi güman edilir. Lakin adada taunun ilk qurbanın adı məlumdur: bu balıqçı Quillem Brassdı. O, Alkudiyanın Alli kəndinin sakini idi. Taun adanı təmamilə viran qoydu.
1348-ci il yanvar — mart, İtalyan qaraflıqları. Toskanayada taun genuyalılar tərəfindən gətirilmişdi. O vaxtdan bəri, taun bu günə qədər tüğyan etdiyi sahil limanlarını tərk edərək qitənin daha dərinə getməyə başladı. Onun yolunda ilk şəhər Piza, sonrakı isə Pistoya oldu. Pistoyada təcili olaraq, Venesiya modeli nümunəsində ictimai sağlamlığa nəzarət şurası təşkil edildi. Məzarları ən azı yarım metr dərinliyində qazmaq və cəsədləri sıx tabutlarda basdırmaq əmr edildi. Çaxnaşmaya yol verməmək üçün cənazə xidmətləri, yas məclisləri və kilsə zəngləri qadağan edildi. Ancaq orta əsrlərə xas olan feodal nərdivanı xüsusiyyəti də burada da özünü göstərdi. Belə ki, bütün bu qaydalar "varislərinin istəyi ilə bütün şərəfə layiq olan cəngavərlərə, hüquq həkimlərinə, hakimlərə və tibb həkimlərinə aid deyildi". Peruca, Siena və Orvieto ümumi bir taleyin onlardan yan keçəcəyinə ümid edərək epidemiyanın yayılmasına məhəl qoymamağa çalışdı. Amma məlum oldu ki, bu səylər əbəsdir. O, dövrün səlnamələrinə görə Orvieto şəhərində əhalinin ölüm nisbəti 90% -ə çatmışdı. Lakin müasir tədqiqatçılar bu rəqəmi şişirdilmiş hesab etsələr də, əhalinin təxminən yarısının taun nəticəsində məhv olduğunu düşünürlər.
1348-ci il mart, İspaniya. Tarixçilərin yürütdüyü mülahizərələrə görə, taun İspaniyaya iki yolla — Pireneydəki Bask kəndləri və adi şəkildə Barselona və Valensiya limanları vasitəsilə daxil olmuşdu. 1348-ci ilin əvvəlinə qədər epidemiya bütün yarımadada yayıldı. Araqon kraliçası Elyonora bu xəstəlikdən vəfat etdi. Kastiliya kralı Ədalətli XI Alfonso 1350-ci ilin martında Cəbəlütariqin mühasirəsi zamanı düşərgəsində bu xəstəlikdən öldü.
1348-ci ilin yazı, Aralıq dənizinin cənub və şərqi. İsgəndəriyyə taunu əvvəlcə Qəzzəyə yol tapdı, buradan isə o, Suriya və Fələstinə yayıldı. Dəməşq şəhəri sakinlərinin yarısından məhrum oldu, bütün Ərəb Şərqi əhalinin 30–40%-ni bu epidemiyada itirdi. Bu yerlərdə taunu təsvir edən İbn Bətutə müsəlmanların Allahın qəzəbini sakitləşdirmək üçün yürüşlər təşkil etdiklərini və ciddi oruclar tutduğunu söyləyirdi.
1348-ci ilin yazı, Ərəbistan yarımadası. Yaxın Şərqdən xeyli sayda zəvvar taundan qaçaraq Məkkəyə həccə getdi. Onlar müqəddəs torpaqlarda təhlükəsizlikdə olacaqlarını düşünürdülər. Lakin onlar özləri ilə birlikdə taunu Ərəbistan yarımadasına daşıdılar. Peyğəmbərin adı ilə əlaqəli ikinci ən əhəmiyyətli şəhər olan Mədinə naməlum səbəblərə görə epidemiyadan kənar qaldı. Məkkəisə bu epidemiyadan çox ağır zərbə aldı. Şəhərdə bir çox sakin və yerli mədrəsələrin tələbələri öldü. İslamın əsas dini mərkəzində baş verən bu müsibət, müsəlmanların çaşqınlığına və qəzəbinə səbəb oldu. Onlarda xristianlar kimi qəzəblərini Məkkə şəhərində yaşayan yəhudilərin üzərinə tökdülər. Yəhudiləri müqəddəs şəhərdə olduqları üçün Allahın qəzəbinə düçar olduqlarında ittiham etdilər.
1348-ci ilin yazı, Bordo. 1348-ci ilin yazında Bordoda taun epidemiyası baş qaldırdı. Burada epidemiyadan kral III Eduardın ən kiçik qızı şahzadə İoanna öldü. O, Bordoya İspaniyaya yola düşmək üçün gəlmişdi. İoanna Kastiliya şahzadəsi Pedro ilə nigaha daxil olmaq üçün İspaniyaya gedirdi.
1348-ci il iyun, Paris. Raymond di Vinarionun dediyinə görə, iyun ayında Paris səmasının qərb hissəsində, taunun xəbərçisi kimi qəbul edilən qeyri-adi parlaq bir ulduz peyda oldu. Kral VI Filip şəhəri tərk etməyi qərara aldı. Ancaq Burqundiyanın "qəmli kraliçası" Janna epidemiyadan xilas ola bilmədi. Sonra isə Dofin İoanın arvadı lüksemburqlu Bonna taunun növbəti qurbanı oldu. Paris Universiteti bir çox professorunu itirdi, buna görə yeni müraciət edən müəllimlərə verilən tələblər yüngülləşdirildi. İyul ayında taun ölkənin şimal sahili boyunca yayıldı.
1348-ci il iyul-avqust, İngiltərənin cənubi-qərbi. "Boz rahibin salnaməsi" olaraq bilinən mənbəyə görə İngiltərədə xəstəliyə ilk yoluxma halları iyulun 7-də, "Şəhid Müqəddəs Tomasın Bayramı" qeyd edildiyi zaman Melkomb liman şəhərində rast gəlindi. Digər mənbələrə görə isə ilk yoluxma halları Sauthempton və Bristol şəhərlərində olmuşdur. Burada epidemiyanın başlama tarixi iyunun sonundan avqustun ortalarına qədər dəyişir. Qara ölümü gətirən gəmilərin bir müddət əvvəl hərbi əməliyyatların keçirildiyi Kale limanından gəldiyi ehtimal edilir. İngilislər evə ələ keçirdikləri zəngin hərbi qənimətlərlə qayıtmışdılar (salnaməçinin qeyd etdiyi kimi, "fransız paltarı geyinmiş heç bir qadın yox idi"). Ehtimal edilir ki, adaya taun bu paltarların birinin üzərində gətirilmişdi.
Fransada olduğu kimi, burada da qadınların yeni geyim dəbini taunu gətirən səbəb kimi görürdülər. Belə ki həmin dövrdə yeni geyim dəbi həddən artıq açıq qadın geyimləri geniş yayılmışdı. Qadınlar yeni dəb paltarları geyindikdə həddən artıq cəlb edici görünməmək üçün ətəklərinin arxasına tülkü quyruqları asmağa məcbur olurdular. Əfsanəyə görə, parlaq və cazibədar şəkildə geyinmiş belə atlı qadınlar ingilisləri Allahın qəzəbinə gətirmişdi. Bayram zamanı güclü külək, şimşək çaxdı və fırtına başladı, sonra adalara qara (və ya qırmızı) paltarda bakirə qız və ya yaşlı bir qoca cismində taun gəldi.
1348-ci il iyul, Ruan. Taun "ölüləri dəfn etmək üçün yer olmayan" Ruana gəldi və Normandiyanı cənginə alıb, Flaman sərhəddəsindəki son şəhər Turnedə baş qaldırdı. Sonra isə taun Şlezviq-Holşteyn, Yutlandiya və Dalmasiyaya yayıldı.
1348-ci ilin payızı, London. Taun Britaniya adalarında qərbdən şərqə və şimala doğru yayılırdı. Yaz aylarından başlayan xəstəlik sentyabrda artıq paytaxta yaxınlaşdı. Xalqı talan və çaxnaşmalardan, vəzifəli şəxsləri qaçmaqdan qətiyyətlə qoruyan kral III Eduard (ölkədə məhkəmələr işləyir, parlament iclas keçirir, vergilər müntəzəm toplanırdı) nəhayət tam gətirə bilmədi və müqəddəs ikonaları götürərək şəhərətrafı qəsrlərindən birinə qaçdı. Onun getmədən əvvəlki son əmri 1349-cu il qış Parlament sessiyasının ləğvi idi. Kralın ardınca ali ruhani silki də qaçdı və insanları taleyin hökmünə buraxdılar. Bu addım ilə onlar kütlənin qəzəbinə səbəb oldu. Sonradan kütlə qaçan yepiskopları tutub döyür və cəza olaraq kilsələrə qapayırdılar. İngiltərədə taun digər şeylərlə yanaşı, mal-qaranın ölümü ilə də yadda qaldı. Bu fenomenin səbəbləri hələ də məlum deyil. İrəli sürülən mülahizələrin birinə görə, xəstəlik heyvanlara da təsir edirdi. Amma bəlkə də nəzarətsiz qalan mal-qara sürüləri bresülyoz və ya Sibir xorasına tutulurdular. Ölkə viran qaldı və müasir hesablamalara görə, minə yaxın kəndi təmamilə boşaldı. Epidemiyadan yüz il keçdikdən sonra da Pulda hələ də çox evlər boş qalmışdı ki, kral VIII Henri onları məskunlaşdırmaq əmri vermək məcburiyyətində qaldı.
1348-ci il dekabr, Şotlandiya. Şotlandlar ingilislərin köhnə düşmənləri olduqlarından bir müddət onların başına gələnləri böyük məmnuniyyətlə izləyirdilər. Ancaq onlar Selkirk meşəsinə sərhəd ərazilərini talan etmək üçün toplaşdıqda xəstəliyə yoluxdular. Tezliklə taun Şotlandiyanın özündə dağlarında və dərələrində yayıldı. İngilis salnaməçisi bu münasibətlə qeyd edirdi ki, "Rəbbin cəzalandıran qılıncı başlarına enəndə onların sevinci kədərə çevrildi… xoralara və sızanaqlara məruz qoyarqa, şiddətli işgəncələr göndərərək onları ingilislərdən betər etdi." Yüksək dağlıq ərazilərə xəstəliyin az dərəcədə təsir etməsinə baxmayaraq, epidemiya ölkənin əhalinin üçdə biri qırdı. 1349-cu ilin yanvarında taun Uelsdə peyda oldu.
1348-ci il dekabr Navarra. Bir-birinə tərəf gələn "ispan" və "fransız" taunu Navarra Krallığının ərazisində qarşılaşdı. Pamplona və Sanquse bölgəsindəki 212 yerli icmadan yalnız 15-i (əksəriyyəti kiçik kəndlər) epidemiyadan kənar qaldı.
1349-cu ilin əvvəlləri İrlandıya. Epidemiya Bristolda yoluxmuş bir gəmi ilə İrlandiyaya girdi və qısa müddət ərzində adanı ələ keçirdi. Belə bir fikir mövcuddur ki, yerli əhali Qara ölümü öz mənafeyi üçün istifadə etmişdir. Belə ki, onlar bu fürsətdən istifadə edərək bir çoxu qalalarda məskunlaşan ingilis işğalçılarını qılıncdan keçirdilər. İrlandlar özləri isə kəndlərdə və yüksək dağ ərazilərində yaşadığından taundan demək olar ki, əziyyət çəkməmişdilər. Lakin bu mülahizəyə bir çox tədqiqatçılar şübhə ilə yanaşır.
1349-cu il Skandinaviya.İlk taun əlamətləri Norveçin Bergen şəhərində görünməyə başladı. Deyilənə görə yarımadaya o, satış üçün yun daşıyan ingilis gəmilərindən birində gətirilmişdi. Cəsədlərlə dolu olan bu gəmi sahildən o qədər də uzaqda deyildi və o "sahil qanununa" elə də çox hörmət etməyən yerli sakinlərin diqqətini çəkdi. Gəminin göyərtəsinə qalxan yerli sakinlər onun anbarları dolu yun yükünü ələ keçirdilər. Bundan sonra bütün Skandinaviya xəstəliyə yoluxdu. Norveçdən xəstəlik İsveçə daxil oldu, sonra Hollandiya, Danimarka, Almaniya, İsveçrə, Avstriya və Macarıstana yayıldı.
1349-cu il Bağdad. Şərqi Aralıq dənizi sahillərini, Məkkə və İran torpaqlarını viran qoyan taun Bağdada çatdı.
1350-ci il Polşa. Bu ildə Polşa şəhərləri üzərində taunun qara bayrağı qaldırıldı. Taundan xəbərdarlıq etmək üçün qara bayraq qaldırmaq ənənəsi məhz Qara ölüm zamanında yaranmışdı. Kral III Kazimir xalqı "qəriblərə" qarşı aqressiya göstərməkdən saxlamağı bacardı. Məhz bu səbəbdən talan və qarətlərdən qaçan bir çox yəhudi Polşada sığınacaq tapdı.
1352-ci il Pskov. Nikonov əlyazmasına görə "Taun bütün Pskovtorpağında güclü və pisdir, ona yoluxan insan tez bir zamanda bütün qan tökür: üçüncü günü isə ölüm baş verir, hər yerdə insan cəsədləri tökülüb qalıb". Sonra salnamədə keşişlərin ölüləri dəfn etməyə vaxtları olmadığı bildirilir. Bir gecədə kilsəyə iyirmi, otuz cəsəd gətirilirdi, bu səbəbdən hər qəbirə və cənazə mərasimində beş-on cəsəd qoyulurdu. Baş verənlərdən dəhşətəgələn Pskov əhalisi Novqorod arxiyepiskopu Vasilinin kömək etməsi üçün dua etməyə çağırdılar. O, şağırışa cavab olaraq şəhərə gəldi, ancaq geri qayıdarkən iyunun 3-də Uze çayında öldü.
1353-cü il, Moskva. Bu ildə böyük knyaz 36 yaşlı Məğrur Semyon vəfat etdi. Ölümündən bir qədər əvvəl o, iki azyaşlı oğlunu da dəfn etmişdi. Bu səbəbdən taxta Simeonun kiçik qardaşı İvan çıxdı. Səlnamələrə görə Qluxovda bi nəfər də olsun sağ qalmadı. Xəstəlik Smolensk, Kiyev, Çerniqov, Suzdalı da viran qoydu və nəhayət, cənuba enərək vəhşi düzənliklərdə itdi.
1351–1353-cü illər, Şimal adaları. Taun Norveçdən İslandiyaya yayıldı. Doğrusu İslandiya ilə əlaqədar tədqiqatçılar arasında fikir ayrılığı mövcuddur. Neifi birmənalı şəkildə İslandyanı taun xəstəliyinə məruz qalan ölkələr arasına daxil edirsə, Ole Benediktov o, zamankı İslandiya sənədləri əsasında adada taunun olmadığı faktını göstərir.
Şetland, Orkney və Farer adalarını viran edib, şərqdə Skandinaviya yarımadasına, qərbdə isə Qrenlandiyaya çatan taun epidemiyası tədricən geri çəkilməyə başladı. Epidemiya Qrenlandiyadakı yerli koloniyaya elə bir zərbə vurdu ki, onu artıq bərpa etmək mümkün olmadı və o, tədricən bütünlüklə tənəzzülə uğradı.
Qeyd etmək lazımdır ki, Fransa və Navarranın bəzi bölgələri, eləcə də Finlandiya və Bohemiya krallığı məlum olmayan səbəblərdən pandemiyaya məruz qalmamışdılar. Lakin buna baxmayaraq bu bölgələr sonradan 1360–1363-cü illərdə yeni bir epidemiyaya məruz qalmış və sonradan bubonik taun xəstəliyinin çoxaldılması zamanı zərər görmüşdülər.
Epidemiyanın demoqrafiyası
Orta əsrlərdə əhalinin ümumi sayı, habelə Qara ölüm zamanı və sonrakı epidemiyalar zamanı ölənlərin hesabı haqda dəqiq rəqəmlər mövcud deyil. Lakin buna baxmayaraq, o dövrün müasirlərinin əlyazmalarında ayrı-ayrı bölgələr və şəhərlər haqqında çox sayda hesablamaları qorunub saxlanılmışdır ki, bu da epidemiyanın qurbanlarının təxmini sayını qiymətləndirməyə imkan verir.
"Kembric Dünya Xəstəlikləri Tarixi"nə görə, tədqiqatçılar ümumiyyətlə Avropa və Yaxın Şərqdəki xəstəlikdən ölüm nisbətlərini 30 ilə 50% arasında qiymətləndirir. Mərkəzi İtaliya, Cənubi Fransa, Şərqi İngiltərə və Skandinaviya pandemiyadan ən çox əziyyət çəkən bölgələr idi. Milanda, Çexiyada və Niderlandın bəzi bölgələrində taun qurbanları nisbətən az(20% -dən az), Nürnberqdə isə ümumiyyətlə epidemiya olmamışdı.
"Kembricin paleopatologiya ensiklopediyası" dünya əhalisinin 25%-inin və ya 60 milyondan çox insanın epidemiyanın qurbanı olduğunu yazır. Belə ki, əsər Avropa əhalisinin üçdə birinin (15–25 milyon), İngiltərə əhalisinin 30–50%-nin, Norveç və İslandiyada ölənlərin üçdə ikisinin, Paris və Venesiyada ölənlərin dörddə birinin əhatə edən ölüm nisbətlərini təxmin edir.
Qərbi Avropa haqqında danışsaq, onda V.Neyfi qeyd edir ki, epidemiya qurbanlarının sayının ilk hesablanması Roma Papası VI Klementin göstərişi ilə aparılmış və bu statistika Avropa əhalisinin 31%-ni 23,84 milyon nəfər üzə çıxarmışdır.
İngilis tarixçisi Filip Sieqler, 1969-cu ildə yazdığı elmi işində Avropada epidemiya qurbanlarının sayının əhalinin üçdə birinin, yəni 20 ilə 25 milyon arasında dəyişdiyini təxmin edir.
1941-ci ildə nəşr olunan elmi işində demoqraf Boris Urlanis yüksək ölüm nisbətinin ilk növbədə kənd yerlərinə deyil, şəhərlərə aid olduğunu və şəhər əhalisi üçün ölüm faizinin 30–40 arasında dəyişdiyini və bunun Avropanın əhalisinin yeddinci-səkkizinci, Rusiya əhalisinin isə iyirminci hissəsi olduğunu qeyd etmişdir.
Epidemiologiya üzrə araşdırma müəllifləri (Ş.Martin və U.Neifi) 1331-ci il ilə 1351-ci il arasında epidemiyanın öldürdüklərinin Çin əhalisinin yarısına bərabər olduğunu, digər 15%-nin isə təbii fəlakətlər səbəbiylə həlak olduğunu göstərir. Ancaq siyahıyaalma məlumatlarına istinad edən çinşünaslar bir qayda olaraq, əhali sayının bu rəqəmlərdə azalmasını qəbul etmirlər. Onlar əsasən epidemiyalardan zərər çəkən şimali Çinin əhalisinin XIV əsrin əvvəllərində Çinin cənubundakı əhali ilə müqayisədə ciddi şəkildə azaldığını vurğulayırlar. Bu ərazidəki XIV əsrin ikinci və üçüncü rübündəki yüksək ölümü isə epidemiya ilə yox, daha çox aclıqla əlaqələndirirlər.
Qara ölüm epidemik bir fəlakət idi, lakin o, nə Avropanın, nə də bütövlükdə dünyanın əhalisinin tərkibinin dəyişməsinə səbəb olmadı. Pandemiyanın bitməsindən dərhal sonra Avropada bir demoqrafik partlayış baş verdi. Avropa əhalisi artmağa başladı və bu çoxalma sonrakı taun epidemiyalarına baxmayaraq, demoqrafik düşüşə qədər bir neçə əsr ərzində fasiləsiz olaraq davam etdi.
Epidemiologiya
Taunun törədən onu ilk dəfə kəşf edən Aleksander Yersenin adını daşıyan infeksion bakteriya Yersinia pestisdir (lat. Yersinia pestis). Rütubətli yerdə taun çubuğu 10 günə qədər yaşaya bilər. Taunun törədici mikrobu – taun çöpü bir növ kimi proteobakteriyalar tipinin, qamma-proteobakteriyalar sinifinin, enterobakteriyalar ailəsinə məxsus cinsinə aiddir. O, 1,5–2 x 0,5–0,7 mkm ölçüsündə, avoidşəkilli, ucu dəyirmi, hərəkətsiz oid çöpdür. Taun mikroblarının uzunsov, dənəvər, sapşəkilli və süzülən formalarının meydana çıxması ilə polimorfizmi təsvir edilmişdir. Müxtəlif növ kimyəvi dizenfeksiyalara həssasdır.
Taunun törədici mikrobu spor əmələ gətirmir, kapsulu vardır, qrammənfidir, anilin boyaları ilə asan (ucları isə daha intensiv) rənglənir (bipolyar rənglənmə), fakultativ anaerobdur. 25–30 °C-də və pH 6,9–7,2 olduqda duru və bərk qida mühitlərində yaxşı inkişaf edir. R -virulent və S -avirulent formalı koloniyalar əmələ gətirir. Qida mühitinə təzə və ya hemolizəolmuş heyvan qanı çatdıqda mikrobların inkişafına stimullaşdırıcı təsir göstərir.
