Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvləri
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvləri — 7 dekabr 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının davamı olaraq qurulan, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qanunverici orqanı olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvləri.
1917-ci ildə keçirilən Ümumrusiya Müəssislər Məclisi seçkilərin nəticəsi tanınsa da parlament elə ilk gündən bolşeviklər tərəfindən buraxılmışdır. Oktyabr inqilabının ardınca Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan federativ dövlət — Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası adı altında birləşdi. Bu respublikanın qanunverici orqanı olan Zaqafqaziya Seyminin üzvləri Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçilən üzvlərin sayının mütənasib şəkildə artmasıyla təmin olunmuşdur. Belə ki, Zaqafqaziyadan seçilən 11 müsəlman, azərbaycanlı üzvün 4 dəfə sayının artırılmasıyla azərbaycanlı üzvlərin Zaqafqaziya Seyminə daxil olması təmin olundu. Gürcüstan Sosial Demokrat Partiyasından sonra ən çox millət vəkili sayına sahib olan Müsavat və ona qoşulan demokratik bitərəflər fraksiyası rəhbərliyində Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyası təşkil olunmuşdu. 27 may 1918-ci il tarixində bu fraksiyanın əsasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası təşkil olundu. 28 may 1918 tarixində Azərbaycan öz istiqlaliyyətini elan etdi. Bundan sonra Müəssislər Məclisinin çağrılmasını vacib hesab edən Milli Şura seçkilərin keçirilməsinin mümkünsüzlüyünü nəzərə alaraq yerli şəkildə seçkilərin təyin olunması və Milli Şuranın əsasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin yaradılmasını qərara aldı. Milli Şura 19 noyabr 1918-ci ildə " Azərbaycan Məclisi-Məbusanına seçkilər haqqında qanun" qəbul etmişdir. Bu qanuna əsasən üzv sayının genişləməsi və yeni üzvlərin seçilməsi prinsipi ilə 120 üzvdən ibarət olmalı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti 7 dekabr 1918-ci il tarixində ilk iclasını keçirmişdir. Parlamentin fəaliyyəti dövründə daxili nizamnaməsi qəbul olunmuşdur. Bu nizanaməyə əsasən üzvlər qəbul olunmuş və xaric edilmişdir. Parlament daxilində tez-tez fraksiyalar arasında üzv transferləri həyata keçmişdir.
Bolşeviklərin hökuməti təhvil alması ilə bağlı ultimat göndərməsi səbəbi ilə baş tutan parlamentin fövqəladə iclası parlamentin son iclası olmuşdur. Beləliklə, 27 aprel 1918-ci il tarixində parlamentin fəaliyyətinə son qoyulmuşdur.
Zəmin
Zaqafqaziya Seymi
Zaqafqaziyadan seçilmiş deputatlar tərəfindən hakimiyyət orqanı kimi Tiflisdə 1918-ci ilin fevral ayında yaradılmış olan Zaqafqaziya Seyminin 26 may 1918-ci ildə son iclası keçirildi. Həmin seymdə 44 deputatdan ibarət dörd müsəlman partiyası — Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu, Müsəlman Sosialist Bloku, Rusiyada Müsəlmanlıq "İttihad", Müsəlman Sosial-Demokrat (menşevik) Partiyası "Hümmət" tərəfindən təmsil olunurdu. Bu 44 deputatdan ibarət 4 müsəlman partiyası Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasında təmsil olunurdu. Gürcüstan Demokratik Respublikasının Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasından çıxaraq 26 may 1918-ci il tarixində müstəqilliyini elan etdi. Ertəsi gün, mayın 27-də, keçmiş Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyası tərəfindən fövqəladə iclas çağrildi. İclası keçirməkdə məqsəd yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə etmək idi və keçmiş Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasının bütün üzvləri Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan edərək müstəqil dövlət yaratmaq, Azərbaycanın idarə edilməsini öz üzərlərinə götürmək, Müvəqqəti Milli Şura yaratmaq qərarına gəldilər.
Milli Şura
Mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz Canişininin sarayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının ilk iclası keçirildi. Bəzi mənbələrdə Milli Şuranın üzvləri 44 nəfər göstərilsə də, digər mənbələrdən Musa bəy Rəfiyev və Nəriman bəy Nərimanbəylinin də Milli Şuranın üzvü olduğu məlumdur.
Mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz Canişininin sarayında Azərbaycan Milli Şurasının ilk iclası keçirildi. Milli Şura Cənub-Şərqi Qafqazda müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulması barədə qərar qəbul etdi, müstəqillik haqqında Akt — İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdi. Səsvermədə 24 nəfər müstəqilliyin lehinə səs vermiş, iki nəfər (Sultan Məcid Qənizadə və Cəfər Axundov) bitərəf qalmışlar Altı bənddən ibarət olan bəyannaməni Azərbaycan Milli Şurasının üzvlərindən Həsən bəy Agayev, Fətəli Xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Camo bəy Hacınski, Şəfı bəy Rüstəmbəyli, Nəriman bəy Nərimanbəyli, Cavad bəy Məlik-Yeqanov və Mustafa Mahmudov imzalamışdılar.
Müvəqqəti Milli Şuranın Sədri vəzifəsinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, onun müavini isə doktor Həsən bəy Ağayev seçildilər. İcra Komitəsinin sədri vəzifəsinə isə Fətəli xan Xoyski seçildi.
1918-ci il may ayının 28-də Milli Şuranın birinci iclasında Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunması haqqında tarixi qərarın qəbul edilməsindən sonra elan olunan bir saatlıq fasilədən sonra iclas öz işinə yenidən başladı. İlk Azərbaycan hökumətini təşkil etmək haqqında tapşırıq almış Fətəli xan Xoyski müvəqqəti hökumətin tərkibini elan etdi. İyunun 16-da Gəncəyə köçən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının və Hökümətinin tərkibinə etimadsızlıq siyasi böhrana səbəb olmuşdu. Yaranmış mürəkkəb siyasi şəraitdə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq naminə Milli Şuranın buraxılması qərara alındı. Qərarda deyilirdi ki, Azərbaycanın ağır daxili və xarici vəziyyətini nəzərə alaraq, bütün hakimiyyət Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə təşkil olunan hökumətə verilir və bu hökumət öz hakimiyyətini qısa müddətə çağırılmalı olan Müəssislər Məclisindən başqa heç kəsə güzəştə getməməlidir.
Mayın 27-də Azərbaycan Milli Şurası təsis olunmuş, iyunun 17-də isə fəaliyyətini müvəqqəti dayandırıb, 6 aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisi çağrılmaq şərti ilə, bütün qanunverici və icraedici hakimiyyəti Müvəqqəti hökumətə vermişdir. Fətəli xan Xoyski hökuməti Müəssislər Məclisinin çağırılması üçün hazırlıq görməyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi komissiya yaradıldı. Milli Şuranın qərarından hələ 6 ay keçməmiş, hökumətin təkbaşına hakimiyyəti davam etdirmək səlahiyyəti olduğu halda Fətəli xan Xoyskinin təşəbbüsü və müraciətinə əsasən, 1918-ci il noyabrın 16-da Azərbaycan Milli Şurası yenidən fəaliyyətə başladı. Hökumətin sədri Fətəli xan Xoyskinin təklifi ilə Azərbaycan Milli Şurası Müəssislər Məclisi çağırmaq işini öz üzərinə götürdü.
Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il noyabrın 19-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında Azərbaycan Milli Şurası həmin il dekabrın 3-də Müəssislər Məclisinin geniş tərkibli Azərbaycan Parlamentinin çağırılması haqqında qanun qəbul etdi və öz fəaliyyətini dayandırdı.
Milli Şura və ilk hökumət 1918-ci il iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə köçmüş, noyabrın 16-dan dekabrın 7-sinədək – yəni ilk Parlamentin açılışınadək Bakıda fəaliyyətini davam etdirmişdir.
Üzv dəyişiklikləri
- 1918-ci ilin may ayının 29-da Şuranın 2-ci iclasında Teymur bəy Makinskinin şura üzvlüyünə qəbulu yekdil səslə qəbul edilir.
- 1918-ci ilin iyun ayının 1-də Tiflisdə keçirilən 3-cü iclasda isə Hümmət Partiyası Cəfər Axundovun əvəzinə Qasım bəy Camalbəyovun üzvlüyünü təklif edir və təklif qəbul olunur.
