fbpx
Wikipedia

Əli bəy Hüseynzadə

Əli bəy Hüseynzadə (Əli Hüseyn Turan) (24 fevral 1864(1864-02-24), Salyan, Bakı quberniyası, Rusiya İmperiyası17 mart 1940(1940-03-17), İstanbul) — Azərbaycan ədibi, filosof və ədəbiyyat tənqidçisi, XX əsr Azərbaycan-türk ictimai fikrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri. Uzun müddət alim, həkim, rəssam, şair, tənqidçi, tərcüməçi, müəllim, jurnalist kimi fəaliyyət göstərmiş, bu sahələrin hər birində özünəməxsus iz qoymuşdur.
XX əsr Azərbaycan mətbuatı və publisistikası sahəsində müstəsna xidmətləri vardır.

Əli bəy Hüseynzadə
Əli bəy Hüseyn oğlu Hüseynzadə
Doğum tarixi 24 fevral 1864(1864-02-24)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 17 mart 1940(1940-03-17) (76 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı Rusiya İmperiyası
AXC
Osmanlı imperiyası
Türkiyə
Uşaqları Feyzavər Turan, Səlim Turan
Milliyyəti azərbaycanlı
Təhsili Peterburq Universiteti (1886)
Məktəbi-Tibbiyyeyi-Əsgəriyyə (1895)
Fəaliyyəti yazıçı, jurnalist, filosof, incəsənət xadimi, həkim
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.

Həyatı

1864-cü il 24 fevralda Salyanda anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarında ikən ailəsi ilə birlikdə Tiflisə köçmüşdür. Atasını erkən itirən Ə.Hüseynzadə o zaman Qafqaz şeyxülislamı olan babası Axund Əhməd Səlyaninin himayəsində böyümüşdür. Tiflis gimnaziyasını bitirmiş (1875–1885), uşaqlıq və tələbəlik illərində türk, fars, ərəb, almanrus dillərini öyrənmişdi.

Əli bəy Hüseynzadə babası Şeyx Əhməd ilə onun dostu Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, ictimai xadim Mirzə Fətəli Axundzadənin (1812–1878) söhbətlərindən faydalanmış və onların tərbiyəsi altında zamanının ədəbi çevrəsini tanımışdı. Gimnaziyada təhsil aldığı dövrdən etibarən türkcəyə, türkçülüyə və Türkiyəyə dayanmaq gərəkdiyi fikrinin yaranmasında Şeyx Səlyaninin və Mirzə Fətəli Axundzadənin böyük təsiri olmuşdu.

Görkəmli ictimai xadim Ziya Gökalp (1876–1924) Əli bəy Hüseynzadədən bəhs edərkən onun Rusiyadakı millətçilik cərəyanlarının təsiri ilə türkçü olduğunu, kollecdə ikən gürcü gənclərindən son dərəcə millət sevər olan bir yoldaşının ona millət sevgisini aşıladığını yazmışdır.

Əli bəy Hüseynzadə, babası Qafqaz Şeyxülislamı Əhməd Hüseynzadənin və Mirzə Fətəli Axundzadənin tərbiyəsi, onların söhbətlərinin təsiri altında böyümüşdü. Şübhəsiz ki, onda artıq millət sevgisi uşaqlıqdan formalaşmışdı. Digər tərəfdən, Hilmi Ziya Ülkənin qeyd etdiyi kimi, Türkçülüklə bağlı fikirlərin formalaşmasında Əli bəy Hüseynzadəyə bu iki şəxsiyyətin böyük təsiri olmuşdur. Mirzə Fətəli Axundzadə Ziya Gökalp tərəfindən də böyük Türkçü kimi qəbul edilmişdir. Bu faktlar Ziya Gökalpın Əli bəy Hüseynzadə haqqında yazdıqlarını təkzib edir.

Ziya Gökalp Rusiyadan İstanbula gələn Əli bəy Hüseynzadənin Tibbiyyədə Türkçülüyün əsaslarını izah etdiyini, "Turan" adlı şeirinin Turançılıq (Pan–Turanizm) ideologiyasının ilk görünümü kimi dəyərləndirmişdir.

1885-ci ildə Sankt-Peterburq Universitetinin riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuş, həm də şərq fakültəsində görkəmli professorların mühazirələrini dinləmişdi. Burada dövrün məşhur elm xadimləri – Dmitri Mendeleyev, Yeqor Vaqner, Nikolay Menşutkin, Nikolay Beketov, Valentin Jukovski və başqalarından dərs alan Ə.Hüseynzadə imperiyanın paytaxtında gedən ictimai-siyasi proseslərlə də yaxından tanış olur, "xalqçılar" hərəkatına rəğbət bəsləyir. Bir sıra inqilabçı tələbələr kimi, o da Sankt-Peterburqdan uzaqlaşmaq məcburiyyətində qalır.

Rusiya imperiyasının paytaxtındakı ictimai-siyasi təlatümlərlə əlaqədar olaraq Ə.Hüseynzadə Türkiyəyə, İstanbula gəlir və burada darülfünunda əsgəri-tibbiyyə fakültəsində tədris almaqla dermatoveneroloq ixtisası və yüzbaşı hərbi rütbəsi qazanır. 1897-ci ildə o, Qırmızı Aypara Cəmiyyəti heyətinin tərkibində İtaliyaya gedir. Üç ildən sonra geri qayıdaraq müsabiqə yolu ilə İstanbul Darülfünunda əsgəri-tibb fakültəsində professor köməkçisi vəzifəsinə təyin edilir. O burada da inqilabçı gənc türklər hərəkatına qoşulduğundan və "İttihad və tərəqqi" partiyasının ilk özəyini yaradanlardan biri olduğundan təqib olunur.

Əli bəy Hüseynzadə 1940-cı ildə İstanbulda vəfat edib.

Ailəsi

 
Şeyxülislamın portreti, Hüseynzadənin çəkdiyi portret

Nəslin ilk bilinən nümayəndəsi şeyxülislam Axund Əhməd Səlyanidən qabaq 39 il Qafqaz şeyxülislamı olmuş Axund Məhəmmədəli Səlyanidir (1791–1852). Məhəmmədəlinin qardaşı Əlidən Axund Əhməd Səlyani (1812–1884) dünyaya gəlib.

Əli bəyin nənəsi Hüsniyyə şeyxülislam Axund Məhəmmədəlinin iki qızından biridir. Digər qızı isə Nisə xanımdır və Əli bəyin çəkdiyi "Azərbaycanlı ailəsi" tablosunda təsvir olunan yaşlı qadın məhz Nisə xanımdır. Şeyxülislam Axund Əhməd isə Hüsniyyənin həyat yoldaşıdır. Axund Əhmədlə Hüsniyyənin iki qızı vardı: Xədicə və Fatma. Xədicə xanım Qruzma bəylərindən Kazım bəy Hüseynzadənin dörd oğlundan ən kiçiyi olan Molla Hüseyn Hüseynzadə ilə ailə qurmuşdu. Kazım Hüseynzadənin Axund Əhmədlə ya qardaş, yaxud da əmioğlu olduqları ehtimal edilir.

Əli bəy Hüseynzadə özünün yazdığına görə "24 fevral 1864-cü ildə Qafqaz Azərbaycanında Kür nəhri sahilində" yerləşən Salyan şəhərində anadan olub. Atası "Tiflis Müsəlman Məktəbinin müəllimlərindən Molla Hüseyn Hüseynzadə" anası "Xədicə Qafqaz şeyxülislamı Axund Əhməd Hüseynzadənin qızıdır".

Salyandan Tiflisə köçüb buradakı ruhani məktəbində riyaziyyat müəllimi işləyən Molla Hüseyn və Xədicə xanım vəfat edəndə övladlarının — Əli bəyin 6, İsmayılın isə 2 yaşı vardı.