Yersina pestis ekzo- və endotoksin əmələ gətirir, tərkibində termostabil somatik və termolabil kapsul antigenləri və s. (cəmi 20 antigen) vardır. Yersina pestisin somatik antigeni başqa persinlərin antigenlərinə identikdir. kapsul antigeni taun törədici mikrobunun virulent ştamları üçün spesifik sayılır, immunigen aktivliyə malikdir.
Taunun törədici mikrobunun orqanizmdən kənarda davamlılığı onlara xarici mühit amillərinin təsir xarakterindən asılıdır. Temperatur düşdükcə bakteriyaların yaşama müddəti artır. Qida məhsullarında, suda və məişət əşyalarında Yersina pestis}} 3 aya qədər, bubon irinində 40 gün, qanda və bəlğəmdə 1 ay və daha çox qalır. 55 °C-də onlar 10–15 dəq. sonra 100 °C-də bir neçə saniyə sonra məhv olur. Adi dezinfektantlar işçi konsentrasiyada (sulema 1:1000, 3–5%-li lizol məhlulu, 3%-li karbol turşusu, 105-li əhəng südü) və (antibiotiklər), (streptomisin, tetrasiklin, xloramfenikol) Yersina pestisə öldürücü təsir göstərir.
Klinik simptomlar
Müasir elmdə
Taun üçün inkubasiya müddəti bir neçə saatdan 9 günə qədər dəyişir.
Bu xəstəliyə yoluxmanın bir neçə forması vardır: dəri, bubon, birinci və ikinci septik, ağciyər formaları.
Tədricən mikrobun daxil olduğu yerdə ardıcıl surətdə papulaya, veyikulaya və pustulaya çevrilən ləkə baş verir. Pustula içərisində çoxlu miqdarda taun mikrobları olan qanlı irinli, bəzən qaratəhər möhtəviyyatla dolur, təzyiq etdikdə şiddətli ağrılar başlayır. Əhatə edən dəri sahəsi parlaq hiperemiyalaşmış (tünd qırmızı rəngə çalır), infiltratlaşmış, sağlam dəri səthindən qabarmış olur (tünd qırmızı adlanan sədd). Sonradan pustula xoraya çevrilir. Xoranın dibi infiltratlaşır, sarımtıl rəngdə olur, vaxtı gələndə tünd qartmaqla örtülür, bu, qarayara zamanı dərinin zədələnməsini xatırladır. Nadir hallarda dəri üzərində kəskin ağrılı, xoralaşan birincili taun karbunkulu əmələ gəlir. Taun dəri xorası uzun davam etməsi, tədricən sağalması, çapıq əmələ gətirməsilə xarakterizə olunur.
Taunun hər hansı klinik formasında hemorragik səpmələr. bullyoz törəmələr, ikincili hematogen pustula və karbunkullar şəklində ikincili dəri dəyişikliyi müşahidə edilə bilər. Tunun dəri forması, bir qayda olaraq, bubon forması ilə birləşir (dəri-bubon forması).
Taunun bubon formasının xarakterik əlaməti törədrici mikrobun daxil olduğu yerə yaxın birincili bubonların formalaşması ilə periferik limfatik düyünlərin zədələnməsidir. Xəstəliyin 1–2-ci günü nəinki hərəkət zamanı, hətta sakitlikdə belə bubon əmələ gələn yerdə xəstəni məcburi vəziyyətə gətirən şiddətli ağrı hiss olunur. İnkişaf edən bubon kiçik, şiddətli ağrılı şişkinlikdən ibarətdir. Limfatik düyünlərin bütün qrupu və onları əhatə edən birləşdirici toxuma iltihabi prosesə cəlb olunduqca şişkinlik 8 sm-dək böyüyür, ətraf toxumalar ilə birləşən konqlomeratdan ibarət olur. Bubonun üzərini örtən dəri gərilir, aydın hiperemiyalaşır, parıldayır, göyərmiş çalar alır. Adətən limfangitlər olmur. Periadenit olduğuna görə bubonun konturu hamarlaşır. Bu, mühim diaqnostik əlamətlərdən biri sayılır. Xəstəliyin 6–8-ci gününə yaxın bubon xəmirvari konsistensiya alır, üzərindəki dəri göyümtül-qonur rəng alır, nazilir. Bubonun mərkəzində flüktasiya meydana çıxır. Xəstəliyin 8–12-ci günü bubon deşilir, qan qarışıqlı serozlu-irinli möhtəviyyat ifraz olunur. Bubonun xoraya çevrilməsi uzun müddət sağalmayan fistulanı, ikincili infeksiyanın qoşulması isə geniş adenofleqmonanın əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. İrinli xora inadlı gedişi, tədricən sağalması, qranulyasion toxumanın artması və çapıqlaşma ilə fərqlənir. Xəstəliyin təhlükəsiz gedişi zamanı 6–8-ci gündən başlayaraq, bubonda iltihabi dəyişiklik azalmağa başlayır və sonralar tam sorula bilir. Son illər spesifik terapiyanın (antibiotiklərin) tətbiqi ilə əlaqədar olaraq taun bubonları çox nadir hallarda deşilir. Onlar 15–20 gün ərzində tədricən sorulur.
Taunun birincili septik forması qısa inkubasiyadan sonra (bir neçə saatdan 1–3 sutkaya qədər) törədici mikrobun sürət disseminasiyası, orqanizmin müxtəlif sistemlərinin zədələnməsi ilə qızğın surətdə inkişaf edir və adətən, xəstənin tez ölməsilə nəticələnir. Xəstəliyin əsas təzahürü yüksək qızdırma, ürək-damar fəaliyyətinin və sinir sisteminin pozğunluqları şəklində intoksikasiya sindromu (sayıqlama, narahatlıq və adinamiya) və hemorrafik sindromdur. Xəstələrdə massiv dəri hemorragiyaları, daxili orqanlara qansızmalar, mədə-bağırsaq, ağciyər, böyrək və uşaqlıq qanaxmaları meydana çıxır.
İkincili septik forma infeksiyanın başqa klinik formalarını, çox vaxt bubon taununu ağırlaşdırır və orqanizmin ağır intoksikasiyası təzahürləri ilə keçir. Xarakterik kliniki simptomlar olmadığından, xəstənin sağlığında taunun septik formasının diaqnostikası çətinlik törədir. Epidemioloji situasiya, yaxud taun ocaqlarında yaşayan insanların qəflətən ölməsi orientir sayılır.
Ağciyər taununun ən ağır növüdür. Onun da iki növü vardır. Birincili-ağciyər taunu – xəstəliyin daha ağır və epidemioloji cəhətcə son dərəcə təhlükəli formasıdır. Xəstəliyin üç əsas dövrü vardır: başlanğıc qızdırmalı həyəcanlanma dövrü, xəstəliyn qızğın dövrü və soporoz (terminal) dövr.
Ağciyər taununun birinci dövrü klinik təzahürlərin müxtəlifliyi ilə xarakterizə olunur. Xəstəliyin dəfələrlə şiddətli titrətmə, bədən temperaturunun 39–40°S-dək yüksəlməsi və qusma (çox vaxt təkrar-təkrar) ilə qəflətən başlayır. Xəstələr həyəcanlanır, baş və əzələ ağrılarından şikayətlənir, onların sifətləri qızarmış, şişmiş olur, konjuktivit inkişaf edir, xəstəliyin birinci gününün axırına yaxın köksdə kəsici ağrılar, taxikardiya, tənginəfəslik meydana çıxır. Xeyli artan bəlğəm ifrazı müşayiət edilir. Bəlğəm əvvəlcə köpüklü, şəffaf, şüşəvari olur. Sonradan bəlğəmin içərisində qan görünür və nəhayət o qanlı olur. Bəlğəmlə külli miqdarda taun mikrobları ifraz olunur. Fiziki məlumatlar son dərəcə az olur, xəstələrin ümumi halına uyğun gəlmir.
Xəstəliyin qızğın dövrü bir neçə saatdan 2–3 günə qədər davam edir. Bədən temperaturu yüksək olaraq qalır. Üzün hiperemiyası, gözlərə "qan dolması", şiddətli tənginəfəslik – taxipnoe (tənəffüsün dəqiqədə 50–60 qədər olması) diqqəti cəlb edir. Çox vaxt qan qarışmış qusma baş verir. Ürək tonları karlaşır, nəbz tezləşir və aritmik olur. Arterial təzyiq xeyli enir. İntiksikasiya təzahürləri artdıqca ağır mənəvi iztirab həyəcanlanma ilə əvəz olunur, xəstə sayıqlamağa başlayır.
İkincili-ağciyər taunu, bubon taununun ciddi ağırlaşmasıdır. Proqnoz həmişə ciddidir. Xəstəliyin bütün orqanizmə yayılmış formalarında ölüm riski 40–90%-ə çatır. Terminal dövr son dərəcə ağır klinik gedişlə xarakterizə olunur. Xəstədə soporoz hal (yuxuculuq) inkişaf edir. Tənginəfəslik artır, tənəffüs sərtləşir, arterial təzyiq, demək olar ki, müəyyənləşdirilmir. Nəbz tezləşir, sapvari olur. Dəri üzərində petexiyalar və ya geniş qansızmalar meydana çıxır. Sifət göyərir, sonradan isə yanaqlarda parlaq sianoz olan boz-torpaq rəng alır, burun sivriləşir. Gözlər çuxura düşür. Xəstəyə ölüm gorxusu gəlir. Daha sonra sayıqlama başlayır, xəstə laqeydləşir, koma inkişaf edir.
XIV əsrin təsvirlərində
İkinci epidemiya dövründə taun xəstələrinin vəziyyətinin təsviri dövrümüzə de Mussinin, İoan Kantakuzin, Nikifor Qriqor, Dionisiy Kolle, ərəb tarixçisi İbn əl-Xətib, De Qinya, Covanni Bokkaçço və digər müasirlərin əlyazmalarında gəlib. çatmışdır. Onların sözlərinə görə, taun ilk növbədə "fasiləsiz qızdırma" (febris Continuae) ilə özünü göstərirdi. Xəstələr həddən artıq qıcıqlanma ilə xarakterizə olunur, yerlərində qıvrılır və sayaqlayırdılar. Dövrümüzə gəlib çatan mənbələr "pəncərələrdən qəzəblə fəryad edən xəstələr" haqqında məlumat verirlər. Con Kellinin dediyi kimi, belə görünür ki, infeksiya mərkəzi sinir sisteminə də təsir edirmiş. Xəstələrdə çox vaxt qan qarışmış qusma baş verirmiş və arterial təzyiq xeyli enirdi. İntiksikasiya təzahürləri artdıqca ağır mənəvi iztirab həyəcanlanma ilə əvəz olunur, xəstələr sayıqlamağa başlayırdılar. Dəri üzərində petexiyalar və ya geniş qansızmalar meydana çıxırdı. Sifət göyərir, sonradan isə yanaqlarda parlaq sianoz olan boz-torpaq rəng alır, burun sivriləşirdi. Xəstədən gələn ağır qoxu müasirlərin xüsusilə diqqətini çəkirdi.
Müəlliflərin əksəriyyəti ölümün işarəsi olan "qan qarışmış qusma" barədə yazırlar. Qi de Şoliak "qan qarışmış qusma"nı Qara ölümün əsas əlamətlərindən sayırdı.
Əksər hallarda xəstəlik taunun bubon formasında keçirdi. Xəstəliyin bu növü daha çox Krımda yayılmışdı. De Mussi xəstəliyin ətraflı təsvirini verir. Ona görə xəstəlik gənələrin insanı dişləməsi ilə yayılırdı. Belə ki, gənə dişlədikdən sonra dəridə bubon əmələ gəlirdi. Sonra bubonun üzərini örtən dəri gərilir, aydın hiperemiyalaşır, parıldayır, göyərmiş çalar alırdı. Xəstəliyin 6–8-ci gününə yaxın bubon xəmirvari konsistensiya alır, üzərindəki dəri göyümtül-qonur rəngə çalır və nazilirdi.
İtaliya şəhərlərində də xəstəliyin bu növünə rast gəlinirdi. İtalyanlar "qan qarışmış qusma" haqda heç bir məlumat vermirlər. Bu barədə yeganə mənbə Lüdoviko Muratorinin məlumatlarıdı.
İngiltərədə taunun ağciyər forması geniş yayılmışdı. Belə ki, xəstələr yoluxduqdan bir neçə saat sonra qan qusur və bir qayda olaraq iki-üç gün ərzində ölürdülər. Norveç salnamələri də eyni məlumatə qeyd edirlər. Rus salnaməçiləri isə dəridə qara nöqtələr və ağciyər qanamaları haqqında danışırlar.
Şoliakın verdiyi məlumatlara görə, Fransada taun hər iki formada özünü göstərirdi. Yayılmasının ilk dövründə (iki ay), əsasən ağciyər şəklində, xəstə üçüncü gün ölürdü. İkincisində — bubonik formada. Xəstənin bu növdə ömrü beş günə qədər artırdı.
Konstantinopol üçün xarakterik olan taunun septik forması orta əsrlərdə insanları xüsusi dəişətə gətirirdi. Zahirən sağlam görünən bir insan qəflətən bir gündə ölürdü. Belə ki, imperator İoan Kantakuzinin ən kiçik oğlu Andronk cəmisi üç saat ərzində həyatını itirmişdi.
Tibbi əks tədbirlər
Orta əsrlərdə tibbin vəziyyəti
Qara ölüm zamanı xristian Avropasında tibb dərin tənəzzülə uğramışdı. Bu, əsasən elmin bütün sahələrinə ibtidai dini yanaşma ilə bağlı idi. Hətta orta əsrlərin ən böyük universitetlərindən birində — Parisdə tibb ikinci dərəcəli bir elm hesab olunurdu, çünki onun qarşısına "ölümcül bədəni müalicə etmək" vəzifəsi qoymuşdu. Buna misal digərləri ilə yanaşı, XIII əsrin "Yeddi sənət və yeddi fəzilət toyu"nda anonim məcazi bir şeirdir. Bu bəstədə xanım Qrammatika qızları — Dialektika, Həndəsə, Musiqi, Ritorika və İlahiyyatı ərə verir, sonra Fizika xanım (əvvəllər tibbin adı) onun yanına gəlir və Qrammatikadan onu da ərə verməsini xaiş etdikdə, "Siz bizim ailədən deyilsiniz, sizə heç nə edə bilmərəm" deyə birmənalı cavabını alır.
Müəllifi bilinməyən o dövrün bir əsərində xəstə çağırışına gələn həkim onun yaxınlarından xəstənin şükür və dua edib etmədiyini soruşmağa həkim məsuliyyət daşıyırdı. Xəstə buna ya müsbət cavab verməli, ya da sağalandan sonra mütləq bunu edəcəyinə söz verməli idi. Çünki, o dövrdə ruhun xilasına, bədənin xilasından daha vacib önəm verilirdi.
Cərrahiyyə çirkli sənət sayıldığından, kilsə qaydaları hətta tibbi biliyi olsa belə keşişlərin bununla məşğul olmasına qadağa qoyurdu. Bu da tibbi təhsil alanlar arasında real həyatda demək olar ki, bölgüyə gətirib çıxarırdı. Belə ki, Tibb Universitetində antik tibb təhsili alan bir həkim (physician) və alim praktik-cərrah (surgeon) peşələri ayrı-ayrı birliklərə (sexlərə) məxsus idilər. Ölülərin anatomiyası heç vaxt qadağan edilməmişdir, ancaq əslində bu XIV–XV əsrlərdə geniş yayılmışdır və Qalenin kitablarından anatomiyanın nəzəri öyrənilməsi üstünlük təşkil edirdi.
İstedadlı həkimlər daim inkvizisiyanın nəzərinə düşmək üçün risk etdilər, lakin ruhanilərin rüşvətə bulaşmış hissəsi həkimlərin insanlar arasında nüfuz və hörmət qazanmasından hiddətlənirdilər. O, dövrün həkimlərindən biri yazırdı:
| Ruhanilər hər zamanki kimi xəstələrin başında izdiham yaradır, öz müdaxilələrinin böyük səmərəliliyini sübut etmək üçün əllərindən gələni etməyə çalışır, müqəddəslərə, iztirablara, müqəddəs şamlara, sədəqələrə, ianələrə və digər dindar vasitələrə müraciət edirdilər. Əgər həkim xəstəliyi məğlub edərdisə,bu müqəddəslərin şəfaəti, ruhanilərin nəzirləri və duaları ilə əlaqələndirilirdi. Əlbəttə, xəstə ölərdisə, bunun əsas günahkarı həkim sayılırdı |
Taunun səbəbləri haqqında nəzəriyyələr və təklif olunan profilaktik tədbirlər
Dövrün elmində epidemiya xəstəlikləri haqqında nəzəriyyələrində iki əsas istiqamət mübarizə aparırdı. Antik dövrün son atomistlərindən biri olan Lukretius Karanın adı ilə əlaqəli olan bir birinci istiqamət, xəstəliyin səbəbini gözə görünməyən bəzi "xəstəliyin toxumları" və ya xəstə ilə təmasda olan sağlam bir insanın bədəninə girən ən kiçik zərəciklər (Mark Varron) olduğuna inanırdılar. Daha sonra kontaqiya nəzəriyyəsi (yəni yoluxma) adlandırılan bu doktrina sonralar van Levenhukun kəşfindən sonra daha da inkişaf etdi. Tauna qarşı profilaktik tədbir olaraq, kontaqanistlər xəstələrin uzun müddətli karantində təcrid olunmasını təklif edirdilər: "Mümkün qədər insan qarşılıqlı ictimai münasibətlərdən çəkinməlidir ki, bir-birilərinin üzərinə nəfəs verməsinlər və bir nəfər bir neçə nəfəri yoluxdurmasın. Beləliklə, tək qalmalı və havanın zəhərləndiyi yerlərdən gələn insanlarla görüşməməlisiniz."
Ancaq taun yaralarının olması və ya olmaması çox spekulyativ görünürdü. Hələ o dövrün həkimləri üçün antik dövrün böyük təbibləri — Hippokrat və Qalen tərəfindən irəli sürülən və sonra "həkimlərin şeyxi" İbn Sina tərəfindən inkişaf etdirilən "miasmatik" (çürüyərək yayılan) xəstəlik nəzəriyyəsi cəlbedici görünürdü. Qısa şəkildə nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdi ki, orqanizm yerdən ifraz edilən bəzi zəhərli maddələrin ("irin") təsiri ilə zəhərlənir. Bu nəzəriyə bataqlıqlarıda və digər "sağlam olmayan yerlərdə" yaşayan insanların ölümünün tamamilə sağlam müşahidə edilməsinə və müəyyən xəstəliklərin müəyyən coğrafi məkanlara bağlanmasına əsaslanırdı (Məsələn bataqlıqlarda yaşayan insanların oradan çıxan metan qazı ilə zəhərlənməsi). Buradan "miasmatika"ya görə, külək zəhərli havanı böyük məsafələrə daşıya bilir. Bu zəhər həm havada qala bilir, həm də su, qida və məişət əşyaları ilə insanı zəhərləndirə bilərdi. Taun zamanı xəstə və ya cəsədlər dəişətli dərəcədə ağır qoxu verdiyindən "miasmatika"ya görə xəstəlik bu cür iy vasitəsi ilə də yayılır. Ancaq hətta burada da həkimlər zəhərli dumanların haradan gəlməsi məsələsində fikir ayrılığına malik idilər. Əgər antik zamanlarda tərəddüd etmədən bunun səbəbini adi hallarda təhlükə törətməyən, lakin bataqda çürüyərək ölümcül zəhərə çevrilməsinə inanırdılarsa, orta əsrlərdə "miasma"nın meydana gəlməsi prosesi kosmik təsirlə əlaqələndirilirdi. Belə ki, burda əsas günahkar, "Ölüm gətirən atlı" ilə xarakterizə olunan Saturn planeti hesab edilirdi. "Miasmatik"lərin fikrincə bataqlıqların zəhərli qazı ifraz etməsini Saturn planeti oyadır.
"Miasma"nın varlığı qoxu ilə müəyyən edilirdi, ancaq taun qoxusunun necə olması ətrafında fərqli fikirlər var idi. Belə ki, əsən külək "sanki gül bağından gələn qoxu" təsiri verirdi və əlbəttə ki, bundan sonra ən yaxın qəsəbədə epidemiya başlaması ilə bağlı xatirələr mövcuddur. Amma daha çox taunu kəskin və ağır qoxularla ifadə edirdilər. Məsələn İtaliyada dalğalar tərəfindən sahilə atılmış "ətrafına dözülməz bir qoxu yayan" ölmüş nəhəng bir balinanı epidemiyasının əsas səbəbini hesab edirdilər.
