Yusif Vəzir Çəmənzəminli

Yusif Vəzir Çəmənzəminli (12 sentyabr 1887(1887-09-12), Şuşa, Yelizavetpol quberniyası – 3 yanvar 1943(1943-01-03), Sukhobezvodnoye^[d], Nijeqorod vilayəti) — аzərbaycanlı dövlət xadimi və yazıçı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlı Türkiyəsində ilk səfiri. Araşdırmalar Çəmənzəminlinin ilk dəfə 1937-ci ildə Avstriyada Qurban Səid təxəllüsü altında çap edilmiş "Əli və Nino" adlı sevgi romanının əsl müəllifi olduğuna işarə edir.

Yusif Vəzir Çəmənzəminli
Yusif Vəzir hüquq fakultəsinin tələbəsi ikən, 1911-ci il
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlıdakı səfiri 1919 — 1920
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	12 sentyabr 1887(1887-09-12)
Doğum yeri	Şuşa, Şuşa qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya İmperiyası
Vəfat tarixi	3 yanvar 1943(1943-01-03) (55 yaşında)
Vəfat yeri	Sukhobezvodnoye^[d], Semyonovsky District of Nizhny Novgorod Oblast^[d], Nijeqorod vilayəti, RSFSR, SSRİ
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Yusif Vəzir Çəmənzəminli Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.

Həyatı

 

Yusif Vəzir Çəmənzəminli anası, bacıları və qardaşı ilə birlikdə, Şuşa, 1905–1906.

 

1909-cu ildə bitirdiyi Bakı Realnı məktəbi

Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1887-ci il sentyabr ayının 12-də Azərbaycanın Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Yusif Vəzirin atası Məşədi Mirbaba Mirabdulla oğlu Vəzirov Şuşa bəylərindən biri idi. Onun bəyliyi 1873-cü il aprel ayının 13-də Şuşa qəza idarəsi tərəfindən təsdiq edilmiş və ona bu haqda şəhadətnamə verilmişdir. Yusif Vəzirin daşıdığı Vəzirov soyadı XVIII əsr Qarabağ hökmdarı İbrahimxəlil xanın nüfuzlu vəzirlərindən biri olan Mirzə Əliməmmədağanın tutduğu vəzir vəzifəsinə bağlı olaraq nəsildən-nəsilə keçmişdir. İbrahimxəlil xanın vəziri Mirzə Əliməmmədağa Vəzirov soyadını daşıyan Məşədi Mirbaba (Yusif Vəzirin atası) nəslinin ulu babasıdır.

1797-ci ilin iyun ayında İran hökmdarı Ağaməmməd şah Qacar, Şuşanı zəbt etdiyi zaman İbrahimxəlil xan tərəfindən Türkiyə dövlətinə yenicə səfir təyin olunmuş Mirzə Əliməmmədağanı dustaq etdirib qətlə yetirir. Bununla da, Mirzə Əliməmmədağaya səfir olmaq qismət olmur.

Uzun illərdən sonra Türkiyədə səfirlik etmək Mirzə Əliməmmədağa nəslinin nümayəndəsi Y.V.Çəmənzəminliyə nəsib olur. O, 1919-cu ildə yeni yaranmış Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Türkiyədə ilk səfiri olur. Yusif Vəzirin atası Məşədi Mirbaba İran, Orta Asiya və Türkiyənin bir qismini gəzmişdi, fars və türk dillərini mükəmməl bilirdi. O, ədəbiyyat ilə də məşğul olardı və Firdovsi ilə Füzulini çox sevərdi. Eyni zamanda xanəndələrə muğamatdan dərs deyərmiş. Məşədi Mirbaba gənc yaşında var-dövlətini qonaqlıqlarda xanəndə-sazəndələrə, yeyib-içməyə xərcləyib, kasıb düşdükdən sonra Ağdamda attar (dərman və ədviyyat satan) dükanı açır və orada nüsxəbəndlik (qədim tibb kitabları əsasinda dərman düzəldən həkim) edir.