1911-ci ildə İstanbulda əslən çərkəz olan süvari zabiti Şəmsəddin bəyin qızı Əthiyə xanımla evlənən Əli bəyin üç övladı var: 1914-cü il aprelin 6-da, bazar ertəsi, axşam saat səkkizdə Saida bəyim, 1915-ci il iyun ayının 9-da, çərşənbə günü saat 11-də Səlim Turan, 1920-ci ilin 31 dekabrında Feyzavər dünyaya gəlib. Səlim Turan Şahiqə xanımla, Feyzavər uzun illər vali işləmiş Əli Alpsarla, Saida atom fizikası üzrə professor, İngiltərə Akademiyasının həqiqi üzvü olmuş Mustafa Santurla ailə qurub. Rəssam Səlim Turan Parisdə yaşayırdı. Abstaksionizmin dünyada tanınan təmsilçilərindən biriydi. 1995-ci ildə dünyasını dəyişdi. "Feyzavər Üsküdardakı Qız İnstitutunu bitirdikdən sonra Gözəl Sənətlər Akademisinə davama başladı" (Ə.Hüseynzadə). İstanbulda məşhur olan Feyza Sənət Qalereyasını açdı. Fransada ali təhsil almış Saida riyaziyyat müəllimi idi. "Qızım Saida Liondan qayıtdığı doqquz ay qədər olar. İndiki halda "Kabataş qız lisesində matematik müəllimidir" (Ə.Hüseynzadə). Əli bəyin hər üç övladının nəsil davamı yoxdur. Onların övladları olmayıb. Beləliklə, Hüseyzadə Əli bəyin nəsli bu üç övladla tamamlanmış olur. Qızı Feyzavər Alpsar 2020-ci ildə 101 yaşında İstanbulda dünyasını dəyişib.

Qardaşı İsmayıl Hüseynzadə 1868-ci il martın 17-də Salyanda anadan olub və 1941-ci ildə sürgün edildiyi Qazaxıstanda 1943-cü ilin qışında dünyasını dəyişib. İsmayıl bəy də Əli bəy kimi əvvəlcə ruhani idarəsinin yanındakı məktəbdə, sonra Tiflis Gimnaziyasında təhsil almışdı. Tiflis 1 saylı Gimnaziyasının direktoru Markovanın imzaladığı 2 yanvar 1889-cu il tarixli arayışda bildirilir ki, İsmayıl Hüseynzadə gimnaziyaya 1878-ci ildə daxil olub və 1889-cu ildə nənəsinin xahişinə əsasən təhsilini yarımçıq qoyaraq gimnaziyadan azad edilsə də, ona məktəbi bitirən digər gimnazistlərin malik olduğu səlahiyyətləri veriblər. İsmayıl Hüseynzadə 1925-ci ilə kimi Salyan 1 saylı ikinci dərəcəli Müttəhid Zəhmət Məktəbində dərs demişdi və məktəb pedaqoji şurasının katibi olmuşdu. İsmayıl Hüseynzadə xalası Fatmanın qızı Mina xanımla ailə qurmuşdu. Bu evlilikdən Sultan Hüseynzadə, Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş 100 tələbədən biri Bəhram Hüseynzadə, Moskvada Timiryazev adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında təhsil almış Firidun Hüseynzadə və Bakı Sənaye İnstitutunu bitirmiş Şəmsəddin Hüseynzadə dünyaya gəlmişdi.

Yaradıcılığı

Ə.Hüseynzadə bütün şüurlu ömrü boyu öz məhsuldar qələmi ilə ümumtürk mənəvi dəyərlərini tədqiq və təbliğ etmiş, türkün tərəqqisi naminə öz parlaq istedadının bütün gücü ilə çarpışmışdır.

Türkiyədəki təqiblərdən sonra Azərbaycana qayıdan Ə.Hüseynzadə "Kaspi" qəzeti ilə əməkdaşlığa başlayır, publisistik yazılarını dərc etdirir və "Gənc türkçülük nədir?" adlı məqaləsi ilə türk tənzimat hərəkatının mahiyyətini açıqlayır. Ə.Hüseynzadə bu zaman islahatçı-reformist ideya adamı kimi tanınır. Az sonra o, dövrünün məşhur teoloq alimi, ictimai xadim və publisisti Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birlikdə milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maliyyəsi ilə "Həyat" qəzetinin nəşrinə başlayır. Bu qəzet Ə.Hüseynzadəni Azərbaycana "ağır başlı" filosof, "sədrə şəfa verən" sözlər (ağla qida verən sözlər) söyləyən mütəfəkkir kimi tanıdır. Onun səhifələrində əsərlərini dərc etdirməklə ictimai-mədəni mühitə yeni ab-hava gətirir, ümumxalq dünyagörüşünün məntiqi əsaslarını yeni prinsiplərlə zənginləşdirməyə çalışır.

Ə.Hüseynzadənin fəlsəfi mühakimələri bu mənada maraqlıdır. Məsələn, o deyirdi:

  • Həqiqətin də dadı və ləzzəti var.
  • Hürriyyət!.. O nə qüvvədir ki, zehinləri, fikirləri, xəyalları, bəşərin bütün ruh və mənəviyyatını sövq ediyor!..
  • Qalib olmaq o camaatındır ki, həyata açıq göz ilə nəzər edər, zəmanənin ruhunu, icabatını anlar, dərk edər…
  • Türklər ya ölər, ya hicrət edərlər, fəqət, qul olmazlar.
  • Hər kəsə ki uşaqlıqda ədəb və tərbiyə verilməsə, böyüklükdə onun nicatı olamaz. Yaş ağacı hər tövr istəsən əymək mümkündür, lakin quru ağacı ancaq od ilə düzəltmək mümkün olur…
 
"Bibi-Heybət məscidi", Hüseynzadənin çəkdiyi tablo

XX əsrin əvvəllərində ictimai-siyasi fikrin təşkili və tənzimlənməsində, informasiya mühitinin formalaşmasında milli mətbuat nümunələri əhəmiyyətli rol oynayıb. Jurnalistikanın ictimai fikir tribunasına çevrilməsi də həmin tarixi mərhələnin məhsuludur. "Füyuzat" jurnalı və onun redaksiya heyətinin xidmətləri bu mənada diqqətəlayiqdir. Çünki onlar yalnız bir jurnal nümunəsi nəşr etməklə məhdudlaşmadılar, füyuzatçılıq xətti-hərəkatını, "Füyuzat" jurnalistikası məktəbini yaratmaqla tarix səhifələrinə öz imzalarını həkk etdilər.

"Füyuzat"da Əli bəy Hüseynzadə məqalələrinin birində yazırdı: "Bizə fədai lazımdır! Türk hissiyyatlı, islam etiqadlı, Avropa (müasir) qiyafəli fədai!" Bu fikir füyuzatçı mətbuat orqanları tərəfindən təkmilləşdirildi və "Tazə həyat", "İrşad", "Yeni füyuzat", "Həqiqət", "Tərəqqi", "İqbal", "Sədayi-həqq", "Şəlalə", "Açıq söz", "Bəsirət", "Qurtuluş", "Dirilik", "Azərbaycan", "Övraqi-nəfisə" mətbuat orqanları tərəfindən "Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" – azərbaycançılıq şəklində formulə edilərək təbliğ olundu.

Əli bəy Hüseynzadənin İslam–Türk millətlərin qalxması və müasirləşməsində üç düstura görə hərəkət edilməsinin zəruriliyini iddia etdiyini bildirən Hilmi Ziya Ülkən bu düsturun Türkləşmək, İslamlaşmaq və Avropalaşmaq olduğunu yazmışdır: Bu üçlü görüş daha öncə bir az qeyri–müəyyən, sistemsiz bir şəkildə Əli Suavi tərəfindən irəli sürülmüş və müdafiə edilmişdir. Fəqət Əli Suavi, hələ Türkçülüyün oyanmadığı və Namiq Kamalın Osmanlı–İslam görüşünün hakim olduğu bir dövrdə yaşadığı üçün fikirləri unudulmuşdu. Əli bəy Hüseynzadənin təklifi tam zamanındaydı.

