Əlimərdan bəy Topçubaşov

Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu Topçubaşov və ya Topçubaşi (4 may 1862(1862-05-04), Tiflis, Qafqaz canişinliyi – 8 noyabr 1934(1934-11-08), Paris) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 2-ci xarici işlər və portfelsiz naziri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının üzvü, Zaqafqaziya Seyminin və Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasının üzvü, Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin üzvü, Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurası İcraiyyə Komiyəsinin sədri,Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasında Müsəlman fraksiyasının sədri, Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasının üzvü, İttifaqi-Müslimin Partiyasının sədri, Bakı Şəhər İdarəsinin rəisi, Bakı Şəhər Dumasının üzvü, Kaspi qəzetinin baş redaktoru.

Əlimərdan bəy Topçubaşov
Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu Topçubaşov
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri 29 dekabr 1919 — 27 aprel 1920
Sələfi	Əlimərdan bəy Topçubaşov (özü)
Xələfi	Vəzifə ləğv olundu.
7 dekabr 1918 — 29 dekabr 1919
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	Əlimərdan bəy Topçubaşov (özü)
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 2-ci xarici işlər naziri 6 oktyabr 1918 — 7 dekabr 1918
Sələfi	Məmmədhəsən Hacınski
Xələfi	Fətəli xan Xoyski
II Xoyski hökumətinin üzvü
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin portfelsiz naziri 17 iyun 1918 — 6 oktyabr 1918
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	Vəzifə ləğv olundu.
II Xoyski hökumətinin üzvü
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü 7 dekabr 1918 — 27 aprel 1918
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	Vəzifə ləğv olundu.
Fraksiyasız
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının üzvü 27 may 1919 — 7 dekabr 1919
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	Vəzifə ləğv olundu.
Müsavat və demokratik bitərəflər qrupunun üzvü
Zaqafqaziya Seyminin və Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasının üzvü 23 fevral 1918 — 26 may 1918
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	Vəzifə ləğv olundu.
Müsavat və demokratik bitərəflər qrupunun üzvü
Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin üzvü 5 yanvar 1918 — 6 yanvar 1918
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	Vəzifə ləğv olundu.
Zaqafqaziya seçki dairəsi üzrə Müsavat və Müsəlman Milli Komitələrinin 10-cu siyahısı üzrə
Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurası İcraiyyə Komiyəsinin sədri 12 iyul 1907 — Dekabr 1917
Sələfi	Məmmədhəsən Hacınski
Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasında Müsəlman fraksiyasının sədri 21 iyun 1906 — 9 iyul (22 iyul) 1906
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	Vəzifə ləğv olundu.
Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasının üzvü 27 aprel (10 may) 1906 — 9 iyul (22 iyul) 1906
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	İsmayıl Tağıyev
Bakı quberniyasından seçildi, Müsəlman fraksiyasının və Muxtariyyətçilər Birliyinin parlament qrupunun üzvü
İttifaqi-Müslimin Partiyasının sədri 16-21 avqust 1906 — 1907
Sələfi	Vəzifə təsis olundu.
Xələfi	Vəzifə ləğv olundu.
Bakı Şəhər İdarəsinin rəisi 1902 — 1905
Bakı Şəhər Dumasının üzvü 18 noyabr 1901 — 1905
14 oktyabr 1897 — Oktyabr 1901
Kaspi qəzetinin baş redaktoru 24 iyun 1898 — 20 oktyabr 1907
Sələfi	Nikolay Sokaliski
Xələfi	Əli bəy Hüseynzadə
Şəxsi məlumatlar
Partiya	İttifaqi-əl-Müslimin
Təhsili	Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsi^[d], Sankt-Peterburq Universiteti^[d]
Doğum tarixi	4 may 1862(1862-05-04)
Doğum yeri	Tiflis, Tiflis qəzası, Tiflis quberniyası, Qafqaz canişinliyi, Rusiya İmperiyası
Vəfat tarixi	8 noyabr 1934(1934-11-08) (72 yaşında)
Vəfat yeri	Paris, Sena^[d], Fransa
Dəfn yeri	Fransa
Atası	Ələkbər bəy Topçubaşov
Anası	Sevər xanım Vəkilova
Həyat yoldaşı	Pəri xanım Topçubaşova
Uşaqları	Ələkbər bəy Topçubaşov Ənvər bəy Topçubaşov Sara xanım Sultanoğlu Sevər xanım Topçubaşova Rəşid bəy Topçubaşov
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

 

Əli bəy Hüseynzadə, ortada Əlimərdan bəy Topçubaşov Peterburqda

Əlimərdan bəy Topçubaşov 1863-cü ilin may ayının 4-də Tiflis şəhərində qulluqçu ailəsində dünyaya gəlmişdir. Onun doğum tarixi ilə bağlı müəyyən mübahisələr olsa da Rusiya Dövlət Arxivində saxlanılan doğum şəhadətnaməsində 1863-cü il göstərilib. O ilk təhsilini müsəlman mədrəsəsində almışdır. Daha sonra Tiflis birinci klassik gimnaziyasında təhsil almışdır. Bu səbəbdən ona Qafqaz təqaüdü verilmişdir. 1884-cü ildə gimnaziyanı bitirərək Peterburq Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. Lakin birinci semestrdən sonra o, hüquq fakültəsinə keçmişdir. 1887-ci ildə 3-cü kursda oxuyarkən gizli tələbə təşkilatlarındakı iştirakına görə universitetdən xaric edilsə də, professorların müdaxiləsi ilə məhkəmənin qərarı karser cəzası ilə əvəzlənib və o, ali məktəbə bərpa olunmuşdur. Əlimərdan bəy universiteti bitirən il dissertasiya müdafiə etmiş və hüquq elmləri namizədi adını almışdır. Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsinin Elmi Şurası Əlimərdan bəy Topçubaşovun mülki hüquq kafedrasında saxlanması və professor vəzifəsi almaq üçün hazırlaşması haqqında qərar qəbul etmişdir. Lakin bu qərar yalnız Əlimərdan bəy Topçubaşov provaslavlığı qəbul etdikdə qüvvədə ola bilərdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov isə provaslavlığı qəbul etməkdən imtina etdi.

Əlimərdan bəy Topçubaşov bu hadisədən sonra Tiflisə gələrək Dairə məhkəməsində katib, müstəntiq, hakim vəzifələrində çalışmışdır. Həmçinin o, Tiflis Geodeziya Məktəbində hüquqdan dərs demişdir.

 

Əlimərdan bəy Topçubaşovun dəfni (Soldan 5-ci Məhəmməd Əmin Rəsulzadə)

Əlimərdan bəy 1893-cü ildə Həsən bəy Zərdabinin qızı Pəri xanım Topçubaşova ilə ailə həyatı qurmuşdur.

Əlimərdan bəy 1896-cı ildə ailəsi ilə birgə Bakıya köçmüşdür.

Mühacirət

Ölümü

8 noyabr 1934 cü ildə Paris ətrafında, vəfat etmiş, Əlimərdan bəy Topçubaşovun məzarı Sen Klu şəhər qəbirstanlığında yerləşir.

Siyasi-ictimai fəaliyyəti

Rusiya imperiyası və keçid dövrü

 

İsmayıl Qaspıralı, Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy Topçubaşov

Kaspi qəzetində

1896-cı ildə Bakıya gələn Əlimərdan bəy Topçubaşov vəkilliklə məşğul olmuş və bir sıra məhkəmə proseslərini udmuşdur. Bu nailiyyətlər şəhər əhalisi içərisində ona böyük nüfuz və hörmət qazandırmışdır.

1897-ci ildə Sokolinskinin ölümündən sonra "Kaspi" qəzetinin naşirliyini Hacı Zeynalabdin Tağıyev öz üzərinə götürür və redaksiyanı Nikolayevski küçəsindəki binaya köçürür. 1898-ci ildə Əlimərdan bəy Topçubaşov Hacı Zeynalabdin Tağıyevin aldığı "Kaspi" qəzetində baş redaktorluq etməyə başladı. Əlimərdan bəy Topçubaşov 1898-ci ilin iyunun 24-dən 1907-ci ilin oktyabr ayının 20-nə qədər "Kaspi" qəzetinin baş redaktorluğunu etdi. Onun redaktoru olduğu dövrdə "Kaspi"də Həsən bəy Zərdabi, M.Şahtaxtlı, Ə.Ağayev, Firidun bəy Köçərli, H.Vəzirov kimi tanınmış şəxslər yazılarla çıxış edirdi. Bu dövrdə onun "Müsəlmanlar azadlıq hərəkatında", "Müsəlmanların dirçəliş dövrü", "Milli qırğına nə vaxt son qoyulacaq?" məqalələri "Kaspi" qəzetində nəşr olunmuşdur. Ümumilikdə Əlimərdan bəyin "Kaspi"də 1905-ci ilə qədər 25 məqaləsi işıq üzü görmüşdür. Əlimərdan bəyin "Kaspi"yə gəlişi ilə qəzet daha çox ictimai maraq kəsb etməyə başladı. "Qafqaz təqvimi"ndə verilən məlumata görə 1899-cu ildə "Kaspi" qəzeti 2500 tirajla, 1900–1902-ci illərdə 3500 tirajla, 1904-cü ildə 5100 tirajla, 1906-cı ildə isə 10 000 tirajla nəşr edilirdi.