Yusif Vəzir ilk əvvəl Şuşada "Kar Xəlifə" ləqəbi ilə tanınan Molla Mehdinin məktəbində oxuyur. Molla Mehdinin yanında təhsilin səmərəsiz olduğunu hiss edən Məşədi Mirbaba oğlu Yusifi Ağdama aparır və onun təhsili ilə özü məşğul olur. Ona türk və fars dillərini öyrədir. Yusifin atası onun rusca öyrənməsini də istəyirdi. Ağdamda rus məktəbi olmadığı üçün Yusif Muradbəylidəki rus məktəbinə getməli olur. Yusif bir il bu məktəbdə oxuyandan sonra hazırlaşıb realnı məktəbinə girmək üçün 1896-ci ildə Şuşaya qayıdır və imtahan verib Şuşa realnı məktəbinə daxil olur. O zaman Şuşa realnı məktəbə tədris və təchizat etibarilə Qafqaz orta məktəbləri sırasında birincilərdən sayılırdı.

Şuşa realnı mətəbının yuxarı kurs tələbəsi, Yusifin böyük qardaşı Əbülhəsən nümunəvi tələbə olduğu üçün Yusifin də realnı məktəbdə yaxşı tələbə olmasına çalışırdı. Lakin Əbülhəsən istədiyi kimi ona müvəffəq ola bilmirdi. Çunki Yusifin riyaziyyata o qədər də marağı yox idi. Yusif oxuduğu kitablarda hər şeydən çox rəssamların və heykəltaraşların tərcümeyi-halına diqqət yetirərdi.

Yusif Vəzir hələ kiçik yaşlarında rəsm əsərləri çəkməklə məşğul olurdu. Əvvəlcə təbiət mənzərələri, sonralar isə ictimai-siyasi motivli karikaturalar çəkməyə başlamışdı.Yusifin tələbəlik illərinin sevinci uzun sürmür. Gözlənilmədən onun böyük qardaşı Əbülhəsən xəstələnir və 1904-cü ildə vəfat edir. Yusif Vəzirin 21 yaşlı qardaşı Əbülhəsənin vaxtsız ölümü onu hədsiz dərəcədə sarsıdır. Baş verən bədbəxt hadisə atalari Məşədi Mirbabanın və anaları Seyid Əziz xanımın tez-tez xəstələnmələrinə səbəb olur. Bu hadisə dünyada haqq və ədalət olmasına inanan Yusifdə də ümidsizlik doğurur və onun uzun müddət dərsləri ilə məşğul ola bilməməsinə səbəb olur.

Bir müddət keçəndən sonra qardaşı Əbülhəsənin yaratdığı zəngin kitabxana Yusifə verilir. Yusif Vəzir kitabxanadakı rus və əcnəbi klassiklərin kitabları ilə yaxından tanış olandan sonra onda rəsm ilə bərabər ədəbiyyata da böyük maraq oyanır. Yusif Vəzir Şuşa realnı məktəbində təhsilini rus dilində aldığı üçün 1904-cü ildə həyatından şikayət tərzində yazılmış "Jaloba" adlı ilk şeirini rusca yazmışdı. Yusif Vəzir rusca yazdığı bir neçə şeirini Şuşa realnı məktəbindəki rus dili müəllimi Klemiyə göstərir. Müəllim şeirləri gözdən keçirib ona Çexovu oxumağı məsləhət görür. Çexovun şirin və duzlu hekayələri Yusif Vəzirin çox xoşuna gəlir.

Yusif realnı məktəbdə oxuyan zaman əmisi oğlu və dostu Mirhəsən Vəzirovla birlikdə rus dilində "Fokusnik" adli, əl ilə yazılmış yumoristik və karikaturalı aylıq jurnal çıxarırdılar. Bu jurnalda verilən yazılar həcmcə kiçik olsa da, məzmunca diqqəti cəlb edirdi. 1905-ci ilin yayında erməni daşnaqlarının təbliğatı nəticəsində Şuşada milli qırğın başlayır. Polis və hökumət əsgərləri bu düsmənçiliyə qarşı laqeyd münasibət bəslədikləri üçün iki xalq biri-birini qırır, evlərini yandırıb, xaraba qoyurdular. Şuşanın təhlükəli vəziyyətindən doğan əsəbilik Yusif Vəzirin atası Məşədi Mirbabanın tez-tez xəstələnməsinə səbəb olur.