Epidemiya ilə mübarizə üçün bir neçə sadə vasitə təklif edilirdi:
- Xəstəlik yayılan ərazilərdən qaçın və təhlükəsiz yerdə epidemiyanın bitməsini gözləyin. Məhz fars filosofu və həkimi Məhəmməd ibn Zəkəriyə əl-Raziyə aid eilən orta əsrlərin məşhur "daha uzun məsafə, daha çox vaxt, daha sürətli" kəlamının buradan yarandığı bildirilir. Mümkün qədər uzağa qaçmaq, yoluxmuş ərazidən uzaq olmaq və təhlükənin bitdiyinə tam əmin olanda dönmək lazım idi. Həkimlər "nəmişlik olmayan, qəbiristanlıqlardan, çirkli su mənbələrindən uzaq, habelə taun çöplərinin cəmləşdiyi soğan, kələm və ya digər bitkilərin böyüdüyü yerlərdən kənar sadə bir evdə (kənd yerində)" məskunlaşmağı məsləhət görürdülər;
- Yoluxmuş ərazidə və ya evdə havanın təmizlənməsi. Bu məqsədlə heyvan sürüləri şəhər ərazisinə gətirilirdi ki, onların nəfəsi ilə hava təmizləsin (o dövrün mütəxəssislərindən biri atların bunu etmək üçün daha üstün bacarığa sahib olduğunu demiş və buna görə də epidemiya zamanı xəstələrinə tövlələrə köçməyi tövsiyə edirdi). İnfeksiyanı udmaq üçün mərhumun otağına süd ilə dolu qablar qoyulurdu. O, dövrün qənaətinə görə hörümçəklər havada olan zəhəri udmaq iqtidarında olduğundan onlar eyni məqsədlərlə evlərdə saxlanılırdı. Küçələrdə tonqal qalanır və onlara iyli otlar və ya ədviyyatlar atılırdı. Yoluxmuş havanı dağıtmaq üçün kilsə zəngləri çalınır və silahlardan atəş açırdılar. Otaqlarda eyni məqsədlə kiçik quşlar uçurdulurdu ki, onlar qanadları ilə havanı təmizləsinlər;
- İnsan və yoluxmuş mühit arasında blok yaradılması kimi başa düşülən fərdi qorunma. Belə bir blok qorunması üçü ən effektiv üsul yalnız öz qoxunu yaxşılaşdırmaq idi. Əgər hər hansısa bir insana "taun qoxusunu" tamamilə məhv etmək və ya heç olmasa zəiflətmək mümkün olsaydı onda bu yaxşı əlamət sayılırdı. Bu məqsədlə insanlara üzərində çiçək dəstəsi, ətir şüşələri, iyli otlar və iyli tüstü verən qablar daşımaq tövsiyə edilirdi. Çirklənmiş havanın evə girməməsi üçün pəncərələri və qapıları isladılmış parça ilə möhkəm bağlamağı da məsləhət görürdülər. Lakin bəzən taun qoxusunu daha da kəskin üsullarla kəsmək təklif olunurdu — bu cür vasitələr bəzən ümidsizlik və çarəsizlikdən diktə olunurdu. Buna misal Krım tatarları küçələrə it cəsədlərini səpirdilər, avropalı həkimlər isə evlərdə keçi saxlamağı məsləhət görürdülər. Uzun müddət sanitar qovşaqlarında olmaq və oradakı qox ilə nəfəs almaq üçün tövsiyələr verilirdi, çünki belə yerləri təmizləyənlərin epidemiyadan az zərər görməsiylə bağlı müşahidələr aparılmışdı. Amma bu təklif bunun hətta "normal vəziyyətdə belə iyrənc olduğunu" bildirən o zamankı mütəxəssislərin etirazına səbəb oldu və "epidemiya zamanı kömək edəcəyini gözləmək ağılsızlıq kimi qiymətləndirildi";
Həkimlər suda yaşayan ev və vəhşi quşları yeməkdən, şorba və bulyon bişirməkdən, sübh keçəndən sonra yatmamaq və nəhayət qadınlarla intim münasibətlərdən çəkinməyi tövsiyə edirdilər. Onlar həmçinin, ölümün və ya epidemiyanın qorxusundan çəkinmək və nəyin bahasına olursa olsun şən əhval ruhiyyə saxlamağı da məsləhət görürdülər.
Müalicə
Orta əsrlərin ən yaxşı təbibləri taun xəstələrinin müalicə oluna biləcəyi ehtimalında yanılmırdılar. Bitki mənşəli və ya heyvan mənşəli dərmanlar, həmçinin cərrahi alətlər daxil olan orta əsr həkiminin arsenalı epidemiyaya qarşı tamamilə gücsüz idi. "Fransız cərrahiyyəsinin atası" Qi de Şoliak tibbin heç bir müqavimət göstərə bilmədiyi taun xəstəliyini "alçaldıcı bir xəstəlik" adlandırırdı. Fransız-italyan həkimi Raymond Şalen di Vinario acı bir kinayə ilə qeyd edirdi ki, "əziyyət çəkən insanlara kömək etməkdən imtina edən həkimləri qınaya bilməz, çünki heç kim xəstəsinin ardınca yollanmaq istəmir." Bundan əlavə, epidemiyanın güclənməsi və taun qorxusunun artması ilə getdikcə daha çox həkim canını qurtarmaq üçün qaçmağa çalışırdı. Lakin buna baxmayaraq xeyli sayda həkimin öz sənətlərinə sadiq qalma halları da az deyildi. Beləki, Şoliakın öz etirafı ilə yalnız "rüsvayçılıq qorxusu" onu qaçmaqdan çəkindirdi, Di Vinario isə öz tövsiyəsinə qarşı getdi və vəzifəsini sona qədər yerinə yetirərək 1360-cı ildə taundan öldü.
Taunun klinik mənzərəsi XIV əsrin tibb nöqteyi-nəzərindən belə idi: bədənə nüfuz edən "miasma" ürək bölgəsində bir bubon və ya zəhərlə dolu furunkul meydana gətirir və sonra o qanı zəhərləyir.
Müalicə cəhdləri son dərəcə təsirsiz olsa da, həyata keçirilirdi. Şoliak taun bubonlarını açıb onu qaynar məcunla yandırırdı. Zəhərlənmə kimi başa düşülən taun ilə o dövrdə mövcud olan üsullarla, xüsusən də "fransız teriakı" ilə müalicə aparılırdı. Belə ki, bubon üzərinə dövrün inamına görə qandan zəhər çıxara bilən kərtənkələlərin, ilanların, zəhərli qurbağaların qurudulmuş dəriləri qoyulurdu. Eyni məqsədlər üçün bubolar üzərinə qiymətli daşlar, xüsusilə də toz halına salınmış zümrüd səpilirdi.
XIV əsrdə, elm hələ də sehr və okkultizmlə sıx bir şəkildə əlaqələndirildiyi üçün bir çox dərman reseptləri "simpatiya" qaydalarına əsasən tərtib edilirdi. Yəni insan orqanizminin xəstəliyini ehtimal olunan şəkildə müalicə edilə biləcəyi müəyyən cisimlərlə xəyali bağlantı qurulurdu. Bu zaman isə şarlatanlıq və fırıldaq hallarına geniş rast gəlinirdi. "Simpatik sehr" tərəfdarları güclü maqnit köməyi ilə xəstəliyi bədəndən "çıxartmağa" çalışırdılar. Belə bir "müalicənin" nəticələri məlum deyil, lakin onların qənaətbəxş olmaları ehtimalı çox azdır.
Yaxşı qidalanma və möhkəmləndirici vasitələrlə xəstənin gücünü qorumaq və imuniteti qaldırmaqla bədənin xəstəliyə qalib gəlməsi üsulundan da geniş istifadə edilirdi. Lakin Qara ölüm epidemiyası zamanı sağalma nadir hallarda rast gəlinirdi və demək olar ki, onların da hamısı epidemiyanın sonunda olmuşdu.
Taun həkimləri
.png.html){kind=link}
Epidemiya zamanı senyorlar xüsusi "taun həkimləri" tuturdular. Senyorlar onların pulunu verərək şəhərdə epidemiya bitənə qədər qalmalarını tələb edirdilər. Taun həkimləri xüsusi ilə kənd və şəhərlərdə epidemiyaların yayılmağa başlamasından sonra müqavilə ilə müalicə üçün ərazilərə gətirilirdi. Bu işə əsasən tibb universitetlərini bitirən gənclər və yaxşı iş tapa bilməyən həkimlər gedirdilər. Çünki o, ən təhlükəli ixtisas sayılırdı.
Belə hesab edilir ki, ilk taun həkimlərini Roma Papası VI Kliment tutmuşdur və bundan sonra bu praktika bütün Avropada yayılmışdır.
Taun həkimləri xəstələri özləri tərəfindən hazırlanmış müqaviləyə uyğun formada müalicə etməyə üstünlük verirdilər. Bu müqavilə taun həkimi müqaviləsi adlanır və xidməti göstərən şəxs ilə şəhər və ya kənd şurası arasında imzalanırdı. Avropanın bir şəhərində eyni vaxtda iki və daha çox taun həkiminin işlədiyi hallar da mövcud idi.
"Miasmalar"dan qorunmaq üçün taun həkimləri uzun burnu olan (fr. docteurs à bec) aromatik qoxuları bir yerdə cəmləyərək qoxumuş havanın içəri daxil olmasının qarşısını alan xüsusi baş geyimi istifadə edirdilər. Həmin dövrlərdə qoxunun taunun yoluxmasında əsas şərtlərdən biri olduğuna inanılırdı. Əvvəlcə bu maskalarla yalnız üç örtülürdü, lakin 1360-cı ildə taunun yenidən qayıtması ilə maskayla bütün baş hissəsinin örtülməsinə başlandı. Bu maska qalın dəridən hazırlanır, gözlər üçün eynək olur, onun altına taun "miasma"sından qoruyan qızılgül ləçəkləri, rozmarin, dəfnə yarpağı, ətirli otlar ət və s. qoyulurdu. Boğulmamaq üçün uzun burunda iki kiçik deşik düzəldilirdi. Taun həkimi xəstəyə əlləri ilə toxunmamaq və küçədə avaraları qovmaq üçün uzun bir çubuqdan istifadə edirdi. Bu geyimdə hər zaman onlara kömək olmurdu. Bəzən onlar ya xəstəliyə yoluxur, bəzən isə xəstəyə kömək göstərməməsi səbəbindən onların yaxınları tərəfindən qətlə yetirilirdilər.
Onu da qeyd edək ki, bəzi taun həkimləri, daha çox gəlir əldə etmək məqsədi ilə insanlara saxta xüsusi müalicə üsulları təklif etməkləri ilə tanınmışdır. Taun həkimləri xəstələri özləri tərəfindən hazırlanmış müqaviləyə uyğun formada müalicə etməyə üstünlük verirdilər. Bu müqavilə taun həkimi müqaviləsi adlanır və xidməti göstərən şəxs ilə şəhər və ya kənd şurası arasında imzalanırdı. Avropanın bir şəhərində eyni vaxtda iki və daha çox taun həkiminin işlədiyi hallar da mövcud idi.
Əlavə bir qorunmaq vasitəsi olaraq, taun həkimlərinə "ədviyyat ilə yaxşı bir qurtum şərab içilməsi" tövsiyə edilirdi. Lakin bu heç də həmişə yaxşı nəticələnmirdi. Belə ki, dezinfeksiya etmək əvəzinə bunu şəxsi maraqları üçün istifadə edərək sərxoş halda dava salaraq həbs olunan Köniqsberq həkimlərinin sərgüzəştləri bütün Avropada yayılmışdı.
İnzibati əks tədbirlər
_-_54_%C3%A8me_Doge_de_Venise.jpg.html){kind=link}
"Venesiyalılar donuz kimidir, birinə toxun, hamı bir-birinə qarışacaq və günahkarın üstünə atılacaqlar" — deyə bir səlnaməçi qeyd edirdi. Doğrudan da Doj Dandolonun başçılıq etdiyi Venesiya, Avropada birinci olaraq vətəndaşlarını intizama məcbur edərək, onları xaosdan və talandan qorumaq üçün qayda-qanun yaradaraq, eyni zamanda, mümkün olduğu qədər geniş yayılmış epidemiyaya qarşı mübarizə aparan ölkə idi.
İlk növbədə 1348-ci il martın 20-də Venesiya şəhər şurasının əmri ilə şəhərdə üç yerli zadəganlardan ibarət xüsusi sanitar komissiyası təşkil edildi. Limana daxil olan gəmilərin yoxlanılması əmri verildi və orada gəlmələr gizlənərdisə, taun xəstələri və ya ölü tapılardısa, gəmi dərhal yandırılırdı. Yoluxmuş gəlmələrin dəfn edilməsi üçün Venesiya buxtasındakı adalardan biri ayrıldı və qəbirlər ən azı metr yarım dərinlikdə basdırılmalı idi. Aprelin 3-dən epidemiyanın sonuna qədər hər gün xüsusi cənazə dəstələri bütün "Venesiya kanalları"nda üzərkən "Ölü cəsədlər!" qışqıraraq əhalinin dəfn üçün ölülərini vermələrini tələb edirdilər. Hər gün cəsədləri toplamaq üçün xüsusi qruplardan bütün xəstəxanalara, kilsələrə baş çəkmək və ya sadəcə küçələrdə ölüləri toplamaq tələb olunurdu. Hər bir venesiyalının yerli keşişin müşayiəti olə son mənzilə yola salmaq və Lazaretto adlı taun adasında dəfn edilmək hüququ var idi. Şərqdən və ya taunun yayıldığı yerlərdən şəhərə gələnlər burada gətirdikləri mallar ilə birlikdə qırx gün ərzində karantində saxlanılırdı. Bu müddət İsa Məsihin qırx günlük səhrada olmasının xatirəsinə seçilmişdi. Məhz məşhur "karantin" adı da buradan italyan dilindəki quaranta "müddət" sözündən gəlmişdir.
Şəhərdə asayişi qorumaq üçün şərab ticarətinə qadağa qoyuldu, bütün meyxanalar və traktirlər bağlandı, iş başında tutulan hər hansı bir tacir mallarını itirirdi və dərhal çəlləklərin içindəki məhsulu birbaşa kanallara axıtmaq əmri verilmişdi. Qumar oyunları və zər atmaq qadağan edilmişdi (lakin oyunbazlar zərlərə dini təsbehlərdəki təsvirləri yapışdırmaqla bu qadağadan yan keçə bilirdilər). Fahişəxanalar bağlanmışdı, kişilərə sevgililərini ya dərhal tərk etmək, ya da onlarla evlənmələri əmr edilmişdi. Boş qalan şəhəri yenidən məskunlaşdırmaq üçün borc həbsxanaları açıldı, borc ödəmələri ilə bağlı qanunvericilik yumşaldı, qaçan borclulara tələb olunan miqdarın beşdə birini ödəməyə razı olduqları təqdirdə bağışlanma vəd edildi.
Avqustun 7-dən etibarən mümkün panikanın qarşısını almaq üçün yas paltarları qadağan edildi və mərhumun tabutunu evin qapısının qarşısına qoyaraq, bütün ailə üzvləri ilə birlikdə yoldan keçənlərin qarşısında ağlamaq kimi köhnə adət müvvəqəti olaraq yasaq olundu. Epidemiyanın ən yüksək həddə çatdığı və ölümün gündə 600 nəfər olduğu bir vaxtda da, Doj Andrea Dandolo və Böyük Şura yerində qaldı və işini davam etdirdi. İyulun 10-da şəhərdən qaçan məmurlara növbəti səkkiz gün ərzində yenidən şəhərə qayıtmaq və işlərini bərpa etmək əmri verildi, tabe olmayanlar işdən çıxarılmaqla təhdid edildi. Bütün bu tədbirlər həqiqətən də şəhərdəki qayda-qanuna müsbət təsir göstərdi və gələcəkdə Venesiya təcrübəsi bütün Avropa dövlətləri tərəfindən təcrübədən keçirildi.
Taun rəsmi və xalq dinində
Katolik kilsəsi və taun
Roma-Katolik kilsəsi nöqteyi-nəzərindən epidemiyanın səbəbləri insan günahlarına görə cəza, başqalarına məhəbbətin olmaması, mənəvi məsələlərin tamamilə unudulması ilə dünyəvi təlqinlərin ardınca getmək sayılırdı. 1347-ci ildə, epidemiyanın başlaması ilə kilsə və ondan sonra insanlar dünyanın sonunun gələcəyinə və İsa Məsihin və həvarilərin zühurunun gerçəkləşdiyinə əmin idilər. Müharibədə, aclıqda və xəstəlikdə insanların gözünə "Apokalipsisin atlıları" görsənirdilər. Həm də onları nəzərincə taun bu atlı rolunu oynamalı idi. Dualar və dini yürüşlərin köməyi ilə taunla mübarizə aparmağa çalışırdılar. Hətta buna görə İsveç kralı II Maqnus Erikssen təhlükə paytaxtına yaxınlaşdıqda, fəlakət üçün dua edərək başı açıq ayaqyalın xaç yürüşündə iştirak etdi. Kilsələr möminlərlə dolu idi. Artıq xəstə olanlara və ya infeksiyanın qarşısını almaq üçün ən yaxşı dərman olaraq kilsə "Allah qorxusu, yalnız qüdrətli Allah taunun qarşısını ala bilər" duasını tövsiyə edirdi. Müqəddəs Sebastian taun xəstələrinin himayədarı hesab olunurdu. Bu müqəddəs heykəlin qoyulduğu yerli kilsələrdən birində ibadət edildiyi zaman şəhərdə taun xəstəliyi tam yatdığı üçün insanlar onu himayədar kimi qəbul etməyə başladılar.
Dildən-dilə epidemiyanın başlandığı Messinaya Müqəddəs Məryəmin heykəlini aparan uzunqulağın qəfildən dayandığını və heç bir gücün onu yerindən tərpədə bilmədiyi əhvalatı dolaşırdı. Artıq epidemiyanın əvvəlində, Messina sakinləri kataniyalılardan Müqəddəs Aqatanın qalıqlarını ölümdən qurtarmaq üçün xahiş etməyə başladıqda, Kataniya yepiskopu Qerardus Orto buna razılıq verdi, ancaq öz təbələri ona qarşı çıxdılar və onu şəhəri müdafiəsiz qoyacağı təqdirdə ölümlə hədələdilər. Lakin sonda, münaqişə edən tərəflər, patriarxın Müqəddəs Aqatanın yuyulduğu müqəddəs su ilə şəhəri xaç suyu ilə xeyir-dua verəcəyi razılığına gəldilər. Nəticədə yepiskopun özü taundan öldü və xəstəlik getdikcə daha çox məkanı "fəth" etməyə davam etdi.
Belə bir şəraitdə həyati bir sual meydana çıxırdı — Allahın qəzəbinə səbəb olan və Uca Yaradandan bu zəhərli xəstəliyi birdəfəlik dayandırması üçün necə dua edək. 1348-ci ildə, bədbəxtliyin əsas səbəbi kimi xüsusilə, Allaha üsyan edən dəbə minmiş uzun əyilmiş barmaqları olan çəkmələr görülürdü.
Ölüm ayağında olanın son etirafını qəbul edən keşişlər tez-tez taun qurbanlarına çevrildilər. Buna görə bəzi şəhərlərdə epidemiyanın tüğyan etdiyi vaxtlarda dəfn mərasimini keçirə bilən və ya mərhumun gedişinə dua oxuya bilən insan tapmaq artıq mümkün deyildi. Bəzi din xadimləri əhali ilə ünsiyyətdən qaçsa da, fədakarlıq edənlərdə az deyildi. Belə ki, epidemiya zamanı insanlara kömək edən və sonradan kilsə tərəfindən müqəddəsləşririlən Rox buna misaldı.
1350-ci ildə epidemiyanın tüğyan etdityi bir vaxtda Papa VI Kliment növbəti "Müqəddəs il" elan etdi. O, mələklərə Romaya gedən yolda ölən və ya evinə qayıdan hər kəsi dərhal cənnətə çatdırmağı əmr etdi. Taun xəstəliyindən qorunmaq üçün Pasxa bayramı üçün Romaya toplaşan təxminən 1 milyon 200 min zəvvara təhlükəyə baxmayaraq, "Müqəddəs Üçlük" günü bir milyon da əlavə olundu. Xəstəlik elə bir şiddətlə yayılmışdı ki, bu qədər kütlənin cəmisi onda biri evə qayıda bildi. Yalnız bir il ərzində Roma kilsəsinin xəzinəsinin ianələrdən qazancı rekord məbləğ 17 milyon florin təşkil etmişdi. Bu da o, dövrdə kinayəli bir zarafatın: "Rəbb günahkarın ölməsini istəmir. Yaşasın və daha çox pul versin." yayılmasına səbəb olmuşdu.
Papa VI Klement özü isə o dövrdə tauna yoluxan Romadan çox uzaqlarda, Avinyondakı sarayında, şəxsi həkimi Quy de Şoliakın nəzarətində yaşayırdı. O, yoluxmadam qorunmaq məqsədi ilə heç kəsi yanına buraxmır, oturduğu taxtın hər iki tərəfində daima atəş yanır və əlindəki taundan qorunmaq üçün zümrüd qaşlı üzüyündən ayrılmırdı.
Epidemiya dövründə kilsələrin və monastırların inanılmaz dərəcədə zənginləşdiyini də söyləmək yerinə düşər. Belə ki, ölümdən qorxanlar sonuncu pulunu qəpiyinə qədər belə onlara verirdi. Bu da ölənlərin varislərini heçnəsiz qoyurdu. Belə şəraitdə bəzi bələdiyələr öz fərmanları ilə könüllü ianələrin miqdarını məhdudlaşdırmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Ancaq xəstəlik qorxusundan rahiblər çölə çıxmırdılar və zəvvarlar gətirdiklərin qapının qarşısında buraxıb gedirdilər. Onların qoyduqları oradan gecə vaxtı götürülürdü.