Əli bəy Hüseynzadənin Türkçülüyə dair baxışlarının Ziya Gökalpa təsiri ilə əlaqədar məsələlər Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında parlaq şəkildə öz əksini tapmışdır: 1905-ci ildə Tiflisdə Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən irəli sürülən Türkləşmək, İslamlaşmaq və Avropalaşmaq fikri, 1911-ci ildə hərarətli tərəfdarlar tapdı. Ziya Gökalp "Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək" adlı məqalələrini və 1918-ci ildə bu məqalələrdən ibarət kitabını çıxardı. Fəqət Əli bəy Hüseynzadənin məqaləsində Əli Suavinin, bu son əsərdə də Hüseynzadənin adları çəkilmir. Bununla birlikdə, Gökalp, Əli bəy Hüseynzadənin dəyərini anlamışdı və onu "Yalavaç" adlandırmışdır. "Yalavaç" sözü isə peyğəmbər, gələcəyi xəbər verən, müjdəçi və s. kimi mənaları daşıyır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət bayrağında üç rənglə (mavi, qırmızı, yaşıl) simvollaşan Azərbaycan vətəndaşının ideya-mənəvi dəyərləri Əli bəy Hüseynzadənin həmin tezisi və füyuzatçıların tarixi xidmətləri ilə bağlıdır.

Hilmi Ziya Ülkən Əli bəy Hüseynzadəni gənclərin qayğısına qalan, onlara yol göstərən bir insan kimi xarakterizə etmişdir. Mütəfəkkir siyasi həyata dalmış olan Ziya Gökalpa yaxınlaşmanın çətin olduğunu bildirərək göstərmişdir: Məhz bu sırada Hüseynzadə, türkçülərin rəhbərlərindən və bizi dinləyən, yol göstərən biricik insan oldu.

Ə.Hüseynzadə həmçinin Sankt-Peterburq İmperator Rəssamlıq Akademiyasında təhsil almışdır və bir sıra portret və mənzərələrin müəllifidir. Onun rəsmləri Bakı muzeylərində, İstanbulParisdə şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır.

Ümumtürk ədəbi dili konsepsiyası

Nəşrinin ilk sayından sonra "Həyat"ın dili müzakirə obyektinə çevrildi və bu açıq-aşkar polemikalara gətirib çıxardı. Dil məsələlərində Əli bəy Hüseynzadənin özünün baxışları vardır ki, bu yanaşma sistemi ümumtürk ədəbi dil konsepsiyasına əsaslanırdı. Azərbaycanda ümumtürk ədəbi dil konsepsiyasını ortaya qoyan, bu ideyanı praktiki baxımdan öz əsərlərində işlədən və müdafiə edən Əli bəy Hüseynzadə idi. Təsadüfi deyildi ki, ümumtürk dil birliyinin ideoloqu olan "Tərcüman"ın baş redaktoru İsmayıl bəy Qaspıralı "Həyat" qəzetini "Tərcüman"ın varisi hesab edirdi. İsmayıl bəy Qaspıralı kimi Əli bəy Hüseynzadə də hesab edirdi ki, bütün türklər vahid millətdir və buna görə də vahid dilə, yazı mədəniyyətinə malik olmalıdırlar. Başqa sözlə, türk xalqlarının milli-mənəvi birliyinə nail olmaq üçün Əli bəy Hüseynzadə ümumtürk ədəbi dilin qaydalarının işlənib hazırlanması və orta məktəblərdə, mətbuatda işlənməsini vacib hesab edirdi. Ortaq türk dili ideyası ilə bağlı polemika XX əsrin əvvəllərində daha da güclənmişdi. Əli bəy Hüseynzadəyə görə, ədəbi dil millətin mövcud olması və yaşaması üçün vacib şərtlərdən biri idi. O, fikrini əsaslandıraraq yazırdı:

  Ədəbi dilə malik olmayan qövm müstəqil qövm surətində çox yazmaz. Ədəbi dili olmayan qövm yaşamaq və dünya məişətini keçirmək üçün özündən mədəniyyətli, ədəbi dili olan bir qövmün dilini itxaz etməyə məcburdur.  

Əli bəy Hüseynzadə də İsmayıl bəy Qaspıralı kimi dünyada yaşayan türklərin ortaq dilini, imperiyaa dili məqamına yüksəliş Osmanlı türkcəsi olmasını qəbul edirdi. Məhəmməd Hadi 1906-cı ilin 20 yanvar sayında dərc etdirdiyi məqaləsində bu mövqeyi açıq şəkildə müdafiə etmişdi:

  Başqalarını bilmirəm, zənnimə qalırsa, özgə işvə arayanlar yorulub peşman olacaqlar. Mübahisəsiz, münaqişəsiz Osmanlı dilini qəbul edəlim, çayi-tərəddüd deyil bu yer.  

Qeyd edək ki, "Həyat"ın səhifələrində İsmayıl bəyin dil məsələsində tutduğu mövqeyi müdafiə edənlərin sırasında Krım türklərinin nümayəndələri də var idi. H.S.Ayvazovun, S.İbrahimovun, Bəkir Əməkdarın məqalələrini xatırlamaq kifayətdir ki, bu müəlliflər də Əli bəy Hüseynzadənin ortaq türk dili ideyasını qəbul edirdilər. Ümumiyyətlə, türk dilinin yaradılması ideyası "İttihadi-Tərəqqi" Cəmiyyətinin qarşısında dayanan vacib məsələlərdən biri idi. Bu cəmiyyətin qurucularından biri kimi təbii ki, Əli bəy Hüseynzadə də bu ideyanın nəinki tərəfdarı, bu işi həyata keçirənlərdən hesab edilirdi. XX əsrin əvvəllərində İstanbuldan "İttihadiTərəqqi" Cəmiyyətinin Qafqaz bürosuna göndərilən məktubda deyilirdi:

  Qafqazda hüquqi-islamiyyənin müdafiəsi yolunda Osmanlı türkcəsinin nəşriyyatlarda və məktəblərdə qəbul olunmasını hamılıqla alqışladıq.  

Təbii ki, ümumtürk ədəbi dil konsepsiyasını qəbul etməyən cinahda da dövrün tanınmış maarifçi-ziyalıları, ədibləri dayanırdılar. Firudin bəy Köçərli Əli bəy Hüseynzadənin "Həyat" qəzetinə gətirdiyi ümumtürk dili ideyasını qəbul etmir, buna ciddi etiraz edirdi. Hətta Firudin Köçərli məqalələrinin birində yazmışdı:

  Kaş o alicənab İstanbulda oturub bizim bu şümbəxt Qafqaza gəlməyəydi.  

F.Köçərli ilə yanaşı, bu ədəbi dil konsepsiyasına Ö.F.Nemanzadə, M.Mahmudbəyov, Q.Rəşad da tərəfdar deyildilər. "Həyat"ın səhifələrində Ə.Kəngərlinin "Dil müşkülatı", S.M.Qənizadənin "Hansı dil ilə yazalım" məqalələrində toxunulan problemə Ə.Hüseynzadə "Yenə dil müşkülatı" adlı məqaləsində cavab vermiş, ədəbi dilin ədəbiyyat nümayəndələri, yazıçılar, şairlər tərəfindən formalaşdırıldığını və xalqın ədəbi dili öyrənməsi zərurətini irəli sürmüşdü. Bir sözlə, Ə.Hüseynzadə hamının anladığı sadə bir dillə deyil, formalaşmış, qəbul olunmuş ədəbi dildə yazmağı qarşıya məqsəd qoymuşdu və "Həyat" qəzeti də bu dildə nəşr olunurdu.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti haqqında

Azərbaycan Cümhuriyyətinin ideoloji banisi Əli bəy Hüseynzadənin 1918-ci ilin may ayının 28-də öz təsdiqini tapan və arzuladığı dövlətin təşəkkülündə iştirakı barəsində xeyli faktiki materiallar mövcuddur. Siyasi türkçülüyü sistem halına salan, Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq düsturunun müəllifi Əli bəy Hüseynzadə yeni dünya düzənində tək Azərbaycan deyil, Rusiya əsarətində olan türklərin dövlət qurmaq imkanlarının nəzəriyyəsinin də müəllifidir.

