Finlandiya
Finlandiya (fin Suomi, İsveç dilində: Finland) — Avropanın şimalında Baltik dənizi sahilində dövlət. Rəsmi adı Finlandiya Respublikasıdır (fincə: Suomen Tasavalta, İsveç dilində: Republiken Finland). Rusiya, Norveç və İsveç ilə həmsərhəddir. Sahəsi 338 min km²2, əhalisi 5.3 mln nəfərdir. Paytaxtı Helsinki şəhəridir. Finlandiya inzibati cəhətdən 12 lyaniyaya bölünür.
Finlandiya Respublikası Suomen tasavalta Finlandiya | |
|---|---|
| Paytaxtı və ən böyük şəhəri | Helsinki 60°10′ şm. e. 24°56′ ş. u. |
| Rəsmi dilləri | fin dili, isveç dili |
| Etnik qrupları | finlər-93,2%, isveçlər -5,5%, ruslar-0,5%,estonlar-0,3% qaraçılar-0,1%, saamilər-0,1% |
| Dini | lüteranlıq, pravoslavlıq |
| İdarəetmə forması | Parlament respublikası |
• Prezident | Sauli Niinistö[1.III.2012 ~] |
• Baş nazir | Sanna Marin[10.12.2019 ~] |
| Rusiya İmperiyasından müstəqillik | |
| Tarixi | |
• Elan olunub | 6 dekabr 1917 |
• Tanınıb | 4 yanvar 1918 |
• Yaranması | 17 iyul 1919 |
| Ərazisi | |
• Ümumi | 338424 (64-cü yer) |
• Su (%) | 10 |
| Əhalisi | |
• 2015 təxmini | 5400000 (115-ci yer) |
• Sıxlıq | 156/km2 (404.0/kv. mil) |
| ÜDM (AQP) | 2014 təxmini |
• Ümumi | 221 milyard (62-ci) |
• Adam başına | 40 300 (38) |
| İİİ (2013) | 0.892 çox yüksək · 21-ci yer |
| Valyutası | Avro |
| Saat qurşağı | +2 |
| Yolun hərəkət istiqaməti | sağ |
| Telefon kodu | 358 |
| ISO 3166 kodu | FI |
| İnternet domeni | .fi |
Etimologiya
İsveç dilində "Finland" — "finlər ölkəsi" deməkdir.
Tarix
Finlandiyalılar təxminən bölgəyə 2000 il əvvəl çatmağa başlayan Baltik bölgəsindən gələn mühacirlər ilə buz çağından sonra bölgəyə köçən əsl yerlilərin qarışığından gəlir. Dil baxımından isə, estonlar və macarlar ilə birlikdə finlər də fin-uqor dil ailəsinə mənsubdur.
Finlandiya 1155-ci ildə İsveç Krallığına daxil edilmişdir. İsveç hakimiyyəti altında olduğu 1809-cu ilə qədər sürən dövrdə qərb tərzində mühakimə, cəmiyyət idarəsi, siyasi sistem və ictimai xidmətlər sahələrində quruluşların təməlləri atılmışdır. Dünyəvi quruluşların yanında Katolik Kilsəsi və XVI əsrdəki islahatların XVIII əsrin sonunda, İsveç hakimiyyəti zəiflədikcə müstəqil Finlandiya fikri ortaya çıxmışdır. 1809-cu ildə Finlandiya, Rusiya İmperiyasına aid Avtonom Çar Dukalığı olmuşdur. Finlandiya öz hüquq sistemini, inkişaf edən milli iqtisadiyyatını və ordu sistemlərini qorumuşdur. 1865-ci il tarixindən Finlandiya öz pul vahidi olan Markkanı çıxarmışdır. Parlamentar bir hökumət sistemi ilə hüququn üstünlüyünə söykənən bir hökumət inkişaf etdirmişdir. Beləcə Müstəqil Finlandiya yolunda əhəmiyyətli bir addım atılmışdır.
Oktyabr İnqilabı ilə Finlandiya müstəqilliyini elan etmək üçün 6 dekabr 1917-ci il tarixində imkan əldə etmişdir. Sovet Rusiya Hökuməti 31 dekabrda Fin müstəqilliyini tanımışdır. Qonşu dövlətlər və qərb xalqları tərəfindən də tanınma müəyyən müddətdə reallaşmışdır. Fransız sisteminə bənzəyən Finlandiya Konstitusiyası, 17 İyul 1919 tarixində qəbul edilmişdir.