Bakı Şəhər Dumasında

Əlimərdan bəy Topçubaşov 1897-ci ilin oktyabr ayının 14-də Bakı Şəhər Dumasına keçirilən seçkilərdə uğur qazandı. Əlimərdan bəy Həbib bəy Mahmudbəyov və Fərrux bəy Vəzirovla birgə Bakı Şəhər Dumasına üzv seçilmiş ilk müsəlman şəxslər oldular.

1901-ci ilin oktyabr ayının 29-u və noyabr ayının 18-də yeni qaydalar əsasında dörd il müddətinə Bakı Şəhər Dumasına keçirilən seçkilərdə Əlimərdan bəy böyük üstünlüklə qələbə qazanmış, bu nəticə 1902-ci ilin fevralın 25-də Tiflisdə Qafqazın Mülki hissəsinin baş rəisi tərəfindən təsdiqləndikdən sonra o, Bakı Şəhər İdarəsinin sədri kimi fəaliyyətə başlamışdır.

1905–1907-ci illər rus inqilabı dövründə Əlimərdan bəy Topçubaşov azadlıq mübarizəsinə qoşulmuşdur. O bu dövrdə çar hökumətinə zəhmətkeşlərin mənafeyini müdafiə edən bir sıra petisiyalar yazmış, iclas, yığıncaq, mitinqlərdə çıxış etmişdir.

Əlimərdan bəy 1905-ci ildə yaradılan Qafqaz Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin İdarə Heyətinin üzvü seçilmişdir.

 

Əlimərdan bəy Topçubaşov Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasının üzvü olarkən

I Dövlət Dumasında

Həmçinin bax: Rusiya imperiyası I Dövlət Duması

1905-ci ilin sentyabrında çarizm Bakı proletariatını inqilabi mübarizədən çəkindirmək məqsədilə neft sənayeçiləri ilə fəhlə nümayəndələrinin müşavirəsini keçirməyə icazə verdi. Müşavirəyə nümayəndələr göndərmək üçün seçkilər keçirildi. Müşavirəyə seçilən nümayəndələr arasında Əlimərdan bəy Topçubaşov da olmuşdur. Müşavirə sentyabrın 30-da Sankt-Peterburqda açılmış və Əlimərdan bəy Topçubaşov müşavirədə Bakı fəhlələrinin acınacaqlı vəziyyəti haqqında məlumat verərək onların mənafeyini müdafiə etmişdir.

Çar 1905-ci ilin dekabrında Dövlət Dumasına seçkilər haqqında qanun çıxardı. 1906-cı ilin mart-aprel aylarında Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında ilk dəfə olaraq Dövlət Dumasına seçkilər keçirildi. Azərbaycandan Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasına Bakı quberniyasından Əsədulla bəy Muradxanov, Məmmədtağı Əliyev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Yelizavetpol quberniyasından isə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və İsmayıl xan Ziyadxanov deputat seçilmişdir. 1906-cı il aprelin 27-dən iyulun 8-nə qədər Sankt-Peterburqda Birinci Dövlət Duması fəaliyyət göstərmişdir. Birinici Dövlət Dumasında ümumilikdə 25 müsəlman deputat fəaliyyət göstərmişdir. 1906-cı ilin iyunun 21-də Əlimərdan bəy Topçubaşovun sədrliyi ilə Dumada Müsəlman fraksiyası yaradıldı. Əlimərdan bəy Topçubaşov Dumada müzakirə edilən bir sıra məsələlərin müzakirəsində iştirak etmiş, hökumətin aqrar və köçürmə siyasətini pisləmiş, Rusiyadakı azsaylı xalqlara, əsasən müsəlmanlara muxtariyyət verilməsi tələbinin tərəfdarı olmuşdur. Müsəlman fraksiyanın, eləcə də onun daxil olduğu Muxtariyyətçilər Birliyinin parlament qrupunun fəaliyyəti çar hakimiyyətini narahat edirdi. Çar hökuməti onun fəaliyyətini tənqid edən inqilabi mövqeli Dumanı 72 gündən sonra qovdu. 1906-cı ilin iyulun 8-də Duma buraxıldı və kadetlər deputatlara Peterburqdan bir qədər kənarda – Vıborqda toplaşmağı təklif etdilər. 200-ə yaxın deputat Dumanın qovulmasına etiraz edərək 1906-cı il iyulun 9–10-da Vıborqda iclas keçirdilər və "Vıborq müraciətnaməsi"ni qəbul etdilər. Həmin sənəddə Dumanın müdafiəsi üçün vergidən imtina, hərbi xidmətdən yayınma formalarından istifadə əsaslandırılırdı. Həmin Vıborq çağırışını 6 deputatla birgə Əlimərdan bəy Topçubaşov da imzalamış, bu fəaliyyətinə görə 1908-ci ilin yayında üç ay müddətinə həbsdə saxlanılmışdı.

Ümumrusiya müsəlmanları qurultaylarında

Həmçinin bax: Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayı

1905-ci il avqustun 15-də Nijni Novqorodda yarmarka zamanı icazəsiz keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının I qurultayında sədr İsmayıl bəy Qaspıralı, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Rəşid İbrahimov və Əbülsüqut Axtyamov isə onun müavinləri seçildilər. Qurultayı Əlimərdan bəy Topçubaşov açmışdır. Qurultayda müzakirə edilən əsas məsələlərdən biri siyasi və mədəni sahədə bütün Rusiya müsəlmanlarını birləşdirməyə qabil müsəlman siyasi partiyasının yaradılması məsələsi idi. Müzakirələrdən sonra "İttifaqi-müslimin"in yaradılması qərara alındı.

 

Tiflisdə Azərbaycan siyasətçiləri və ziyalıları. Ayaq üstə sağdan 2-ci Əlimərdan bəy Topçubaşov. (1906)

1906-cı il yanvarın 13–23-də Peterburqda gizli şəraitdə, rəsmi icazə olmadan keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının II qurultayında Azərbaycandan Əlimərdan bəy Topçubaşov, Qara bəy Qarabəyov və Əsədulla Axundov iştirak etmişdir. Qurultayda Əlimərdan bəy Topçubaşov tərəfindən hazırlanmış "İttifaq"ın proqram və nizamnamə layihələri, Rusiya imperiyası I Dövlət Dumasına seçkilərdə taktikası müzakirə olunmuşdu. 23 bənddən ibarət nizamnamə və müvəqqəti proqram layihəsi qəbul edilmiş, növbəti qurultaya qodər çatışmazlıqların aradan qaldırılması tövsiyə olunmuşdu. Qurultay Duma seçkilərində kadetlərlə birlikdə hərəkət etməyi qərara almışdı.

1906-cı il avqustun 15–21-də yenə də Nijni Novqorodda keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının III qurultayında Əlimərdan bəy Topçubaşov sədr seçildi. Qurultay hər biri 15 nəfərdən ibarət iki komissiya (təhsil və dini işlər üzrə) yaratdı. Komissiya sədrlərinin məruzələri əsasında 33 maddəlik "Məktəb islahatı" və 13 maddədən ibarət dini siyasətin təkmilləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Qurultayda həmçinin "İttifaqi-Müslimin"in Əlimərdan bəy Topçubaşov tərəfındən hazırlanan 11 bölmə və 79 maddədən ibarət proqramı qəbul edildi. Proqramda konstitusiyalı monarxiya ideyası irəli sürülürdü. "İttifaqi-Müslimin"in 15 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitəsi və onun nəzdində 3 nəfərlik daimi büro seçilmişdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov MK-nın və büronun üzvü idi. O həmçinin partiyanın sədri də seçilmişdir.