1917-ci ilin sonlarından başlayaraq Türkiyənin siyasi və hərbi çevrələrində, ədəbi-bədii mühitində böyük nüfuza malik Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlunun sayəsində Azərbaycan Cümhuriyyəti mövzusu Türkiyədə yetərincə dəstək qazanır. Ziya Göyalp, Yunis Hadi, Əhməd Rəfiq kimi şəxsiyyətlər sayəsində Türkiyənin İqdam, Təsviri-əfkar, Tan kimi mətbu orqanlarda Azərbaycanın müstəqilliyi ideyası gündəmə gətirir, Qafqazda türk dövlətinin qurulması üçün siyasi dəstəyin gərəkliyi təbliğ olunurdu. Yaranmış əlverişli tarixi fürsətdən yararlanan Əli bəy Hüseynzadə hələ 1918-ci ildə Rusiyanın siyasi çöküşünün qaçılmaz olduğunu görüb Turan heyəti tərkibində bir neçə türk dünyasının önəmli şəxsi ilə Sofya, Budapeşt, VyanaBerlinə gedərək Rusiyadakı türklərin haqq və hüquqlarının qorunması, onların müstəqil dövlət qurmaq istəklərini Avropada bəyan etdi. Yusif Akçuranın, Məhəmməd Əsəd bəy Çələbizadənin, Mükəmmədin Baxçalının və Əli bəy Hüseynzadənin rəhbərliyi ilə Rusiya müsəlmanları türk-tatar millətlərinin müdafiə cəmiyyəti təsis olundu.

TürkiyəAzərbaycan arasında Batumda 1918-ci ilin iyunun 4-də imzalanan Dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsinin hazırlanmasında, danışıqların aparılmasında Əli bəy Hüseynzadə iştirak etdi. Samət Ağaoğlunun Babamın xatirələri memuarında Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birgə Əli bəy Hüseynzadənin də 1918-ci ilin iyul ayında BatumGəncəyə getdiyi qeyd olunur. Ə. Hüseynzadənin özü də bəzi xatirələrində Türkiyənin xarici işlər naziri Xəlil bəyin Batumun olduğu vaxt Ə. Ağaoğlu ilə birgə Batuma getdiyi və sonra isə Azərbaycan Cümhuriyyətinin müvəqqəti paytaxtı Gəncədə olduğunu yazır. Gəncə səfərində Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru Paşa ilə görüşür, Azərbaycan ziyalıları ilə birlikdə Cümhuriyyətin quruluşu ilə bağlı müzakirələr aparır. Xatırladaq ki, həmin vaxt Ə. Ağaoğlu Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru Paşanın siyasi müşaviri kimi çalışırdı. 1918-ci il iyunun 24-dək Gəncədə olan Ə. Hüseynzadə Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə birgə İstanbulda açılacaq Məvareyi-Qafqaz konfransında iştirak etmək üçün Gülnihal gəmisi ilə İstanbula yollanır. Azərbaycan Cümhuriyyətinin Gürcüstandakı səfiri Məmməd Yusif Cəfərov Ə. Hüseynzadəyə 13 iyul 1918-ci ildə İstanbula dönüşü üçün belə bir vəsiqə verir: Bu vəsiqə İstanbul tibb fakültəsinin müəllimlərindən doktor Hüseynzadə Əli bəyə aid olduğunu təşviq edirəm.

Ə. Hüseynzadə Gəncədə olduğu müddətdə Azərbaycanın istiqlalı uğrunda Azərbaycan və türk əsgərləri eyni səngərdə çiyin-çiyinə düşmənə qarşı birgə mübarizə aparırdı. Bu azadlıq savaşını qələmə alan Ə. Hüseynzadə Azərbaycanda düşündüklərim məqaləsini Türkiyənin Hilali-Əhmər qəzetinin 24 iyul 1918-ci il sayında çap edib. Məqalənin girişində, redaksiya qeydində doktor Ə. Hüseynzadənin bir müddət öncə Azərbaycanda olması vurğulanır və Hilali-Əhmər üçün məqalə hazırladığı göstərilir. Azərbaycan bayrağının təsviri ilə məqaləyə giriş verən Ə. Hüseynzadə yazır: Milli bayrağında aypara qarşısında beş şüalı yerinə səkkiz şüalı bir ulduz bulunan bir məmləkətdən, Qafqaz Azərbaycanından, Azərbaycan Cümhuriyyətindən, daha doğrusu, Qafqaz Türk dövlətindən bir neçə kəlmə bəhs etmək istərdim. Daha iki həftə olmadı ki, bu gənc dövlətin müvəqqəti paytaxtı olan Gəncəni tərk etdim. Müvəqqəti paytaxt deyirəm, çünki Azərbaycanın paytaxtı o deyil. Bakını Azərbaycana çox görmək istəyən kim olursa-olsun, Azərbaycan xalqının ən mənfur düşmənidir! Gəncəyə gəlincə, bu şəhər ancaq mərkəzi bir mövqedə olub. İrəlidə Azərbaycanın maarif mərkəzi ola bilə ". Ə. Hüseynzadə bu məqalədə Bakını Azərbaycandan ayırıb, başsız bədənə çevirmək istəyən Almaniya, Sovet Rusiyası və Böyük Britaniya siyasətinə qarşı çıxırdı. Birinci Dünya Savaşında Türkiyənin müttəfiqi olan Almaniya, bu müttəfiqliyin əleyhinə olaraq Sovet Rusiyası ilə anlaşma imzaladı, Brest-Litovski sazişinə əlavələr edərək Bakını Sovet Rusiyasının ixtiyarına buraxaraq neftin dörddə birini əldə etmək istəyirdi. İstanbulda olan M.Ə. Rəsulzadə də bu sazişin əleyhinə Türkiyə mətbuatında nota verdi. Bakını "müttəfiqlərin neytral bir bölgəsi" kimi Azərbaycandan ayırmaq istəyənlər Azərbaycanın istiqlal savaşına öz qardaş köməyini göstərən Türkiyəyə qarşı diplomatik təzyiqlər həyata keçirirdilər. Ə. Hüseynzadə də məqalələrində məhz bu mövqeyə qarşı çıxırdı.

Əsərləri

  1. Hüseynzadə Əli Bəy. Qərbin iki dastanında türk Bakı: Kommunist, 1926.45 s
  2. Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2007. 479 s.
  3. Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri 1-ci cild. Çaşıoğlu, Bakı, 580 səh., 2008.
  4. Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri 2-ci cild. Çaşıoğlu, Bakı, 496 səh., 2008.

Xatirəsi

2014-cü il yanvarın 21-də Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Əli bəy Hüseynzadənin 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalayıb.

Qalereya

Mənbələr

  • Şamil VƏLİYEV. Əli bəy Hüseynzadənin mətbuat tarixində xidmətləri [ölü keçid]
  • Rəfiq Zəka Xəndan. "Unudulmuş dahi". 1994
  • Vagif Sultanlı. Azerbaycan Mühaceret Edebiyatı, İstanbul: Avrupa Yakası yayınları, 2007
  • Azər Turan. "Əli bəy Huseynzadə". Moskva, 2008
  • Azər Turan "Əli bəy Hüseynzadə. Həyatı, mübarizəsi, yaradıcılığı, şəcərəsi" Bakı, 2014
  • Azər Turan. "Milli məfkurənin atası" Bakı, 2014
  • Sevil Qaraşova. XX. YÜZYIL AZERBAYCAN FİKİR TARİHİNDE ALİ BEY HÜSEYİNZÂDE’NİN YERİ 2013-06-12 at the Wayback Machine

İstinadlar

  1. [1]
  2. [2]
  3. """Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları"nın və "Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı" (azərb.). nk.gov.az. 2019-05-11. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
  4. . 2015-03-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-07-24.
  5. "Əli bəy Hüseynzadənin anadan olmasından 150 il ötür" (azərb.). olaylar.az. 24.02.2014 14:26. İstifadə tarixi: 01-04-2014.
  6. Əli bəy Hüseynzadənin qızı 101 yaşında vəfat etdi
  7. [3]
  8. Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 282.
  9. Akif Aşırlı, Azərbaycan mətbuat tarixi (1875–1920), Bak.
  10. Akif Aşırlı "Şərq".-2015.-24 yanvar.-№ 14.-S.7.