Rəsmi kilsənin öz xidmətçilərini belə taundan qorumaq qabiliyyətindən məhrum olması insanlarda ona inamı sarsıdırdı. Kütlə kilsələrin günahlarının Allahın qəzəbinə səbəb olub-olmadığını düşünməyə başlamışdı. Xalq arasında monastırlarda baş verən zinalar, intriqa və hətta cinayətlər, keşişlərin yaxşı vəzifələrinin satılması halları artıq ucadan səslənirdi. Kilsə üçün son dərəcə təhlükəli olan bu əhval-ruhiyyələr sonrakı dövrlərdə yeretik hərəkatların yaranması ilə nəticələndi. Bunların arasında xüsusilə ən güclüsü flaqellantslar fərqlənirdi.
Flaqellantizm
Müxtəlif mənbələrə görə, flaqellantlar təriqəti XIII–XIV əsrin ortalarında yaranmışdır. Növbəti bir fəlakət xəbəri şəhər camaatın arasında tövbə edilməsi məsələsini qaldırdı. Askentizm vasitəsi ilə Yaradanın mərhəmətinə nail olmağa çalışan aclıq və ya epidemiyanın qarşısını almağa səy göstərən şəhər camaatı arasında bu təriqət yayılmağa başladı. Qara ölüm illərində isə təriqətin yayılması böyük bir miqyas aldı.
Flaqellantlar Qüdsdəki Müqəddəs Pyotr Kilsəsinin qurbangahına İsa Məsihin özündən xəbər gətirən mərmər parçasının düşdüyünü bildirirdilər. Bu hərəkətlə Məsihin günahkarları "cümə orucunu" və "Müqəddəs Bazar günü" qeyd etmədiklərinə görə taun epidemiyasının başlandığını cəza olaraq elan etdiyini iddia edirdilər.
Allahın qəzəbi o qədər böyük idi ki, insanlığı yer üzündən tamamilə silmək niyyətində idi, lakin Müqəddəs Dominik və Müqəddəs Əzabkeş Stefanın duaları sayəsində yolunu azanlara son şansı vermək qərarına gəlmişdir. Əgər bəşəriyyət bundan sonra da hərəkətlərinə davam edərdisə, səmavi məktubda bildirilir ki, növbəti cəzalar vəhşi heyvanların və köçərilərin basqınları olacaq.
Flaqellantların dəstəsi xüsusi üzləri örtülmüş qara geyimdə şəhərdən şəhərə yürüş edirdilər. Xüsusilə də Almaniya və İsveçrəni dolaşan fanatiklərə maneçilik törətmək mümükün deyildi. Onların dini fanatikliyi təbii ki, epidemiyanı dayandıra bilməzdi; üstəlik, hələ də taunun çatmadığı Strasburqa xəstəliyin məhz onların gətirmiş olduqları dəqiqdir.
Dövrünün bütün dini fanatikləri kimi təşrif buyurduqları hər şəhərdə flaqellantlar yəhudilərin "Məsihin düşmənləri" olaraq tamamilə məhv edilməsini tələb edirdilər. Bu da öz növbəsində Papa VI Klimentin təşvişə düşməsinə və onlara qarşı etibarsızlığına səbəb oldu. Üstəlik onlar katoliklikdə Allahla münasibətin qəliz bir prosedur olduğunu iddia edirək onunla bir-başa əlaqənin qurulmasının tərəfdarı idilər. Bunun üçün onlar tövbənin sirrini pozaraq bir-biri ilə onu bülüşür və günahları bağışlayırdılar.
Papa Kliment çox ağıllı və tədbirli olduğundan flaqellantizmin birbaşa qadağan edilməsinin kütlənin üsyanına və nifrətinə gətirə biləcəyini anlayırdı. Bunun üçün o risk etmədi. O, ehtiyatlı davranaraq onları kilsə iyerarxlarının tabeçiliyinə verərək yalnız bir dəfə və yalnız öz şəxsi din xadiminin xeyir-duası ilə asketizm və əzadarlıqla məşğul olmağı əmr etdi. Bununla o mahiyyətcə kütləvi xarakter daşıyan hərəkatı fərdiləşdirdi. Kütləviliyi itdiyi üçün təriqət demək olar ki, fəaliyyətini dayandırdı. Epidemiya bitdikdən bir müddət sonra bu təriqət mütəşəkkil bir təşkilat olaraq tamamilə itib-batdı.
Byanki
Taunu iman gətirmək adı ilə dayandırmağa çalışan daha az tanınmış fanatik qrupu. Uzun ağ paltar geydiklərindən "Ağ geyimli" (lat. albati adlanırdılar. İtalyan dilində ağ geyim "bianchi" olduğundan öz adlarını burdan götürmüşdülər. Onlar bəzən flaqellantların daha yumuşaq hissəsi hesab olunurdular.
Bu təriqətin əfsanəsinə görə, hər şey adi bir kəndlinin tarlada Məsihlə görüşməsindən və İsanın ondan çörək istəməsindən sonra başlamışdır. Kəndli artıq çörəyi qalmadığından ondan üzr istəmiş, ancaq Məsih ondan çantasına baxmağı xaiş etmiş və bu zaman kəndli orada toxunulmaz bir çörəyin olduğunu görərək təəccüblənmişdir. Sonra Məsih çörəyi suda islatmaq üçün kəndlini quyuya göndərmişdir. Kəndli bu ərazidə quyuların olmadığına etiraz etsədə, amma buna baxmayaraq itaət göstərmiş və təbii ki, adı çəkilən yerdə quyuya rast gəlmişdir. Ancaq quyunun yanında "Müqəddəs Məryəm" dayanmışdı və o, kəndlini geri göndərərək Məsihə "anası çörəyi islatmağı qadağan etdiyini" demişdir. Kəndli "Müqəddəs Məryəmin" tapşırığını yerinə yetirmiş və Məsihin yanına qayıtmişdir. Məsih isə öz növbəsində "anam həmişə günahkarların tərəfində olmuşdur" deyə söyləmiş və izah etmişdir ki, əgər çörək islansaydı onda yer kürəsinin bütün əhalisi qırılıb öləcəkdi. Ancaq indi o, yolunu azmış insanlara mərhəmət göstərməyə hazırdır və xristian dünyasının əhalisinin üçdə birinin ölümünə səbəb olacaq çörəyin yalnız üçdə birini islatmağı xahiş edir. Kəndli onun əmrinə əməl edir. Bundan sonra yalnız ağ paltar geyinmək, dua etmək, oruc tutmaq və tövbə etməklə dayandırıla biləcək bir epidemiya başlamışdır.
Eyni əfsanənin başqa bir versiyasında bir kəndlinin öküz üzərində getdiyi zaman birdən möcüzə ilə "uzaq bir yerə" düşdüyü və orada onu əlində müqəddəs kitabı olan bir mələk gözlədiyini görür. Mələk kəndliyə tövbəni təbliğ etməyi və ağ rəngli paltar geyinməyi əmr etmişdir. Allahın qəzəbini azaltmaq üçün lazım olan qalan təlimatları isə kitabda tapmaq lazımdır.
Şəhərlərdə byanki yürüşləri onların daha radikal qardaşlarının yürüşlərindən az izdiham toplamırdı. Onlar əllərində şam və çarmıxa bürünmüş ağ paltar geyinir, dualar və şerlər oxuyurdular, "mərhəmət və barış" dua edirdilər, yürüşü mütləq iki uşaq arasında gəzən bir qadın aparırdı.
Bununla belə reformasiyanın bu uzaq sələflərinin fəaliyyəti kilsənin onlara qarşı narazılıq bəsləməsinə gətirib çıxardı. Çünki onlar birbaşa kilsəni "on qüsurlu hərəkət"ə əməl etməməkdə, yolunu azmaqda və pul yığmaqda günahlandırırdılar. Məhz kilsənin bu əməllərinə görə də Allah öz xalqını epidemiya ilə cəzalandırmışdır. Biyankilər Papanın öz səlahiyyətlərini "onların papa"sına verərək taxtdan könüllü şəkildə imtina etməsini tələb etdilər. Bu tələblə özünü Vəftizçi İohann adlandıran başçılarını Romaya göndərdilər. Lakin onların başçıları burada Papanın əmri ilə həyatını tonqalda yandırılmaqla başa vurdu. Müqəddəs Taxta qarşı üsyan qaldırmağa çalışan təriqətin ikinci lideri də eyni aqibətlə üzləşdi. Təriqət rəsmən qadağan edildi.
Xoreomaniya
Əgər flaqellant və "ağ geyimli"lərin təriqət ardıcılları bütün fanatiklikləri ilə ağlı başında olanlar idisə, xoreomaniya və ya durmadan rəqs etmə böyük ehtimalla orta əsrlərə xas olan tipik kütləvi psixoz idi.
Xoreomaniya qurbanları heç bir səbəb olmadan atlanmağa, qışqırmağa və həqiqətən bir növ qəzəbli rəqsə bənzəyən gülünc hərəkətlər etməyə başlayırdılar. Rəqsdən cuşa gələnlər bəzən bir neçə min nəfərlik dəstələr təşkil edirdilər. Elə olurdu ki, onlara tamaşa edənlər nə baş verdiyini anlamır, lakin bir müddət sonra özləri də dayana bilməyən rəqs izdihamına qoşulurdular. Rəqs edənlər müstəqil şəkildə öz rəqslərini dayandıra bilmirdi və tez-tez qışqıraraq hoppana-hopana qonşu şəhərə və ya kəndə qədər məsafəni qət edirdilər. Sonra tamamilə taqətdən düşmüş və tükənmiş vəziyyətdə yerə yıxılır və yerindəcə yuxuya gedirdilər.
Bundan sonra psixoz bəzən sona çatırdı, lakin bəzən bir neçə gün və ya hətta bir həftə davam edirdi. Xoreomaniyaya mübtəla olanlar kilsələrdə danlanılır, müqəddəs xaç suyuna salınırdı. Bəzən elə hallar olurdu ki, bütün təsir vasitələri tükəndikdə şəhər hakimiyyəti muzdlu musiqiçilər tutaraq rəqs edənləri müşayət etməyi tapşırırdılar. Bununla da xəstələr tez əldən düşür və yatırdılar.
Bu cür hallara Qara ölüm epidemiyasından əvvəl də rast gəlinirdi, lakin əvvəllər onlar tək-tük olurdu. LAkin Qara ölüm epidemiyası sona çatdıqdan sonra xoreomaniya qorxulu bir vəziyyət aldı. Bəzən izdihamlı bir kütlənin sayı bir neçə min nəfərə çatırdı. Ehtimal olunur ki, bu şəkildə insanlar epidemiyanın yaratdığı əsəb sarsıntısı və dəhşətdən azad olurdular. Xoreomaniya bütün Avropada XIV–XV əsrlərdə tüğyan etdi və sonra yox oldu.
Kənardan müşahidə edənlərin xoreomaniyaya münasibəti bir mənalı deyildi. Bəziləri onu edənləri məkrli sayırdı. Məsələn, orta əsr salnamələrində bu tamaşanın sonunda səxavətli sədəqələr alan peşəkar dilənçilərin məsələsi olduğunu və əslində hər şeyin pul üçün başlandığını qeyd edirdilər. Digər müəlliflər isə ekzorsizmi bunun yeganə çarəsi hesab edərək, insanların bətninə cinlərin sahiblənməsi düşüncəsinə meylli idilər. Salnamələr hamilə qadınların kütləvi rəqsə qoşulduqları faktlarını yazırlar. Onlar həmçinin, düşüncəsiz rəqs etmə sona çatdıqda bir çox rəqqasın öldüyünü və ya onların şikəst olaraq bütün həyatları boyu qıcolma və ya tremordan əziyyət çəkmələrini qeyd edirdilər.
Xoreomaniyanın əsl səbəbləri və xəstələrin onu keçirmə mexanizmi bu günə qədər məlum deyil.
Epidemiya ilə əlaqədar insanlar arasında yayılan xurafatlar
Gündən-günə ölüm gözləyən insanlara qurduğu xəyallarda, arxular, işarələr və s. yada ki, hər hansı bir xırda hadisədə "əlamətlər" görünürdü. 1347-ci ilin dekabrında dünyanın sonu haqqında danışırdılar. Belə ki, gün batdıqdan bir saat sonra Papanın sarayının üstündə parlaq işıq göründü, kimsə təzə kəsilmiş bir çörəkdən qan töküldüyünü və bunun çoxdan gözlənilən fəlakət barədə xəbərdarlıq olduğu güman edildi. Tunun başlanmasında 1300-cü ildən bəri Avropada altı dəfə görülən kometa (böyük ehtimalla bu Qalileyo kometası olmuşdur)günahlandırılırdı. Epidemiya dövründə insanlar təsəvvürlərinə inanılmaz şeylər gətirirdilər. Məsələn, Siciliya taununun salnaməçısi olan Fra Mişel Piazza, qabaq pəncəsində qılınc tutan qara itin Messina kilsəsinə girərək orada müqəddəs pərdələri, şamdanları, qab qaçağı dağıdaraq, kilsənin altını-üstünə çevirməsi hekayəsini böyük inamla yazır. Təbabətə inamın itməsi və rəsmi kilsənin epidemiyanı dayandıra bilməməsi, insanların kökləri bütpərəst dövrlərə aid olan ayinlərin köməyi ilə özlərini müdafiə etmək cəhdi ilə nəticələnə bilməzdi.
Belə ki, slavyan torpaqlarında çılpaq qadınlar gecə kəndin ətrafını qazırdılar və mərasim zamanı sakinlərdən heç biri evini tərk edə bilməzdi. Saamilər mahnıları və sehrləri ilə taunu "Dəmir Dağlarına" göndərirdilər. Onların asan getməsi üçün atlar və arabalarla təmin edirdilər. Taunu təsvir edən müqqəva yandırılır, suda boğulur, ya da divarlara asılırdı, lənətləyir və kilsələrdən xaric edirdilər.
Taunu tamar və sehrlərlə dəf etməyə çalışırdılar. Hətta buna gizli şəkildə boyunlarında xaçla yanaşı içərisi civə, mışyak dolu dairəvi gümüş top gəzdirən keşişlər də əməl edirdilər. idilər. Taundan ölüm qorxusu məşhur xurafatların hətta kilsəyə nüfuz edərək ruhani orqanların rəsmi təsdiqini almasına səbəb olurdu. Belə ki, Fransanın bəzi şəhərlərində (məsələn, Monpelyedə) maraqlı bir ritual tətbiq edilirdi — şəhər divarı uzun bir iplə ölçülür, sonra bu ip qurbangahda yandırılan nəhəng bir şam üçün ölçü vahidi kimi istifadə edilirdi.
Xəstəliyi evlərin astanalarını süpürən kor bir yaşlı qadın şəklində təsvir edirdilər. Bundan sonra o olduğu evlərdə yaxın gələcəkdə ailənin üzvlərindən biri öləcəkdi. Bundan əlavə tuanu kənddən kəndə məsafəni bir addımda fəth edən nəhəng qara atlı və yaxud da "iki ruh — yaxşı və pis şəklində təsvir edirdilər. Yaxşı ruh çubuqla qapını döyür və bu döydüyü qədər həmin evdə insan ölməli idi. Taunu toylarda gəzən də görürdülər və o, kimi məhv, kimi isə əhf edəcəyini orada vəd edirdi. Taun girov götürdüyü insanların çiyinlərində onları kəndlər və şəhərlər dolaşmağa məcbur edirdi.
Nəhayət, böyük epidemiya dövründə taunun insanların şüurunda məşhur Taun İlahəsi (alm. Pest Jungfrau, ing. Plague Maiden) şəklində meydana gəldiyi güman edilir. Bu obraz uzun illər insanların yaddaşında yaşamışdır. Onun haqqında inama hətta maariflənmiş XVIII əsrdə də rast gəlinirdi. Həmin günlərdə qeydə alınan əfsanələrdən birinə görə, Taun İlahəsi şəhərlərdən birini girov almış və təsadüfən kimsə qapını ya da pəncərəni açardısa o evə uçan qırmızı yaylıq daxil olur və tezliklə ev sahibi xəstəlikdən ölürdü. Özünü itirməyən cəsarətli bi gənc qorxmadan çölə çıxıb onunla döyüşür və onun əlini kəsir; lakin buna baxmayaraq tezliklə bütün ailəsi ilə birlikdə xəstəlikdən məhv olurdu. Ancaq yaralı taun şəhərdən qaçmağa məcbur olur və beləliklə bir daha o, şəhərə geri dönməkdən ehtiyyat edirdi.
"Taun məlhəmləri" icadçıları və onlar üzərindəki məhkəmələr
Sosial vəziyyət
İoqan Nollun sözləri ilə desək bütün Avropanı nəhəng Hiroşimaya çevirən epidemiyanın miqyasına və fəlakətinə heyran qalan əhali belə bir fəlakətin təbii bir mənşəyə sahib ola biləcəyinə inana bilmirdilər. Müəyyən bir toz şəklində olaan taun zəhəri və ya daha çox güman edildiyi kimi məlhəm zəhərləyicilər tərəfindən yayılmalı idi ki, bu da əhalinin əksər hissəsi tərəfindən qəzəblə qarşılanırdı.
Bu cür düşüncədə şəhər və kənd sakinləri ilk növbədə Musanın külü havada səpələdikdən sonra Misirin tauna tutulduğunun deyildiyi "İncilə" güvənirdilər. Əhalinin maariflənmiş hissəsi bu düşüncənin səhv olmasını Yustinian taunu zamanı 129 nəfərin infeksiyanı qəsdən yaydığı üçün edam edildiyi Roma tarixinə əsaslanmaqla inkar edə bilərdilər.
Bundan əlavə, xəstəliyə məruz qalan şəhərlərdən kütləvi qaçış anarxiyaya, çaxnaşmaya və kütlənin gücü ələ almasına səbəb olurdu. Xəstəlik qorxusundan ən kiçik bir şübhə doğuran hər kəs zorla lazaretlərə salınırdı ki, bu da o dövrün salnamələrinə görə dəişətli yer olduğundan çoxları sadəcə oraya düşməmək üçün intihar etməyi üstün tuturdu. İnfeksiyanın yayılması ilə birlikdə artan intihar epidemiyası, hakimiyyəti qəsd edənlərin cəsədlərini ümumi tamaşaya çıxararaq ifşa etmələrini təhdid edən xüsusi qanunlar qəbul etməyə məcbur etdi. Bəzən xəstələrlə birlikdə xəstə və ya ölü ilə eyni evdə yaşayan sağlam insanlar tez-tez xəstəxanaya girirdilər ki, bu da insanları xəstələri gizlətməyə və cəsədləri gizli şəkildə dəfn etməyə məcbur edirdi. Hətta bəzən varlı insanların əmlakını ələ keçirmək üçün onlar zor gücünə lazaretlərə salınırdılar. Qurbanların səs-küy salmaları isə xəstəlik səbəbi ilə sayıqlamaları ilə izah olunurdu.
Səhəri günə ümid olmayacağını anlayan bir çox insan acgözlük və sərxoşluğa meyl edir, faişələrlə vaxt keçirib pul səpələyirdilər, bu da epidemiyanın daha da yayılmasını sürətləndirirdi.
Qəbirqazanlar adətən pul hesabına qalera qulları və katorqaya düşənlər arasından cəlb edilirdi. Onlar isə hakimiyyət tərəfindən tərk edilmiş şəhərlərdə ağalıq edərək evlərə girir, öldürür və qarətlə məşğul olurdular. Xəstə, ölü və ya ölməkdə olan gənc qadınlar təcavüz etmək istəyənlərə satılırdı, cəsədlər ayaqlarından tutularaq səki boyunca sürülür ətraf onların qanları ilə bulaşdırılırdı. Bu da məhkumların cəzasız qaldıqları epidemiyanın mümkün qədər uzun müddət davam etməsi üçün edilirdi. Ölənlərlə birlikdə sağalması aydınlaşdırılmadan xəstələrin diri-diri basdırıldığı hallarına da rast gəlinirdi.
Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, qəsdən yoluxdurma halları da var idi. İlk növbədə, o dövrdə insanlar arasında xəstəliyi başqa birinə keçirməklə xilas olmaq kimi fəlakətli xurafat geniş yayılmışdı. Buna görə xəstələr, bazarlarda və kilsələrdə xüsusi olaraq kütlə arasına gedir, nəfəs və ya tüpürcək vasitəsi ilə mümkün qədər çox insana zərər verməyə çalışırdılar. Bəzi insanlar düşmənlərini bitirmək üçün belə vasitələrə əl atırdılar.
Taunun süni mənşəli olması ilə bağlı ilk fikirlər əhalinin varlı hissəsinin şəhərlərdən kütləvi qaçışıyla bağlı meydana gəlməsi güman edilir. Varlıların kasıbları qəsdən zəhərləyirlər şayiəsi geniş yayılmışdı. Həmçinin imkanlı şəxslər arasında yoxsulların onları qırmaq üçün taunu yayması dedi-qodusu uzun müddət dillərdə gəzdi. Lakin bu şayiələrin ən məhşurları əhalinin üç kateqoriyası — xristian əhali ilə eyni şəkildə hesab çürütməyə çalışan şeytan ibadətçiləri, cüzamlılar və yəhudilər tərəfindən törədilməsi dedi-qodusu idi.