- 1918-ci ilin dekabr ayının 1-də gizli iclasda Fətəli xan Xoyskinin açıqlaması və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin səs verməyə qoyması ilə Slavyan-Rus Cəmiyyətinin ruslara ayrılan yerlərdən (Rus Milli Şurası bu yerlərdən imtina etmişdir) parlamentə üzv seçilmə müraciəti qəbul olunur
- Şuranın 4 dekabr 1918 tarixili son iclasında Şamaxı qəzasından 2 namizəd (Yusif Əhmədzadə və Həbib bəy Mahmudbəyov) yerli komitələrdən və 3 namizəd (Əliheydər Qarayev, Asəf bəy Şıxəlibəyov və Ağa bəy Səfərəliyev) ağsaqqallar şurasından namizəd göstərildi. Yusif Əhmədzadənin artıq Ticarət-Səneyə İttifaqı siyahısından şuraya üzv olduğu üçün namizədliyi avtomatik ləğv olundu. Digər 4 üzv arasından şuraya üzv seçimi üçün seçkilər keçirildi. Gizli səs verməylə Asəf bəy Şıxəlibəyov 11, Əliheydər Qarayev 9, Həbib bəy Mahmudbəyov isə 1 səs aldı. Asif bəy Şıxəlibəyov beləliklə şura üzvü seçildi.
Parlament
Açılışı
Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il noyabrın 19-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında parlamentlə əlaqəli qanun qəbul olundu, həmçinin parlamentdə dövlətin hüdudlarında yaşayan bütün millətlərin təmsil olunmalı olduğu qərarı qəbul olundu. Bu ərazilərdə Qafqaz təqvimində verilmiş məlumatlara əsasən 2.750.000 nəfər əhali var. Onlardan 1.900.000 nəfəri müsəlman, 500.000 nəfəri erməni, 230.000 nəfəri isə ruslar idi. Hər 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10 nümayəndə göndərməlidir.
Beləliklə, Azərbaycan Parlamentini 120 nəfərdən ibarət formalaşdırmaq qərara alınır. Qanunda Parlamentə seçiləcək 21 erməni nümayəndəsindən 8-i Gəncə, 8-i Şuşa, 5-i isə Bakı erməni komitələrindən seçilməli idi. Bakıdakı rus əhalisindən Rus Milli Şurası 10, Alman Milli Şurasından 1, Yəhudi Milli Şurasından 1, Gürcü Milli Şurasından 1 və polyak komitəsindən 1 nəfər nümayəndə göndərilməli idi. Bundan əlavə qanunda Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinə Bakı Həmkarlar Təşkilatı Şurası tərəfindən 3, Bakı Sənaye-Ticarət tərəfindən isə 2 nümayəndənin göndərilməsi də nəzərdə tutulurdu. Parlamentin üzvlərinin deputat toxunulmazlığı var idi.
Azərbaycan Milli Şurasının 19 noyabr 1918-ci il tarixli iclasının qərarına əsasən hələ 1917-ci ilin sonlarında Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş 44 nəfər türk-müsəlman nümayəndə birbaşa yeni yaradılacaq parlamentin tərkibinə daxil edilirdi. Müsəlmanlardan qalan 36 deputat və başqa millətlərin nümayəndələri yenidən seçilməli idi. Yeni Parlamentin formalaşdırılması 1918-ci il dekabrın 3-də başa çatdırılmalı idi.
Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin çağırılması ilə əlaqədar Azərbaycan Milli Şurası adından onun sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin imzası ilə 1918-ci il noyabrın 29-da Azərbaycan və rus dillərində "Bütün Azərbaycan əhalisinə!" Müraciətnaməsi dərc edilir.
1918-ci il dekabrın 7-də saat 13:00-da Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Nikolayev küçəsində yerləşən keçmiş Qızlar Məktəbinin binasında (hazırda Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun yerləşdiyi bina) Azərbaycan Parlamentinin təntənəli açılışı oldu.
Daxili qaydalar
16 yanvar 1919-cu ildə parlamentin səkkizinci iclasında Müsavat Partiyası və partiya sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən parlamentə "Parlamentdə hazır olmayan məbuslar haqqında qanun layihəsi" təqdim olunur:
|
Layihə yekdilliklə qəbul olunur. Həmin iclasda yenə Müsavat Partiyası "Ədəmi-ictimai" qanun layihəsini parlamentə təqdim edir. Bu qanuna görə Məclisi-Məbusan əzası heç vaxt hökumət məmuriyyətində ola bilməzlər. Stanislav Vanseviç bu qanuna etiraz edir və qanunun komissiyaya təqdim edilməsini təklif edir. Mixail Vinoqradov və Aslan bəy Qardaşov da bu təklifi təsdiqləyir. Səsvermə yolu ilə qanun 10 günlük müddətə parlamentə geri təqdim olunmaq şərti ilə komissiyaya təqdim olunur.
25 yanvar 1919-cu ildə parlamentin sayca doqquzuncu iclasında komissiya tərəfindən baxılmış olan "Ədəmi-ictimai" qanunu müzakirəyə çıxarılır:
|
Layihə müzakirələrə səbəb olsa da, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin müdafiəsinin ardından yekdilliklə qəbul edilir. Qanunun qəbulundan sonra parlamentin 4 fevral 1919-cu il tarixli sayca on ikinci iclasında seminariya müdiri Firudin bəy Köçərlinin və ədliyyə naziri müavini Teymur bəy Makinskinin öz xidmətlərində qalaraq üzvlükdən istefa verdiyi elan edildi. Həmçinin elan olundu ki, Slavyan-Rus Cəmiyyətindən parlament üzvü polkovnik Vladimir Ollonqren, Abdulla Qəbulzadə, Bəhram bəy Vəzirov, Bayram Niyazi Kiçikxanlı, Əli bəy Zizikski, Hacı Hüseyn Əfəndizadə və Rəşid bəy Axundzadə hökumət qulluğundan istefa verərək, parlament üzvlüyünü qəbul edirlər. Gəncə qubernatoru İbrahim ağa Vəkilov, Bakı qubernatoru Müseyib bəy Əxicanov, Cəmil bəy Ləmbəranski, Əliağa Həsənov, Sadıq bəy Ağabəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Həmid bəy Şahtaxtinski ilə bağlı isə "ədəmi-ictimai" qanununa görə parlamentdən xaric olunurlar. Əhməd bəy Pepinov və Camo bəy Hacınski isə təklif edirlər ki, Məmməd Yusif Cəfərov ilə İbrahim ağa Vəkilovun izn möhlətləri qurtarmadığlndan onlar xaric hesab edilməsinlər, yerdə qalanları xaric olsunlar. Təklif qəbul olunur.
Daha sonra bu istefalar davam edir. Parlamentin 5 fevral 1919 tarixli sayca on üçüncü iclasında Gəncə qubernatoru İbrahim ağa Vəkilov üzvlükdən istefa verdiyini elan edir. Parlamentin 28 yanvar 1919 tarixli sayca on birinci iclasında Sultan Məcid Qənizadənin maarif nazirliyində məmurluqdan istefa verərək üzvlüyü qəbul etdiyi elan olundu. Parlamentin 3 aprel 1919 tarixli iclasında isə Yusifəli Əliyevin dövlət qulluğundan çıxması ilə bağlı məlumat kağızı elan olunur. Xosrov bəy Sultanov isə 15 yanvar tarixində Qarabağ general-qubernatoru təyin edildi.
Komissiyalar
Parlamentdə 11 komissiya fəaliyyət göstərmişdir. Bir neçə daimi komissiyalarla yanaşı bəzən müvəqqəti komissiyalar da fəaliyyət göstərmişdir. Buna misal olaraq parlamentin açılışı ilə bağlı əfv qərarının hazırlanması üçün təşkil olunan müvəqqəti "Əfv-ümumi" komissiyası, Əli Bayramovun qətli ilə bağlı istintaq üçün yaradılmış xüsusi komissiyanı və xaricə göndəriləcək tələbələri seçmək üçün xüsusi komissiyanı göstərmək olar. Bəzi komissiyaların adı müxtəlif cür olmuşdur. Məsələn: Tərtibat və ləvazim komissiyası daha sonra ləvazim komissiyası adlanmış, qanunverici komissiya bəzən layihə və ya lavayehi-qanuniyyə komissiyası adlanmışdır.