SSRİ-nin Finlandiyaya 1939-cu ildə təşkil etdiyi hücumun ardından, bitərəf Finlandiya bir anda İkinci dünya müharibəsinin istəmədən iştirakcısına cevirilmişdir. Finlandiya 1939–1940 və 1941–1944-cü illəri arasında Sovetlər Birliyi və 1944–1945-ci illəri arasında Almaniya ilə döyüşmüşdür. Müharibənin sonunda Finlandiya torpaqlarının 10%-i ilə 100,000 insan itirmişdir. Bununla da vaxtı ilə dörd milyon əhalisi olan ölkə çox ağır itkilər vermişdir.
1944-cü ilin payızı Finlandiya üçün çox çətin keçmişdir. Döyüşdə itirilərək Sovetlər Birliyinə buraxılan Kareliya regionundakı 400.000 min insan ölkədəki başqa yerlərə yerləşdirilmişdir. Laplandiya böyük nisbətdə korlanmış və yenidən qurma məcburiyyətində qalınmışdır. Sovetlər Birliyi ilə edilən barış sazişi Finlandiyanin vaxtı ilə bir çox iqtisadiyyat mütəxəssisinin qeyri-mümkün gördüyü həcmdə döyüş təzminatı ödəməsinə səbəb olmuşdur.
Finlandiya bütün bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmişdir. Qitədən İkinci dünya müharibəsinə qatılan bütün Avropa ölkələrindən yalnız Finlandiya xarici birliklər tərəfindən işğal edilməmişdir və ən əhəmiyyətlisi Fin demokratiyasına toxunulmamışdır. 1947-ci ildə Paris Sülhü çərçivəsində, Finlandiya Sovetlər Birliyinə döyüş təzminatı ödəmək və müəyyən bir torpaq parçasını buraxmaq məcburiyyətində qalmışdır.
1962-ci ilin sentyabrında SSRİ Finlandiyaya 50 illiyə Saymen kanalının sovet hissəsini icarəyə verdi. 1975-ci ildə Finlandiyanın paytaxtı Helsinkidə 35 dövlətin iştirakı ilə keçirilən müşavirədə Finlandiyanın da üzv olduğu ATƏT yaradıldı. 1995-ci ildə Finlandiya Avropa İttifaqına üzv oldu.
Əhali
Əhalinin 93,4%-ni finlər, 5,7%-ni isveçlilər, 0,12%-ni qaraçılar, 0,4%-ni ruslar, 0,2%-ni saamlar təşkil edir.
Dil
Finlandiyada iki rəsmi dövlət dili mövcuddur, fin və isveç dilləri. XIII əsrin ortalarından XIX əsrin əvvəllərinədək Finlandiya İsveçin əsarəti altında olmuşdur və bu dövr ərzində Finlandiyanın dövlət və ədəbi dili isveç dili olmuşdur. Fin dili isə yalnız məişət səviyyəsində istifadə olunurdu. Yalnız 1865-ci ildə fin dili rəsmi dilə çevrilmişdir. Fin dilinin iki böyük dialekti mövcuddur: şərq və qərb dialektləri. Ölkədə yaşayan saamların böyük hissəsi öz ana dilində danışırlar. Hətta saam dilində məktəblər də fəaliyyət göstərir.
Din
Əhalinin 90%-ni lüteranlar, 1%-ni pravoslavlar təşkil edir.
Təhsil
Ali təhsil
Finlandiya ali təhsil müəssisələri universitetlərə və politexnik təhsil ocaqlarına bölünür. Ali məktəblərə qəbul zamanı tələbələrin seçimi əsasında milli və qəbul imtahanlarından istifadə edilir.
Universitetlərdə əsas diqqət elmi tədqiqatlara ayrılır və tələbələrə hərtərəfli nəzəri biliklər verilir. Politexnik profilli təhsil müəssisələrində isə, əsasən, praktiki bacarıqlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ali məktəblər bəzi hallarda tədqiqat məsələlərini gündəmə gətirsə də, əsasən sənayenin inkişaf layihələri ilə məşğul olur. Politexnik profilli təhsil müəssisələri, əsasən bələdiyyələr, bəzi hallarda isə özəl qurumlar tərəfindən idarə olunur.
Finlandiyanın bütün universitetlərində bakalavr dərəcəsi üzrə təhsil müddəti təxminən 3–4 ildir. Proqramdan asılı olaraq, bu pillədə ali təhsil tamamlana bilər. Ancaq bəzi hallarda bu pillə magistratura pilləsi üçün aralıq mərhələ hesab edilir.