Xarici keçidlər

  • "Nə qoydular yazayım, nə qırdılar qələmi…"  (azərb.)
  • Üç rəngin düsturu

əli, bəy, hüseynzadə, əli, hüseyn, turan, fevral, 1864, 1864, salyan, bakı, quberniyası, rusiya, imperiyası, mart, 1940, 1940, istanbul, azərbaycan, ədibi, filosof, ədəbiyyat, tənqidçisi, əsr, azərbaycan, türk, ictimai, fikrinin, görkəmli, nümayəndələrindən, b. Eli bey Huseynzade Eli Huseyn Turan 24 fevral 1864 1864 02 24 Salyan Baki quberniyasi Rusiya Imperiyasi 17 mart 1940 1940 03 17 Istanbul Azerbaycan edibi filosof ve edebiyyat tenqidcisi XX esr Azerbaycan turk ictimai fikrinin en gorkemli numayendelerinden biri Uzun muddet alim hekim ressam sair tenqidci tercumeci muellim jurnalist kimi fealiyyet gostermis bu sahelerin her birinde ozunemexsus iz qoymusdur XX esr Azerbaycan metbuati ve publisistikasi sahesinde mustesna xidmetleri vardir Eli bey HuseynzadeEli bey Huseyn oglu HuseynzadeDogum tarixi 24 fevral 1864 1864 02 24 Dogum yeri Salyan Baki quberniyasi Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 17 mart 1940 1940 03 17 76 yasinda Vefat yeri Istanbul Istanbul ili TurkiyeDefn yeri Qaracaehmed qebiristanligiVetendasligi Rusiya Imperiyasi AXC Osmanli imperiyasi TurkiyeUsaqlari Feyzaver Turan Selim TuranMilliyyeti azerbaycanliTehsili Peterburq Universiteti 1886 1 Mektebi Tibbiyyeyi Esgeriyye 1895 2 Fealiyyeti yazici jurnalist filosof incesenet xadimi hekim Vikianbarda elaqeli mediafayllarAzerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin 7 may 2019 cu il tarixli 211 nomreli Qerari ile Eli bey Huseynzade Azerbaycan Respublikasinda eserleri dovlet varidati elan edilen muelliflerin siyahisina daxil edilmisdir 3 Mundericat 1 Heyati 2 Ailesi 3 Yaradiciligi 4 Umumturk edebi dili konsepsiyasi 5 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti haqqinda 5 1 Eserleri 6 Xatiresi 7 Qalereya 8 Menbeler 9 Istinadlar 10 Xarici kecidlerHeyati Redakte1864 cu il 24 fevralda Salyanda anadan olmusdur Kicik yaslarinda iken ailesi ile birlikde Tiflise kocmusdur Atasini erken itiren E Huseynzade o zaman Qafqaz seyxulislami olan babasi Axund Ehmed Selyaninin himayesinde boyumusdur Tiflis gimnaziyasini bitirmis 1875 1885 usaqliq ve telebelik illerinde turk fars ereb alman ve rus dillerini oyrenmisdi Eli bey Huseynzade babasi Seyx Ehmed ile onun dostu Azerbaycan dramaturgiyasinin banisi ictimai xadim Mirze Feteli Axundzadenin 1812 1878 sohbetlerinden faydalanmis ve onlarin terbiyesi altinda zamaninin edebi cevresini tanimisdi Gimnaziyada tehsil aldigi dovrden etibaren turkceye turkculuye ve Turkiyeye dayanmaq gerekdiyi fikrinin yaranmasinda Seyx Selyaninin ve Mirze Feteli Axundzadenin boyuk tesiri olmusdu 4 Gorkemli ictimai xadim Ziya Gokalp 1876 1924 Eli bey Huseynzadeden behs ederken onun Rusiyadaki milletcilik cereyanlarinin tesiri ile turkcu oldugunu kollecde iken gurcu genclerinden son derece millet sever olan bir yoldasinin ona millet sevgisini asiladigini yazmisdir 4 Eli bey Huseynzade babasi Qafqaz Seyxulislami Ehmed Huseynzadenin ve Mirze Feteli Axundzadenin terbiyesi onlarin sohbetlerinin tesiri altinda boyumusdu Subhesiz ki onda artiq millet sevgisi usaqliqdan formalasmisdi Diger terefden Hilmi Ziya Ulkenin qeyd etdiyi kimi Turkculukle bagli fikirlerin formalasmasinda Eli bey Huseynzadeye bu iki sexsiyyetin boyuk tesiri olmusdur Mirze Feteli Axundzade Ziya Gokalp terefinden de boyuk Turkcu kimi qebul edilmisdir Bu faktlar Ziya Gokalpin Eli bey Huseynzade haqqinda yazdiqlarini tekzib edir 4 Ziya Gokalp Rusiyadan Istanbula gelen Eli bey Huseynzadenin Tibbiyyede Turkculuyun esaslarini izah etdiyini Turan adli seirinin Turanciliq Pan Turanizm ideologiyasinin ilk gorunumu kimi deyerlendirmisdir 4 1885 ci ilde Sankt Peterburq Universitetinin riyaziyyat fakultesine daxil olmus hem de serq fakultesinde gorkemli professorlarin muhazirelerini dinlemisdi Burada dovrun meshur elm xadimleri Dmitri Mendeleyev Yeqor Vaqner Nikolay Mensutkin Nikolay Beketov Valentin Jukovski ve basqalarindan ders alan E Huseynzade imperiyanin paytaxtinda geden ictimai siyasi proseslerle de yaxindan tanis olur xalqcilar herekatina regbet besleyir Bir sira inqilabci telebeler kimi o da Sankt Peterburqdan uzaqlasmaq mecburiyyetinde qalir Rusiya imperiyasinin paytaxtindaki ictimai siyasi telatumlerle elaqedar olaraq E Huseynzade Turkiyeye Istanbula gelir ve burada darulfununda esgeri tibbiyye fakultesinde tedris almaqla dermatoveneroloq ixtisasi ve yuzbasi herbi rutbesi qazanir 1897 ci ilde o Qirmizi Aypara Cemiyyeti heyetinin terkibinde Italiyaya gedir Uc ilden sonra geri qayidaraq musabiqe yolu ile Istanbul Darulfununda esgeri tibb fakultesinde professor komekcisi vezifesine teyin edilir O burada da inqilabci genc turkler herekatina qosuldugundan ve Ittihad ve tereqqi partiyasinin ilk ozeyini yaradanlardan biri oldugundan teqib olunur Eli bey Huseynzade 1940 ci ilde Istanbulda vefat edib 5 Ailesi Redakte Seyxulislamin portreti Huseynzadenin cekdiyi portret Neslin ilk bilinen numayendesi seyxulislam Axund Ehmed Selyaniden qabaq 39 il Qafqaz seyxulislami olmus Axund Mehemmedeli Selyanidir 1791 1852 Mehemmedelinin qardasi Eliden Axund Ehmed Selyani 1812 1884 dunyaya gelib Eli beyin nenesi Husniyye seyxulislam Axund Mehemmedelinin iki qizindan biridir Diger qizi ise Nise xanimdir ve Eli beyin cekdiyi Azerbaycanli ailesi tablosunda tesvir olunan yasli qadin mehz Nise xanimdir Seyxulislam Axund Ehmed ise Husniyyenin heyat yoldasidir Axund Ehmedle Husniyyenin iki qizi vardi Xedice ve Fatma Xedice xanim Qruzma beylerinden Kazim bey Huseynzadenin dord oglundan en kiciyi olan Molla Huseyn Huseynzade ile aile qurmusdu Kazim Huseynzadenin Axund Ehmedle ya qardas yaxud da emioglu olduqlari ehtimal edilir Eli bey Huseynzade ozunun yazdigina gore 24 fevral 1864 cu ilde Qafqaz Azerbaycaninda Kur nehri sahilinde yerlesen Salyan seherinde anadan olub Atasi Tiflis Muselman Mektebinin muellimlerinden Molla Huseyn Huseynzade anasi