1914-cü ilin iyun ayının 15–25-də Rusiyanın müsəlman vilayətlərindən olan 6 nəfər Duma deputatı və 34 nəfər tanınmış ictimai-siyasi, nüfuzlu ruhani Peterburqda toplaşıb müşavirə keçirdi. Müşavirəyə sədrlik edən IV Dumada müsəlman fraksiyasının rəhbəri K.M.Tevkelevin təklifi ilə bu toplantı IV Müsəlman qurultayı hesab edildi. Bu müşavirə-qurultayda Əlimərdan bəy Topçubaşov İ.Axtyamovla birlikdə sədrin müavinləri seçildilər. Ümumrusiya müsəlmanarının icazəli IV qurultayı 15 avqustun Rusiya müsəlmanlarının həmrəyliyi günü kimi bayram edilməsini qərara almışdı. Qurultay "Ruhani yığıncaqları" və müsəlman dini məktəblərinin islahatı məsələlərinə həsr olunmuşdu. Qurultayın 8 may tarixli iclasında Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan nümayəndələri adından növbədənkənar çıxış edərək, Azərbaycan xalqını gözləyən milli qırğın təhlükəsi haqqında Rusiya müsəlmanlarını, həm də müvəqqəti hökuməti xəbərdar etmişdi. Bu məsələ ilə bağlı qurultay Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Peterburqa nümayəndə heyəti göndərilməsi haqqında qərar qəbul etdi.

Fevral inqilabından sonra qurultay sayları sıfırlanmışdır. 1–11 may 1917-ci il tarixində milyonçu Şəmsi Əsədullayevin Moskvadakı evində Rusiya müsəlmanlarının qurultayı keçirildi. Əlimərdan bəy qurultayın idarə heyətinə seçilmişdir.. Qurultayda idarə etmə, milli-mədəni muxtariyyət məsələsi ətrafında müzakirələr başlamış və böyümüş, nəticədə nümayəndələr Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi altında bir daha onun müzakirəsinə başlamışdır. Nümayəndələrə müraciət edən Topçubaşov idarə üsulu məsələsinin çox mühüm və böyük bir siyasi problem olduğunu və bunun onlar üçün bir imtahan məqamı olduğunu qeyd etmişdir. O, həmçinin belə bir fikir də səsləndirmişdir:

Hər şeydən əvvəl, biz xalq cümhuriyyəti (demokratik-federal cümhuriyyət) istəyirik, bu bizim əsas diləyimizdir. Xalq cümhuriyyəti demək, bütün hakimiyyətin tamamilə xalqın, demokrasinin öz əlində bulunan idarə deməkdir. Buna digər bir sözlə, "xalq hakimiyyəti" də deyilir

Qafqaz müsəlmanları qurultayında

  Əsas məqalə: Qafqaz Müsəlmanları Qurultayı

Fevral inqilabından sonra 1917-ci ilin aprelin 15–20-də Bakıda Qafqaz Müsəlmanları Qurultayının keçirildi. Həmin qurultaya sədrliyi Əlimərdan bəy Topçubaşov etdi. Qurultayın açılışında o, dedi:

Qafqaz müsəlmanlarının bugünkü qurultayı ötən yüz il ərzində birinci xalq qurultayıdır ki, burada Qafqaz müsəlmanlarının azad sözü eşidiləcək. Bu qurultay gərək Qafqazın keçmiş tarixi əzəmətini bərpa etsin.

O həmçinin Qafqazda milli zəmində baş verən toqquşmalara işarə edərək bildirdi:

Köhnə rus hökumətinin Rusiyada yaşayan rus olmayan xalqlara qarşı siyasəti ayırıcı siyasət idi, ermənilərlə azərbaycanlılar arasında olan toqquşma da insana nifrət siyasətinin nəticəsi idi.

Qurultayda Rəyasət Heyəti adından çıxış edən Əlimərdan bəy Topçubaşov mayın 7-də keçirilən altıncı iclasa da sədrlik etmişdi.

Rusiya dövlət müşavirəsində

1917-ci il avqustun 12–15-də Moskvada dövlət müşavirəsi çağırıldı. Müvəqqəti hökumətin çağırdığı bu müşavirəyə Rusiyanın müxtəlif yerlərindən gəlmiş 34 müsəlman nümayəndə arasında Əlimərdan bəy Topçubaşov da var idi. Avqustun 13-də Moskva müşavirəsinin müsəlman nümayəndələrinin iclası keçirildi. Burada müşavirədə çıxış edəcək nümayəndənin məruzəsini hazırlayacaq komissiya təşkil edildi. Komissiya məruzəni hazırlamağı və nitq söyləməyi Əlimərdan bəy Topçubaşova tapşırdı. Əlimərdan bəy Topçubaşov müşavirədəki nitqində qeyd etdi ki, Rusiyada yaşayan müsəlmanlar çarizmin devrilməsini alqışlayır, hər yerdə demokratik əsaslarla yaranmağa başlamış ictimai və siyasi təşkilatları, inqilabi nailiyyətləri – azadlıq, bərabərlik və qardaşlığı qoruyur və möhkəmləndirirlər.

 

Bakı Şəhər Dumasınıın üzvləri. Aşağıdan 3-cü sırada soldan 9-cu Əlimərdan bəy Topçubaşov (1910)

Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatlarının Şurasında

Həmçinin bax: Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurası

1917-ci il martın 5-də Bakıda Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurası və onun İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. Məmmədhəsən Hacınski, İ.Frolov, İbrahim bəy Heydərov və başqaları ilə yanaşı Əlimərdan bəy Topçubaşov da Komitənin tərkibinə daxil oldu. 1917-ci il martın 29-da Bakıda Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi təşkil edildi. Onun tərkibinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məmmədhəsən Hacınski, Əlimərdan bəy Topçubaşov və başqaları seçildi. 17 iyul 1917-ci il tarixində isə 33 nəfərdən ibarət yeni icraiyyə komitəsi təşkil olundu. Əlimərdan bəy Topçubaşov yeni İcraiyyə Komitənin sədri seçildi.

Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurasının İcraiyyə Komitəsi 1917-ci il avqustun 29-da Kornilov əksinqilabi qiyamını qətiyyətlə pisləyərək, Müvəqqəti hökuməti tam müdafiə etdiyini bildirdi.

1917-ci il sentyabrın 5–6-da və 12-də Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsinin növbəti iclası çağırıldı. İclasda Komitənin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov, sədrin müavinləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Fətəli xan Xoyski seçildi.

Seçkilər

Müsavat Partiyasının 1917-ci ilin oktyabrında keçirilən Birinci Qurultayında Müsəlman Milli Komitəsinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov çıxışında bəyan etdi ki, Milli Komitənin arzu və məqsədləri Müsavatın arzu və məqsədləri ilə tamamilə uyğun gəlir. Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsi ilə Müsavat Partiyasının proqramları üst-üstə düşdüyündən onlar 1917-ci ilin oktyabrında Bakı Şəhər Dumasına seçkilərə vahid siyahı ilə gedirdilər. Oktyabr-noyabr aylarında Əlimərdan bəy Topçubaşov ümumi seçki hüququ əsasında Bakı Şəhər Dumasına keçirilmiş seçkilərdə iştirak etmiş və Bakı Şəhər Dumasına üzv seçilmişdir.

 

10 nömrəli vahid siyahı

1917-ci ilin noyabrın 26-dan 28-nə qədər Cənubi Qafqazda Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirildi. Müsavat Partiyası və Müsəlman Milli Komitələri seçkilərdə vahid 10 nömrəli siyahı ilə iştirak etdi. Bu siyahıda birinci sırada Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin üzvü Məmməd Yusif Cəfərov, ikinci sırada isə Əlimərdan bəy Topçubaşovun adı yazılmışdı. Müsavat Partiyası və Müsəlman Milli Komitələrinin vahid 10 nömrəli siyahısı Zaqafqaziya seçki bölgəsində 615 816 (25.08%) səs toplayaraq əsasən Gürcüstan əhalisinin səs verdiyi menşeviklərdən sonra seçkini ikinci tamamladı. 15 lists were in the fray in Transcaucasus. Bu, həmçinin 10 nömrəli siyahıya müsəlmanlarının 63 faizinin səs verdiyi mənasına gəlirdi.

Əlimərdan bəy Topçubaşov bu seçkilərdəki qələbədən sonra, 1917-ci ilin dekabr ayında Cənubi Qafqaz Müsəlman Komitəsinin rəhbərliyindən istefa verdi. Lakin Rusiyada hakimiyyətə gələn bolşeviklər 1918-ci ilin yanvarın 5-də fəaliyyətə başlayan Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin yanvarın 6-da buraxılması haqqında dekret verdilər.