Politexnik təhsilin tamamlanma müddəti isə 3,5–4,5 il arasında dəyişir. Politexnik təhsil üzrə dərəcə Finlandiyanın təhsil sistemində hüquqi baxımdan aşağı səviyyəli universitet dərəcəsi hesab edilmir. Finlandiyadan kənarda isə politexnik dərəcələr nisbətən aşağı səviyyəli universitet dərəcəsi kimi qəbul olunur.
Politexnik təhsil müəssisələrini bitirən bakalavrlar universitetlərdə magistratura dərəcəsi üzrə proqramlarda təhsillərini davam etdirə bilərlər. Universitetlərdə magistratura proqramının müddəti iki il, politexnik ali məktəblərində isə bir ildir. Boloniya prosesinin tələbləri nəticəsində politexnik müəssisələri bitirənlərdən tələb olunan əlavə təhsilin həcmi tədricən azaldılır. Bununla da politexnik müəssisələri bitirənlərdən bəzi hallarda heç bir əlavə təhsil almaq tələb olunmur.
Politexnik təhsil müəssisələrini bitirənlər öz sahələri üzrə üçillik iş təcrübələrini tamamladıqdan sonra onlara müvafiq ixtisas üzrə magistratura dərəcəsi almaq hüququ verilir. Bu dərəcə yalnız ixtisasyönümlü səciyyə daşıyır. Politexnik profilli magistratura dərəcəsinin müddəti iki ildir və müntəzəm işdən ayrılmamaqla bu dərəcə üzrə təhsil almaq olar. Bakalavr pilləsindən fərqli olaraq, politexnik profilli magistratura dərəcəsi müvafiq sahə üzrə akademik magistratura dərəcəsinə bərabər tutulur.
Finlandiyada doktorluq dərəcəsinə yalnız universitetlərdə yiyələnmək mümkündür. Politexnik ixtisaslı magistratura dərəcəsi isə tələbələrə doktorantura pilləsi üzrə təhsil almaq hüququ vermir.
Bütün bu ekvivalentlik yalnız dövlət sektorunda işə qəbul zamanı nəzərə alınır.
Universitet və politexnik profilli ali təhsil müəssisələrində tələbələrin dərsə davamiyyəti könüllüdür. Finlandiya ali təhsil müəssisələrində tələbələrdən heç bir təhsil haqqı tələb olunmur. Avropa İttifaqına daxil olmayan ölkələrdən gələn tələbələr üçünsə pullu ali təhsil tətbiq olunur.
Universitetlərdə təhsil alan hər kəsin tələbə ittifaqına üzvlüyü məcburidir. Politexnik ali təhsil müəssisələrində isə tələbə ittifaqına üzvlük könüllüdür.
Finlandiyada tələbələrə bir sıra maliyyə yardımları da verilir. Belə yardımlar tələbənin təhsilində davamlı geriləmələr və müvəffəqiyyətsizlik olduqda ləğv edilə bilər. Yardımın miqdarı, adətən, o qədər də çox olmur. Buna görə də tələbələrin əksər hissəsi özlərini maliyyələşdirmək üçün işləyirlər. Finlandiyada tələbələr həmçinin dövlət təminatlı tələbə borclarından da yararlana bilərlər.
Xaricdə təhsil üçün də müvafiq tələbə yardımlarının mövcudluğu beynəlxalq tələbə mübadiləsinin yüksəldilməsini təmin edir. Tələbələrin xaricdə təhsili üzrə maliyyə yardımı yalnız Finlandiya hökumətinin maliyyələşdirdiyi prioritet təhsil sahələrinə verilir.
Finlandiya ali məktəblərində oxuyan əcnəbi tələbələrin təhsili, adətən onları göndərən ölkə tərəfindən maliyyələşdirilir. Təhsil almaq məqsədi ilə gələn əcnəbilərin bu ölkədə daimi yaşayış hüququ varsa, onların təhsili Finlandiyanın tələbələrə maliyyə yardımı proqramı çərçivəsində maliyyələşdirilə bilər.