Xedice Qafqaz seyxulislami Axund Ehmed Huseynzadenin qizidir Salyandan Tiflise kocub buradaki ruhani mektebinde riyaziyyat muellimi isleyen Molla Huseyn ve Xedice xanim vefat edende ovladlarinin Eli beyin 6 Ismayilin ise 2 yasi vardi 1911 ci ilde Istanbulda eslen cerkez olan suvari zabiti Semseddin beyin qizi Ethiye xanimla evlenen Eli beyin uc ovladi var 1914 cu il aprelin 6 da bazar ertesi axsam saat sekkizde Saida beyim 1915 ci il iyun ayinin 9 da cersenbe gunu saat 11 de Selim Turan 1920 ci ilin 31 dekabrinda Feyzaver dunyaya gelib Selim Turan Sahiqe xanimla Feyzaver uzun iller vali islemis Eli Alpsarla Saida atom fizikasi uzre professor Ingiltere Akademiyasinin heqiqi uzvu olmus Mustafa Santurla aile qurub Ressam Selim Turan Parisde yasayirdi Abstaksionizmin dunyada taninan temsilcilerinden biriydi 1995 ci ilde dunyasini deyisdi Feyzaver Uskudardaki Qiz Institutunu bitirdikden sonra Gozel Senetler Akademisine davama basladi E Huseynzade Istanbulda meshur olan Feyza Senet Qalereyasini acdi Fransada ali tehsil almis Saida riyaziyyat muellimi idi Qizim Saida Liondan qayitdigi doqquz ay qeder olar Indiki halda Kabatas qiz lisesinde matematik muellimidir E Huseynzade Eli beyin her uc ovladinin nesil davami yoxdur Onlarin ovladlari olmayib Belelikle Huseyzade Eli beyin nesli bu uc ovladla tamamlanmis olur Qizi Feyzaver Alpsar 2020 ci ilde 101 yasinda Istanbulda dunyasini deyisib 6 Qardasi Ismayil Huseynzade 1868 ci il martin 17 de Salyanda anadan olub ve 1941 ci ilde surgun edildiyi Qazaxistanda 1943 cu ilin qisinda dunyasini deyisib Ismayil bey de Eli bey kimi evvelce ruhani idaresinin yanindaki mektebde sonra Tiflis Gimnaziyasinda tehsil almisdi Tiflis 1 sayli Gimnaziyasinin direktoru Markovanin imzaladigi 2 yanvar 1889 cu il tarixli arayisda bildirilir ki Ismayil Huseynzade gimnaziyaya 1878 ci ilde daxil olub ve 1889 cu ilde nenesinin xahisine esasen tehsilini yarimciq qoyaraq gimnaziyadan azad edilse de ona mektebi bitiren diger gimnazistlerin malik oldugu selahiyyetleri veribler Ismayil Huseynzade 1925 ci ile kimi Salyan 1 sayli ikinci dereceli Muttehid Zehmet Mektebinde ders demisdi ve mekteb pedaqoji surasinin katibi olmusdu Ismayil Huseynzade xalasi Fatmanin qizi Mina xanimla aile qurmusdu Bu evlilikden Sultan Huseynzade Azerbaycan Cumhuriyyeti dovrunde ali tehsil almaq ucun xarice gonderilmis 100 telebeden biri Behram Huseynzade Moskvada Timiryazev adina Kend Teserrufati Akademiyasinda tehsil almis Firidun Huseynzade ve Baki Senaye Institutunu bitirmis Semseddin Huseynzade dunyaya gelmisdi 7 Yaradiciligi RedakteE Huseynzade butun suurlu omru boyu oz mehsuldar qelemi ile umumturk menevi deyerlerini tedqiq ve teblig etmis turkun tereqqisi namine oz parlaq istedadinin butun gucu ile carpismisdir Turkiyedeki teqiblerden sonra Azerbaycana qayidan E Huseynzade Kaspi qezeti ile emekdasliga baslayir publisistik yazilarini derc etdirir ve Genc turkculuk nedir adli meqalesi ile turk tenzimat herekatinin mahiyyetini aciqlayir E Huseynzade bu zaman islahatci reformist ideya adami kimi taninir Az sonra o dovrunun meshur teoloq alimi ictimai xadim ve publisisti Ehmed bey Agaoglu ile birlikde milyoncu Haci Zeynalabdin Tagiyevin maliyyesi ile Heyat qezetinin nesrine baslayir 8 Bu qezet E Huseynzadeni Azerbaycana agir basli filosof sedre sefa veren sozler agla qida veren sozler soyleyen mutefekkir kimi tanidir Onun sehifelerinde eserlerini derc etdirmekle ictimai medeni muhite yeni ab hava getirir umumxalq dunyagorusunun mentiqi esaslarini yeni prinsiplerle zenginlesdirmeye calisir E Huseynzadenin felsefi muhakimeleri bu menada maraqlidir Meselen o deyirdi Heqiqetin de dadi ve lezzeti var Hurriyyet O ne quvvedir ki zehinleri fikirleri xeyallari beserin butun ruh ve meneviyyatini sovq ediyor Qalib olmaq o camaatindir ki heyata aciq goz ile nezer eder zemanenin ruhunu icabatini anlar derk eder Turkler ya oler ya hicret ederler feqet qul olmazlar Her kese ki usaqliqda edeb ve terbiye verilmese boyuklukde onun nicati olamaz Yas agaci her tovr istesen eymek mumkundur lakin quru agaci ancaq od ile duzeltmek mumkun olur Bibi Heybet mescidi Huseynzadenin cekdiyi tablo XX esrin evvellerinde ictimai siyasi fikrin teskili ve tenzimlenmesinde informasiya muhitinin formalasmasinda milli metbuat numuneleri ehemiyyetli rol oynayib Jurnalistikanin ictimai fikir tribunasina cevrilmesi de hemin tarixi merhelenin mehsuludur Fuyuzat jurnali ve onun redaksiya heyetinin xidmetleri bu menada diqqetelayiqdir Cunki onlar yalniz bir jurnal numunesi nesr etmekle mehdudlasmadilar fuyuzatciliq xetti herekatini Fuyuzat jurnalistikasi mektebini yaratmaqla tarix sehifelerine oz imzalarini hekk etdiler Fuyuzat da Eli bey Huseynzade meqalelerinin birinde yazirdi Bize fedai lazimdir Turk hissiyyatli islam etiqadli Avropa muasir qiyafeli fedai Bu fikir fuyuzatci metbuat orqanlari terefinden tekmillesdirildi ve Taze heyat Irsad Yeni fuyuzat Heqiqet Tereqqi Iqbal Sedayi heqq Selale Aciq soz Besiret Qurtulus Dirilik Azerbaycan Ovraqi nefise metbuat orqanlari terefinden Turklesmek islamlasmaq muasirlesmek azerbaycanciliq seklinde formule edilerek teblig olundu Eli bey Huseynzadenin Islam Turk milletlerin qalxmasi ve muasirlesmesinde uc dustura gore hereket edilmesinin zeruriliyini iddia etdiyini bildiren Hilmi Ziya Ulken bu dusturun Turklesmek Islamlasmaq ve Avropalasmaq oldugunu yazmisdir Bu uclu gorus daha once bir az qeyri mueyyen sistemsiz bir sekilde Eli Suavi terefinden ireli surulmus ve mudafie edilmisdir Feqet Eli Suavi hele Turkculuyun oyanmadigi ve Namiq Kamalin Osmanli Islam gorusunun hakim oldugu bir dovrde yasadigi ucun fikirleri unudulmusdu Eli bey Huseynzadenin teklifi tam zamanindaydi 4 Eli bey Huseynzadenin Turkculuye dair baxislarinin Ziya Gokalpa tesiri ile elaqedar meseleler Hilmi Ziya Ulkenin yaradiciliginda parlaq sekilde oz eksini tapmisdir 1905 ci ilde Tiflisde Eli bey Huseynzade terefinden ireli surulen Turklesmek