Zaqafqaziya Seymində

Bu hadisədən sonra 1918-ci ilin yanvarında Tiflisdə Zaqafqaziyadan Müəsisslər Məclisinə seçilən nümayəndələr regional qanunverici orqan olan Zaqafqaziya Seyminin yaradılması qərarına gəldilər və Seymin ilk toplantısı 1918-ci ilin fevralın 23-də keçirildi. Əlimərdan bəy Topçubaşov da Seymin üzvü olmuşdur. Seymdə müsəlman üzvlər Müsəlman fraksiyasını təsis etdilər. Əlimərdan bəy Topçubaşov "Müsəlman və demokratik bitərəflər qrupu"nun üzvü olaraq bu fraksiyaya daxil oldu.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü

Əlimərdan bəy Topçubaşov Mart soyqırımı zamanı onun tezliklə yatırılmasına çalışanlardan, aprelin 1-də Prokofi Caparidzenin başçılıq etdiyi "sülh konfransı"nın iştirakçılarından və İnqilabi Müdafiə Komitəsinin tələblərini qəbul edənlərdən biri olmuşdur.

1918-ci ilin mart hadisələrindən sonra aprel ayının 3-də Əlimərdan bəy Topçubaşov erməni əsgərləri tərəfindən həbs edilib bir ay saxlanıldı. Sonradan Hümmət təşkilatının zaminliyinə verilib azad olunsa da, ermənilərin tələbi ilə yenidən tutulub Bayıl həbsxanasına göndərildi. Həbsxanadakı ağır şəraitdən sonra nəzarət altında xəstəxanaya yerləşdirilən Topçubaşov yenidən zaminə verilərək azadlığa buraxıldı.

28 may 1918-ci il tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası Tiflisdə Azərbaycanın İstiqlal Bəyənnaməsini imzaladığı vaxtda Əlimərdan bəy Bakıda həbsdə idi. Bu səbəbdən o, ilk hökumət olan I Xoyski hökumətində post tuta bilməmişdir.

 

Əlimərdan bəy Topçubaşov

Hökumətdə

Əlimərdan bəy Topçubaşov Fətəli xan Xoyskinin 1918-ci ilin 17 iyunu tarixində təşkil etdiyi II Xoyski hökumətində portfelsiz nazir təyin olunmuşdur. 6 oktyabr tarixində kabinə daxili dəyişikliklər zamanı Topçubaşov xarici işlər naziri vəzifəsinə təyin edilmişdir. Hökumət Osmanlı imperiyası və onun vasitəsilə Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaratmaq məqsədilə Əlimərdan bəy Topçubaşovu fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi İstanbula göndərmişdir. 1918-ci ilin avqustunda Nazirlər Kabinetinin sədri Fətəli xan Xoyski bu məzmunda 1144 saylı qərar verdi və bununla bağlı İstanbuldakı Azərbaycan Sülh Nümayəndə Heyətinin sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə teleqram göndərdi.

Azərbaycan Sülh Nümayəndə Heyətinin cənab sədrinə. Hökumətin 1918-ci ilin 20 avqust tarixli qərarına əsasən Azərbaycan Respublikası hökumətinin üzvü, nazir Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan Respublikasının maraqlarına aid olan bütün məsələlərlə bağlı fövqəladə səlahiyyətlə Osmanlı hökuməti imperatorluğuna göndərilir. Hökumət qərara aldı ki, sədrlik etdiyiniz nümayəndələri məlumatlandıraq ki, əgər Beynəlxalq konfrans baş tutarsa, Əlimərdan bəy Topçubaşovla əlaqədə olun və o, Azərbaycan Sülh Nümayəndəliyinin tamhüquqlu üzvü kimi orada iştirak etmək hüququna malikdir.

1918-ci il avqustun 23-də Gəncədən yola düşən Əlimərdan bəy Topçubaşov Tiflis, Batum marşrutu ilə hərəkət edərək, çox çətinliklərdən sonra sentyabrın axırlarında İstanbula çatmışdır. Əlimərdan bəy Topçubaşov Türkiyəyə gəldikdən sonra qısa müddətdə, yəni 1918-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında Osmanlı sultanı, bir neçə nazir və diplomatla görüşmüş, onlara Azərbaycanın siyasi və iqtisadi vəziyyəti haqqında məlumatlar vermiş və müxtəlif məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi aparmışdır. Mudros müqaviləsinin Azərbaycana aid hissəsi ilə əlaqədar olaraq Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə etiraz notası vermişdir. O, göstərirdi ki, müqavilə "Azərbaycanın işğalını asanlaşdırır və bu, ölkəni təhlükə qarşısında qoyur… Azərbaycan Respublikasına məxsus olan dəmiryollarının xarici dövlətə güzəştə gedilməsi beynəlxalq hüquqla bir araya sığmır".

Parlamentdə

 

Əlimərdan bəy Topçubaşovun deputatlıq nişanI

1918-ci il dekabrın 7-də ölkədə yaranmış çox ağır siyasi şəraitdə Azərbaycan parlamenti fəaliyyətə başladı. Milli Şuranın və Müsavat Partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə parlamenti açaraq bu münasibətlə onun üzvlərini təbrik etdi və onları xalqın mənafeyinin və əmin-amanlığının müdafiəçisi olmağa çağırdı. Eyni zamanda M.Rəsulzadə parlamentin sədrinin və müavinin seçilməsini təklif etdi. İstanbulda olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda, o cümlədən bütün Qafqazda məşhur olan və hörmət qazanmış Əlimərdan bəy Topçubaşov yekdilliklə Azərbaycanın ilk parlamentinin sədri seçilmişdir. Tarixçi F.Kazımzadənin yazdığı kimi: "Parlamentin prezidenti seçilən Əlimərdan bəy Topçubaşov yüksək təhsilli hüquqşünas, öz görüşlərində dözümlü idi". Dekabrın 28-də isə parlament Paris sülh konfransına gedəcək nümayəndə heyətinin tərkibini seçdi. Bu tərkibə Əlimərdan bəy Topçubaşov (sədr), Məmmədhəsən Hacınski (sədr müavini), Ə.Şeyxülislamov, Əhməd bəy Ağayev, M.Məhərrəmov, C.Hacıbəyli və M.Mehdiyev daxil oldu. 1919-ci il yanvarın 20-də Paris sülh konfransında iştirak edəcək Azərbaycan nümayəndə heyəti İstanbula gəldi. Lakin Fransa hökuməti onların Parisə gəlməsinə viza vermədi. Bu zaman Əlimərdan bəy Topçubaşov Türkiyə, İran, Rusiya, ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa diplomatları və nümayəndələri ilə görüşlər keçirmiş, onlara Azərbaycanın siyasi və iqtisadi vəziyyəti haqqında məlumat vermiş, Azərbaycanın bir müstəqil dövlət kimi öz ölkələri tərəfindən tanınmasına köməklik göstərmələrini xahiş etmişdir. Parisə təkcə Azərbaycan nümayəndələri deyil, Don, Kuban, Dağlılar İttifaqının, Ukrayna və Gürcüstan nümayəndələrinin bir hissəsi də buraxılmamışdı. Onlar da İstanbulda idi. Bu ölkələrin nümayəndələri Parisə viza almaq üçün birlikdə mübarizə aparmağa başladılar. Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılığı ilə memorandum hazırlandı və nümayəndələr onu imzalayıb İstanbulda olan Böyük Britaniya ali komissarı admiral Vebbə təqdim etdilər. Gərgin mübarizədən düz üç ay sonra, yəni 1919-cu il aprelin 22-də Azərbaycan nümayəndə heyəti Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə yola düşdü. May ayının əvvəllərində Parisə gələn Azərbaycan nümayəndələri bir ay ərzində Polşa, Gürcüstan, İran, ABŞ, İngiltərə və s. ölkələrin nümayəndə heyətləri ilə görüşmüş və siyasi-iqtisadi vəziyyətlə əlaqədar söhbətlər aparmışlar. Bu bir ay ərzində Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılığı ilə Azərbaycan nümayəndələrinin ən başlıca müvəffəqiyyətlərindən biri dövrünün görkəmli siyasi xadimi ABŞ prezidenti Vudro Vilsonla görüşü olmuşdur.

Nümayəndə Heyətində

1918-ci il avqustun 23-də Gəncədən çıxaraq Tiflisə yola düşmüş, burada Gürcüstan hökumətinin rəhbərləri və Osmanlı nümayəndəsi Əbdül Kərim Paşa ilə görüşlər keçirmişdir. Sentyabr ayının 28-də İstanbula gələn Əlimərdan bəy oktyabrın 2-də Osmanlı sultanı VI Mehmedin qəbulunda olmuşdur. O, danışıqlar zamanı qeyd etmişdi ki, azərbaycanlıları çoxlu istəməyənlər vardır, lakin azərbaycanlılar heç vaxt düşmənlərdən qorxmamışlar, çünki bilirlər ki, onların böyük dostu vardır. "Dost yox, qardaş!", -deyə Sultan söhbətə başlamış və bildirmişdi ki, bütün türklər azərbaycanlıların qardaşıdır və bu qardaşlıq əbədi olmalıdır.