Parlamentin daxili nizamnaməsi qəbul edildikdən sonra komissiyaların fəaliyyəti də tənzimlənməyə başladı. Nizamnaməyə görə bir komissiya 1 ay ərzində heç bir iclası keçirilməzsə, o komissiya ləğv olunmuş, yəni üzvləri buraxılmış hesab olunacaq. Məsələn: Fəhlə komissiyasl, qanun layihəsi komissiyası (14 aprel tarixində), torpaq komissiyası (24 aprel tarixində) nizamnaməyə əsasən ləğv olunmuşdur.
Nizamnamənin qəbulu zamanı yeni büdcə komissiyasının yaradılması nəzərdə tutulsa da, müzakirə nəticəsində maliyyə komissiyasıyla eyni funksiyalara sahib olacağı səbəbindən büdcə komissiyası yaradılmadan maliyyə komissiyası ilə maliyyə-büdcə komissiyası adı altında birləşdirilmişdir.
1919-cu ilin oktyabr ayında 21 nəfər üzvdən ibarət Mərkəzi Seçki Komissiyasl təşkil olunmuşdur. Bu komissiyasının təşkilindən sonra parlamentin 13 oktyabr 1919 tarixli sayca səksən üçüncü iclasında rəsmi olaraq Məclisi-Müəssisan seçkiləri üçün layihə komissiyasının işinə xitam verilmişdir.
Parlamentin 5 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on dördüncü iclasında yeni "Təftiş" komissiyası yaradılır.
Parlamentin 15 aprel 1920 tarixli sayca yüz qırx birinci iclasında Əli Bayramovun qətli istintaqı üzərində nəzarət üçün xüsusi komissiya yaradıldı.
Rəhbərlik
Parlamentin ilk iclasında Müsavat və bitərəflər adından Əlimərdan bəy Topçubaşov parlamentin sədri, doktor Həsən bəy Ağayev isə sədrin birinci müavini vəzifəsinə namizəd göstərildi. Əlimərdan bəy Topçubaşov yekdilliklə sədr vəzifəsinə seçildi. Həsən bəy Ağayevin namizədliyi İttihad Partiyası tərəfindən dəstəklənməsə də sədr müavini vəzifəsinə seçilə bildi. Paris Sülh Konfransına yola düşmüş Əlimərdan bəy Topçubaşov səfərdə olduğu üçün parlamentin fəaliyyətinə Həsən bəy Ağayev rəhbərlik etdi.
Parlamentin 19 iyul 1919 tarixli sayca 55-ci iclasında 2-ci sədr müavini seçkisi keçirilmişdir. Seçkidə Əhməd bəy Pepinov 22, Sultan Məcid Qənizadə isə 18 səs toplamışdır. Lakin hər ikisi də bu postdan imtina etmişdir. İclasa sədrlik edən Həsən bəy Ağayev Əhməd bəy Pepinovun Rəyasət Heyətində olduğu üçün imtina haqqının olduğunu elan etdi. Lakin Sultan Məcid Qənizadənin namizədliyi səsə qoyulmaq istənilsə də o, qəti surətdə bu vəzifədən imtina etdi.
Parlamentin 7 avqust 1919 tarixli sayca altmış üçüncü iclasında İttihad Partiyası sədrin ikinci müavini postuna Sultan Məcid Qənizadənin namizədliyini irəli sürdü. Səsvermə zamanı Sultan Məcid Qənizadə mövcud 51 səsdən 46-sını toplayaraq sədrin 2-ci müavini seçildi.
Parlamentin 8 yanvar 1919 tarixli iclasında sədrə yeni 2 katib müavininin seçilməsi məsələsi müzakirə olunmuşdur. Müsavat Partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu 2 müavindən birinin Əhrardan, digərinin isə milli azlıqlar fraksiyasından seçilməsini təklif etmişdir. Milli azlıqlar fraksiyasından Moisey Quxman namizəd verməyəcəklərini elan etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə daha sonra namizədin bitərəflər fraksiyasından olmasını təklif etmişdir. Bitərəflər fraksiyası da etiraz etdikdən sonra, Şəfi bəy Rüstəmbəyov müsavat və bitərəflər fraksiyasının namizəd göstərəcəyini elan etmiş və bu qərara etiraz edən olmamışdır. Səsvermədə Əhrar adından Bayram Niyazi Kiçikxanlı, müsavat və bitərəflər fraksiyası adından isə Mehdi bəy Hacınski seçilmişdir.
Parlament komissiyalarının və sədarətin tərkibi bir il tamam olduqdan sonra (7 dekabr 1919) yenilənməli idi. Lakin üzvlərin təklifi ilə yeni daxili seçkilər təxirə salınmışdır.
Parlamentin 29 dekabr 1919 tarixli sayca yüz on birinci iclasında sədarət üçün səsvermə keçirilir. Sədrliyə Əlimərdan bəy Topçubaşov Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən namizəd göstərilir. Qapalı səsvermə (ağ-qara şarlarla) yolu ilə Əlimərdan bəy Topçubaşov lehinə 67 şar (ağ), əleyhinə 8 şar (qara) istifadə olunur. Beləliklə Əlimərdan bəy Topçubaşov yenidən 1 illik müddətə yenidən sədr seçilir.
Həmin gün sədr müavini postuna namizədlik üçün keçirilən seçkidə Həsən bəy Ağayev 40, Sultan Məcid Qənizadə 28, Aslan bəy Səfikürdski isə 14 səs toplayır. Qara bəy Qarabəyov partiyanın Sultan Məcid Qənizadənin namizədliyini, Aslan bəy Qardaşov isə Aslan bəy Səfikürdskinin namizədliyini geri götürdüyünü elan etdi. Həsən bəy Ağayev namizəd olduğu üçün sədarətdə otura bilmədiyini elan edir və müvəqqəti sədr seçilməsini təklif edir. Yerdən gələn səslərin ardından Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təklifi ilə müvəqqəti sədr postunu üzvlər arasında yaşca ən böyük olan Məmmədrza ağa Vəkilov tutur. İttihad, Əhrar və Sosialistlər fraksiyaları seçkilərdə iştirak etməyəcəyini açıqlayır. Abuzər bəy Rzayev və Əbdüləli bəy Əmircanov şarları saymaq üçün seçilir. Əbdüləli bəyin elanı ilə sədr Məmmədrza ağa Vəkilov Həsən bəy Ağayevin sədr müavini postuna seçilməsi üçün keçirilən seçkilərin nəticəsini açıqlayır: "77 nəfər parlament üzvündən 24 nəfərdən ibarət 3 fraksiya səsvermədə iştirak etməyib. 51 nəfərdən 48-i ağ, 3-ü qara şar salıb". Beləliklə, Həsən bəy Ağayev yenidən sədr müavini seçilir. Daha sonra baş katib postuna seçkilər keçirilir. İttihad, Əhrar və Sosialistlər fraksiyaları seçkilərdə iştirak etməyəcəyini açıqlayır. Müsavat və bitərəflər fraksiyası baş katib postuna Mehdi bəy Hacınskini namizəd göstərir. Keçirilən səs vermə nəticəsi belə olur: 40 ağ şar, 1 qara şar.
Parlamentin 12 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on altıncı iclasında Mehdi bəy Hacınski baş katiblikdən istefa verdiyini elan edir. Elə həmin iclasda Rəyasət Heyətinə seçkilər keçirilir. Sultan Məcid Qənizadə 27 vərəqə ilə sədrin ikinci müavini, Mehdi bəy Hacınski 31 vərəqə və Bayram Niyazi Kiçikxanlı 27 vərəqə ilə katiblik (baş katibin müavini) postuna namizəd göstərildi. Səsvermə nəticəsində Sultan Məcid Qənizadənin lehinə 42 ağ şar, əleyhinə 14 qara şar; Bayram Niyazi Kiçikxanlının lehinə 54 ağ şar, əleyhinə 1 qara şar; Mehdi bəy Hacınskinin lehinə 54 ağ şar, əleyhinə 14 qara şar istifadə olundu. Nəticədə hər biri namizəd göstərildiyi vəzifəyə seçildi.
Parlamentin 19 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on doqquzuncu iclasında baş katibliyə seçkilər keçirilmiş və tək namizəd olaraq baş katib Sosialistlər fraksiyasının namizədi Bağır Rzayev seçilmişdir.
Parlamentin 22 yanvar 1920 tarixli yüz iyirminci iclasında Həsən bəy Ağayev vəzifəsindən istefa verdiyini elan etdi.