Ərazi
Qurudan Norveç, İsveç və Rusiya dövlətləri ilə həmsərhıddir. Baltik dənizinin Botnik və Fin körfəzlərı ilə okeana çıxış yolu vardır. Relyefdə düzənlik sahələrin çox olması onun təsərrüfat əhəmiyyətini artırır. Dördüncü dövr buzlaşmalarının izlərı relyefdə daha yaxşı əks olunmuşdur. Bir çox faydal qazıntılarla, dəmir, mis, əlvan metal filizləri, tikinti materialları, qrafit, aratit ilə zəngindir. Ölkə ərazisinin çox hissəsi (əsasən cənubu) düzənliklərdir. Çoxlu gölləri olan mərkəzi hissə cənub və cənub-şərqdən Salpausselkya tirəsi, şimal və şimal qərbdən Suomenselkya yüksəkliyi, şərqdən Qərbi Kareliya yüksəkliyi ilə əhatələnmişdir. Ölkənın şimalını və şərqini hündür 400–600 m-ə çatan yüksəkliklər (Manselkya və s.), şimal-qərbini Skandinaviya yaylası (mak. hündür. 1365 m. Xaltiatunturi dağ.) tutur.
Kiçik ailə fermalarının, əkinçiliyin təməlini təşkil etdiyi Finlandiya uzun bir zamandan bəri məhsular baxımdan özünü bəsləyən bir dövlətdir. Ayrıca bölgədə ət, süd və süd məhsulları, yumurta kimi məhsulların böyük bir ixracatçısı vəziyyətindədir. Buğda və çovdar, ölkənin istehsal mövsümünün 200 günün üzərində olduğu cənub-qərb seqmentinin ana məhsullarıdır.
Bunları yenə böyük miqdarlarda yetişən yulaf, arpa, kartof və çovdar təqib edər. İstehsal mövsümünün 150 günün altına düşdüyü şimal bölgələrindəki əkinçilik ərazisi isə, geniş otlaqlardan meydana gəlir. Bu otlaqlarda xüsusilə süd istehsalı üçün iki milyon ətrafında kiçik və yenə iki milyon ətrafında da büyükbaş heyvan bəslənməkdədir. Ölkənin hər yerində görülən və cəmi yüzölçüm içərisində əhəmiyyətli bir yer örtən göllərdə də geniş ölçüdə balıqçılıq edilər.
Meşələr də Finlandiyənin təbii qaynaqları arasında böyük əhəmiyyətə sahibdirlər. Bunların 46 % şam, 36% 16 % huş, geri qalan 2% də digər növ ağaclar təşkil edər. Dövlət, şimaldakı meşələrin hamısına, digər bölgələrdə də bir qisiminə malikdir. Meşələrin 60 % ının xüsusi sektora, 40% ının dövlətə aid olmasına baxmayaraq, xüsusi sektor çıxardıqlarının 16% ını dövlətə buraxmaq məcburiyyətindədir. Cəmi sahənin 65% ini meşələrin təşkil etdiyi Finlandiyada ildə təxminən 40 milyon kub metr taxta-şalban işlənməkdədir
İnzibati ərazilər
6 Lyani (quberniya) və Muxtar Aland adalarından ibarətdir. Bunlar:1)Helsinki,2)Saamland,3)Turku,4)Laplandiya,5)Uqorland,6)Botnika.
Şəhərlər
Coğrafiyası
Daxili sular
Finlandiya daxili sularla çox zəngindir. Ən yaxşı inkişaf etmiş çay şəbəkəsinə şimalda rast gəlinir. Bunlara Kemi-Yoki, Tornio-Yoki və s. misal ola bilər. Cənubda çaylar qısa olub, göllər arasında axın təşkil edir. Finlandiyanı mingöl ölkəsi də adlandırırlar. Burada 60 minə yaxın göl vardır. Göllər ərazinin 12%-ni tutur. Gölləri tektonik və buzlaq mənşəlidir. Böyük göl çalaları tektonik çatlara və çökəkliklərə uyğun gəlir. Göl çalalarının forması və sahil xətlərinin çox girintili-çıxıntılı olması burada relyefin cavanlığı ilə izah edilir. Ən böyük gölləri Sayma (sahəsi 1800 kv. km), Pyayyanne (1065 kv. km), İnari (1000 kv. km), Venern (550 kv. km), Vettern (1900 kv. km), Melaren, Yelmaren və s.-dir.
Flora
Meşə Finlandiyanın ən əsas təbii sərvətlərindən biridir. Ərazinin 70%-i meşələrlə örtülüdür. Avropa tayqası meşələri geniş yayılmışdır. İynəyarpaqlı və qarışıq meşələr şam, küknar, qızılagac, ağcaqayın və fısdıq ağacları ilə zəngindir. Finlandiyanın cənubunda enliyarpaqlı ağaclar geniş yer tutur. Meşələr Finlandiyanın orta və cənub hissələrini əhatə edir. Ərazinin iqlimi daha sərt olan şimal sahələrdə tundra və meşə-tundra bitkiləri yayılmışdır. Meşə-tundra bitkiləri içərisində alçaq boylu tozağacı və ardıc kolları əsas yer tutur. Finlandiya ərazisində podzol və bataqlıq torpaqları geniş yayılmışdır. Heyvanlar aləmində meşə heyvanları üstünlük təşkil edir. Bir sıra yırtıcı heyvan növləri (ayı, canavar, tülkü və s.) insan tərəfindən məhv edilmişdir.