Topçubaşov Sədr-Əzəm Tələt Paşa ilə görüşündə türk əsgərlərinin Bakının azad edilməsində iştirakına görə Azərbaycan hökuməti adından təşəkkür edərək Azərbaycanda və ümumiyyətlə, müsəlmanlar arasında məzhəbçiliyin qızışdırılmasının Rusiyanın ənənəvi siyasəti olduğunu göstərmiş və uzaqgörənliklə bildirmişdi ki, Rusiyadakı indiki hökumət də həmin siyasəti yeridir və bolşeviklər müsəlmanlara düşmən münasibətlərini Bakıda törətdikləri hərəkətləri ilə sübut etdilər. Tələt Paşa öz növbəsində demişdi ki, bizim yalnız bir arzumuz, yəni Rusiya imperiyasının dağılması yerinə yetmişdir. Bu, həm bizim, həm sizin, həm də ki, bütün Qafqaz və Rusiya xalqları üçün yaxşı nəticədir. Bundan səmərəli istifadə etmək üçün azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər öz aralarında olan kiçik ziddiyyət və narazılıqları unudub, səmimi əlaqələr yaratmalıdırlar.

 

Əlimərdan bəy Topçubaşov gündəlik qəzetlərlə tanış olarkən. (Paris, 1920)

Əlimərdan bəy erməni xislətinə dərindən bələd olduğunu danışıqlar zamanı nümayiş etdirmişdi. O, söyləmişdi ki, bu xoş məqsədə nail olmağın böyük çətinlikləri vardır. Əgər gürcülərlə sülh yolu ilə keçinmək mümkünsə, ermənilərlə çox çətindir. Nə qədər ölkə var, onların o qədər oriyentasiyası var. İstanbulda sizə öz məhəbbət və sədaqətlərini bəyan edirlər, Berlində almanlara. Görüş əsnasında Osmanlı xarici işlər naziri Əhməd Nəsim bəy Qafqaz respublikalarının öz aralarında olan ixtilafları aradan qaldırmağın, qarşılıqlı razılıq əsasında sərhədləri müəyyənləşdirməyin zəruriliyini Topçubaşova söyləyərkən o, ermənilərlə bir yerdə işləməyin qeyri-mümkünlüyünü əsaslandırmış və demişdi ki, ermənilərin iştahası çox böyükdür və həm də bu iştahı özgələrin, ilk növbədə bizim hesabımıza doydurmaq istəyirlər. Onlar demək olar ki, bütün ölkələrin paytaxtlarında bizə qarşı təbliğat aparıb bizim millətin öz dövlət həyatını qurmağa qadir olmadığını və qonşu xalqlarla sülh şəraitində yaşamağı bacarmadığına dair saxta məlumatlar yayıb Azərbaycanın mənafeyinə ziyan vururlar. Buna görə də Avropa paytaxtlarında nümayəndəliyimizin olması bizim üçün zəruridir.

Hərbi nazir Ənvər Paşa ilə danışıqlar zamanı Azərbaycan ordusu üçün hərbi kadrların hazırlanması, silah və hərbi sursat təchizatı ilə bağlı məsələlər, xalq maarifi nazirinin müavini ilə görüşdə azərbaycanlı gənclərin Türkiyəyə oxumağa göndərilməsi məsələsi müzakirə edilmişdi. Əlimərdan bəy Şeyxülislamla görüşündə yüzillik rus müstəmləkəçiliyinin Azərbaycan mənəviyyatına vurduğu zərbəni qeyd edərək sünni-şiə ədavətinin qızışdırılmasının ənənəvi rus siyasəti olduğunu göstərmiş və Rusiya imperatoru I Pyotrun vəsiyyətlərini misal gətirmişdi. Əlimərdan bəyin oktyabr ayı ərzində İstanbulda Osmanlı dövlətinin rəsmi nümayəndələri ilə keçirdiyi görüşlər, apardığı diplomatik danışıqlar Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq vəziyyətinə müsbət təsir göstərdi.

1918-ci ilin payızında Almaniya, Türkiyə, Avstriya-Macarıstan və Bolqarıstanın daxil olduğu Dördlər İttifaqı Birinci dünya müharibəsində məğlubiyyətə uğramışdı. Odur ki, oktyabrın 30-da Osmanlı dövləti Mudros barışığının ağır şərtlərinə imza atmağa məcbur olmuşdu. Həmin sazişin 11-ci maddəsinə görə, türk ordusu tezliklə Cənubi Azərbaycan və Transqafqazı tərk etməli, Azərbaycanda olan Osmanlı dəstələri bir həftədən gec olmayaraq Bakıdan, bir aydan gec olmayaraq bütün Azərbaycandan çıxmalı idi. 15-ci maddəyə görə, Türkiyə Zaqafqaziya Dəmir yolu üzərində nəzarət hüququnu Antantaya verməli və müttəfiqlərin Bakını tutmasına heç bir etiraz etməməli idi.

 

Əlimərdan bəy Topçubaşov

Noyabrın 4-də Topçubaşov Mudros barışığının Azərbaycana aid hissəsi ilə bağlı Osmanlı hökumətinin xarici işlər nazirinin müavininə etiraz notası verdi. O, Bakı şəhəri haqqında maddənin Mudros barışığına daxil edilməsinin beynəlxalq hüquqa zidd olmasını, Azərbaycanın ingilislər tərəfindən işğal edilməsinin asanlaşmasına xidmət etdiyini bildirdi və dedi ki, bu, birbaşa olmasa da, dolayı yolla o deməkdir ki, gedin Bakını götürün. Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi isə cavab notasında bildirirdi ki, Antanta ilə barışıq şərtlərini yerinə yetirərkən sultan hökuməti ingilis qoşunlarının Bakını tutması ilə bağlı yarana biləcək münaqişədən kənarda qalmaq istəyir.

1918-ci ilin noyabrında Türkiyənin ardınca Almaniya Birinci dünya müharibəsində məğlub oldu və kayzer II Vilhelm hökuməti devrildi. Almaniya onunla bağlanmış sülhün şərtlərinə görə, öz qoşununu Gürcüstandan çıxarmalı idi.

Mudros müqaviləsinə əsasən Azərbaycan ərazisi ingilis qoşunlarının işğal zonasına daxil edilmişdi. Odur ki, Əlimərdan bəy oktyabrın 31-də İstanbuldan Baş nazir Fətəli xan Xoyskiyə yazdığı məktubunda təcili surətdə Rəşt və Ənzəlidə olan ingilislərlə danışığa girməyi və Milli Şuranın çağırılmasını məsləhət görmüşdü. Bu çağırışa cavab olaraq Nəsib bəy Yusifbəyli, Əhməd bəy Ağayev və Musa bəy Rəfiyevdən ibarət nümayəndə heyəti noyabrın əvvəlində Böyük Britaniyanın Şimali İran ordusunun komandanlığı ilə görüşmək üçün Ənzəliyə yola düşmüşdü. 1918-ci il noyabrın 17-də general Tomsonun başçılığı ilə ingilis qoşunları Bakıya daxil oldu. Həminn vaxt İstanbulda Antanta-Fransa, İngiltərə, Amerika, İtaliya, Yunanıstan və Yaponiya diplomatik nümayəndələrinə təqdim edilmiş memorandumun müəllifi olan Topçubaşov Azərbaycan hökuməti adından əsrlər boyu qonşuluq etmiş erməni və gürcü xalqları ilə daha da yaxınlaşmağın, bu xalqların bir konfederasiyada birləşməsinin mümkün hesab edildiyini bildirdi.