Islamlasmaq ve Avropalasmaq fikri 1911 ci ilde heraretli terefdarlar tapdi Ziya Gokalp Turklesmek Islamlasmaq Muasirlesmek adli meqalelerini ve 1918 ci ilde bu meqalelerden ibaret kitabini cixardi Feqet Eli bey Huseynzadenin meqalesinde Eli Suavinin bu son eserde de Huseynzadenin adlari cekilmir Bununla birlikde Gokalp Eli bey Huseynzadenin deyerini anlamisdi ve onu Yalavac adlandirmisdir Yalavac sozu ise peygember geleceyi xeber veren mujdeci ve s kimi menalari dasiyir 4 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde dovlet bayraginda uc rengle mavi qirmizi yasil simvollasan Azerbaycan vetendasinin ideya menevi deyerleri Eli bey Huseynzadenin hemin tezisi ve fuyuzatcilarin tarixi xidmetleri ile baglidir Hilmi Ziya Ulken Eli bey Huseynzadeni genclerin qaygisina qalan onlara yol gosteren bir insan kimi xarakterize etmisdir Mutefekkir siyasi heyata dalmis olan Ziya Gokalpa yaxinlasmanin cetin oldugunu bildirerek gostermisdir Mehz bu sirada Huseynzade turkculerin rehberlerinden ve bizi dinleyen yol gosteren biricik insan oldu 4 E Huseynzade hemcinin Sankt Peterburq Imperator Ressamliq Akademiyasinda tehsil almisdir ve bir sira portret ve menzerelerin muellifidir Onun resmleri Baki muzeylerinde Istanbul ve Parisde sexsi kolleksiyalarda saxlanilir Umumturk edebi dili konsepsiyasi RedakteNesrinin ilk sayindan sonra Heyat in dili muzakire obyektine cevrildi ve bu aciq askar polemikalara getirib cixardi Dil meselelerinde Eli bey Huseynzadenin ozunun baxislari vardir ki bu yanasma sistemi umumturk edebi dil konsepsiyasina esaslanirdi Azerbaycanda umumturk edebi dil konsepsiyasini ortaya qoyan bu ideyani praktiki baximdan oz eserlerinde isleden ve mudafie eden Eli bey Huseynzade idi Tesadufi deyildi ki umumturk dil birliyinin ideoloqu olan Tercuman in bas redaktoru Ismayil bey Qaspirali Heyat qezetini Tercuman in varisi hesab edirdi Ismayil bey Qaspirali kimi Eli bey Huseynzade de hesab edirdi ki butun turkler vahid milletdir ve buna gore de vahid dile yazi medeniyyetine malik olmalidirlar Basqa sozle turk xalqlarinin milli menevi birliyine nail olmaq ucun Eli bey Huseynzade umumturk edebi dilin qaydalarinin islenib hazirlanmasi ve orta mekteblerde metbuatda islenmesini vacib hesab edirdi Ortaq turk dili ideyasi ile bagli polemika XX esrin evvellerinde daha da guclenmisdi Eli bey Huseynzadeye gore edebi dil milletin movcud olmasi ve yasamasi ucun vacib sertlerden biri idi O fikrini esaslandiraraq yazirdi 9 Edebi dile malik olmayan qovm musteqil qovm suretinde cox yazmaz Edebi dili olmayan qovm yasamaq ve dunya meisetini kecirmek ucun ozunden medeniyyetli edebi dili olan bir qovmun dilini itxaz etmeye mecburdur Eli bey Huseynzade de Ismayil bey Qaspirali kimi dunyada yasayan turklerin ortaq dilini imperiyaa dili meqamina yukselis Osmanli turkcesi olmasini qebul edirdi Mehemmed Hadi 1906 ci ilin 20 yanvar sayinda derc etdirdiyi meqalesinde bu movqeyi aciq sekilde mudafie etmisdi 9 Basqalarini bilmirem zennime qalirsa ozge isve arayanlar yorulub pesman olacaqlar Mubahisesiz munaqisesiz Osmanli dilini qebul edelim cayi tereddud deyil bu yer Qeyd edek ki Heyat in sehifelerinde Ismayil beyin dil meselesinde tutdugu movqeyi mudafie edenlerin sirasinda Krim turklerinin numayendeleri de var idi H S Ayvazovun S Ibrahimovun Bekir Emekdarin meqalelerini xatirlamaq kifayetdir ki bu muellifler de Eli bey Huseynzadenin ortaq turk dili ideyasini qebul edirdiler Umumiyyetle turk dilinin yaradilmasi ideyasi Ittihadi Tereqqi Cemiyyetinin qarsisinda dayanan vacib meselelerden biri idi Bu cemiyyetin qurucularindan biri kimi tebii ki Eli bey Huseynzade de bu ideyanin neinki terefdari bu isi heyata kecirenlerden hesab edilirdi XX esrin evvellerinde Istanbuldan IttihadiTereqqi Cemiyyetinin Qafqaz burosuna gonderilen mektubda deyilirdi 9 Qafqazda huquqi islamiyyenin mudafiesi yolunda Osmanli turkcesinin nesriyyatlarda ve mekteblerde qebul olunmasini hamiliqla alqisladiq Tebii ki umumturk edebi dil konsepsiyasini qebul etmeyen cinahda da dovrun taninmis maarifci ziyalilari edibleri dayanirdilar Firudin bey Kocerli Eli bey Huseynzadenin Heyat qezetine getirdiyi umumturk dili ideyasini qebul etmir buna ciddi etiraz edirdi Hetta Firudin Kocerli meqalelerinin birinde yazmisdi 9 Kas o alicenab Istanbulda oturub bizim bu sumbext Qafqaza gelmeyeydi F Kocerli ile yanasi bu edebi dil konsepsiyasina O F Nemanzade M Mahmudbeyov Q Resad da terefdar deyildiler Heyat in sehifelerinde E Kengerlinin Dil muskulati S M Qenizadenin Hansi dil ile yazalim meqalelerinde toxunulan probleme E Huseynzade Yene dil muskulati adli meqalesinde cavab vermis edebi dilin edebiyyat numayendeleri yazicilar sairler terefinden formalasdirildigini ve xalqin edebi dili oyrenmesi zeruretini ireli surmusdu Bir sozle E Huseynzade haminin anladigi sade bir dille deyil formalasmis qebul olunmus edebi dilde yazmagi qarsiya meqsed qoymusdu ve Heyat qezeti de bu dilde nesr olunurdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti haqqinda RedakteAzerbaycan Cumhuriyyetinin ideoloji banisi Eli bey Huseynzadenin 1918 ci ilin may ayinin 28 de oz tesdiqini tapan ve arzuladigi dovletin tesekkulunde istiraki baresinde xeyli faktiki materiallar movcuddur Siyasi turkculuyu sistem halina salan Turklesmek islamlasmaq avropalasmaq dusturunun muellifi Eli bey Huseynzade yeni dunya duzeninde tek Azerbaycan deyil Rusiya esaretinde olan turklerin dovlet qurmaq imkanlarinin nezeriyyesinin de muellifidir 1917 ci ilin sonlarindan baslayaraq Turkiyenin siyasi ve herbi cevrelerinde edebi bedii muhitinde boyuk nufuza malik Eli bey Huseynzade ve Ehmed bey Agaoglunun sayesinde Azerbaycan Cumhuriyyeti movzusu Turkiyede yeterince destek qazanir Ziya Goyalp Yunis Hadi Ehmed Refiq kimi sexsiyyetler sayesinde Turkiyenin Iqdam Tesviri efkar Tan kimi metbu orqanlarda Azerbaycanin musteqilliyi ideyasi gundeme getirir Qafqazda turk dovletinin qurulmasi ucun siyasi desteyin gerekliyi