Finlandiya Haqqında Maraqlı Məlumatlar
- Ölkədə 187.888 göl var.
- Finlandiya dünyada ən təmiz suyu ilə tanınır.
- Finlandiyada 179.500 ada var.
- Hər il Finlandiyada mobil telefonların atılması yarışı keçirilir.
- Fin şəhərinin küçələrində siz çoxlu dovşanlarla rastlaşa bilərsiniz.
- Finlər içməyi çox sevirlər.
- Finlandiyada eynicinsiyyətli nikahlara icazə verilib.
- Fin ailələri restoranlarda qidalanmağı o qədər də sevmir.
- Burada gülləri hədiyyə etmirlər.
- Fin kişiləri ev işlərini sevirlər. Onlar düşünür ki, qadınlara hər işdə kömək lazımdır.
- Norveç, Finlandiyanın müstəqilliyinin 100 illiyi şərəfinə Norveç Finlandiya bir "dağ" hədiyyə etmişdir nəticədə Norveç sərhədlərini 200 m. geri çəkmişdir və beləliklə həmən dağ Finlandiyanın ən yüksək nöqtəsi olmuşdur.
İqlim
Finlandiyada yay qısa və mülayim keçir. İyul ayının orta temperaturu cənubda 17°, şimalda 11°-dir. Buludlu günlərin miqdarı il ərzində 65–70%-dir. Payız və yay ayları daha çox buludlu keçir. Ərazidə yağıntıların miqdarı da temperatura müvafiq olaraq dəyişir. Cənub və qərb sahillərdə yağıntının illik miqdarı 750 mm olduğu halda, şimalda 400 mm-dir. Finlandiya ərazisinə düşən yağıntının miqdarı buxarlanmadan çox olduğu üçün, ərazidə bataqlıqlar yayılmışdır. Cənub və cənub-qərb sahillərdə ərazinin 45%-i, şimalda isə 15–20%-i bataqlıqlarla örtülüdür.
Nəqliyyat
Quru yolu nəqiliyyatı ölkədaxili nəqliyyatda ilk sırada yerləşir. Bunu sıra ilə dəniz, dəmiryolu və hava yolu nəqliyyatı təqib edər. 1960-ci illərdə quru yolu nəqliyyatına verilən ağırlıq üzərinə, Finlandiya indiki vaxtda bu baxımdan olduqca inkişaf etmiş bir ölkədir. Xarici ticarət və yolçu əlaqələrinin 90% ı dəniz yoluyla təmin edilər. Qış boyunca çalışan buzkıranlar, cənub-qərbdəki əhəmiyyətli limanları daim açıq saxlayırlar. Ölkə içindəki göl, çay və kanallarda da nəqliyyat edilməklə birlikdə, bunun nəqliyyat içərisində əhəmiyyətli bir yeri yoxdur. Finlandiya dəmiryollarındakı rels arası açıqlığı Rusiya Federasiyası dəmiryollarıyla eyni, lakin Türkiyədə də istifadə edilən standart dünya ölçüsündən fərqlidir. Buna görə Rusiya istisna olmaqla digər qonşularıyla dəmiryolu əlaqəsi yoxdur. 1924-cü ildən beynalxalq hava yollarının əhəmiyyətli bir əlaqə yeri olan Finlandiyada nizamlı iç xətt səfərləri davamlı çalışmaqdadır.
- Dəmiryolları: 5,741 km
- Quruyolları: 78,189 km
- Kanallar: 7,842 km
- Boru xəttləri: təbii qaz 580 km
- Limanları: Helsinki, Kokkola, Kotka, Loviisa, Osulu, Pori, Rauma, Turku, Uusikaupunki, Varkaus
Hökumət
İdarə olunma forması respublikadır.
Ali qanunverici orqan — Eduskunta (birpalatalı parlament)
Ali icraçı orqan — hökumət
Baş nazir — Matti Vanxanen (2003)
Silahlı qüvvələr
İllik hərbi xərclər 1,8 mld dollar (1998) təşkil edir.
Mənbə
- S.Mustafayeva. Avropa və Amerika ölkələrinin ən yeni tarixi. II Hissə (1945–2000-ci illər). Bakı, 2011.