Noyabr ayından başlayaraq, dünya müharibəsinin nəticələrini təsbit etmək, qalib ölkələrin əldə etdiyi qələbəni rəsmləşdirmək, müharibədən sonrakı vəziyyəti tənzimləmək və mübahisəli məsələləri həll etmək üçün beynəlxalq sülh konfransına ciddi hazırlıq gedirdi. Versal sülh konfransının əsas təşkilatçıları Birinci dünya müharibəsində qələbə çalmış Antanta bloku olan Fransa, İngiltərə, ABŞ, İtaliya və Yaponiya idi. Azərbaycan hökumətinin nümayəndələri hələ 1918-ci ilin noyabrında Ənzəlidə Müttəfiq qoşunların baş komandanı general V.Tomsonla danışıqlar zamanı Azərbaycanın beynəlxalq sülh konfransında iştirak edəcəyinə təminat almışdılar. Topçubaşov erməni və gürcü nümayəndələri ilə təmasda olub əlaqələri möhkəmləndirməyi və Azərbaycanın konfransa hazırlaşmasını zəruri hesab edirdi. O, Paris sülh konfransında etimad qazanmaq üçün Qafqaz, yaxud Transqafqaz konfederativ nümayəndəliyi yaratmağı təklif edib yazırdı ki, bu, hələlik yeganə çıxış yoludur. İstanbulda olarkən noyabr-dekabr aylarında Osmanlı nümayəndələri ilə yanaşı Ukraynadan Sukvçin, İrandan Mirzə Mahmud xan, İngiltərədən Tampl, Rusiyadan P.Milyukov, ABŞ-dan diplomatik nümayəndə Braunla apardığı danışıqlarda müharibənin qurtarması ilə bağlı dünyada yaranmış yeni şərait və Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyətini müzakirə etdi və həmin dövrdə Azərbaycan həqiqətlərinin dünya ölkələrinə çatdırılmasında öz geniş və əhatəli fəlsəfi və hüquqi görüşləri ilə mühüm rol oynadı.

 

Ortada Əlimərdan bəy Topçubaşov, solda gürcü nümayəndə N.S.Çxeidze, onun yanında Əkbər ağa Şeyxülislamov, sağ tərəfdə Polşa Nazirlər Şurasının sədri R.Dmovski

Onun uzaqgörən məsləhəti ilə noyabrın 16-da Azərbaycan Milli Şurası beş aylıq fasilədən sonra Bakıda yenidən fəaliyyətə başladı və noyabrın 19-da keçirdiyi ikinci iclasda Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Nəhayət, 1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda Azərbaycan parlamentinin açılışı oldu. Bu, ölkənin istər daxili, istərsə də beynəlxalq həyatında çox mühüm hadisə idi. Parlamentin açılışında 120 deputatdan 96-sı iştirak edirdi. Ciddi müzakirələrdən sonra Türkiyədəki diplomatik nümayəndə Əlimərdan bəy Topçubaşov parlamentin sədri, Həsən bəy Ağayev sədrin birinci müavini, Rəhim bəy Vəkilov isə katib seçildi. Heç bir partiyanın üzvü olmayan Əlimərdan bəy dövrünün görkəmli siyasi xadimi, diplomatı, geniş dünyagörüşə malik demokratik ruhlu ziyalısı olması, həmçinin dünyaya baxışı, hadisələrə hərtərəfli və obyektiv qiymət verməsi səbəbindən özü Türkiyədə olsa belə məsuliyyətli bir vəzifəyə seçilmişdi. Parlamentin ilk tədbirlərindən biri Paris sülh konfransına səlahiyyətli nümayəndə heyəti göndərməkdən ibarət idi. Bu nümayəndə heyəti qarşısında Azərbaycanın istiqlaliyyətinin Avropa ölkələri tərəfindən tanınması kimi tarixi vəzifə dururdu. Dekabrın 28-də parlamentin seçdiyi nümayəndə heyətinin tərkibinə Əlimərdan bəy Topçubaşov (sədr), Məmmədhəsən Hacınski (müavin), Ə.Şeyxülislamov, Ə.Ağayev, M.Məhərrəmov, C.Hacıbəyov və M.Mehdiyev daxil oldu.

1919-cu il yanvar ayının 20-də Paris sülh konfransında iştirak edəcək nümayəndə heyəti İstanbula gəldi. Azərbaycan nümayəndələrinin gəlişinə qədər Topçubaşov mühüm işlər görmüşdü. Belə ki, İstanbulda olan müttəfiqlərin və neytral ölkələrin nümayəndələri ilə görüşmüş, onlara Mudros sazişi ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının etiraz notasını təqdim etmiş, Amerika diplomatik nümayəndəsi Naesk ilə görüşündə ABŞ pezidenti Vudro Vilsonun "on dörd sülh prinsipi"nin Azərbaycana şamil edilməsini, respublikanın istiqlaliyyətinin ABŞ tərəfindən tanınmasına köməklik göstərməsini xahiş etmişdi. Eyni zamanda, ağqvardiyaçı Kolçak və Denikin hökumətinin nümayəndəsi, tanınmış rus diplomatı S.Sazonovla görüşündə Azərbaycanın Rusiya əsarətindən qurtarıb müstəqil respublika yaratdığını və Rusiyanın daxili işlərinə qarışmayacağını əsaslandırdı. Topçubaşovun İranın xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsari ilə danışığından sonra İran tərəfinin düşmənçilik mövqeyini bir qədər yumşaltmaq mümkün oldu.

Avropa və Amerikada ermənilərin Azərbaycana qarşı apardığı təbliğat kompaniyasının gedişində ya Azərbaycan adlı dövlətin mövcud olmadığı əsaslandırılır, ya da Azərbaycan Antantaya qarşı vuruşaraq məğlub olmuş Osmanlı dövlətinin ayağına yazılırdı. Müttəfiqlərin rəhbər xadimlərinə Azərbaycan haqqında qərəzli məlumatlar verilirdi. İlk addım kimi onlar Əhməd bəy Ağayevin İttihad və Tərəqqi komitəsinin üzvləri ilə birlikdə həbs edilib ingilislərin nəzarəti altında olan Malta adasına sürgün edilməsinə nail oldular. Topçubaşov və Ağayevə qarşı qaldırılmış kompaniya heç də təsadüfi deyildi, çünki ermənilər çox yaxşı bilirdilər ki, onlar Qafqazda milli məsələni gözəl bilən, məhdud millətçilikdən uzaq geniş demokratik dünyagörüşə malik tanınmış ziyalılar idi. Bu xadimlər hələ 1905-ci ildə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı hərbi təcavüzündən sonra 1906-cı ildə ermənilərlə müsəlmanlar arasında Tiflisdə keçirilmiş sülh danışıqlarının iştirakçısı olmuşdular.

 

Əlimərdan bəy Topçubaşov Paris Sülh Konfransı üçün Parisdə olarkən

Ermənilərin və yeni yaradılmış ağ rus hökumətini təmsil edən nümayəndələrin təbliğatı öz işini gördü. Bu iki qüvvənin təsiri altına düşmüş Fransa hökuməti Azərbaycan nümayəndələrini Parisə buraxmamaq üçün müxtəlif bəhanələrə əl atırdı. Parisə, eyni zamanda, Don, Kuban, Dağlılar İttifaqıının, Ukrayna və Gürcüstan nümayəndələrinin bir hissəsi də buraxılmamışdı. Bu ölkələrin nümayəndələri Parisə viza almaq üçün birlikdə mübarizə aparmağa başladılar. Əlimərdan bəyin başçılığı ilə hazırlanmış memorandum imzalanaraq İstanbulda olan Böyük Britaniyanın ali komissarı admiral Vebbə təqdim edildi. Gərgin mübarizədən üç ay sonra, 1919-cu il aprelin 22-də Azərbaycan nümayəndə heyəti Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə yola düşdü. Mayın əvvəllərində Parisə gələn Azərbaycan nümayəndələri bir ay ərzində ABŞ, İngiltərə, İran, Polşa və digər ölkələrin nümayəndə heyətləri ilə ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar danışıqlar apardı. Bu bir ay ərzində Azərbaycan nümayəndə heyətinin ən başlıca müvəffəqiyyətlərindən biri dövrünün görkəmli siyasi xadimi, ABŞ prezidenti Vudro Vilsonla görüş olmuşdur.

May ayının 2-də Vilsonun təşəbbüsü ilə ilk dəfə Azərbaycan məsələsi ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və İtaliya hökumət başçılarından ibarət Dördlər Şurasının iclasında müzakirə edildi. Vilson bildirdi ki, Azərbaycan Respublikasının nümayəndələri Versal sülh konfransına buraxılsınlar və Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı kimi tanınmalıdır.

 

Həmin heyətin ən əhəmiyyətli təbliğat işlərindən biri Topçubaşov, Ə.Ağayev və C.Hacıbəyli tərəfindən hazırlanmış "Qafqaz Azərbaycanı Respublikası nümayəndələrinin Paris sülh memorandumu" adlı 14 bölmədən ibarət, nisbətən böyük həcmdə olan sənədin yenidən işlənərək böyük tirajla fransız və ingilis dillərində çap edilməsi, diplomatik nümayəndəliklər və əlaqədar şəxslər arasında yayılması idi.