Parlamentin 2 fevral 1920 tarixli yüz iyirmi birinci iclasında seçkilər keçirildi. Məmmədrza ağa Vəkilov müvəqqəti sədr seçildi Seçkilərdə Məmməd Yusif Cəfərov lehinə 47 ağ şar, əleyhinə 5 qara şar olmaqla sədrin baş müavini seçildi. Parlamentin 16 fevral 1920 tarixli sayca yüz iyirmi beşinci iclasında Bağır Rzayev baş katib postundan istefa verdi. Parlamentin 19 fevral 1920 tarixili sayca yüz iyirmi altıncı iclasında baş katib postuna sosialistlərdən Rza bəy Qaraşarlı seçildi.
Parlament üzvləri
.jpg.html){kind=link}
Parlamentin 120 üzvdən ibarət olması nəzərdə tutulsa da heç bir zaman tam olaraq 120 nəfərdən ibarət olmamışdır.
Parlamentin 16 yanvar 1919 tarixli iclasında tərkibin 82 üzvdən ibarət olduğu elan olunmuşdur. Parlamentin 25 fevral 1919 tarixli iclasında ümumi tərkibin 78 üzvdən ibarət olduğunu və fraksiyalara görə tərkibin belə olduğu elan olundu: "Müsavat və bitərəflər" 23; "İttihad" 11; "Əhrar" 10; "Hümmət" 4; "Sosialistlər ittifaqı" 7; "Bitərəflər" 12; "Slavyan-rus" 5; "Erməni" 6.
Problemlər
Azərbaycan Parlamentində ermənilərə 21, ruslara isə 10 yer ayırmasına baxmayaraq, onlar parlamentin açılışında iştirak etmədilər. Bakı Rus Milli Şurası parlamentdə iştirak etməmək haqqında qərar qəbul edir. Rus Milli Şurası özünün parlament və hökumətdə iştirakını "Azərbaycanın Rusiyadan ayrılması faktının tanınması" və beləliklə Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə tanınması işini asanlaşdırdığını hesab edərək rədd etmişdir. Rus Milli Şurasının qəbul etdiyi qərarın əksinə, Bakıda fəaliyyət göstərən Slavyan-Rus Cəmiyyəti Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə müraciət edərək həmin cəmiyyətin nümayəndələrinin Azərbaycanda "ümumi dövlət quruculuğu işlərində iştirak etmək üçün onların" parlamentə daxil olmalarına razılıq verməyi xahiş etdilər.
Rus Milli Şurası ilə yanaşı Erməni Milli Şuraları da parlamentdən iştirakdan imtina etmişdi.
Qəbul olunmayanlar
28 yanvar 1919-cu il tarixində parlamentin sayca on birinci iclasında Ukrayna konsulluğu və Bakı Ukraynalıları Radasının 2 üzv qəbulu üçün müraciətinin qəbul olunmadığı, Slavyan-Rus Cəmiyyətinə ayrılan 10 yerdən 1-nin ukraynalılara ayrıldığı elan olundu. Quba və Şəki yəhudiləri əlavə üzv yeri üçün müraciət etsə də etibarnamə komissiyası qanuna zidd olduğunu bildirdi.
Eyni iclasda Sosialist İnqilabçılar Partiyasının ("İctimaiyyun-inqlabiyyun" komitəsi) Bakı komitəsi tərəfindən 5 yer üçün müraciəti (Zaqafqaziya ictimaiyyun-inqlabiyyun komitəsinin Bakı murəxissləri: Dimitr Sərxaliyev, Sako Saakyan, İctimaiyyun-inqlabiyyun Firqəsi Bakı komitəsi sədri Xristofor Yevanqulov, katib əvəzi L. Umanski. tərəfindən imzalanan) parlamentdə oxundu.
Parlamentin 4 fevral 1919-cu il tarixli sayca on ikinci iclasında Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı şöbəsinin fevralın 3-də baş tutan iclasında 10 səs əleyhinə, 14 səs leyhinə olmaqla Azərbaycan parlamentinə daxil olma qərarı aldığı elan olundu. Həmçinin elan olundu ki, Həmkarlar İttifaqının parlamentində nümayəndəsi olmaq məsələsinə gəldikdə qərara alınmışdır ki, həmkarlar ittifaqları siyasətcə bitərəf olduqlarından parlamentə daxil olmalıdır.
"Bund" yəhudi təşkilatının fevralın 2-də baş tutan ümumi iclasında Azərbaycan parlamentinə daxil olmaq məsələsi haqqında Bilyuşqenin məruzəsinə görə bir qətnamə qəbul edilmişdir. Qətnamədə qeyd olunur ki, "Bund" təşkilatının RSDFP-nin muxtar bir hissəsi olduğundan vahid bir partiya bayrağı altında parlamentdə iştirak etməlidir. Bu səbəbdən də RSDFP-ə təklif etməlidir ki, partiyanın ayrı bir hissəsi olmaq şərtilə "Bund" üçün parlamentdə əlavə bir yer tələb etsin. Təkliflər parlament tərəfindən qəbul olunmur.
Şəxslər
- Cəmil Süleymanov Ərəş qəzasından üzvlüyünü parlamentə təqdim etsə də, 1918-ci ilin dekabr ayının 15-də parlamentin iclasında onun sənədlərində problem olması səbəb ilə üzvlüyü qəbul olunmadığı elan edildi.
- Ələkbər bəy Xasməmmədov 1919-cu ilin dekabr ayında Zəngəzur qəzasından parlament üzvlüyünə seçilir və sənədləri etibarnamə komissiyasına təqdim edilir. Parlamentin 10 mart 1919-cu il tarixli sayca iyirmi birinci iclasında Ələkbər bəy Xasməmmədovun 24 fevral tarixində dövlət qulluğuna (İstintaq Məhkəməsinin sədri) qəbul olunması səbəbi ilə martın əvvəlindən üzvlükdən xaric olunduğu qərarı elan olundu. Bu qərara baxmayaraq parlamentin 17 mart 1919 tarixli sayca iyirmi dördüncü iclasında həm Ələkbər bəy Xasməmmədovun, həm də Əhməd bəy Ağayevin seçki protokollarının düzgün olmadığı səbəbi ilə üzvlükləri rədd olunur. Ələkbər bəy Xasməmmədov parlamentin iclaslarında iştirak etməmişdir. Lakin Əhməd bəy Ağayev bir neçə iclasda iştirak etmişdir.
- Parlamentin 17 mart 1919 tarixli sayca iyirmi dördüncü iclasında Şamaxı qəzasından bir neçə mirski priqovor ilə üzvlüyə müraciət edən Şirin bəy Səfərəlibəyovun ona verilən sənədlərin son təqdim olunma gününə (7 fevral) qədər sənədlər daxil olmadığı üçün üzvlük müraciəti qəbul olunmamışdır.
- Parlamentin 21 avqust 1919 tarixli altmış yeddinci iclasında Şamaxı qəzasının 7 erməni kəndini təmsil edəcək Aleksandr Nasarovun üzvlük üçün seçilməsi ilə bağlı məlumat daxil olmuşdur. Lakin qanuna görə parlamentin 21 erməni üzvündən 11-i Gəncə, 5-i Şuşa, 5-i Bakıdan seçilməlidir. Şamaxı siyahıda olmadığına görə Aleksandr Nasarov üzvlüyə qəbul edilməmişdir.
- Zəngəzur qəzasından İttihad Partiyası üzvü olaraq Baba Səfər oğlu adlı birisi oradan üzv seçildiyini iddia etmişdir. 1 ay ərzində lazımlı sənədlərini təqdim etmədiyindən üzvlüyə qəbul olunmadı.
Azərbaycan Kommunist Partiyası
1920-ci il fevralın 20-də Hümmət Partiyası (bolşeviklər qanadı), Ədalət Partiyası, Əkinçi Partiyası və Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Bakı Komitəsinin birləşməsiylə Mirzə Davud Hüseynovun rəhbərliyində Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası yaradılmışdır. Parlamentdə olan yeni Azərbaycan Kommunist Partiyası üzvünün — Əliheydər Qarayevin iğala qədər üzvlüyü rəsmi olaraq açıqlanmamışdır. Həmçinin 22 aprel 1920 tarixindən Məmmədhəsən Hacınski Müsavat Partiyasından istefa verərək Azərbaycan Kommunist Partiyasına üzv olmuşdur. Lakin bu üzvlük də rəsmi olaraq işğaladək məlum olmamışdır.