Onu da qeyd etməliyik ki, Avropanı bürümüş zəhərlənmə isteriyası atmosferində istənilən bir əcnəbi, müsəlman, səyahətçi, sərxoş, səfil dərviş — geyim, davranış, nitq fərqliliyi ilə diqqəti cəlb edən hər kəs artıq özünü təhlükəsiz hiss edə bilməzdi və əgər axtarış zamanı kütlə onun üzərindən taun məlhəmi və ya toz oxşar bir şey tapardısa bu zaman onun taleyi artıq həll olunmuş sayılırdı.
"Zəhərləyənlər" təriqətinin təqib edilməsi
Qara ölüm dövründən bəri bəzi kilsələrdə diz çökən bir insanın şeytana dua etdiyi barelyeflər qoruyub saxlammaqdadı. Əslində hər şeydən əvvəl fəlakətdən canını qurtarmış insanların inancına görə baş verənlərdə insan nəslinin düşməni günahkardır. 1630-cu il epidemiyası zamanı "taun məlhəmlərinin" isteriyası geniş yayılsa da, onun başlanğıcını Qara ölüm dövründən götürdüyünü söyləmək olar.
Afanasi Kirxer "taun məlhəmlərinin" tərkibinin kəpənəkçiçək, mışyak, zəhərli otlar və deyilməsi mümkün olmayan digər məhlulardan ibarət olduğunu yazırdı. Ümidsizliyə uğrayan sinyorlar və şəhər rəhbərliyi cinayət yerində zəhərləyənlərin tutulması üçün böyük mükafatlar vəd etmişdi. Ancaq bizə çatan sənədlərdən məlum olur ki, bu qəbildən olan bütün cəhdlər uğursuz olmuşdu. Digər tərəfdən "qənimət ələ keçirən ovçular kimi" belə bir fəaliyyətdən zövq aldıqları üçün "taun məlhəmləri" hazırlayan bir neçə nəfər tutulmuşdu. Ağır işgəncələrə məruz qalan bu şəxslər günahlarını boyunlarına almışdılar. Əlbəttə ki, sonradan bu cür böhtan qurbanları odda yandırılmışdı.
Bu cür şayiələrin yeganə əsl əsası görünür ki, o dövrdə mövcud olan lusiferist təriqəti idi. Xristian Allahına inamın itməsi və etiraz bu təriqətin metdana gəlməsinə səbəb olmuşdu. Yer üzündə həyatı yaxşılaşdırmaq istəməyən, xəyanət yolu ilə "həqiqi Allah — şeytan"ın devrildiyi yerin qəsb olunduğu əfsanənin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Onların inamına görə şeytan dünyanın sonunda "qanuni mülkiyyətini" geri ala biləcək. Bununla belə lusiferistlərin epidemiyaların yayılmasında və ya hipotetik məlhəm istehsalında birbaşa iştirakının heç bir sübutu yoxdur.
Cüzam koloniyalarının dağıdılması
Əvvəlki əsrlərdə Avropada tüğyan edən cüzamın yayılması XIII əsrdə pik nöqtəyə çatdı. Əhdi əqiqə istinad edərək cüzamlı insanları hər yerdən qovurdular. Bəlkə də bu daha çox yoluxma qorxusundan irəli gəlirdi. Onların üzərlərində cənazə mərasimi keçirdilir, torpaq atdılar, sonra bu insana hər kəs toxunulmaz kimi baxır və yaşayış yerlərindən qovurdular. Onlar yalnız cüzam koloniyasına sığınaraq sədəqə toplamaqla keçinirdilər.
Xəstəliyin yayılmasının səbəbi kimi quyuların qəsdən zəhərlənməsi Qara ölüm dövrünün ixtirası deyildi. Bu ittiham ilk dəfə IV Filip Gözəlin (1313) dövründə Fransa hakimiyyəti tərəfindən irəli sürüldü. Bundan sonra "bütün ədalətlə", ölkə daxilində, lakin xüsusilə Puatu, Pikardiya, Flandriya vilayətlərində cüzam koloniyalarının dağıdılmasına və xəstələrin edamı başladı. İoqan Nolla görə əsl səbəb infeksiya qorxusu və mümkün olan ən radikal şəkildə təhlükədən qurtulmaq istəyi idi.
1321-ci ildə cüzamlıların təqibləri yenidən başladı. "Öz günahlarına görə cüzamlıları xəstələnməkdə ittiham" edənlər onları quyuları zəhərləməkdə və xristianlara qarşı qiyam hazırlamaqda günahlandıraraq, aprelin 16-da Fransada tutmağa başladılar. Əmlakları kralın xeyrinə müsadirə edilməklə aprelin 27-dən od tonqalında yandırılmağa göndərdilər.
1348-ci ildə Qara ölümün günahkarlarını axtararkən, cüzamlıları, daha doğrusu, əvvəlki talan dövründə sağ qalanları və ya bu dövrdə artan cüzam koloniyaları əhalisi yada düşdü. Yeni təqib qurbanların sayın az olması səbəbindən əvvəlki dövrlə nisbətdə şiddətli bir xarakterə malik deyildi və sistematik olaraq yalnız Araqon krallığında aparıldı. Venesiyada cüzam koloniyaları karantin üçün yer boşaltmaq üçün dağıdılırdı. Cüzamlıları qızıl müqabilində satın alınıb suyu zəhərləyərək xristianları qırmaqla yəhudilərə xidmət göstərməkdə ittiham edərək öldürürdülər. Daha geniş yayılmış mülahizəyə görə cüzamlıların Avropada itaət etdikləri iddia edilən dörd lider, bir yerə toplaşaraq və yəhudilərin göndərdiyi şeytanın təşəbbüsü ilə xristianları məhv etmək üçün bir plan hazırlamışdılar. Bununla onlar düşdükləri duruma görə qisas alaraq hər kəsi cüzama yoluxdurmaq niyyəti güdürdülər. Öz növbəsində, yəhudilər cüzamlıları kral, qraf tacları və var-dövlət vədləri ilə aldadaraq istəklərinə nail olmuşdular.
İddia edilirdi ki, cüzamlılardan insan qanından, sidikdən və kilsə çörəyindən ibarət olan taun məlhəmi tapa biliblər. Bunu kisəyə yığaraq, ağırlıq vermək üçün bir daş qoyaraq bu qarışıq gizli şəkildə quyulara atılmalı idi. Başqa bir "şahid" məruzə edirdi:
| Biz vassalığımızın yerlərindən birində özümüz belə bir bükmə gördük. Yanımızdan keçən cüzama yoluxmuş qadın, tutulacağından qorxaraq dərhal məhkəməyə apardığımız arxası bağlanmış bir xırda bağlamanı yerə atdı. Onun içərisində qorxunc və dəişət qoxu verən bir kərtənkələnin başı, bir topuq pəncəsi və qaraldılmış qadın saçlarına bənzər bir şey, qoxulu maye aşkar edildi. Bağlamanı oda atanda o yanmırdı. Bu da onun güclü zəhər olmasını sübut edirdi. |
Yəhudi qırğını
Avropanın müxtəlif şəhərlərində yaşayan xeyli sayda yəhudidə qırğın qurbanı olmuşdu.
Qara ölüm dövründə yəhudilərə böhtan atılması Almaniyanı və İtaliyanı viran qoyaraq zəiflətmiş Papa və Müqəddəs Roma İmperiyası arasındakı müharibə zamanı ortaya çıxdı. Sui-qəsd nəzəriyyəsinə görə yəhudilər düşmənlərinin sürətli ölümünə töhfə vermək qərarına gələrək Toledoda gizli bir toplantı keçirərək (ən yüksək lideri belə adlandırdılar: Rabbi İakov) xristianları zəhərləmək qərarına gəldilər. Bu zəhərli məcun bayquş qanı, müxtəlif maddələr və zəhərli hörümçəklərin qarışığından ibarət cadu edilmiş toz halında zəhrimar idi. Başqa bir "resept" isə hörümçək, qurbağa və kərtənkələ qarışığı ilə xristianın qurudulmuş ürəyindən hazırlananmışdı. Bu "iblisvari tərkib" daha sonra gizli şəkildə bütün ölkələrə quyulara və çaylara tökülmək üçün göndərilmişdi.Daha bir versiyaya görə yəhudilərin arxasında müsəlman hökmdarı dururdu, digərinə görə isə onlar öz təşəbbüsləri ilə hərəkət edirdilər.
Yəhudilərin 1321-ci ildə əmirə yazdıqları məktub "xəzinə" ilə birlikdə Anjuda yəhudi Bananiasın evində axtarışlar zamanı tapıldığı iddia edilirdi. Anjulu Filipp etdiyi məruzəsində qeyd edirdi ki, dəri üzərində olan məktub əvvəl diqqəti cəlb etmədi. Lakin onun üzərində ki, çarmıxa çəkilmiş çubuğu ilə onun qarşısında dayanan bir yəhudini təsvir edən "19 çiçəkdən ibarət" qızıl möhür tapıntının qiymətli olduğunu aşkara çıxardı. Bu sənəd tutulanlardan işgəncə ilə alınmışdı və sonra (latın dilinə tərcümə edildi) XIX əsrin siyahısında bizə gəlib çatmışdır, tərcüməsi belədir:
| Xristian xalqını əbədi olaraq əsarətdə saxladığımız zaman, siz müqəddəs sandığın saxlandığı böyük Qüds, Yerxon və Ay şəhərlərini bizə qaytaracaqsınız. Bu məqsədə çatmağımıza kömək etsəniz, biz zisi krallığın və böyük Parisin taxtını qaldıracağıq. Amma indi siz öz vəkiliniz Qranada əmiri vasitəsilə gördüyümüz iş haqda məlumat ala bilərsiz. Biz zəhərli maddələri - acı və zərərli otlardan hazırlanan tozları sulara, quyulara, dərələrə, bulaqlara və dərələrə tökərək bu formalarda hərəkət etdik. Beləliklə, bütün xristianlar bu zəhərlərdən yaranan dağıdıcı buxarların təsirindən vaxtından əvvəl ölürlər. Əsasən cüzam adlanan imanlı bəzi yoxsul insanlara əhəmiyyətli miqdarda pul payladığımıza görə bu niyyətlərimizi onların köməyi vasitəsi ilə həyata keçirə bildik. Lakin bu yaramazlar birdən bizə qarşı çıxdılar və digər xristianların bunları anladıqlarını görərək bizi günahlandırdılar və hər şeyi ifşa etdilər. Buna baxmayaraq, biz qələbə çalırıq, çünki bu məsihçilər qardaşlarını zəhərlədilər; bu mübahisə və fikir ayrılığının əmin bir əlamətidir. |
Lakin 1321-ci ildə fransız yəhudiləri sürgünlə canlarını qurtarsalarda, Qara ölüm zamanı dini dözümsüzlük bütün gücü ilə tam təzahür etdi. 1349-cu ildə yəhudilər əleyhinə çağırış çarmıxa çəkilib işgəncə verilərək öldürülmüş uşağın cəsədi tapılanda başladı. Bu çarmıxa çəkilən bir parodiya kimi qəbul edildi və ittiham yəhudilərin üzərinə düşdü. Həm də yəhudilər xilaskarın qanı damlamağa qədər xristianlardan oğurlanmış müqəddəsləri iynələməkdə ittiham olunurdular.
Almaniyada, İsveçrədə, İtaliya və İspaniyada azğınlaşmış kütlə yəhudilərin günahlarının "sübutlarını" alaraq epidemiyanı məğlub etmək ümidi ilə bəzən hakimiyyətin təşviqi və ya sakit razılığı ilə qanlı linçlər təşkil edirdilər. Epidemiyanın yəhudi məhəllələrinin sakinlərini xristianlardan heç də az öldürməməsi faktı heç kəsi narahat etmirdi. Yəhudilər asılıb yandırılırdılar və bir neçə dəfə edam yerinə gedərkən talançılar məhkumların paltarlarını və zinət əşyalarını yırtdılar. Cəsədlərin (kişilər, qadınlar, uşaqlar və yaşlılar)təhqir edilməsi hallarına da rast gəlinirdi. Pireney şəhərlərindən birində olduğu kimi onları çəlləklərə doldurub çaya tullayır və ya itlər və quşlar tərəfindən yeyilmək üçün atırdılar. Bəzən uşaqları sonrakı vəftiz, gənc qızları isə xidmətçi və ya kəniz kimi saxlamaq üçün öldürmürdülər. Norveç kralı taunun dövlətin sərhədlərinə yaxınlaşdığını öyrənərək onun qarşısını almaq üçün yəhudilərin hamısının məhv edilməsi əmrini vermişdi.
Bəzən yəhudilərin evlərinin qapılarını əvvəlcədən başladıqları və onlara od vurmaları hallarına rast gəlinirdi. Onlar bu halda evləri, ailə üzvləri və bütün əmlakları ilə birlikdə yanaraq pəncərələrdən səssiz qalmış camaata ölümü məcburi vəftiz etməkdən üstün tutduqlarını qışqırdılar. Analar uşaqları qucağında atəşə atılırdılar. Yanan yəhudilər təqibçilərini lağa qoyur və müqəddəs zəburlar oxuyurdular. Ölüm qarşısında bu cür cəsarətdən ruhlanan rəqibləri bu davranışı şeytanın müdaxiləsi və köməyi olduğunu bəyan edirdilər.
Eyni zamanda, yəhudiləri müdafiə edənlər də az deyildi. Şair Covanni Bokkaçço məşhur qısa hekayəsində 3 İbrahimi dinləri üzüklərə bənzədir və belə bir nəticəyə gəlirdi ki, tək bir Tanrı gözündə onlardan heç birinə üstünlük verilməməlidi. Avinyonda olan Papa VI Kliment yəhudi qatillərini xüsusi bir hökmlə kilsədən çıxaracağı ilə hədələmişdi. Strasburq şəhər rəhbərliyi bu şəhərdə kütləvi qarışıqlıqlar və qətllər baş verməsinə baxmayaraq, yəhudi inancının vətəndaşlarının toxunulmazlığını elan edən bir qərar vermişdi.
Həm də antisemitizmin səbəbinin yəhudilərin assimilyasiyadan imtina etmələri olduğunu da söyləmək olar. Buna görə onlara emalatxanalara və gildiyalara girmək qadağan edilmişdi, onların yalnız iki fəaliyyət növü ilə məşğul olmaq icazəsi var idi: tibb və ticarət. Sələmçiliklə məşğul olan yəhudilərin bir hissəsi həsəd olunacaq dərəcədə varlanmışdı. Bu da onlara qarşı nifrət oyadırdı. Bundan əlavə, yəhudi həkimlər ərəb dilini daha yaxşı bilirdilər və buna görə də dövr üçün daha yaxşı inkişaf etmiş müsəlman tibbindən çirklənmiş suyun təhlükəsı haqda məlumatları vardı. Bu səbəbdən yəhudilər yəhudi məhəlləsində quyu qazaraq şəhərin tullantıları ilə çirklənmiş çaylardan yox, təmiz bulaqlardan su götürməyi üstün tutdular ki, bu da əlavə şübhə doğururdu.
Alternativ nəzəriyyələr
1980-ci illərdə yersinia pestisin Qara ölümün əsas yoluxucu vasitəsi olduğuna şübhə edən nəzəriyyəçilər meydana çıxdı.
İngilis zooloq Qraham Tviqq 1984-cü ildə yazdığı "Qara ölüm" kitabında Qara ölümlə bağlı şübhələrini qeyd etmişdi. O, həmin dörə qədər hakim olan bioloji nəzəriyyələrə ing. The Black Death: A Biological Reappraisal)qarşı çıxmışdı. Bundan sonra demoqraf Süzana Skotun bioloq Kristofer Dunkanın həmmüəllifliyi ilə "Taun epidemiyalarının biologiyası" (ing. The Biology of Plagues), Qlazqo Universitetində işləyən orta əsrlər tədqiqatçısı professor Sauel Konun "Qara ölüm probleminə qeyri-ənənəvi bir baxış" (ing. Black Death Transformed) kitabları işıq üzü gördü.
İnkarçılar XIX əsrin sonlarında (1894–1930) yayılan və Hindistanda beş milyon yarım insanın ölümünə səbəb olan üçüncü pandemiya ilə əlaqədar Hindistanın taun əleyhinə komissiyasının məlumatlarını müqayisə üçün əsas götürürdülər. Məhz bu zaman Aleksandr Yersen taun mikrobunun təmiz mədəniyyətini, Pol-Lui Simonu isə xəstəliyin yayılması üçün "siçovul-filan" mexanizminin nəzəriyyəsini inkişaf etdirməyə müvəffəq oldu. "İnkar edənlər" aşağıdakıları təyin etmişdilər:
1. Qara ölüm və üçüncü pandemiya vaxtı arasında xəstəliyin gediş mexanizmi arasında müəyyən bir fərq var idi. Xüsusilə, boğaz və ağciyərlərin qanqrenoz iltihabı, ürək bölgəsindəki şiddətli ağrı, hemoptizi və qanlı qusma, xəstələrdən gələn güclü bir qoxu kimi simptomlar XIV əsr müəllifləri əsərlərində olduqca nadir rast gəlinir.
2. Üçüncü pandemiya, məsələn, Hindistanda əhalinin təxminən 3% -ni, Qara ölüm isə qısa hesablamalara görə Avropa əhalisini üçdə birini azaltmışdı.
3. Müasir versiyada yerləşmiş bubonlar adətən ayaqlarda olur, bu da bitlərin bədənin alt hissələrinə daha çox meylli olduğundan irəli gəlirdi, Qara ölüm zamanı tez-tez boyun və ya qulaqların arxasında yerləşirdi.
4. Taun ümumiyyətlə siçovulların kütləvi şəkildə öldürülməsindən əvvəl baş vermişdi, lakin XIV əsrin sənədlərində buna bənzər bir şey qeyd edilməmişdir, halbuki "inkar edənlərin" hesablamalarına görə, salnamələrin danışdığı ölümlə, ölü siçovulların təbəqələri küçələrə axışmalı və böyüklərin dizinə çatmalı idi. "İnkar edənlərin" fikrincə, bunu adi bir hadisə kimi qeyd etməyə layiq hesab etmək, bunu görməmək mümkün deyildi.
5. Müasir dünyada pandemiya zamanı ağciyər zədələnməsi ilə xəstələrin faizi 15–25%-dən, Vyetnam müharibəsi zamanı — 3%-dən çox olduqda xəstəliyin gedişatının əsas forması (xüsusən şimalda) "ağciyər variantı" idi.
6. Taun çöpləri isti və rütubətli iqlimə üstünlük verir, buna görə də Hindistanda qışda say azalmış və yazda yenidən başlamışdı. Şimal yarım kürəsində isə bunun fərqi yox idi.
7. Üçüncü pandemiya zamanı xəstəlik ildə 20 milon nəfər ypluxmaq sürətilə yayılırdı, Qara ölüm üçün isə bu göstərici gündə 2,5 milyon idi.
Qrem Tviz Qara ölümün taun yox, sibir qarayarası olduğunda israr edir. Lakin orta əsr mənbələri bu xəstəliyi göstərən heç bir əlamət göstərmirlər. Dunkan Və Skott isə bunun Ebolaya oxşar bir virus olduğuna əmindirlər. Onlar b.e. 549-cu ildən başlayaraq, "taun" adlandırılan bütün xəstəliyin simtomplarının Ebolaya uyəun gəldiyini iddia edirlər.
Lakin hamıdan irəli gedən professor Koin oldu. O, Qara ölümü izsiz itməyə müvəffəq olan sirli "xəstəlik X" olaraq izah edir.
Bütün bu fikirlər orta əsr mənbələri ilə inkar edilir. Məsələn Covanni Bakaçço şeirlərində bu xəstəliyi bəddi cəhətdən təsvir edirsə, Siciliyada taunun necə inkişaf etməsini göstərən Pyatssanın yazdıqları qədim yunan tarixçisi Fukididlə üst üstə düşür.
Bundan əlavə, monqol taununun Avropaya daxil olmasının iki mərhələdə — Messina və Marsel üzərindən olduğu bilinir. Bunların da bir-birindən fərqlənən birinci "dələ", ikincisin isə — "siçovul" taunu olduğu dəqiqdi. Rus bioloqu Mixail Supotnitski qeyd edir ki, tibb hələ zəif inlişaf etdiyi səbəbdən xarici görünüşdə oxşar xəstəlik simptomları məsələn, malyariya, tif və s., taun ilə qarışdırılırdı.
1990-cı illərin sonlarında Didye Raulun başçılıq etdiyi bir qrup fransız alimi, Fransanın cənubundakı 1348–1350-ci illərə aid edilən xəstəlik qurbanlarının basdırıldığı iki "taun xəndəklərindən" götürülmüş qalıqların nümunələri araşdırılmaya cəlb edildi. Hər iki halda eyni vaxtda digər səbəblərdən ölən insanların qalıqlarından olan nümunələrdən Y.pestis bakteriyasının DNT-si tapıldı. Nəticələr bir neçə ölkənin digər laboratoriyalarında təsdiqləndi. Beləliklə, Didye Raulun fikrincə Qara ölüm etiologiyası ilə bağlı mübahisəyə son qoymaq olar. Yəni onun yayılmasında Y.pestis bakteriyası əsas günahkar idi.
"Nature" jurnalında yayımlanan araşdırma nəticəsində sübut olundu ki, müasir ştamların Qara ölümdən ölənlərdə aşkar olunan 99% eyni bir genomu və eyni dərəcədə virulentlik dərəcəsi var.