Sənəddə qeyd olunurdu ki, "bu bir həqiqətdir ki, milyonlarla azərbaycanlını indiyə qədər heç kim tanımır, onların etnoqrafiyası: tarixi, ədəbiyyatı, həyat tərzləri indiyə qədər dərin tədqiqatın predmeti olmayıb. Azərbaycanda hakimiyyəti yüz il davam edən rus rejimi devrilmişdir. Bu rejim hər vasitə ilə Azərbaycan xalqını ruslaşdırmağa, onun milli xarakterini sıxışdırıb çıxarmağa çalışırdı."

 

Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin üzvləri Parisdə

1919-cu il mayın 28-də İstiqlal günü Vilson Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul etdi. Topçubaşov ABŞ prezidentinə Azərbaycanın, o cümlədən Qafqazın siyasi-iqtisadi vəziyyəti, azərbaycanlılar haqqında ətraflı məlumat, həmçinin Paris sülh konfransına təqdim ediləcək 3 maddədən ibarət memorandumu verdi. Təqdim olunmuş memorandumda AXC-nin yaranma tarixi, onun bir illik inkişaf yolu, istiqlal savaşında verdiyi qurbanlardan danışılır və göstərilirdi ki, bu yolda Azərbaycanın iki şəhəri və beş yüz kəndi dağılmış, Azərbaycan xalqı yüz mindən yüz əlli minə qədər qurban vermişdir.

Daha sonra Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması, Vilson prinsiplərinin Azərbaycana aid edilməsi, Millətlər Cəmiyyətinə qəbul, ABŞ-ın Azərbaycana hərbi sahədə yardım etməsi və digər məsələlərdə Azərbaycan nümayəndə heyətinə köməklik göstərilməsi xahiş edilirdi. Bütün bunlara baxmayaraq ABŞ prezidenti Azərbaycan nümayəndə heyətini soyuq qarşılamış, sülh konfransının dünyanı kiçik hissələrə parçalamaq niyyətində olmadığını bildirdikdən sonra Azərbaycan nümayəndələrinə konfederasiya ideyasını müdafiə etməyi məsləhət görmüş, Millətlər Cəmiyyətinin mandatı ilə böyük dövlətlərdən birinin bu konfederasiya üzərinə qəyyumluğunun real çıxış yolu olduğunu demişdi. Parisdə olduğu ilk anlardan gərgin işləyən Əlimərdan bəy Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi məlumatda qeyd edirdi ki, doğrudur, biz bura başqalarından gec gəlmişik, amma qüvvəmiz çatana qədər doğma Azərbaycanın mənafeyinin müdafiəsində dayanacağıq. O, eyni zamanda bildirirdi ki, bu konfransı sülh konfransı adlandırmaq olmaz. Müttəfiqlərin özünün də Rusiyanın və ondan ayrılmış hissələrin gələcəyinə aid müəyyən bir fikri olmasına inanmaq belə olmur. Bu fikrin meydana çıxması da məhz sülh konfransının kiçik xalqlara münasibətdə aydın mövqe tutmaması, onların taleyinə biganə münasibəti ilə bağlı idi. Sülh konfransı boyu Vilson ermənilərin müdafiəçisi kimi çıxış etmişdir. Topçubaşov Bakıya göndərdiyi hesabatda erməni ziyalılarının Avropanın mərkəzində yarım əsrdən çox apardıqları iş nəticəsində xüsusilə son vaxtlar ermənilərə qarşı daha geniş rəğbət bəslənilməsini göstərirdi. Hər üç Qafqaz respublikasının müstəqilliyinin tanınması, onların gələcəkdə müstəqil dövlət kimi yaşaması bütövlükdə bu respublikaların əməkdaşlığından asılı idi. Odur ki, Əlimərdan bəy gürcü, erməni və dağlı nümayəndə heyətlərinin başçıları ilə görüşərək öz aralarında münasibətlərə dair danışıqlar apardı. Lakin erməniləri Qafqaz əməkdaşlığına cəlb etmək olduqca çətin idi. 1919-cu ilin payızından başlayaraq Azərbaycan nümayəndələri Parisdə təkcə siyasi və iqtisadi məsələlərlə deyil, eyni zamanda geniş təbliğat işləri ilə də məşğul olmuşdular. Onların fədakarlığı nəticəsində Azərbaycanın tarixi, iqtisadiyyatı, əhalisi, təbii sərvəti və siyasi vəziyyəti barədə ingilis və fransız dillərində kitabçalar seriyası hazırlanıb çap edilmiş, Avropa mətbuatına çıxmaq mümkün olmuşdu.

Parisdə Azərbaycan nümayəndə heyəti İranla münasibətləri yaxşılaşdırmaq istiqamətində xeyli iş gördü. Belə ki, AXC yarandıqdan sonra İran Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları irəli sürür və onun İran dövlətinə birləşdirilməsini tələb edirdi. Yalnız 1919-cu il avqustun 19-da Londonda ingilis-İran müqaviləsi bağlandıqdan sonra İran Azərbaycanla bağlı ərazi iddialarından əl çəkməyə məcbur oldu. 1919-cu il noyabrın 1-də Parisdə Azərbaycanla İran arasında Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması haqqında müqavilə bağlandı və iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin yaradılmasına dair razılıq əldə edildi. Bu müqavilənin bağlanması Azərbaycan diplomatiyasının beynəlxalq səhnədə qazandığı mühüm qələbəsi idi.

 

Məhəmməd Məhərrəmov, Miryaqub Mehdiyev və Əlimərdan bəy Topçubaşov (1922)

1920-ci il yanvarın 11-də lord Kerzonun təklifi ilə Paris konfransının Ali Şurası Azərbaycan və Gürcüstanın istiqlaliyyətinin de-fakto tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi. Yanvarın 15-də isə Azərbaycan nümayəndələri Topçubaşov və M.Məhərrəmov, Gürcüstan nümayəndələrindən İ.Sereteli və Z.Avalov Fransa Xarici İşlər Nazirliyinə dəvət edildilər. Nazirliyin birinci katibi Jül Kambon Azərbaycanın yanvarın 11-də Ali Şura üzvləri və müttəfiq dövlətlər tərəfindən de-fakto tanındığını bildirdi və Topçubaşova Paris Sülh konfransının rəsmi sənədini təqdim etdi. O, bunun üçün təşəkkürünü və Azərbaycan Respublikasının de-yure tanınmasını gözlədiklərini bildirdi. Azərbaycan Respublikasının dünyanın böyük dövlətləri tərəfindən tanınması Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılığı ilə Azərbaycan nümayəndələrinin uğurlu diplomatik fəaliyyətinin nəticəsi idi. Çətin və gərgin əməyin nəticəsində əldə edilmiş qələbə münasibətilə Əlimərdan bəy Topçubaşov Parisdən Azərbaycan Respublikasının baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyova yazırdı: "Siyasət qədər çox elastik və dəyişkən heç nə yoxdur… bizim də azad və müstəqil yaşamaq ümidlərimizin möhkəmləndiyi bir dövr başlanır. Biz heç vaxt ümidimizi itirmirdik… Ona görə də belə hərəkət edirdik ki, xalqımızın müstəqil yaşaya biləcəyinə, hər hansı yolla olursa olsun müstəqillik əldə edəcəyimizə inanırdıq… Belə dəyərli xoşbəxtliyin qarşısında biz heç vaxt geri çəkilməmişik və çəkilməyəcəyik də, çünki biz bu səadətə bərabər olan heç nə tanımırıq".

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli xadimi Əlimərdan bəy Topçubaşov 1920–1934-cü illərdə Parisdə yaşamış, ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirmiş, Azərbaycanın tarixi, coğrafiyası, ədəbiyyatı, AXC-nin yaranması, ədəbi xadimlər haqqında kitab, qəzet və jurnallarda məqalələr yazmışdır. Siyasi mühacirətin görkəmli xadimlərindən biri kimi Əlimərdan bəy Topçubaşov Fransa rəsmi dairələrinin nümayəndələri ilə görüşərək Azərbaycanın işğalına son qoyulması uğrunda mübarizədə milli qüvvələrə yardım edilməsi məsələsini qaldırmış, ikitərəfli əlaqələrə dair problemləri müzakirə etmişdir. O,1920-ci il iyulun 5–16-da Spa (Belçika), 1921-ci il fevralın 21-dən martın 14-ə kimi keçirilən London (Böyük Britaniya), 1922-ci ilin aprel-may aylarında keçirilən Genuya (İtaliya) konfranslarında və b. iştirak etmişdir. Ə. Topçubaşov 1934-cü ilin 5 noyabrında Parisin Sen-Deni rayonunda vəfat etmiş və Müqəddəs Kloud qəbristanlığında dəfn olunmuşdur.