Fraksiyalar
| Bitərəflər fraksiyası | Yoxdur | |||||||
| Erməni fraksiyası | Arşak Paronyan | |||||||
| Əhrar fraksiyası | Abdulla bəy Əfəndizadə Aslan bəy Qardaşov | |||||||
| İttihad fraksiyası | Qara bəy Qarabəyov | |||||||
| Milli azlıqlar fraksiyası | Lorens Kun |
| ||||||
| Müsavat və bitərəflər fraksiyası | Məhəmməd Əmin Rəsulzadə | |||||||
| Slavyan-Rus Cəmiyyəti fraksiyası | Viktor Klenevski |
| ||||||
| Sosialistlər fraksiyası | Səməd ağa Ağamalıoğlu Aslan bəy Səfikürdski |
| ||||||
| Daşnaksutyun fraksiyası | Arşak Malxazyan | |||||||
| Sol müstəqillər fraksiyası | Abdulla bəy Əfəndizadə | |||||||
| Müstəqillər və ya Fraksiyasızlar | Yoxdur | |||||||
| Boş | Yoxdur | |||||||
.svg.html){kind=link}
.svg.html){kind=link}
Siyahı
Aşağıdakı siyahıda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvləri sıralanmışdır. Bəzi üzvlərin haqqında məlumat tam olmadığından siyahı natamamdır. Vəzifəsi bölməsində müxtəlif zamanlarda fəaliyyət göstərən komissiyalara üzvlük məlumatları verilib. Seçilmə tarixi olaraq göstərilən tarix parlament üzvlərinin üzvlüyünün parlamentə daxil olması və etibarnamə komissiyasına təqdim olunma tarixidir. Bəzən bu tarixdən sonra mötərizə daxilində başqa tarix də verilmişdir. Bu isə etibarnamə komissiyasının təsdiqindən sonra üzvlərin parlament daxili səsvermə ilə təsdiqlənmə tarixidir. Əlavə olaraq, parlamentin 23 oktyabr 1919 tarixili səksən yeddinci iclasında isə bir neçə parlament üzvünün Bitərəflər fraksiyasından istefa verərək Müsavat və bitərəflər fraksiyasına daxil olmasıyla bağlı müraciəti elan olunmuşdur. Müraciətdə bu birləşmədən sonra Müsavat fraksiyasının əvəzinə Müsavat və bitərəflər fraksiyası yaradıldığı qeyd olunsa da, parlament stenoqramlarında bu dövrədək fraksiyann Müsavat və bitərəflər adıyla da fəaliyyət göstərdiyi qeyd olunub.
(1895–1971) | Müsəlman Sosialist Bloku |
| |||||
(1882–1947) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1873–1923) |
| ||||||
(1853–1943) |
| ||||||
(?—?) |
| ||||||
(1876–1920) |
| ||||||
Bitərəf | |||||||
(1880–1930) | |||||||
Bitərəf | |||||||
(?—?) | |||||||
Bitərəf | |||||||
(1888–1921) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1893–1940) |
| ||||||
(1986—) | (Viktor Klenevskinin əvəzinə) | ||||||
(?—?) | |||||||
(?—?) |
| ||||||
(?—?) | |||||||
(?—?) |
| ||||||
(?—?) |
| ||||||
(1886–?) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1866–1920) |
| ||||||
(1881–1937) | Müsəlman Sosialist Bloku Xalqçı Partiyası |
| |||||
(1893–1937) | (Abdulla Qəbulzadənin əvəzinə) | ||||||
(1891–1927) | Müsəlman Sosialist Bloku |
| |||||
(1870–1945) | Salyan Milli Komitəsi |
| |||||
Bitərəf | |||||||
(1889–1922) |
| ||||||
(1877–1921) |
| ||||||
(1861–1932) |
| ||||||
(1886–1929) | |||||||
(?—?) | |||||||
(1888–1944) | Müsəlman Sosialist Bloku Xalqçı Partiyası |
| |||||
(1878–1937) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(?—?) |
| ||||||
Müsavat Partiyası | |||||||
(1884–1959) | |||||||
(1870–1948) |
| ||||||
(1869–1939) | |||||||
(1893–1938) | Hümmət Partiyası |
| |||||
(?–?) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1891–1961) | Hümmət Partiyası |
| |||||
(1875–1968) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1876–1929) | Quba qəzası |
| |||||
(1871–1933) |
| ||||||
(1893–1938) | Hümmət Partiyası |
| |||||
(1862–1934) |
| ||||||
(1889–1939) | |||||||
(1867–1941) |
| ||||||
Bitərəf | |||||||
(1867–1930) | |||||||
Müsavat Partiyası | |||||||
(1875–1920) | |||||||
Bitərəf | |||||||
(1863–1920) | Müsavat Partiyası | ||||||
(?—?) |
| ||||||
(?—?) | |||||||
(1887–1920) |
| ||||||
(1878–1937) | Hümmət Partiyası |
| |||||
(1881–1930) |
| ||||||
(1872–1930) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1879–1937) |
| ||||||
(1870–1920) | Quba şəhəri | ||||||
(1880–1944) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1875–1920) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1873–1947) | Müsavat Partiyası | ||||||
(?—?) |
| ||||||
(1879–1943) | Bitərəf |
| |||||
(1879–1935) | |||||||
(1853–1934) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1881–1923) | Hümmət Partiyası |
| |||||
(?-?) | Müsəlman Sosialist Bloku Xalqçı Partiyası | ||||||
(?—?) | |||||||
(?—?) | |||||||
(?—?) |
| ||||||
(1862–1933) | |||||||
(1879–1920) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1879–1929) | |||||||
(1874–1953) |
| ||||||
(1881–1938) | Hümmət Partiyası |
| |||||
(1889–1937) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1870–1926) | |||||||
(?—?) |
| ||||||
(1889–1972) | |||||||
Müsavat Partiyası | |||||||
(1884–1942) |
| ||||||
(?—?) | (Viktor Klenevskinin əvəzinə) | ||||||
(1871–1925) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1879–1941) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1882–1982) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1884–1955) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1895–1982) | Müsəlman Sosialist Bloku |
| |||||
(1885–1935) | Bitərəf |
| |||||
| |||||||
(1880–1920) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1875–1931) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1864–1944) |
| ||||||
Müsavat Partiyası | |||||||
(1885–?) | |||||||
(?—?) |
| ||||||
(1887–1919) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1891–1949) |
| ||||||
(1862–1931) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1876–1929) | |||||||
Bitərəf | |||||||
(1895–1971) | Müsavat Partiyası | ||||||
(1948—) |
| ||||||
(1880–1975) |
| ||||||
(1877–1920) | Müsavat Partiyası | Quba şəhəri | |||||
(1888–1938) | Müsavat Partiyası | (Milli Şura) |
| ||||
(1878–1937) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1896–1865) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1892–1920) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1889–1937) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1881–1920) | Müsavat Partiyası | ||||||
(?—?) |
| ||||||
(1898–1934) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1880–1940) | Müsavat Partiyası | ||||||
(?—?) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1891–?) | Müsəlman Sosialist Bloku Xalqçı Partiyası |
| |||||
(1865–1944) | |||||||
(?—?) |
| ||||||
(?—?) |
| ||||||
(1867–1930) | Hümmət Partiyası |
| |||||
(1856–1931) | |||||||
(1888–1937) |
| ||||||
(?—?) |
| ||||||
(?—?) | |||||||
(?—?) | (Viktor Klenevskinin əvəzinə) | ||||||
(1866–1938) |
| ||||||
(?—?) | (Şəki mahalı) | ||||||
(1893–1960) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(1874–?) |
| ||||||
(?—?) |
| ||||||
(?—?) |
| ||||||
(1883—?) |
| ||||||
(Sergey Mixaylovun əvəzinə) | |||||||
(?-?) | (Qriqori Sxakayanın əvəzinə) |
| |||||
(1867–1943) | |||||||
(?—?) |
| ||||||
(?–1938) | (Bakı Ticarət və Sənayə İttifaqı) |
| |||||
Bitərəf | |||||||
(?—?) | Müsavat Partiyası |
| |||||
(?—?) |
| ||||||
(1888–1938) |
| ||||||
_%C9%99f%C9%99ndi_o%C4%9Flu.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
Qeydlər
- ↑ Parlamentin 1 noyabr 1919 tarixli sayca doxsan birinci iclasında Abdulla bəy Əfəndizadənin sədri olduğu Əhrar fraksiyanı tərk etdiyi, hələlik hem bir fraksiyaya daxil olmadığı, özünü sol bitərəf elan etdiyi açıqlandı.