Qara ölümün məşhur qurbanları
| Adı | Vəzifəsi və ya titulu | Doğulduğu ölkə | Ölüm ili |
|---|---|---|---|
| XI Ədalətli Alfonso | Kastiliya kralı | Kastiliya | 1350 |
| Covanni D Andrea | leqist, kanon hüququnun bilicisi | Boloniya | 1348 |
| İoann Anqel | sevastokrator | Bizans | 1348 |
| Andronik Kantakuzin | Bizans taxt-tacı varisi | Bizans | 1347 |
| Lüksemburqlu Bonna | Fransa dofini | Bohemiya | 1348 |
| Tomas Bradvardin | Kenterberiya arxiyepiskopu | İngiltərə | 1349 |
| Ful De Kanak | Paris yepiskopu | Fransa | 1349 |
| Jan de Pre | Turne yepiskopu | Fransa | 1349 |
| İngiltərəli İoanna (1335–1348) | İngiltərə şahzadəsi | İngiltərə | 1348 |
| Burqundiyalı Janna | Fransa kraliçası | Burqundiya | 1348 |
| Covanni Randaçço | Randaçço hersoqu, Afina və Neopatriya | Siciliya | 1348 |
| Lorençetti Ambroco | rəngkar | Siena | 1348 |
| Pyetro Lorençetti | rəngkar | Siena | 1348 |
| Andrea Pizano | arxitektor, heykəltəraş | Pontedera | 1348 |
| Herardus Odonis | Siciliya patriarxı | Fransa | 1348 |
| Portuqaliyalı Eylanora | Araqon kraliçası | Portuqaliya | 1348 |
| Con Offord | lord-kansler | İngiltərə | 1349 |
| Covanni Villiani | səlnaməçi, tarixçi | Florensiya | 1348 |
| Marqaret Ueyk | Kent qrafinyası | İngiltərə | 1349 |
| Semyon İvanoiç Qordı | Vladimirin böyük knyazı | Kiyev dövləti | 1353 |
| İvan Semyonoviç | Semyon Qordının üçüncü oğlu | Kiyev dövləti | 1353 |
| Semyon Semyonoviç | Semyon Qordının dördüncü oğlu | Kiyev dövləti | 1353 |
| Günter fon Şvarsburq | Almaniya antikralı | Müqəddəs Roma İmperiyası | 1353 |
Nəticələri
"Qara ölüm" Avropada əhəmiyyətli demoqrafik, sosial, iqtisadi, mədəni və dini nəticələrə səbəb oldu. Bu epidemiya hətta köhnə qitə sakinlərinin qan qruplarının nisbətini dəyişdirərək Avropanın əhalisinin genetik tərkibinə təsir etmişdir. Şərq ölkələri haqqında danışsaq, onu deməliyik ki, taunun Qızıl Orda dövləti üçün ciddi fəsadları oldu. Bu dövlətdə əhalinin sayının kəskin azalması siyasi qeyri-sabitliyə, texnoloji və mədəni reqressiyaya səbəb oldu.
Uillyam Neyfi və Andryu Spyserin hesablamalarına görə Avropadakı demoqrafik vəziyyət yalnız XIX əsrin əvvəllərində sabitləşdi. Beləliklə, Qara ölümün nəticələri növbəti 400 il ərzində hiss edildi. Sakinlərin ölümü və ya qaçışından sonra bir çox kənd boşaldı, şəhər əhalisi kəskin şəkildə azaldı. Əkin sahələrinin bir hissəsi viran qaldı, vəziyyət o yerə çatdı ki, canavarların sayı dəişətli dərəcədə artdı. Hətta Paris ətraflarında belə xeyli canavar sürülərinə rast gəlinirdi.
Fransız orta əsr tədqiqatçısı Corc Dubinin fikrincə, 1390-cı ilə qədər Normandiya əhalisi XIV əsrin əvvəllərində olan əhalinin yalnız 43%-ni təşkil etmişdir.
Bu böyük insanlıq dramı, eyni zamanda, bir çox sahədə proqressiv dəyişikliklərə təkan verdi. Epidemiya nəticəsində feodal quruluşu ilk çatlarını verdi. Əvvəllər qapalı təşkilat kimi fəaliyyət göstərən peşə birlikləri, istehsalat müəssisələri sağ qalmış insanları öz sıralarına cəlb etməyə məcbur oldular, ilk dəfə olaraq qadınlar iş həyatında rol almağa başladı. Beləliklə, epidemiya qadın emansipasiyasına da yol açdı. Qadınlar kişilərlə bərabər tibb sahəsində çalışmağa başladı.
Epidemiya iqtisadi sahədə proqressiv dəyişikliklərə təkan verdi. İşçi qüvvəsinin kəskin çatışmazlığının yaranması hiss edildi və bu da burjuaziyanın inkişafına şərait yaratdı, şəhərlərin rolu gücləndi. Kəndlilər məcburi əməkdən azad olaraq öz haqlarını tələb etməyə başladılar, əməyin dəyəri yüksəldi, boşalmış şəhərlərə axın baş verdi. Aşağı siniflər dərhal bu vəziyyətdən istifadə edərək özləri üçün daha yüksək bir mövqe və güc əldə etdilər. Florensiyalı Matteo Villani bu barədə acı şikayət edirdi:
| İndi adi insanlar özləri üçün ən bahalı və dilikates yeməklər tələb edirlər, qadınları və uşaqları əvvəllər bu dünyanı əbədi tərk edənlərə məxsus olan bahalı paltarları geyib küçələrdə gəzirlər. (…)İndiki vaxtda, təcrübəsiz və təhsilli olmayan qadın qulluqçular və tövlədə ata baxmaq üçün oğlanları ilə birlikdə özlərinə ildə ən azı 12 florin tələb edir və ən təkəbbürlüləri bəzən 18 və hətta 24 tələb edirlər. Eyni sözlər daha çox pul tələb edən dayə və kiçik sənətkarlara da aiddir. İndi əvvəlkindən fərqli olaraq kəndlilər yararsız torpaqları əkmək istəmir, onları ataraq daha yararlı torpaq tələb edirlər. |
Kənd təsərrüfatında işçilərin çatmaması səbəbindən istehsalın strukturu tədricən dəyişməyə başladı, taxıl sahələri getdikcə heyvandarlıq üçün otlaq sahələrinə çevrilirdi, burada bir-iki çoban inək və qoyunların böyük sürülərini idarə edirdi. Şəhərlərdə əl əməyinin baha olması, sonrakı dövrlərdə öz bəhrəsini verən istehsalın mexanizasiyası cəhdlərinin artmasına səbəb oldu. Torpaq qiymətləri və kirayə haqqı düşdü, sələmlərin faizi aşağı düşdü.
Bütün XIV əsrdə ərzaq mallarında kəskin qiymət qrtımı oldu. Bu isə hakim dairələri narahat edirdi, onlar müxtəlif məhdudiyyətlərə əl atırdılar. Məsələn, 1349–1351-ci illərdə İngiltərədə işçilərin əməkhaqlarının artımını məhdudlaşdıran qanun qəbul olunmuşdu. Daha yüksək əməkhaqqı müqabilində bir feodaldan digərinin torpağına keçmək istəyənlərə həbs cəzaları müəyyən edilmişdi. Amma bu qərarlar artıq işləmirdi, dövr dəyişmişdi. İnsanlar öz əməyinin dəyərini anlayırdı, əvəzolunmazlığını hiss edirdi. 1381-ci ildə baş vermiş Uot Tayler üsyanının yatırılması da effekt verməmişdi. Boş qalmış torpaqları əkib-becərmək lazım idi və feodallar kəndlilərə möhtac idilər. Nəticədə bütün Qərbi Avropada kəndlilərin hüquqları genişləndi, taun köhnəlmiş iqtisadi və siyasi düzəni dağıtdı. Bütün bunlar uzunmüddətli perspektivdə sənaye inqilabına yol açan amillərdən biri oldu.
"Qara ölüm"ün maraqlı nəticələrindən biri də Avropada ingilis dilinin yayılmasına təkan verməsidir. 1066-cı ildə normanlar İngiltərəni ələ keçirdikdən sonra ingilis dili sıxışdırılırdı və idarəetmədə, təhsildə fransız dilinin norman dialekti üstün idi. İngilis dili yalnız kəndlərdə mövqelərini saxlayırdı. Milyonlarla insanı öldürən və şəhərləri boşaldan epidemiyadan sonra kəndlilərin şəhərlərə axışması nəticəsində ingilis dili öz mövqelərini tədricən bərpa etdi.
Epidemiya kilsə və monastırları daha da zənginləşdirmişdi, çünki ümidsiz insanlar əllərindəki olan-qalan qiymətli əşyaları da Allah yolunda kilsəyə verir, günahlarının bağışlanmasını diləyirdilər. Lakin kliriklər niyə bu qədər adamın öldüyü və bu bəlanı dayandırmaq üçün nə etmək lazım olduğu barədə sualların qarşısında aciz idilər. Bu durum bir qədər sonra onların inandırıcılığını itirmələrinə səbəb oldu. Reformasiyaya hələ iki əsr qalırdı, amma katolik kilsəsinin dayaqları sarsılmağa, doqmaları sorğulanmağa başlamışdı. Bunun dünyəvi idarəçiliyin nüfuzunun artması, tibb elminin inkişafı kimi mühüm nəticələri oldu. Digər tərəfdən, keşişlərin və rahiblərin sayı demək olar ki, 40% azaldı, çox sayda kilsə boş idi. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, iblis çağırılması anlayışı Qara Ölüm illərində orta əsr adamının şüuruna daxil edilmişdir.
Növbəti bir neçə əsr ərzində taun Avropa qitəsini tərk etmədi, XV əsrdə epidemiyalar bir yerdə və yaxud başqa bir yerdə hər 6–12 ildən bir, bəzən isə daha tez-tez baş verirdi. Belə ki, İngiltərədə 1361-ci ildə baş verən "ikinci taun" (pestis secunda) ölkə əhalisinin 20%-ə qədərini məhv etmişdi. 1363-cü ildə Fransada Qara ölümdən kənar qalmış bölgələrdə yeni bir "dağ taunu" yayıldı. 1369–1371-ci illərdə İngiltərədə baş verən epidemiya ümumi əhalinin 10–15%-ni öldürdü. 1369-cu ildə İngiltərədə "üçüncü taun" (pestis tercia) başladı. Qara ölüm epidemiyası bitdikdən və XIV əsrin sonuna qədər bu qorxunc xəstəlik adaya 6 dəfə zərbə vurdu.
1536-cı və 1670-ci illər arasında, Fransada 70 il ərzində (1600–1670) yalnız 2 milyon insanın ölümünə səbəb olan epidemiyaların tezliyi hər 15 ildən bir olurdu. Onların arasında 35 min 1629–1632-ci illərdə "Liondakı Böyük taun" payına düşürdü. Yuxarıda qeyd olunanlardan əlavə olaraq, tanınmış taun epidemiyaları: 1629–1631-ci illərdəki "İtalyan epidemiyası", "Londonun Böyük Epidemiyası" (1665–1666), "Vyananın Böyük Epidemiyası" (1679) və 1720–1722-ci illərdə "Böyük Marsel Epidemiyası" və 1771-ci ildə "Moskvadakı taun epidemiyası" olmuşdur.
İncəsənətdə təsvir edilməsi
Orta əsr insanın zehnində fərq qoymadan həyatın ən gözəl çağında olan gənc və sağlam insanları qəflətən məhv edən taun ikiqat təəssürat yaradırdı.
Əvvəlcədən olduqca dindar olan ilk yanaşmada taun insanlıq üçün günahlara görə cəza kimi başa düşüldü. Dinə görə yalnız müqəddəslərin şəfaəti, dua və əzadarlıq insanlığa Allahın qəzəbindən qurtarmağa kömək edə bilər. Kütlənin şüurunda epidemiya qəzəblənmiş Allahın insana atdığı "oxlar" şəklində əks olunurdu. Elə bu şəkildə də taun epidemiyası sənətdə özünü göstərdi, xüsusən Göttingendə (Almaniya, 1424) kilsə qurbangahının panosunda Allah insanları oxlarla cəzalandırır və bu oxlardan on yeddisi hədəfə dəyir. İtaliyanın San Ciminyano şəhərindəki Qozzoli freskasında (1464) Ata Allahın şəhərə zəhərlənmiş oxlar göndərdiyi təsvir edilib. J.Delumo taun oxlarının Moosburqdakı bir məzar lövhəsində (Müqəddəs Castulus kilsəsi, 1515), Münster kafedralında, Ruandakı Veroneze kətanında və Lando-am-der-İsar kilsəsində təsvir edildiyini qeyd edir.
Allahın qəzəbindən qorunmaq üçün möminlər olduqca ənənəvi olaraq müqəddəslərin şəfaətini istəyərək yeni bir ənənə yaratdılar, çünki taun I Yustinian epidemiyasından bəri Avropa qitəsini "ziyarət" etməmişdir və buna görə də bu sual əvvəllər yaranmamışdı. Epidemiyadan qoruyanlardan biri ənənəvi olaraq deşikli oxlarla təsvir olunan Müqəddəs Sebastian idi. Bundan əlavə, sol budundakı açıq bir taun bubonuna işarə edən Müqəddəs Roxun görüntüsü də geniş yayıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, ikinci müqəddəslə bağlı vəziyyət tam anlaşılan deyil. Çünki, ənənəvi olaraq onun ölümü hələ 1327-ci ilə aid edilir. Onda isə Avropada hələ taun yox idi. Bu səbəbdən ikonoqrafiya mübahisə doğurur. Bunu izah etmək üçün iki fərziyyə təklif olunur. Birincisi, müqəddəsin budundakı yara, sonradan taun bubonu kimi izah edilən adi bir sızanaq olmasıdır. İkincisi, Müqəddəs Roxun həyatının epidemiya dövrünə təsadüf etdiyini və xəstələrə böyük fədakarlıqla qayğı göstərərək taundan öldüyünü söyləyir. Sonrakı mənbələrdə isə onun yaşadığı illər göstərilərkən səhvə yol verilmişdir. Və nəhayət, nizə və ya ox ilə vurulmuş bir ürəklə təsvir edilmiş Müqəddəs Məryəm də günahkarlar müdafiəçisi sayılırdı. Bu tip şəkillər, epidemiya zamanı və sonra yayılmağa başladı, bəzən qəzəbli bir tanrı təsvirləri ilə sintez edilirdi — xüsusən Göttingen qurbangahının bir panelində, bəzi günahkarlar Məryəmin örtüyü altında Allahın oxlarından gizlənir.
.jpg.html){kind=link}
Məşhur süjetlərdən biri də skelet şəklində rəqs edən fiqurların təsviri olan "Ölüm Rəqsi" (La Danse Macabre) təsviridir. Kiçik Qolbeynin oyması (qravür) 1830–1844-cü illərdə 88 nəşrdə əksini tapmışdır. Covanni Bokkaççonun məşhur "Dekameron" əsərinin süjeti Florensiyada taunun yayılması zamanı baş verən hadisələrin üzərində qurulmuşdur. Petrarka Avinyonda epidemiya zamanı ölən Lauraya həsr etdiyi məşhur şeirlərində taun haqqında yazırdı. Şeypur çalan Peyre Lunel de Montes Tuluzadakı taun epidemiyasını "İnsanların heyrətlənəcək heç bir şeyləri yoxdur" (Meravilhar no·s devo pas las gens)adlandırdığı kədərli əsərində işıqlandırmışdır.
Ehtimal edilir ki, İngiltərədə məşhur olan "Ring a Ring o'Roses" ("Boyunlardan asılmış gül çələngləri, ciblərlə dolu buketlər, Apçi-apçi! Hər kəs yerə yıxılır")uşaq mahnısı Qara ölümün dövründə yaranmışdır. Amma bu ehtimal mübahisəlidir.
Qara ölümü Hameln siçovultutanı haqqında məşhur nağıl hekayəsi ilə əlaqələndirən fərziyyələr də mövcuddur. Belə ki, əsərdə qəsəbədə artan siçanlardan qurtulmaq istəyən qəsəbə sakinlərinin tütəkli bir siçovultutanla ilə razılaşmasından bəhs olunur. Qəsəbə sakinləri bu xidmətinin qarşılığında tütəkçiyə pul ödəməkdən imtina edirlər. Bu səbəbdən siçovultutan sehrli tütəyi ilə qəsəbənin uşaqlarını arxasınca apararaq qəsəbədən uzaqlaşdırır. Beləliklə, fərziyyələrdən birinə görə, uşaqlar ölü siçovulları yol boyunca toplayaraq, tauna yoluxur və geri dönərək onu yayırlar. Ancaq tarixlərdə bir uyğunsuzluq olduğuna görə bu fərziyyənin qəbul edilməsi mümkünsüzdür. Hameln salnaməsinə görə, siçovultutan 1284-cü ildə uşaqları çıxarmışdır siçovullar bu ilk versiyada qeyd olunmur), yəni epidemiyadan əlli il əvvəl. Hadisəni izah etmək üçün Qara ölüm əvəzinə, tədqiqatçılar epidemiyalardan çox əvvəl qeydə alınan xoreomaniyanı misal çəkirlər.
Norveçdəki taunun ifadəli təsvirləri Siqrid Unsetin "Kristin, Lavransın qızı" trilogiyasının son hissələrində və Rusiyadakı — Dmitri Balaşovun "Məğrur Simyon" romanında əksini tapmışdır.
Böyük epidemiya kinematoqrafçıların diqqətini çəkmiş və İnqmar Berqmanın "Yeddinci möhür" (1957), Pol Verxovenin "Bədən və Qan" (1985), Kristofer Smitin "Qara ölüm" (2010)və Dominik Senin "Cadılar zamanı"( 2011), Aleksandr Mittının "Səyyahlıq nağılı" (1983) filmlərində təsvir edilmişdir.
Lars von Trier 1987-ci ildə "Epidemiya" filmini çəkmişdir. Bu filmdə gələcəyin taununu göstərən rejissor tamaşaçıya xəbərdarlıq göndərmişdir. Filmin süjetində həkim özünün infeksiya mənbəyi olduğunu bilməyərək insanlara kömək etməyə çalışır. Taun qiyamətin variantlarından biri kimi çıxış edir.
2019-cu ildə "Asobo Studio"su tərəfindən hazırlanmış "A Plague Tale: Innocence" kompyuter oyunu çıxmışdır. Oyundakı hadisələrdə Fransa krallığında Edvard müharibəsi zamanı, 1349-cu ildə taunun baş qaldırması əks olunmuşdur. Əsas personajlar inkvizisiya tərəfindən təqib olunan 15 yaşlı qız Amitsia və kiçik qardaşı Huqodu. Yolda onlar atəş və oddan istifadə edərək digər kimsəsiz uşaqlarla güclərini birləşdirib həm Müqəddəs Taxt agentləri, həm də nəhəng taun yayan siçovullara qalib gəlməlidirlər.