1920-ci ildə Rusiya bolşeviklərinin Azərbaycanı işğal etməsinə etiraz əlaməti olaraq Əlimərdan bəy (Paris Sülh konfransının digər azərbaycanlı üzvləri ilə birlikdə) soyadındakı "ov" sonluğundan imtina edərək Topçubaşi soyadını qəbul etmişdir.

Mühacir fəaliyyəti

Partiya fəaliyyəti

Ailəsi

Əlimərdan bəyin nəsli əslən Gəncədəndir. Ulu babalarından biri Tiflisə, digəri isə İrəvana köçüb orada yaşamışdır.

•  

  Mirzə Cəfər Topçubaşov

•  

  Pəri xanım Topçubaşova

•  

  Həsən bəy Zərdabi

•  

  Səffət bəy Məlik-Zərdabi

•  

  Qəribsoltan Məlikova

•  

  Rəşid bəy Topçubaşov

•  

  Əlimərdan bəy Topçubaşov ailəsi ilə

• Ulu babası Əlimərdan bəy Əliəkbər bəy oğlu Topçubaşı — sonuncu gürcü kralı yanında hərbi işdə Tiflis Qalabəyisi kimi mövqe qazanmışdır.
• Babası Mirzə Cəfər Əlimərdan bəy oğlu Topçubaşov — pedaqoq, şair, şərqşünas alim. Sankt-Peterburq universitetinin professoru.
• Atası Ələkbər bəy Mirzə Cəfər oğlu Topçubaşov — podporuçik, Zaqafqaziya müsəlman atlı süvari alayının tağım komandiri.
• Anası Sevər xanım Məmmədhəsən bəy qızı Vəkilova — Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndinin Vəkilovlar soyundan idi.
• Xanımı Pəri xanım Həsən bəy qızı Topçubaşova — Azərbaycanın birinci xanımı, 1893-cü ildə Əlimərdan bəy Topçubaşov ilə ailə həyatı qurmuşdur.
  • Qaynatası Həsən bəy Səlim bəy oğlu Zərdabi — Azərbaycan jurnalisti, pedaqoqu, maarifçisi və naşiri, islam dünyasının ilk təbiətşünas alimi.
  • Qaynanası Hənifə Məlikova-Abayeva — Azərbaycanın ilk maarifçi qadınlarından biri.
    • Qaynı Səffət bəy Həsən bəy oğlu Məlik-Zərdabi — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstanbuldakı konsulluğunun əməkdaşı, Türkiyədə fəaliyyət göstərmiş memar və Azərbaycan mühacirətinin üzvlərindən biri.
    • Qaynı Midhət bəy Həsən bəy oğlu Zərdabi — Bakı real məktəbi məzunu; Kölndə Böyük Hersoq Politexnik Texnikumunun elektrik mühəndisi ixtisası məzunu.
    • Baldızı Qəribsoltan Həsən bəy qızı Məlikova — Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi (1948).
• Oğlu Rəşid bəy Əlimərdan bəy oğlu Topçubaşov — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri, Paris Sülh Konfransına göndərilmiş Azərbaycan Hökuməti nümayəndə heyətinin katibi.
• Oğlu Ələkbər bəy Əlimərdan bəy oğlu Topçubaşov
• Oğlu Ənvər bəy Əlimərdan bəy oğlu Topçubaşov
• Qızı Sara xanım Əlimərdan bəy qızı Sultanoğlu
• Qızı Sevər xanım Əlimərdan bəy qızı Topçubaşova

Xatirəsi

 

 

 

2013 və 2019-da buraxılmış Azərbaycan poçt markaları

Azərbaycanda

Əlimərdan bəy Topçubaşov haqqında "Qərib məzarlar" adlı film çəkilir.

Xaricdə

Qeydlər

Mənbə

• Vilayət Quliyev (2013-04-15). "Əlimərdan bəy Topçubaşovun təvəllüd tarixi haqda" (azərb.). 525.az. 2017-06-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-06-17.

İstinadlar

1. [1]
2. Cəmil Həsənli (2013-04-20). "Əlimərdan bəy Topçubaşovun doğum tarixi ilə bağlı dəqiqləşdirmə" (azərb.). Azadlıq. 2017-06-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-06-17.
3. Cəmil Həsənli, 2013 və p=19
4. Görkəmli azərbaycanlılar
5. Ramiz Abutalıbovun kolleksiyasından. "Topçubaşovlara məxsus Paris ətrafı Sen Klu şəhərindəki qəbirlərin şəkilləri". ourbaku.com. 2012-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-30.
6. "Kaspi", 1905, № 216
7. "Kaspi", 1905, № 222
8. "Kaspi", 1905, № 225
9. N. Yaqublu. "Kaspi" qəzetinin yaranması və fəaliyyəti. B., 2011, s.55
10. N. Yaqublu. "Kaspi" qəzetinin yaranması və fəaliyyəti. B., 2011, s. 52–53
11. А.М.Топчибаши. Документы из личных архивов (1903–1934). М., 2012, с. 12.
12. "Rusiya müsəlmanlarının ikinci qurultayının nümayəndələri". e-derslik.edu.az. İstifadə tarixi: 14 iyul 2021.
13. "Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı, 1992". (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
14. Синенко С. (2013-11-17). "Первый всероссийский мусульманский съезд". POSREDI.RU. İstifadə tarixi: 2017-02-22.
15. "Kaspi", 1917, № 84.
16. 1 "Kaspi", 1917, № 85.
17. Ronald Grigor Suny (12 March 2019). The Baku Commune, 1917-1918: Class and Nationality in the Russian Revolution. Princeton University Press. səh. 177-178. ISBN 978-0-691-65703-5.
18. Tadeusz Swietochowski (7 June 2004). Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press. səh. 107. ISBN 978-0-521-52245-8.
19. Oliver Henry Radkey (1989). Russia goes to the polls: the election to the all-Russian Constituent Assembly, 1917. Cornell University Press. 129–131. ISBN 978-0-8014-2360-4.
20. 5 C. Həsənli. Tarixi şəxsiyyətin tarixi. B., 2013, s. 274–275.
21. C. Həsənli. Tarixi şəxsiyyətin tarixi. B., 2013, s. 278–279.
22. Topçubaşovun diplomatik manevrləri, Cümhuriyyət naminə etdiyi fədakarlıqlar. Əli Cəfəroğlu
23. H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 193–198.
24. "Абаева Ханифа Асланбековна - просветительница / Hənifə Aslanbek qızı Abayeva - maarifçi" (rus. ). ourbaku.com. 6 noyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 6 noyabr 2020.
25. Akif Aşırlı (2016). Həsən bəy Zərdabinin mücahid oğlu. Bakı: Elm və təhsil,. səh. 3-6.
26. İbrahım Yıldırım (1 oktyabr 2015). "Təpədən-dırnağa Azərbaycan sevdalı şəxsiyyət". www.dia.az. 14 yanvar 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 14 yanvar 2021.
27. Məlikova Qəribsoltan Həsən bəy qızı //Azərbaycan Sovet Ensklopediyası: 10 cilddə.- Bakı, 1982, cild 6, s.490.
28. "Qərib məzarlar": Əlimərdan bəy Topçubaşov haqqında film çəkilir //Mədəniyyət.- 2015.- 21 avqust.- S.7.

Ədəbiyyat

1. Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları 1918-ci il (PDF). Bakı: Adiloğlu. 2006. səh. 216.
2. Oqtay Əsədov, Rafael Cəbrayılov (2008). Azərbaycan Respublikasının Parlamenti (PDF). Bakı.
3. Yaqub Mahmudov (2004). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (PDF). 1 (Lider nəşriyyatı). Bakı. səh. 440. ISBN 9952-417-14-2.
4. Yaqub Mahmudov (2004). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (PDF). 2 (Lider nəşriyyatı). Bakı. səh. 472. ISBN 9952-417-44-4.
5. Nəsiman Yaqublu (2018). Cümhuriyyət qurucuları (PDF). Bakı: “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi. səh. 504.
6. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I kitab (PDF). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİ YANINDA BAŞ ARXİV İDARƏSİ. 1998. səh. 976.
7. (PDF). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİ YANINDA BAŞ ARXİV İDARƏSİ. 1998. səh. 992.
8. Cəmil Həsənli (2013). Tarixi şəxsiyyətin tarixi: Əlimərdan bəy Topçubaşov. Bakı: ADA. ISBN 2000335297968.
9. Musa Qasımlı, Elmira Hüseynova (2003). Azərbaycan xaric işlər nazirləri. Bakı.
10. Müsəllim Həsənov (2016). (PDF). Bakı: Bakı Media Mərkəzi. 120. ISBN 978-9952-499-24-7.

Həmçinin bax

• Paris məktubları