- ↑ Parlamentin 9 oktyabr 1919 tarixli sayca səksən birinci iclasında parlamentin iclaslarına üzrsüz səbəbdən 15 gündən artıq müddətə qatılmadığı üçün Abbas bəy Atamalıbəyov və Arşak Paronyanın üzvlükdən ixrac edildiyi elan olundu.
- ↑ Parlamentin 24 aprel 1919 tarixli iclasında Aslan bəy Qardaşovun əvəzinə qanunverici komissiyaya Əhrar fraksiyası tərəfindən Muxtar Əfəndizadə üzv göstərildi. Həmçinin, Camo bəy Hacınski Məclisi-Müəssisan seçkiləri üçün layihə komissiyasından fraksiya tərəfindən çıxarıldı, əvəzinə isə Abbas bəy Atamalıbəyov təklif olundu.
- ↑ Parlamentin 27 aprel 1920 tarixli sayca yüz qırx beşinci, təcili və fövqəladə iclasında hakimiyyətin kommunistlərə təhvil verilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Parlamentin taleyi qərarda məlum olmasa da, bu parlamentin sonuncu iclası oldu.
- ↑ 1919-cu ilin oktyabr ayında 21 nəfər üzvdən ibarət Mərkəzi Seçki Komissiyası təşkil olunmuşdur. Bu komissiyanın təşkilindən sonra parlamentin 13 oktyabr 1919 tarixli sayca səksən üçüncü iclasında rəsmi olaraq Məclisi-Müəssisan seçkiləri üçün layihə komissiyasının işinə xitam verilmişdir.
- Parlamentin 16 oktyabr 1919 tarixli səksən dördüncü iclasında Abdulla Qəbulzadənin uzun müddətdir xəstə olduğundan istefa etməsi ilə bağlı Zaqataladan göndərilmiş teleqram oxundu.
- ↑ Parlamentin 22 aprel 1920 tarixli sayca yüz qırx üçüncü iclasında qanun layihəsi komissiyasına tam tərkibdə seçkilər keçirilmiş. Müseyib bəy Əxicanov, Asəf bəy Şıxəlibəyov, Rza bəy Ağabəyov, Qara bəy Qarabəyov, Stanislav Vanseviç, Abqar Papyan və Bağır Rzayev üzv seçilmişdir.
- ↑ Parlamentin 14 aprel 1919 tarixli sayca iyirmi doqquzuncu iclasında Daşnaksutyun fraskiyası yaradıldı və Erməni fraksiyasının bəzi üzvləri bu fraksiyaya keçdilər.
- ↑ Parlamentin 16 fevral 1920 tarixli sayca yüz iyirmi beçinci iclasında tərtibat və ləvazim komissiyası üzvlüyünə Bağır Rzayevin əvəzinə seçiləcəyi elan olundu. Bayram Niyazi Kiçikxanlı bir ay yarımlıq məzuniyyətlə Zaqatalaya getdiyi üçün mərkəzi seçki komissiyası üzvlüyündən istefa verdi. Abuzər bəy Rzayev vaxtı olmadığından təshih komissiyası üzvlüyündən istefa verdi. Qazı Əhməd bəy Məhəmmədbəyov isə vaxtı və imkanı olmadığından qanun layihəsi komissiyası üzvlüyündən istefa verdi. İclasın sonunda seçki keçirildi. Tərtibat və ləvazim komissiyasına Şəfi bəy Rüstəmbəyli, nizamnamə komissiyasına Həsən bəy Ağayev, Mustafa Mahmudov, Aslan bəy Səfikürdski, Stanislav Vanseviç, İsak Xocayev, Qara bəy Qarabəyli və Aslan bəy Qardaşov seçildi.
- Parlamentin 2 oktyabr 1919 tarixli səksəninci iclasında Abuzər bəy Rzayevin Bitərəflər fraksiyasından çıxaraq Müsavat fraksiyasına daxil olduğu elan edildi.
- ↑ Parlamentin 23 oktyabr 1919 tarixli sayca səksən yeddinci iclasında açıqlanan bəyənnaməyə əsasən səsvermə hüququnu özündə saxlayaraq Müsavat və bitərəflər fraksiyasına daxil olmuşdur.
- Parlamentin 15 may 1919 tarixli sayca otuz səkkizinci iclasında Ağa bəy Səfərəliyevin İttihad Partiyasından istefa verdiyi elan olundu.
- Parlamentin 7 avqust 1919 tarixli sayca altmış üçüncü iclasında Ağa bəy Səfərəliyevin Bitərəflər fraksiyasına daxil olduğu elan olundu.
- Parlamentin 25 fevral 1919 tarixli sayca on altıncı iclasında 1 aydan artıqdır parlament iclaslarına qatılmadığı və bununla bağlı məlumat vermədiyi üçün məbusluqdan ixrac olundu.
- ↑ Parlamentin 3 aprel 1919-cu il tarixli sayca iyirmi altıncı iclasında Cavad bəy Məlik-Yeqanovun dəmir yolu qulluğuna keçdiyi haqqında məlumat məktubu oxunmuş və dövlət qulluğuna keçdiyi üçün Vikto Klenevskinin məbusluqdan azad edildiyi elan olundu. Fraksiya onun yerinə üzv olaraq professor Aleksandr Dubrovski göstərildi. Parlamentin sentyabr 1919 tarixli yetmişinci iclasında Lənkərana fövqəladə nümayəndə olaraq təyin olunduğu üçün tətil müddətini keçən Cavad bəy Məlik-Yeqanovun üzvlükdən xaric olması barədə müzakirələr edilmişdir.
- Parlamentin 14 iyul 1919 tarixli sayca əlli beşinci iclasında Aleksandr Dubrovskinin istefası barədə ərizə oxundu.
- ↑ Parlamentin 22 yanvar 1920 tarixli sayca yüz iyirmi iclasında maliyyə və büdcə komissiyasından gələn məktub oxundu. Məktubda qeyd olunurdu ki, Musa bəy Rəfiyev və Əhməd bəy Pepinov nazir təyin olunduğu üçün, Mixail Vinoqradov və Arşak Paronyan üzvlükdən çıxdığı üçün boşalan yerlərə üzvlər təyin olunsun. Əhrar fraksiyası isə Abdulla bəy Əfəndizadənin fraksiyadan ayrıldığı üçün komissiyalarda Əhrar adından üzv qalmadığını söyləyərək yeni üzvlərin seçilməsini rica etsə də, təklif qəbul olunmadı.
- ↑ Parlamentin 16 iyun 1919 tarixli sayca qırx səkkizinci iclasında Asəf bəy Şıxəlibəyovun istefası, Hacı Molla Əhməd Nuruzadənin 20 günlük məzuniyyətin (28 aprel-18 may) müddətinin tamam olmasına baxmayaraq məlumatlandırma etmədiyi və iclaslarda iştirak etmədiyi üçün 2 iyun 1919 tarixindən parlamentdən xaric olunduğu elan edildi.
- ↑ Parlamentin 19 fevral 1920 tarixli sayca yüz iyirmi altıncı iclasında təshih komissiyasına Abuzər bəy Rzayev və Mustafa bəy Vəkilov əvəzinə Həsən bəy Ağayev və Mustafa Mahmudov üzv seçildi. Qanun layihəsi komissiyasına Qazı Əhməd bəy Məhəmmədbəyov əvəzinə isə Qara bəy Qarabəyli seçildi. Həmçinin mərkəzi seçki komissiyasına Bayram Niyazi Kiçikxanlı əvəzinə isə Aslan bəy Qardaşov seçildi.
- ↑ Parlamentin 19 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on doqquzuncu iclasında Əhməd bəy Pepinov hökumətə daxil olduğu üçün fraksiyadan onun əvəzinə mərkəzi seçki komissiyasına İbrahim Əbilov namizəd göstərilmişdir. Həmin iclasda Qasım bəy Camalbəyov da eyni komissiyadan istefa vermiş və əvəzinə Aslan bəy Səfikürdskinin namizədliyini irəli sürmüşdür. Qapalı, şar üsulu ilə seçkilər keçirilmiş və hər iki şəxs komissiya üzvü seçilmişdir.