Dövrün şahidlərinin təsviri
Florensiyalı Matteo Villani xəstəlikdən ölən qardaşı, məşhur tarixçi Ciovanni Villaninin "Yeni salnamə"sini tamamlayarkən Qara ölümü aşağıdakı kimi təsvir edirdi:
| Bu il şərq ölkələrində, Yuxarı Hindistanda, Kattayda və okeanın digər sahil əyalətlərində, hər cinsdən və yaşdan olan insanlar arasında taun başladı. Onun ilk əlaməti qan qusma idi və ölüm anidən gəlirdi. Bəzi insanlar isə ikinci, üçüncü və yaxud bir neçə gün sonra ölürdü. Bu bədbəxtlərə qayğı göstərən şəxs dərhal yoluxur və özü xəstələnərək qısa müddətdən sonra həyata vida edirdi. Bu vəziyyətdə, əksəriyyətin qasıq nahiyəsində şişkinlik olurdu. Bir çoxlarında sağ və sol qollarının altında, ya da həmişə bədənin digər hissələrində mütləq şiş meydana gəlirdi. Bu taun fasiləsiz olaraq müxtəlif xalqlar arasında yayıldı və bir il ərzində Asiya adlanan dünyanın üçüncü hissəsini silib süpürdü. Sonda o, böyük dənizin yaxınlığında, Tirren dənizinin sahillərində, Suriya və Türkiyədə, Misir yaxınlığında və Qırmızı dənizin sahillərində, şimalda Rusiya, Yunanıstan və digər ölkələrdə yaşayan xalqlara çatdı. İtalyan gəmiləri malları ilə evlərinə qayıtmaq üçün böyük dənizi, Suriyanı və Romeyonu tərk etdikdə onların çoxu dənizdə bu xəstəlikdən öldü. Siciliyaya çatdıqdan sonra yerli əhali ilə danışıqlara girib xəstələrini burada yerləşdirdilər və nəticədə taun siciliyalılar arasında yayıldı... 1348-ci ildə taun Almaniya və İtaliyanı ayıran Alp dağlarının ətəklərindən və Milandan başqa bütün İtaliyada tüğyan etdi. Elə həmin il dağları aşaraq Provensda, Savoyda, Dofində, Burqundiyada, Marsel və Eqmore yaxınlığındakı sahillərdə, Kataloniyada, Malyorka adasında, İspaniya və Qranada da yayıldı. 1349-cu ildə yalnız Braband adasına ciddi zərər verməyərək, qərbdə okeanın sahillərinə, Avropa, Afrika və İrlandiya sahillərinə, İngiltərə və Şotlandiya adalarına, digər qərb adalarına və daxili adalara qədər demək olar ki, hər yerdə eyni qüvvə ilə dolaşdı. 1350-ci ildə taun almanlar, macarlar, frizlər, danimarkalar, qotlar, vandallar və digər şimal ölkələri xalqlarını "əsir" aldı. Epidemiyanın baş verdiyi yerdə beş ay və ya beş ay görünməsi qədər davam etdi, bu bir çox ölkələrin təcrübəsindən məlumdur. Bu ölümcül infeksiyanın baxış və ya toxunuşla ötürüldüyü iddia olunduğundan xəstəliyin ilk əlamətlərində çox sayda kişi, qadın və uşaqlar tərk edilərək yalnız buraxılırdı. Saysız-hesabsız insanlar lazımlı köməyi görsəydilər sağ qala bilərdilər… Şəhərimizdə epidemiya miladdan öncə 1348-ci ilin aprel ayında alovlandı və həmin ilin sentyabr ayının əvvəlinə qədər davam etdi. Florensiyanın şəhər və şəhərətrafı bölgəsində cins və yaş ayrı-seçkiliyi olmadan hər beş nəfərdən üçü ölürdü. Həlak olanlar arasında orta təbəqə və yuxarı siniflərə nisbətən adi insanlar daha çox idi. Xəstəlikdən kasıblar xüsusilə çox əziyyət çəkirdilər. Çünki, infeksiya əvvəlcə onların arasında yayıldı və onlar daha az kömək alırdılar… Heç bir ölkədə həkimlər nə təbii fəlsəfənin, nə fizikanın, nə də astrologiyanın köməyi ilə bu ölümcül xəstəliyə qarşı dərman və ya müalicə üsulu tapa bilmədilər… Hər növ güvənə layiq Genuya tacirlərindən biz Asiyanın yuxarı hissəsindəki ölkələrdə baş verənlər haqqında epidemiyanın başlamasından qısa bir müddət əvvəl eşitdik. Orada ya yerdən, ya da göydən alovlu bir qasırğa meydana gəlmiş və qərbə yayılaraq bu ölkənin əhəmiyyətli bir hissəsini yox etmişdir. Bəziləri alovun yaydığı zəhrimardan universal infeksiyanın yayıldığı irinli zəhərli maddənin doğulduğunu iddia edir, lakin biz bu məlumata çox da etibar edə bilmərik… Rəbbin mərhəməti ilə sağ qalanlar qonşularının ölümünü görən və dünyanın bir çox xalqının məhv edildiyini eşidənlər fikirlərini dəyişdirəcəklər. Onlar bundan sonra daha təvazökar olmalı, fəzilətə və katolik dindarlığına qayıdacaqlar, günahlardan və haqsız əməllərdən çəkinəcək bir-birlərinə sevgi və rəğbət bəsləyəcəkləri inanılırdı. Ancaq taun dayandıqdan sonra, hər şey tamamilə fərqli vəziyyət aldı. İndi sağ qalanların sayı onlara çatan mirasdan, yəni maddi nemətlərdən qat-qat az olduğundan, keçmişi unudaraq heç bir şey olmamış hətta əvvəllər olmayan avaralığa və utanc verici pozğun həyat sürməyə başladılar. Bütün işləri bir kənara qoyub, acgözlüklə əylənməyə, ziyafətlər təşkil etməyə girişdilər. Şirniyyatlar, ləziz yeməklər daxil olmaqla əyləncələrlə şənliklər edir, özlərini təmkinli saxlamağı bacarmırdılar. Qeyri-adi və zövqsüzlü geyimlər icad edərək, çox vaxt ədəbsizlik edərək paltarların görünüşünü dəyişirdilər. Həm kişilər, həm də qadınlar hər şeyin bolluğuna görə adi işləri belə etmək istəmirdilər, ən bahalı və ləziz yeməklərə aludə olur və çoxlu toylar təşkil edirdilər. Xidmətçilər və küçə qadınları əvvəllər nəcib xanımlara məxsus olan paltarları geyinirdilər. Demək olar ki, bütün şəhərimiz rüsvayçı əyləncələrə qapılmışdı, başqa yerlərdə və dünyada vəziyyət burdan daha betər idi… |
Filmoqrafiya
- "History Channel: Qara ölüm" (ing. The Black Death) — 2009-cu ildə Piter Nikolson tərəfindən çəkilmiş sənədli film.
İstinadlar
- Gould, Pyle, 1896. səh. 617
- ABC/Reuters (29 January 2008). "Black death 'discriminated' between victims (ABC News in Science)". Australian Broadcasting Corporation. 20 December 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 3 November 2008.
- "Black Death's Gene Code Cracked". Wired. 3 October 2001. 26 April 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 12 February 2015.
- "Health: De-coding the Black Death". BBC. 3 October 2001. 7 July 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 3 November 2008.
- Aberth, 2010
- Deleo, Hinnebusch, 2005. səh. 927–28
- Hollingsworth, Julia. "Black Death in China: A history of plagues, from ancient times to now". CNN. 6 March 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 24 March 2020.
- Bramanti və b. 2016. səh. 1–26
- Wade, Nicholas (2010-10-31). "Europe's Plagues Came From China, Study Finds". The New York Times (ingilis). ISSN 0362-4331. 4 November 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-01.
- "Black Death | Causes, Facts, and Consequences". Encyclopædia Britannica (ingilis). 9 July 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-01.
- Wade, Nicholas. "Black Death's Origins Traced to China". query.nytimes.com (ingilis). İstifadə tarixi: 2020-03-01.
- ↑ Drancourt M.; və b. (1998). Detection of 400-year-old Yersinia pestis DNA in human dental pulp: An approach to the diagnosis of ancient septicemia. 95. PNAS. 12637–12640. (#explicit_et_al)
- "Plague". World Health Organization. October 2017. 24 April 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 November 2017.
- Snowden, 2019. səh. 49–53
- Firth, John (April 2012). . jmvh.org. 2 October 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 November 2019.
- Aberth, 2010. səh. 9–13
- Austin Alchon, 2003. səh. 21
- "Historical Estimates of World Population". Census.gov. 2 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 28 April 2019.
- Galens, July; Knight, Judson (2001). "The Late Middle Ages". Middle Ages Reference Library. Gale. 1. İstifadə tarixi: May 15, 2020.
- ↑ Byrne, Joseph Patrick (2012). "Black Death, Plague and Pestilence (Terms)". Encyclopedia of the Black Death. ABC-CLIO. 52. ISBN 9781598842531.
- Benedictow, 2004. səh. 3
- ↑ d'Irsay, Stephen (1926). Notes to the Origin of the Expression: ≪ Atra Mors ≫. Isis. 328–332.
- Сенека. Эдип. — Ст. 164.
- Simonis de Covino, Leodiensis, libellus de judicio Solis in convivio Saturni.
- Cohn, Samuel K. (2010). Cultures of Plague: Medical Thinking at the End of the Renaissance. Oxford University Press. 146. ISBN 9780191615887.
- Johannes Isacius Pontanus (1631). Rerum Danicarum historia.
- Gasquet, Francis Aidan (1908). The Black Death of 1348 and 1349. G. Bell. 7.
- Hecker, Justus Friedrich Carl (1832). Der schwarze Tod im vierzehnten Jahrhundert: nach den Quellen für Aerzte und gebildete Nichtärzte. Herbig. səh. 120.
- ↑ Herlihy, 1997. səh. 41
- Byrne, Joseph Patrick (2004). The Black Death. Greenwood Press. 1. ISBN 9780313324925.
- Супотницкие, 2006. səh. 105
- "The Little Ice Age, ca. 1300—1870". Environmental History Resources. 2010-10-01. 2015-02-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-02-26. (#parameter_ignored_suggest)
- ↑ Hecker J. F. C. (1888). The Black Death and The Dancing Mania. New York.
- Супотницкие, 2006. səh. 84
- ↑ Kelly, 2005. səh. 62
- Супотницкие, 2006. səh. 85
- Kelly, 2005. səh. 74
- ↑ Kelly, 2005. səh. 7
- Ле Руа Ладюри Э. (2001). "Истребление вшей и жесты гигиены". Монтайю, окситанская деревня (1294-1324). Екатеринбург.
- ↑ Милан Даниэл, 1990
- Kelly, 2005. səh. 17
- Favier J. (1991). Guerre de Cents Ans. Paris: Fayard. 158. ISBN 2213008981.
- Kelly, 2005. səh. 6
- Atwood Ch. P. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. — P. 41, 610.
- The Cambridge History of China. 6. Cambridge UP. 1994. 557.
- Martin, 2001. səh. 22
- The Cambridge History of China. 6. Cambridge University Press. 1994. 541, 557.
- Atwood Ch. P. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. — P. 632.
- ↑ Naphy, 2003. səh. 23
- Aberth J. (2005). The Black Death. The Great Mortality of 1348-1350. A Brief History with Documents. NY: Palgrave McMillan. 17. ISBN 1-4039-6802-0.
- The Cambridge History of India. 3. Cambridge University Press. 1928. 149.
- Scott S., Duncan Ch. J. (2001). Biology of Plagues, Evidence from Historical Populations. Cambridge: Cambridge University Press. 48. ISBN 0 521 80150 8.
- What Disease was Plague?. Brill. 2010. 500. ISBN 978 90 04 18002 4.
- Sussman G. D. (2011). Was the black death in India and Сhina? (Bulletin of the History of Medicine. — 85).
- Берзин Э. О. (1982). Юго-Восточная Азия в XIII—XVI веках. М.: Наука. 47–52.
- Cambridge World History of Human Disease. 1993. 293. Arxiv surəti 24 may 2011 tarixindən Wayback Machine saytında
- ↑ Naphy, 2003. səh. 25
- Kelly, 2005. səh. 56
- [1]
- Kelly, 2005. səh. 8
- ↑ Руссев Н. Д. // Стратум: структуры и катастрофы: Сборник символической индоевропейской истории: Археология. Источниковедение. Лингвистика. Философия истории. — СПб.: Нестор, 1997. — 267 с. — ISBN 5-901007-03-4. — С. 220–239.
- Летописный свод 1497 г. // Полное собрание русских летописей. — Т. 28. — М.-Л., 1963. — С. 71.
- Benedictow, 2004. səh. 60
- ↑ Шамильоглу Ю. (2009). "3". Черная смерть и её последствия (История татар с древнейших времен в 7 т). Казань: Институт истории Академия наук Республики Татарстан. səh. 1056. ISBN 978-5-94981-142-9.
- Kelly, 2005. səh. 9
- Wheelis M. (2002). Biological Warfare at the 1346 Siege of Caffa. 8 (Emergin Infectios Diseases. — 9). 971–975.
- Макэведи К. (1988). Бубонная чума (В мире науки).
- Kelly, 2005. səh. 81
- Benedictow, 2004. səh. 61
- ↑ Benedictow, 2004
- Kelly, 2005. səh. 82
- Kelly, 2005. səh. 80, 83
- Kelly, 2005. səh. 86
- ↑ Kelly, 2005. səh. 88
- ↑ Kelly, 2005. səh. 90
- Kelly, 2005. səh. 92
- Benedictow, 2004. səh. 72
- Cassar P. (1965). Medical history of Malta. 6. Wellcome Historical Medical Library.
- Kelly, 2005. səh. 95
- Супотницкие, 2006. səh. 87
- Kelly, 2005. səh. 152
- Benedictow, 2004. səh. 79
- Kelly, 2005. səh. 96
- Kelly, 2005. səh. 98
- Benedictow, 2004. səh. 65
- Супотницкие, 2006. səh. 88
- Kelly, 2005. səh. 177
- Kelly, 2005. səh. 127
- Benedictow, 2004. səh. 102
- Супотницкие, 2006. səh. 89—90
- Kelly, 2005. səh. 227
- Benedictow, 2004. səh. 88
- Супотницкие, 2006. səh. 90
- Kelly, 2005. səh. 27
- Kelly, 2005. səh. 270
- . Cambridge University Press. 1993. 612.
- Gottfried R. S. (1985). The black death: natural and human disaster in medieval Europe. New York: Simon and Schuster. ISBN 0029123704.
- Ойербах М. Часть 3. От крестовых походов до изгнания из Испании. Глава 8. Чёрная смерть // История еврейского народа. / Пер. Швут Ами. — 1992.
- Полное собрание русских летописей. — Т. 10. VIII. Летописный сборник, именуемый Патриаршею или Никоновскою летописью. / Под ред. А. Ф. Бычкова. — СПб., 1885. — 244 с. — C. 223.
- ↑ Benedictow, 2004. səh. 214
- Полное собрание русских летописей. — Т. 10. VIII. Летописный сборник, именуемый Патриаршею или Никоновскою летописью. / Под ред. А. Ф. Бычкова. — СПб., 1885. — 244 с. — C. 224.
- Naphy, 2003. səh. 26
- Parnell F., O'Carroll E., Presser B. (2010). Lonely Planet Iceland. Lonely Planet. ISBN 1741044553.
- De Roo P. (1900). History of America before Columbus: according to documents and approved authors. 2. Philadelphia: Lippincott company. 414.
- Benedictow, 2004. səh. 216
- The Cambridge World History of Human Disease. Cambridge University Press. 1993. 613.
- The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology. Cambridge University Press. 1998. 197.
- Byrne J. P. Demographic Effects of Plague: Europe 1347–1400 // The Encyclopedia of the Black Death. — ABC-CLIO, 2012. — P. 108. — ISBN 1-59884-253-6.
- Урланис Б. Ц. (1941). Рост населения в Европе. М. 346–347.
- Martin, 2001. səh. 111
- Cambridge History of China. Cambridge University Press. 1994. 618–622.
- Боровкова Л. А. (1971). Восстание «Красных войск» в Китае. М.: Наука (ГРВЛ). səh. 6.
- Чулууны Д. (1983). Монголия в XIII-XIV веках. М.: Наука (ГРВЛ). 117–118.
- The Cambridge History of Inner Asia. The Chinggisid Age. Cambridge University Press. 2009. 91.
- Боровкова Л. А. (1971). Восстание «Красных войск» в Китае. М.: Наука (ГРВЛ). 44, 77, 105.
- У Хань. (1980). Жизнеописание Чжу Юаньчжана. М.: Наука(ГРВЛ). 59.
- Супотницкие, 2006. səh. 78
- Супотницкие, 2006. səh. 131
- С. П. Капица Общая теория роста человечества: Сколько людей жило, живёт и будет жить на Земле 2016-02-17 at the Wayback Machine. М.: Наука, 1999. ISBN 5-02-008299-6
- ↑ Коротяев А. И. (2000). "Микробиология чумы". Медицинская микробиология, иммунология и вирусология (3000 nüs.). СПб.: СпецЛит. səh. 591. ISBN 5-263-00155-x.
- * Борис Жуков. Царица грозная чума // Вокруг Света. 2008, июль.
- Kelly, 2005. səh. 19
- Сунцов В. В., Сунцова Н. И. Чума. Происхождение и эволюция эпизоотической системы (экологические, географические и социальные аспекты). — М.: Изд-во КМК, 2006. — 247 с. — ISBN 5-87317-312-5.
- Kelly, 2005. səh. 20
- Возианова, 2002. səh. 144
- Возианова, 2002. səh. 146—147
- Возианова, 2002. səh. 147
- ↑ Возианова, 2002. səh. 150
- Возианова, 2002. səh. 146
- Возианова, 2002. səh. 152
- Kelly, 2005. səh. 22
- Супотницкие, 2006. səh. 92
- ↑ Nohl, 1986. səh. 80
- ↑ Ле Гофф Ж., Трюон Н. (2008). "Под маской Галена". История тела в Средние века. М.: Текст.
- Ле Гофф Ж., Трюон Н. (2008). "Вскрытие тела". История тела в Средние века. М.: Текст.
- Nohl, 1986. səh. 82
- Покровский В. И., Пак С. Г., Брико Н. И., Данилкин Б. К. (2007). Инфекционные болезни и эпидемиология (PDF). М.: ГЭОТАР-медиа. səh. 816. ISBN 978-5-9604-0471-3. Arxiv surəti 1 iyul 2013 tarixindən Wayback Machine saytında
- Ле Гофф Ж., Трюон Н. (2008). "Болезнь и медицина". История тела в Средние века. М.: Текст.
- Kelly, 2005. səh. 169
- Nohl, 1986. səh. 102
- Favier J. Guerre de Cents Ans. — P. 163.
- ↑ Nohl, 1986. səh. 105
- Kelly, 2005. səh. 171
- Nohl, 1986. səh. 106
- Kelly, 2005. səh. 173
- Nohl, 1986. səh. 108
- Nohl, 1986. səh. 78
- ↑ Nohl, 1986. səh. 83
- Nohl, 1986. səh. 79
- ↑ Cipolla, p. 65
- Cipolla, p. 68 3/4 down page
- Cipolla C. M. (1977). A Plague Doctor (The Medieval City). Yale: Yale University Press. 65.
- Numbers R. L. , Amundsen D. W. (1986). Caring and curing: health and medicine in the Western religious traditions. New York: Macmillan. 95. ISBN 0801857961.
- ↑ Ellis, p. 202
- ↑ Byrne (Daily), p. 169
- ↑ Simon, p. 3
- "The "Science" Behind Today's Plague Doctor Costume". Gizmodo. June 2017.
- O'Donnell T. (1936). History of life insurance in its formative years. New York: American Conservation Company. 135.
- Pommerville J. (2010). Alcamo's Fundamentals of Microbiology. New York: Jones & Bartlett Learning. 9. ISBN 076376258X.
- Rosenhek, Jackie (October 2011). "Doctors of the Blahji am the best ck Death". Doctor's Review.
- Nohl, 1986. səh. 86
- ↑ Kelly, 2005. səh. 93
- ↑ Kelly, 2005. səh. 94
- subrosa: ЧЕРНАЯ СМЕРТЬ
- . timemislead.com. 2018-05-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-15.
- Nohl, 1986. səh. 134
- Чума в Средние века Олег Цендровский
- Kelly, 2005. səh. 159
- Nohl, 1986. səh. 149
- Nohl, 1986. səh. 270
- Nohl, 1986. səh. 254
- Nohl, 1986. səh. 257
- Nohl, 1986. səh. 264
- Nohl, 1986. səh. 262
- Nohl, 1986. səh. 266
- ↑ Nohl, 1986. səh. 267
- Nohl, 1986. səh. 268
- Nohl, 1986. səh. 269
- ↑ Рат-Вег И. (1987). "Одержимые пляской". Комедия книги. М.: Книга. 545.
- Ziegler, 1969. səh. 42
- Nohl, 1986. səh. 109
- Nohl, 1986. səh. 145
- Сharles T. Plague: an ancient disease in the twentieth century. — Gregg University of New Mexico Press, 1985. — 373 p. — ISBN 0-8263-0807-4. — P. 19.
- ↑ Nohl, 1986. səh. 139
- Nohl, 1986. səh. 140
- ↑ Nohl, 1986. səh. 141
- Nohl, 1986. səh. 142
- Kelly, 2005. səh. 151
- Nohl, 1986. səh. 181
- Kelly, 2005. səh. 181
- ↑ Супотницкие, 2006. səh. 115
- ↑ Nohl, 1986. səh. 202
- ↑ Duplès-Agier Н. (1857). Ordonnance de Philippe le Long contre les lépreux. 18. Bibliothèque de l'école des chartes. 265–272.
- Carpentier E. (1962). Autour de la peste noire : famines et épidémies dans l'histoire du XIVe siècle. 17. Annales. Économies, Sociétés, Civilisations. 1063.
- Nirenberg D. (2002). Violence et minorités au Moyen Âge. 57 (Annales. Économies, Sociétés, Civilisations). 1695.
- Супотницкие, 2006. səh. 115—116
- Kelly, 2005. səh. 139
- Супотницкие, 2006. səh. 117
- Kelly, 2005. səh. 140
- ↑ Nohl, 1986. səh. 251
- Nohl, 1986. səh. 252
- ↑ Kelly, 2005. səh. 296
- Davis L. (2008). Natural Disasters. New York: Infobase Publishing. 214. ISBN 978-0816070008.
- ↑ Kelly J. "The Shifting Explanations for the Black Death, the Most Devastating Plague in Human History". George Mason University's History News Network. İstifadə tarixi: 2012-02-26.
- ↑ Scott S., Duncan Ch. J. (2001). Biology of plagues: evidence from historical populations. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521801508.
- ↑ Cohn S. K. Jr. (2002). The Black Death Transformed: Disease and Culture in Early Renaissance Europe. 31. London: International Journal of Epidemiology. 1280–1281. ISBN 0-340-70646-5.
- Kelly, 2005. səh. 300—304
- Супотницкие, 2006. səh. 101
- Drancourt M., Raoult D. (2002). Molecular insights into the history of plague. 4 (Microbes Infect). 105–109.
- Bos K. I.; və b. (2011). A draft genome of Yersinia pestis from victims of the Black Death (Nature). (#explicit_et_al)
- Klein H. G. (2005-03-07). "Why do people have different blood types?". Scientific American. 2011-08-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-10. (#parameter_ignored_suggest)
- Naphy, 2003. səh. 20
- ↑ Naphy, 2003. səh. 31
- Дюби Жорж. История Франции. Средние века. От Гуго Капета до Жанны д’Арк. 987–1460. — М.: Международные отношения, 2001. — С. 342.