teblig olunurdu Yaranmis elverisli tarixi fursetden yararlanan Eli bey Huseynzade hele 1918 ci ilde Rusiyanin siyasi cokusunun qacilmaz oldugunu gorub Turan heyeti terkibinde bir nece turk dunyasinin onemli sexsi ile Sofya Budapest Vyana ve Berline gederek Rusiyadaki turklerin haqq ve huquqlarinin qorunmasi onlarin musteqil dovlet qurmaq isteklerini Avropada beyan etdi Yusif Akcuranin Mehemmed Esed bey Celebizadenin Mukemmedin Baxcalinin ve Eli bey Huseynzadenin rehberliyi ile Rusiya muselmanlari turk tatar milletlerinin mudafie cemiyyeti tesis olundu Turkiye ve Azerbaycan arasinda Batumda 1918 ci ilin iyunun 4 de imzalanan Dostluq ve emekdasliq muqavilesinin hazirlanmasinda danisiqlarin aparilmasinda Eli bey Huseynzade istirak etdi Samet Agaoglunun Babamin xatireleri memuarinda Ehmed bey Agaoglu ile birge Eli bey Huseynzadenin de 1918 ci ilin iyul ayinda Batum ve Genceye getdiyi qeyd olunur E Huseynzadenin ozu de bezi xatirelerinde Turkiyenin xarici isler naziri Xelil beyin Batumun oldugu vaxt E Agaoglu ile birge Batuma getdiyi ve sonra ise Azerbaycan Cumhuriyyetinin muveqqeti paytaxti Gencede oldugunu yazir Gence seferinde Qafqaz Islam Ordusu komandani Nuru Pasa ile gorusur Azerbaycan ziyalilari ile birlikde Cumhuriyyetin qurulusu ile bagli muzakireler aparir Xatirladaq ki hemin vaxt E Agaoglu Qafqaz Islam Ordusu komandani Nuru Pasanin siyasi musaviri kimi calisirdi 1918 ci il iyunun 24 dek Gencede olan E Huseynzade Azerbaycan numayende heyeti ile birge Istanbulda acilacaq Mevareyi Qafqaz konfransinda istirak etmek ucun Gulnihal gemisi ile Istanbula yollanir Azerbaycan Cumhuriyyetinin Gurcustandaki sefiri Memmed Yusif Ceferov E Huseynzadeye 13 iyul 1918 ci ilde Istanbula donusu ucun bele bir vesiqe verir Bu vesiqe Istanbul tibb fakultesinin muellimlerinden doktor Huseynzade Eli beye aid oldugunu tesviq edirem E Huseynzade Gencede oldugu muddetde Azerbaycanin istiqlali ugrunda Azerbaycan ve turk esgerleri eyni sengerde ciyin ciyine dusmene qarsi birge mubarize aparirdi Bu azadliq savasini qeleme alan E Huseynzade Azerbaycanda dusunduklerim meqalesini Turkiyenin Hilali Ehmer qezetinin 24 iyul 1918 ci il sayinda cap edib Meqalenin girisinde redaksiya qeydinde doktor E Huseynzadenin bir muddet once Azerbaycanda olmasi vurgulanir ve Hilali Ehmer ucun meqale hazirladigi gosterilir Azerbaycan bayraginin tesviri ile meqaleye giris veren E Huseynzade yazir Milli bayraginda aypara qarsisinda bes suali yerine sekkiz suali bir ulduz bulunan bir memleketden Qafqaz Azerbaycanindan Azerbaycan Cumhuriyyetinden daha dogrusu Qafqaz Turk dovletinden bir nece kelme behs etmek isterdim Daha iki hefte olmadi ki bu genc dovletin muveqqeti paytaxti olan Genceni terk etdim Muveqqeti paytaxt deyirem cunki Azerbaycanin paytaxti o deyil Bakini Azerbaycana cox gormek isteyen kim olursa olsun Azerbaycan xalqinin en menfur dusmenidir Genceye gelince bu seher ancaq merkezi bir movqede olub Irelide Azerbaycanin maarif merkezi ola bile E Huseynzade bu meqalede Bakini Azerbaycandan ayirib bassiz bedene cevirmek isteyen Almaniya Sovet Rusiyasi ve Boyuk Britaniya siyasetine qarsi cixirdi Birinci Dunya Savasinda Turkiyenin muttefiqi olan Almaniya bu muttefiqliyin eleyhine olaraq Sovet Rusiyasi ile anlasma imzaladi Brest Litovski sazisine elaveler ederek Bakini Sovet Rusiyasinin ixtiyarina buraxaraq neftin dordde birini elde etmek isteyirdi Istanbulda olan M E Resulzade de bu sazisin eleyhine Turkiye metbuatinda nota verdi Bakini muttefiqlerin neytral bir bolgesi kimi Azerbaycandan ayirmaq isteyenler Azerbaycanin istiqlal savasina oz qardas komeyini gosteren Turkiyeye qarsi diplomatik tezyiqler heyata kecirirdiler E Huseynzade de meqalelerinde mehz bu movqeye qarsi cixirdi 10 Eserleri Redakte Huseynzade Eli Bey Qerbin iki dastaninda turk Baki Kommunist 1926 45 s Eli bey Huseynzade Secilmis eserleri Baki Serq Qerb 2007 479 s Eli bey Huseynzade Secilmis eserleri 1 ci cild Casioglu Baki 580 seh 2008 Eli bey Huseynzade Secilmis eserleri 2 ci cild Casioglu Baki 496 seh 2008 Xatiresi Redakte2014 cu il yanvarin 21 de Azerbaycan prezidenti Ilham Eliyev Eli bey Huseynzadenin 150 illik yubileyinin kecirilmesi haqqinda serencam imzalayib 5 Qalereya Redakte Eli bey Huseynzade Eli bey Huseynzade qafqazli geyiminde 1908 ci ilMenbeler RedakteSamil VELIYEV Eli bey Huseynzadenin metbuat tarixinde xidmetleri olu kecid Refiq Zeka Xendan Unudulmus dahi 1994 Vagif Sultanli Azerbaycan Muhaceret Edebiyati Istanbul Avrupa Yakasi yayinlari 2007 Azer Turan Eli bey Huseynzade Moskva 2008 Azer Turan Eli bey Huseynzade Heyati mubarizesi yaradiciligi seceresi Baki 2014 Azer Turan Milli mefkurenin atasi Baki 2014 Sevil Qarasova XX YUZYIL AZERBAYCAN FIKIR TARIHINDE ALI BEY HUSEYINZADE NIN YERI Arxivlesdirilib 2013 06 12 at the Wayback MachineIstinadlar Redakte 1 2 Eserlerin dovlet varidati elan edilmesi Qaydalari nin ve Eserleri dovlet varidati elan edilen muelliflerin ve dovlet varidati elan edilen filmlerin Siyahisi nin tesdiq edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabineti nin 7 may 2019 cu il tarixli 211 nomreli Qerari azerb nk gov az 2019 05 11 Istifade tarixi 2019 05 13 1 2 3 4 5 6 7 Aytek Zakirqizi Memmedova Eli bey Huseynzade haqqinda Turkiyenin boyuk mutefekkiri Hilmi Ziya Ulkenin xatireleri 2015 03 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 07 24 1 2 Eli bey Huseynzadenin anadan olmasindan 150 il otur azerb olaylar az 24 02 2014 14 26 Istifade tarixi 01 04 2014 Eli bey Huseynzadenin qizi 101 yasinda vefat etdi 3 Huseyn Ehmedov Azerbaycan mekteb ve pedaqoji fikir tarixi Baki Elm ve tehsil 2014 seh 282 1 2 3 4 Akif Asirli Azerbaycan metbuat tarixi 1875 1920 Bak Akif Asirli Serq 2015 24 yanvar 14 S 7 Xarici kecidler Redakte Ne qoydular yazayim ne qirdilar qelemi azerb Uc rengin dusturuMenbe https az wikipedia org w index php title Eli bey Huseynzade amp oldid 6083282, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.