- ↑ Parlamentin 11 mart 1920 tarixli sayca yüz otuz üçüncü iclasında Qərib Kərimoğlunun xəstəliyi ilə bağlıü üzvlükdən istefa verdiyi və heç bir fraksiyanın üzvü olmayan Baba Qəbulovun və Məşədi Səməd Həsənoğlunun Əhrar fraksiyasına daxil olduğu elan olundu.
- ↑ Parlamentin 7 dekabr 1919 tarixli ilk iclasında Əlimərdan bəy Topçubaşov sədr, Həsən bəy Ağayev sədrin baş müavini, Rəhim bəy Vəkilov müvəqqəti baş katib, 15 dekabr 1919 tarixli ikinci iclasında isə Əhməd bəy Pepinov baş katib seçildi. Parlamentin 16 yanvar 1919 tarixli səkkizinci iclasında isə Bayram Niyazi Kiçikxanlı və Mehdi bəy Hacınski baş katibin müavini seçildilər. Parlamentin 7 avqust 1919 tarixli sayca altmış üçüncü iclasında Sultan Məcid Qənizadə sədrin ikinci müavini seçildi. Parlamentin 29 dekabr 1919 tarixli sayca yüz on birinci iclasında sədarət üçün səsvermə keçirilir. Əlimərdan bəy Topçubaşov yenidən 1 illik müddətə sədr seçilir. Müvəqqəti sədr postunu üzvlər arasında yaşca ən böyük olan Məmmədrza ağa Vəkilov tutur. Seçkilərdə Həsən bəy Ağayev yenidən sədr müavini seçilir. Baş katib postuna Mehdi bəy Hacınskini seçilir. Parlamentin 12 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on altıncı iclasında Mehdi bəy Hacınski baş katiblikdən istefa verdiyini elan edir. Elə həmin iclasda Sultan Məcid Qənizadə sədrin ikinci müavini, Mehdi bəy Hacınski və Bayram Niyazi Kiçikxanlı katiblik (baş katibin müavini) postuna seçildilər. Parlamentin 19 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on doqquzuncu iclasında baş katibliyə seçkilər keçirilmiş və tək namizəd olaraq baş katib Sosialistlər fraksiyasının namizədi Bağır Rzayev seçilmişdir. Parlamentin 22 yanvar 1920 tarixli yüz iyirminci iclasında Həsən bəy Ağayev vəzifəsindən istefa verdiyini elan etdi. Parlamentin 2 fevral 1920 tarixli yüz iyirmi birinci iclasında seçkilər keçirildi. Məmmədrza ağa Vəkilov müvəqqəti sədr seçildi Seçkilərdə Məmməd Yusif Cəfərov sədrin baş müavini seçildi. Parlamentin 16 fevral 1920 tarixli sayca yüz iyirmi beşinci iclasında Bağır Rzayev baş katib postundan istefa verdi. Parlamentin 19 fevral 1920 tarixili sayca yüz iyirmi altıncı iclasında baş katib postuna sosialistlərdən Rza bəy Qaraşarlı seçildi.
- ↑ Parlamentin 17 mart 1919 tarixli sayca iyirmi dördüncü Xosrov bəy Sultanov iclasında komissiyasının çıxarılmış, əvəzinə Behbud xan Cavanşir komissiyaya üzv qəbul olunmuşdur.
- Parlamentin 9 iyun 1919 tarixli sayca qırx altıncı iclasında mayın 8-dən bu yana iclaslarda iştirak etmədiyi üçün 23 may tarixindən Cəlil bəy Sultanovun üzvlükdən xaric olunduğu elan edildi.
- Parlamentin 20 mart 1919 tarixli sayca iyirmi beşinci iclasında Cəlil bəy Sultanbəyovun Bitərəflər fraksiyasına daxil olduğu haqda parlamentə verdiyi məlumat elan olundu.
- Parlamentin 12 may 1919 tarixli sayca otuz altıncı iclasında Cəlil bəy Sultanovun Bitərəflər fraksiyasından çıxaraq Müsavat Partiyasına daxil olduğu haqda parlamentə verdiyi məlumat elan olundu.
- ↑ Parlamentin 4 fevral 1919 tarixli sayca on ikinci iclasında seminariya müdiri Firudin bəy Köçərlinin və ədliyyə naziri müavini Teymur bəy Makinskinin öz xidmətlərində qalaraq üzvlükdən istefa verdiyi elan edildi. Həmçinin elan olundu ki, Bakı qubernatoru Müseyib bəy Əxicanov, Cəmil bəy Ləmbəranski, Əliağa Həsənov, Sadıq bəy Ağabəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Həmid bəy Şahtaxtinski ilə bağlı isə "ədəmi-ictimai" qanununa görə parlamentdən xaric olunurlar. İbrahim ağa Vəkilov parlamentin 5 fevral 1919 tarixli sayca on üçüncü iclasında "ədəmi-ictimai" qanununa əsasən vəzifəsində qalaraq üzvlükdən istefa verdi.
- Parlamentin sentyabr 1919 tarixçi sayca yetmişinci iclasında Cəmil bəy Lənbəranskinin bitərəflər fraksiyasından çıxdığı və heç bir fraksiyaya daxil olmadığı elan edildi.
- ↑ Parlamentin 18 oktyabr 1919 tarixli sayca səksən beşinci iclasında İsgəndər bəy Axundovun bitərəflər fraksiyasından çıxdığı və Cəmil bəy Lənbəranski ilə birgə İttihad fraksiyasına daxil olduğu elan olundu.
- Parlamentin 16 yanvar 1919 tarixli səkkizinci iclasında etibarnamə komissiyası sənədlərinin düzgünlüyünün təsdiq olunduğunu və üzvlüyə qəbul olunmanın tam təsdiqini səsə qoymaq istəsə də, Əhməd bəy Ağayev artıq üzvlükdən imtina etmişdi.
- ↑ Parlamentin 26 dekabr 1918 tarixli beşinci iclasında müəyyən səbəblərdən məbusluqdan istefa verdiyi elan olundu. Onun əvəzinə Musa bəy Rəfiyev üzv seçildi.
- Parlamentin 3 noyabr 1919 tarixli sayca doxsan üçüncü iclasında Əşrəf bəy Tağıyevin Əhrar fraksiyasından ayrılaraq Müsavat və bitərəflər fraksiyasına daxil olduğu elan olunmuşdur.
- Parlamentin 19 iyun 1919 tarixli sayca qırx doqquzuncu iclasında heç bir fraksiyaya daxil olmadığını və tək qaldığını elan etdi.
- ↑ Parlamentin 11 oktyabr 1919 tarixli sayca səksən ikinci iclasında Sergey Remizovun qanun layihəsi komissiyasından çıxdığı və əvəzində Zaxarovun komissiyaya üzv qəbul olunduğu, Sergey Mixaylovun etibarnamə komissiyasından çıxdığı və əvəzində Sergey Remizovun komissiyaya üzv qəbul olunduğu, Stepan Taqianosovun maliyyə komissiyasından çıxdığı və əvəzində Yervand Taqianosovun komissiyaya üzv qəbul olunduğu elan olundu.
- Parlamentin 5 may 1919 tarixli sayca otuz üçüncü iclasında və 26 may 1919 tarixli sayca qırx birinci iclasında Hacı Əli Qasımoğlu 1 ay ərzində iclaslara qatılmadığı və səbəb barədə məlumat vermədiyi üçün məbusluqdan xaric edildi.
- ↑ Parlamentin 18 oktyabr 1919 tarixli sayca səksən beşinci iclasında məzuniyyət vaxtından 15 gün keçdiyi və məlumat vermədiyi üçün Hacı Əli Qasımoğlu və Hacı Molla Əhməd Nuruzadə 2 oktyabr 1919 tarixindən parlamentdən xaric hesab olundular. Abdulla bəy Əfəndizadə bu qərara etiraz etsə də, sadəcə ixrac tarixini 9 oktyabr olaraq dəyişməyə nail oldu.
- Parlamentin 5 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on dördüncü iclasında Hacı Əli Qasım oğlu ailəvi səbəblərdən istefa etdiyini açıqlayan məktubu elan olundu.