- ↑ Herlihy, 1997. səh. 48
- Herlihy, 1997. səh. 47
- Contamine Ph.; və b. L’économie médiévale. 354. (#explicit_et_al)
- Herlihy, 1997. səh. 49
- Nohl, 1986. səh. 249
- Naphy, 2003. səh. 30
- Гинзбург К. (1990) [Decoding the Witches' Sabbath]. Образ шабаша ведьм и его истоки (Одиссей. Человек в истории). М. səh. 141.
- Levine D. At the dawn of modernity: biology, culture, and material life in Europe. — University of California Press, 2001. — 431 p. — P. 330.
- Williams B. (1996). "Plague in England. National epidemics 1348—1665". The Cycles of Plague. 2012-02-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-02-26. (#parameter_ignored_suggest)
- Porter S. The Great Plague. — Amberley Publishing, 2009. — P. 25.
- Супотницкие, 2006. səh. 121—122
- Супотницкие, 2006. səh. 122
- Супотницкие, 2006. səh. 122—123
- Jacquemond R., al-Qāhirah J., al-Ādāb K. (2005). "Écrire l'histoire de son temps: Europe et monde arabe". 1. Paris: Harmattan. ISBN 2747595110.
- Jeanroy A.]] (1998). La poésie lyrique des troubadours. Genève: Slatkine. ISBN 205101678X.
- Kelly, 2005. səh. 21
- ↑ Супотницкие, 2006. səh. 125
- Jacqueline Simpson, Stephen Roud. (2000). A dictionary of English folklore. Oxford: Oxford University Press. 296–297. ISBN 019210019X.
- Непомнящий Н. (2008). Крысолов из Гамельна/Сто великих загадок истории. М.: Вече. səh. 250. ISBN 978-5-9533-2856-2.
- Bucheim E. (1884). The Pied Piper of Hamelin. 2 (The Folk-Lore Journal). Folklore Society. 206–209.
- Йехл, Джошуа (2017-06-21). "E3 2017: Впечатления от Геймплея A PLAGUE TALE: INNOCENCE". IGN. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
- Джованни Виллани. Новая хроника или история Флоренции / Пер. М. А. Юсима. — М.: Наука, 1997. — С. 453-454.
Ədəbiyyat
rus dilində
- Алексей Маар — 2014. Происхождение и этимология понятия. Карантин и его значение (Соавторство: Громашевский Л. В., Компанцев Н. Ф., Павлов А. В., Ёлкин И. И.)
- Дербек Ф. А. История чумных эпидемий в России с основания государства до настоящего времени : дис. … д-ра медицины. 2018-05-17 at the Wayback Machine — СПб., 1905. — С. 2–40.
- Васильев К. Г., Сегал А. Е. (1960). История эпидемий в России: Материалы и очерки. М.: Медгиз. Под ред. проф. А. И. Метелкина.
- Сорокина Т. С. Эпидемии в Средние Века // Фельдшер и акушерка. — 1988. — № 2.
- Борисов Л. Б. и др. (1994). Медицинская микробиология, вирусология, иммунология: Учебник (Изд. 1-е). М.: Медицина. 286–289.
- Возианова Ж. И. (2002). "Чума". Инфекционные и паразитарные болезни. В 3-х т. 3 (3000 nüs.). К.: Здоров`я. 138–166. ISBN 5-311-01296-x.
- Даниэл М. (1990) [Daniel M. Tajne stezky smrtonosu]. Тайные тропы носителей смерти: Пер. с чеш. М.: Прогресс. Милан Даниэл / Под ред. Б. Л. Черкасского. ISBN 5-01-002041-6.
- Супотницкий М. В. "Черная смерть". К загадкам пандемии чумы 1346–1351 гг. // Универсум. 2004, № 3.
- Супотницкий М. В., Супотницкая Н. С. (2006). "Очерк V. «Чёрная смерть» — второе пришествие чумы в Европу (1346—1351)". Очерки истории чумы: В 2-х кн. — Кн. I: Чума добактериологического периода. М.: Вузовская книга. 78–131. ISBN 5-9502-0093-4.
- Борисов Н. С. (2014). Чума и возвышение Москвы (Родина). 61–64.
- Гагин И. А. (2015). Чума в истории Руси и Волжской Булгарии (Исторический формат). 312–318.
- Ле Гофф Ж., Трюон Н. (2008). История тела в Средние века (Пер. с фр. Е.Лебедевой). М.: Текст.
ingilis dilində
- Aberth, John (2010) [2000]. From the Brink of the Apocalypse: Confronting Famine, War, Plague and Death in the Later Middle Ages (second). Routledge. ISBN 9781134724802.
- Andrades Valtueña, Aida; Mittnik, Alissa; Key, Felix M.; Haak, Wolfgang; Allmäe, Raili; Belinskij, Andrej; Daubaras, Mantas; Feldman, Michal; Jankauskas, Rimantas; Janković, Ivor; Massy, Ken (2017). "The Stone Age Plague and Its Persistence in Eurasia". Current Biology. 27 (23): 3683–3691.e8. doi:10.1016/j.cub.2017.10.025. PMID 29174893.
- Austin Alchon, Suzanne (2003). A pest in the land: new world epidemics in a global perspective. University of New Mexico Press. ISBN 978-0-8263-2871-7.
- Barras, Vincent; Greub, Gilbert (2014). "History of biological warfare and bioterrorism". Clinical Microbiology and Infection. 20 (6): 498. doi:10.1111/1469-0691.12706. PMID 24894605.
- Benedict, Philip (2002). "The wars of religion, 1562–1598". In Holt, Mack P. (ed.). Renaissance and Reformation France, 1500–1648. Short Oxford History of France. Oxford University Press. 147–175. ISBN 9780198731665.
- Benedictow, Ole Jørgen (2004). Black Death 1346–1353: The Complete History. ISBN 978-1-84383-214-0.
- Bennett, J. M.; Hollister, C. W. (2006). Medieval Europe: A Short History. New York: McGraw-Hill. ISBN 9780072955156.
- Bos, KI; Schuenemann, VJ; Golding, GB; Burbano, HA; Waglechner, N; Coombes, BK; McPhee, JB; DeWitte, SN; Meyer, M; Schmedes, S; Wood, J; Earn, DJ; Herring, DA; Bauer, P; Poinar, HN; Krause, J (12 October 2011). "A draft genome of Yersinia pestis from victims of the Black Death". Nature. 478 (7370): 506–10. doi:10.1038/nature10549. PMC 3690193. PMID 21993626.
- Bramanti, Barbara; Stenseth, Nils Chr; Walløe, Lars; Lei, Xu (2016). "Plague: A Disease Which Changed the Path of Human Civilization". Advances in Experimental Medicine and Biology. 918: 1–26. doi:10.1007/978-94-024-0890-4_1. ISBN 978-94-024-0888-1. ISSN 0065-2598. PMID 27722858.
- Brotton, Jerry (2006). The Renaissance: A Very Short Introduction. Oxford University Press. ISBN 0-19-280163-5.
- Byrne, J. P. (2004). The Black Death. London: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-32492-5.
- Chase, Marilyn (2004). The Barbary Plague: The Black Death in Victorian San Francisco. Random House Digital. ISBN 978-0-375-75708-2.
- Cohn, Samuel K. (2008). "Epidemiology of the Black Death and Successive Waves of Plague". Medical History. 52 (27): 74–100. doi:10.1017/S0025727300072100. PMC 2630035. PMID 18575083.
- Christakos, George; Olea, Ricardo A.; Serre, Marc L.; Yu, Hwa-Lung; Wang, Lin-Lin (2005). Interdisciplinary Public Health Reasoning and Epidemic Modelling: the Case of Black Death. Springer. ISBN 978-3-540-25794-3.
- Davis, Robert (2004). Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast and Italy, 1500–1800. Palgrave Macmillan. ISBN 1-4039-4551-9.
- Dean, Katharine R.; Krauer, Fabienne; Walløe, Lars; Lingjærde, Ole Christian; Bramanti, Barbara; Stenseth, Nils Chr; Schmid, Boris V. (2018). "Human ectoparasites and the spread of plague in Europe during the Second Pandemic". Proceedings of the National Academy of Sciences (ingilis). 115 (6): 1304–09. doi:10.1073/pnas.1715640115. ISSN 0027-8424. PMC 5819418. PMID 29339508.
- Deleo, Frank R.; Hinnebusch, B Joseph (2005). "A plague upon the phagocytes". Nature Medicine. 11 (9): 927–928. doi:10.1038/nm0905-927. PMID 16145573. (#parameter_ignored)
- DeWald, Jonathan (2002). "Social Groups and Cultural Practices". In Holt, Mack P. (ed.). Renaissance and Reformation France, 1500–1648. Short Oxford History of France. Oxford University Press. 27–61. ISBN 9780198731665.
- Dick, HC; Pringle, JK; Sloane, B; Carver, J; Wisneiwski, KD; Haffenden, A; Porter, S; Roberts, D; Cassidy, NJ (2015). "Detection and characterisation of Black Death burials by multi-proxy geophysical methods" (PDF). Journal of Archaeological Science. 59: 132–41. doi:10.1016/j.jas.2015.04.010. 18 July 2018 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 8 December 2018.
- Echenberg, Myron (2007). Plague Ports: The Global Urban Impact of Bubonic Plague: 1894–1901. Sacramento: New York University Press. ISBN 978-0-8147-2232-9.
- Gasquet, Francis Aidan (1893). The Great Pestilence AD 1348 to 1349: Now Commonly Known As the Black Death. ISBN 978-1-4179-7113-8.
- Gasquet, Francis Aidan (1908) [1893]. The Black Death of 1348 and 1349 (second). London: George Bell and Sons.
- Gilbert, MTP; Cuccui, J; White, W; Lynnerup, N; RW Titball; A Cooper; MB Prentice (2004). "Absence of Yersinia pestis-specific DNA in human teeth from five European excavations of putative plague victims". Microbiology. 150 (2): 341–54. doi:10.1099/mic.0.26594-0. PMID 14766912.
- Green, Monica H. (2014). "Taking "Pandemic" Seriously: Making the Black Death Global". The Medieval Globe. 1: 27–61. 8 April 2016 tarixində .
- Green, Monica H. (2018). "Putting Africa on the Black Death map: Narratives from genetics and history". Afriques (9). doi:10.4000/afriques.2125.
- Gottfried, Robert S. (2010) [1983]. Black Death. Simon and Schuster. ISBN 978-1-4391-1846-7.
- Gould, George Milbry; Pyle, Walter Lytle (1896). "Historic Epidemics". . Blacksleet River. ISBN 978-1-4499-7722-1. 16 February 2003 tarixində . İstifadə tarixi: 3 May 2020.
- Haddock, David D.; Kiesling, Lynne (2002). "The Black Death and Property Rights". The Journal of Legal Studies. 31 (S2): 545–587. doi:10.1086/345566.
- Haensch, Stephanie; Bianucci, Raffaella; Signoli, Michel; Rajerison, M; Schultz, M; Kacki, Sacha; Vermunt, M; Weston, DA; Hurst, D; Achtman, M; Carniel, E; Bramanti, B (2010). "Distinct Clones of Yersinia pestis Caused the Black Death". PLOS Pathogens. 6 (10): e1001134. doi:10.1371/journal.ppat.1001134. PMC 2951374. PMID 20949072.
- Hatty, Suzanne E.; Hatty, James (1999). Disordered Body: Epidemic Disease and Cultural Transformation. State University of New York Press. ISBN 978-0791443651.
- Hays, J. N. (1998). The burdens of disease: epidemics and human response in western history. Rutgers University Press. ISBN 0-8135-2528-4.
- Hays, J. N. (2005). Epidemics and pandemics: their impacts on human history. ABC-CLIO. ISBN 1-85109-658-2.
- Hecker, J. F. C. (1859). B. G. Babington (trans) (ed.). Epidemics of the Middle Ages. London: Trübner.
- Herlihy, D., (1997). The Black Death and the Transformation of the West, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
- Hoffman, Philip T. (2002). "Rural, urban, and global economies". In Holt, Mack P. (ed.). Renaissance and Reformation France, 1500–1648. Short Oxford History of France. Oxford University Press. 62–98. ISBN 9780198731665..
- Horrox, Rosemary (1994). The Black Death. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-3498-5.
- Issawi, Charles Philip (1988). The Fertile Crescent, 1800–1914: a documentary economic history. Oxford University Press. ISBN 0-19-504951-9.
- Karlsson, Gunnar (2000). Iceland's 1100 years: the history of a marginal society. London: C. Hurst. səh. 111. ISBN 978-1-85065-420-9.
- Kelly, John (2005). The Great Mortality: An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time. Harper Collins Publishers. ISBN 0060006927.
- Kraut, Alan M. (1995). Silent travelers: germs, genes, and the "immigrant menace". Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-5096-7.
- Moore, R. I. (1987). The Formation of a Persecuting Society. Oxford. ISBN 0-631-17145-2.
- Morelli, Giovanna; Song, Yajun; Mazzoni, Camila J.; Eppinger, Mark; Roumagnac, Philippe; Wagner, David M.; Feldkamp, Mirjam; Kusecek, Barica; Vogler, Amy J.; Li, Yanjun; Cui, Yujun; Thomson, Nicholas R.; Jombart, Thibaut; Leblois, Raphael; Lichtner, Peter; Rahalison, Lila; Petersen, Jeannine M.; Balloux, Francois; Keim, Paul; Wirth, Thierry; Ravel, Jacques; Yang, Ruifu; Carniel, Elisabeth; Achtman, Mark (2010). "Yersinia pestis genome sequencing identifies patterns of global phylogenetic diversity". Nature Genetics. 42 (12): 1140–43. doi:10.1038/ng.705. PMC 2999892. PMID 21037571.
- Munro, John (2004), "Before and After the Black Death: Money, Prices, and Wages in Fourteenth-Century England" (PDF), New Approaches to the History of Late Medieval and Early Modern Europe, The Royal Danish Academy of Sciences and Letters, 335–364
- Nauert, Charles G. (2006). The A to Z of the Renaissance. Scarecrow Press. ISBN 978-1461718963.
- Netzley, Patricia D. (1998). Life During the Renaissance. San Diego: Lucent Books, Inc.
- Nirenberg, David (1998). Communities of Violence. Princeton University Press. ISBN 0-691-05889-X.
- Parker, Geoffrey (2001). Europe in crisis, 1598–1648. Wiley-Blackwell. ISBN 0-631-22028-3.
- Payne, Stanley G. (1973). A History of Spain and Portugal, Volume 1. University of Wisconsin Press.
- Porter, Stephen (2009). The Great Plague. Amberley Publishing. ISBN 978-1-84868-087-6.
- Rascovan, Nicolás; Sjögren, Karl-Göran; Kristiansen, Kristian; Nielsen, Rasmus; Willerslev, Eske; Desnues, Christelle; Rasmussen, Simon (2018). "Emergence and Spread of Basal Lineages of Yersinia pestis during the Neolithic Decline". Cell. 176 (1–2): 295–305.e10. doi:10.1016/j.cell.2018.11.005. ISSN 1097-4172. PMID 30528431.
- Rasmussen, Simon; Allentoft, ME; Nielsen, K; Orlando, L; Sikora, M; Sjögren, KG; Pedersen, AG; Schubert, M; Van Dam, A; Kapel, CM; Nielsen, HB; Brunak, S; Avetisyan, P; Epimakhov, A; Khalyapin, MV; Gnuni, A; Kriiska, A; Lasak, I; Metspalu, M; Moiseyev, V; Gromov, A; Pokutta, D; Saag, L; Varul, L; Yepiskoposyan, L; Sicheritz-Pontén, T; Foley, RA; Lahr, MM; Nielsen, R; Kristiansen, K; Willerslev, E (2015). "Early Divergent Strains of Yersinia pestis in Eurasia 5,000 Years Ago". Cell. 163 (3): 571–82. doi:10.1016/j.cell.2015.10.009. PMC 4644222. PMID 26496604.
- Roosen, Joris; Curtis, Daniel R. (2018). "Dangers of Noncritical Use of Historical Plague Data". Emerging Infectious Diseases. 24 (1): 103–10. doi:10.3201/eid2401.170477. 16 June 2019 tarixində .
- Samia, N. I.; Kausrud, K. L.; Heesterbeek, H.; Ageyev, V.; Begon, M.; Chan, K.-S.; Stenseth, N. C. (2011). "Dynamics of the plague–wildlife–human system in Central Asia are controlled by two epidemiological thresholds". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (35): 14527–14532. doi:10.1073/pnas.1015946108. PMC 3167548. PMID 21856946.
- Scheidel, Walter (2017). The Great Leveler: Violence and the History of Inequality from the Stone Age to the Twenty-First Century. Princeton University Press. ISBN 978-0691165028.
- Schmid, Boris V. (2015). "Climate-driven introduction of the Black Death and successive plague reintroductions into Europe". Proc Natl Acad Sci USA. 112 (10): 3020–25. doi:10.1073/pnas.1412887112. PMC 4364181. PMID 25713390.
- Schuenemann, VJ; Bos, K; DeWitte, S; Schmedes, S; Jamieson, J; Mittnik, A; Forrest, S; Coombes, BK; Wood, JW; Earn, DJD; White, W; Krause, J; Poinar, H (2011). "Targeted enrichment of ancient pathogens yielding the pPCP1 plasmid of Yersinia pestis from victims of the Black Death". PNAS. 108 (38): E746–E752. doi:10.1073/pnas.1105107108. PMC 3179067. PMID 21876176.
- Sloane, Barney (2011). The Black Death in London. London: The History Press Ltd. ISBN 978-0-7524-2829-1.
- Snowden, Frank M. (2019). Epidemics and Society: From the Black Death to the Present. New Haven, Connecticut: Yale University Press. ISBN 978-0-300-19221-6.
- Spyrou, Maria A.; Tukhbatova, Rezeda I.; Wang, Chuan-Chao; Valtueña, Aida Andrades; Lankapalli, Aditya K.; Kondrashin, Vitaly V.; Tsybin, Victor A.; Khokhlov, Aleksandr; Kühnert, Denise; Herbig, Alexander; Bos, Kirsten I. (2018). "Analysis of 3800-year-old Yersinia pestis genomes suggests Bronze Age origin for bubonic plague". Nature Communications. 9 (1): 2234. doi:10.1038/s41467-018-04550-9. ISSN 2041-1723. PMC 5993720. PMID 29884871.
- Spyrou, Maria A; Keller, Marcel; Tukhbatova, R. I.; Scheib, = CL; EA Nelson; A Andrades Valtueña; GU Neumann; D Walker; A Alterauge A; N Carty; C Cessford; H Fetz; M Gourvennec; R Hartle; M Henderson; K von Heyking; SA Inskip; S Kacki; FM Key; EL Knox; C Later; P Maheshwari-Aplin; J Peters; JE Robb; J Schreiber; T Kivisild; D Castex; S Lösch; M Harbeck M; A Herbig; KI Bos; J Krause (2019). "Phylogeography of the second plague pandemic revealed through analysis of historical Yersinia pestis genomes". Nature Communications. 10 (4470): 4470. Bibcode:2019NatCo..10.4470S. doi:10.1038/s41467-019-12154-0. PMC 6775055. PMID 31578321.
- Tignor, Robert; Adelman, Jeremy; Brown, Peter; Elman, Benjamin; Liu, Xinru; Pittman, Holly; Shaw, Brent (2014). Worlds Together, Worlds Apart, Volume 1: Beginnings to the 15th Century. New York, London: W.W Norton & Company. ISBN 978-0-393-92208-0.
- Tuchman, Barbara (1978). A Distant Mirror. Knopf. ISBN 0-394-40026-7.
- Wagner, David M; Klunk, J.; Harbeck, M.; Devault, A.; N. Waglechner; J. W. Sahl; J. Enk; D. N. Birdsell; M. Kuch; C. Lumibao; D. Poinar; T. Pearson; M. Fourment; B. Golding; J. M. Riehm; D. J. D. Earn; S. DeWitte; J.-M. Rouillard; G. Grupe; I. Wiechmann; J. B. Bliska; P. S. Keim; H. C. Scholz; E. C. Holmes; H. Poinar (2014). "Yersinia pestis and the Plague of Justinian 541–543 AD: a genomic analysis". The Lancet Infectious Diseases. 14 (4): 319–26. doi:10.1016/S1473-3099(13)70323-2. PMID 24480148.
- Walløe, Lars (2008). "Medieval and Modern Bubonic Plague: some clinical continuities". Medical History. Supplement. 27 (27): 59–73. doi:10.1017/S0025727300072094. PMC 2632865. PMID 18575082.
- Welford, Mark; Bossak, Brian H. (2010). "Revisiting the Medieval Black Death of 1347–1351: Spatiotemporal Dynamics Suggestive of an Alternate Causation". Geography Compass (ingilis). 4 (6): 561–75. doi:10.1111/j.1749-8198.2010.00335.x.
- Wheelis, Mark (2002). "Biological Warfare at the 1346 Siege of Caffa". Emerging Infectious Diseases. 8 (9): 971–75. doi:10.3201/eid0809.010536. PMC 2732530. PMID 12194776.
- Ziegler, Philip (1998). The Black Death. Penguin Books. ISBN 978-0-14-027524-7. 1st editions 1969.
- Zuchora-Walske, Christine (2013). Poland. North Mankato: ABDO Publishing. ISBN 978-1-61783-634-3.
Xarici keçidlər
- Qara ölüm
- Qara ölüm at BBC