- Parlamentin 9 noyabr 1919 tarixli sayca doxsan beşinci iclasında Hacı Hüseyn Əfəndiyev 2 həftədən artıq üzrsüz səbəbdən iclaslarda iştirak edmədiyi üçün üzvlükdən azad edildiyi elan olundu. Belə ki, onun vaxtı 22 oktyabr tarixində dolmuşdu.
- ↑ Üç komissiyada eyni zamanda fəaliyyət göstərməyin çətin olduğunu elan edərək əvəzinə Hacı Hüseyn Əfəndiyevin üzv qəbul olunması şərti ilə Muxtar Əfəndizadə maliyyə komissiyasından istefa vermişdir.
- Parlamentin 24 noyabr 1919 tarixli sayca yüzüncü iclasında sənədlərdə problem yarandığı üçün səhvən üzvlükdən xaric edilən Hacı Hüseyn Əfəndiyevin üzvlüyü bərpa olunur.
- ↑ Parlamentin 9 fevral 1920 tarixli sayca yüz iyirmi üçüncü iclasında maliyyə və büdcə komissiyasından çıxmış üzv Mustafa bəy Vəkilov əvəzinə Həsən bəy Ağayev 33 səslə üzv seçildi.Mehdi bəy Hacınskinin qanun layihəsi komissiyası üzvlüyündən istefa verdiyi açıqlandı.
- Parlamentin 26 may 1919 tarixli sayca qırx birinci iclasında 2 həftə müddətində iclaslarda iştirak etmədiyindən və məlumat vermədiyindən məbusluqdan xaric edildi.
- Parlamentin 17 iyul 1919 tarixli əlli altıncı iclasında məbusluqdan xaric edilmiş Qasım bəy Camalbəyovun Hümmət Partiyası tərəfindən üzvlüyə göstərilməsi təklifi elan edilmiş və qəbul edilmişdir.
- Məbusluqdan istefa verdi.
- Parlamentin 22 dekabr 1919 tarixli sayca yüz doqquzuncu iclasında Qulamhüseyn bəy Kazımbəyovun Müsavat və bitərəflər fraksiyasına üzv olduğu elan edildi.
- Parlamentin 8 may 1919 tarixli sayca otuz beşinci iclasına Məhəmməd Məhərrəmovun istefası elan olundu. Onun əvəzinə fraksiyadan Bağır bəy Rzayev üzvlüyə seçildi.
- Parlamentin 18 fevral 1919-cu il tarixli sayca on beşinci iclasında M.Y.Cəfərov həm üzvlükdə, həm Azərbaycanın Tiflisdəki səfiri vəzifəsində mütəxəssis olduğu üçün qalmasını xahiş etdiyi məktub oxunsa da, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin etirazı və məbusların yekdil qərarı ilə Cəfərov üzvlükdən ixrac edildi.
- ↑ Parlamentin 6 noyabr 1919 tarixli sayca doxsan üçüncü iclasında Yusifəli Əliyev ticarət və ərzaq nazirinin müavinliyinə keçdiyi üçün üzvlükdən çıxmış, əvəzinə Məmməd Yusif Cəfərov üzv qəbul olunmuşdur. Mixail Vinoqradov isə oktyabrın 13-dən iclaslara üzrsüz səbəbdən qatılmadığı üçün nizamnaməyə əsasən oktyabrın 18-dən parlamentdən xaric hesab edildi.
- Parlamentin 10 mart 1919 tarixli sayca iyirmi birinci iclasda doktor Məmmədrza ağa Vəkilovun Müsavat Partiyasına daxil olduğu və avtomatik olaraq Müsavat və bitərəflər fraksiyasına daxil olduğu elan olundu.
- Parlamentin 5 fevral 1919 tarixli sayca on üçüncü iclasında iki aydan çoxdur parlamentin iclaslarına qatılmadığı üçün Əşrəf bəy Tağıyev və Mir Hidayət bəy Seyidov məbusluqdan ixrac edildi. Mir Hidayət bəy Seyidov 23 fevral 1919-cu ildə vəfat etdi.
- ↑ Bəzi mənbələrdə Milli Şuranın üzvləri 44 nəfər (yuxarıda göstərilmiş tərkibdə) göstərilsə də, digər mənbələrdən Musa bəy Rəfiyev və Nəriman bəy Nərimanbəylinin də Milli Şuranın üzvü olduğu məlumdur.
- ↑ Parlamentin 13 may 1919 tarixli sayca otuz yeddinci iclasında Nəriman bəy Nərimanbəylinin əvəzinə maliyyə komissiyasına Rza bəy Ağabəyovun üzv olması təklif olundu.
- Parlamentin 2 oktyabr 1919 tarixli səksəninci iclasında Sergey Mixaylovun bəzi səbəblərdən məbusluqdan istefa verdiyi elan edildi.
- Parlamentin 2 iyul 1919 tarixli sayca qırx dördüncü iclasında Gürcü Milli Şurasından Qriqori Sxakaya əvəzinə Vladimir Bakradzenin üzv göndərilməsi ilə əlaqədar alınmış 25 may tarixli qərarla bağlı məktubun daxil olduğu elan olunmuşdur.
- Parlamentin 16 iyun 1919 tarixli sayca qırx səkkizinci iclasında Sosialistlər fraksiyasına daxil olduğu elan olunmuşdur.
Mənbə
- Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları 1918-ci il
- Azərbaycan Respublikasının Parlamenti
- Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. I cild
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I kitab
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). II kitab
- Cümhuriyyət Qurucuları. Nəsiman Yaqublu
İstinadlar
- "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvləri". Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II. Bakı: "Lider". 2005. səh. 419. ISBN 9952-417-44-4.
- Tadeuş Svitoxovski, Brian C. Collins, Historical Dictionary of Azerbaijan ABŞ: Scarecrow Press, 1999. — səh 127–128. — ISBN 0-8108-3550-9.
- ↑ "Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları 1918-ci il". 2021-06-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-06-27.
- ↑ Nəsiman Yaqublu (08.10.2018). "Camo bəy". 02.05.20 tarixində . İstifadə tarixi: 27.06.21.
- "Azərbaycan Məclisi-Məbusanına seçkilər haqqında qanun". 18.01.21 tarixində . İstifadə tarixi: 18.01.2021.
- "Parlamentin tarixi". 28.01.21 tarixində . İstifadə tarixi: 28.01.2021.
- Solmaz Rüstəmova-Tohidi (06.12.2013). "Zaqafqaziya Seymindən Milli Şura". 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.06.21.
- "Milli Şuranın taleyi". 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.06.21.
- "Milli Şura". 28.05.2021. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.06.21.
- ↑ "Parlament tarixi". azadliq.org. Sevda İsmayıllı. 07.12.2018. 2020-10-28 tarixində . İstifadə tarixi: 27.06.21.
- Dr. Harun Yılmaz (10.04.2018). "Cümhuriyyət necə idarə olunurdu?". bbcazeri.com. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.06.21.
- "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild. — Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, s. 11–12" (PDF). 2018-02-19 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2021-06-27.
- "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvləri". Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I. Bakı: "Lider". 2004. səh. 32. ISBN 9952-417-14-2.
- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi: fond 895, siyahı 1, iş 25, vərəq 3,4,5.
- "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvləri". Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I. Bakı: "Lider". 2004. səh. 33. ISBN 9952-417-14-2.
- "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti". meclis.gov.az. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.06.21.
- "Həsən bəy Ağayev". azadliq.org. 28.05.2021. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.01.18.
- ↑ Nəsiman Yaqublu (11.07.2018). "Həsən bəy Ağayev". 525.az. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.01.18.
- "Qənizadə Sultanməcid Hacı Murtuzəli oğlu". Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II. Bakı: "Lider". 2005. səh. 153. ISBN 9952-417-44-4.
- Milli Arxiv (22.06.2018). "Əlimərdan bəy Topçubaşov". 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.01.18.
- Uğur (13.02.2013). "Parlament". anl.az. Xalq Cəbhəsi qəzeti. 27.06.21 tarixində . İstifadə tarixi: 27.06.21.
- Nəsiman Yaqublu (18.10.2018). "Əbdüləli bəy Əmircanov". anl.az. 01.07.20 tarixində . İstifadə tarixi: 27.01.18.
- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi: Fond 895, siyahı 3, iş 7, vərəq 29
- Azərbaycan qəzeti, 6 dekabr, 1918-ci il
- "Ollenqren V.K.". Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II. Bakı: "Lider". 2005. səh. 280. ISBN 9952-417-44-4.