Yusif Vəzirin atası 1906-ci il fevral ayının 20-də vəfat edir. Onun vəfatından sonra ailə, həyat təcrübəsi olmayan 19 yaşlı Yusifin himayəsində qalır. Atasının vəfatından sonra Yusif ilk əvvəl Ağdamdakı əttar dükanının şeylərini və dükanın özünü satmaq üçün mart ayının birində Ağdama gedir. Bir neçə gün orada qaldıqdan sonra xəstələnib Muradbəylidə yaşayan Telli bibisigilə gedir. İki ay yatalaq xəstəliyindən yatıb, ağır böhranlar keçirir. Sonra Yusifin bibisi onun sağalacağına olan ümidini itirib Şuşaya göndərir. Xəstəlikdən zəif düşmüş Yusifin üç ay yataqdan qalxa bilməməsi ailəni böyük çətinliklər qarşısına qoyur. Ailə köməksiz qalır. Yusifin anasi Seyid Əziz xanım gecə-gündüz rahatlıq bilmədən onun həyatını xilas etmək üçün əlindən gələni edir. Ailənin ağır vəziyyətində Yusif hələ uşaq ikən Cənubi Azərbaycanın Çəmənzəmin adlı kəndində (bu kənd günümüzdə də mövcuddur və hazırda İranın Şərqi Azərbaycan ostanının Heris şəhristanının Xacə bəxşinin Məvazixan-i Şimali dehistanında yerləşir) aclıq nəticəsində oradan qaçıb, Şuşaya pənah gətirib, Yusifgilin həyətlərində sığınacaq tapmış Həsənxan, Nifti və Fərəc qardaşlarından basqa heç bir qohumları onlara kömək etmir. Yusifin atasi Məşədi Mirbabayev yurdları olmayan bu qardaşlara öz həyətində sığınacaq verib himayəsinə almışdı.

Yusif sağaldıqdan sonra anasına deyir ki, əgər mən gələcəkdə adlı-sanlı adam olsam, mütləq Cənubi Azərbaycandan gəlmiş sədaqətli qonşularımızın kəndlərinin adını özümə təxəllüs qəbul edəcəyəm. Yusif Vəzirin "Çəmənzəminli" təxəllüsünü qəbul etməsi onun həmin ailəyə bəslədiyi hörmət və məhəbbətdən irəli gəlir. Şuşada yaranan erməni-müsəlman toqquşmaları nəticəsində azərbaycanlı tələbələr məktəblərini tərk etmək məcburiyyətində qalırlar. Yusif Vəzir də təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya gedib realnı məktəbin altıncı sinfinə daxil olur. O, böyük səylə oxumaqla bərabər ictimai işlərlə də məşğul olur. Yusif Vəzir xalqın məişətini, onun adət və ənənələrini, həyat tərzini bilərək 1907-ci ildə "Şahqulunun xeyir işi" adlı hekayəsini yazır. Bu hekayə ilk dəfə 1911-ci ildə "Səda" qəzetində çap olunur.

Şuşadakı milli ədavət Vəzirovlar ailəsini də ata-baba yurdundan didərgin düşməyə məcbur edir. Onlar Aşqabada köçməli olurlar. 1907-ci ilin yayında Yusif Vəzirov Aşqabada anasına baş çəkməyə getdiyi zaman orada Aşqabad Gimnaziyasının 3-cü sinif şagirdi Berta Maiseyeva ilə tanış olur. Bertanın "Əli və Nino" romanındakı Ninonun prototipi olduğu ehtimal edilə bilər. Əslində, gündəliklərinə əsasən demək olar ki, romandakı tarixi hadisələrin bir çoxu Vəzirovun Bakıda realnı məktəbdə oxuduğu dövrə təsadüf edir.

Yusif Vəzir 1909-cu ildə Bakı realnı məktəbini bitirib, təhsilini davam etdirmək üçün həmin ilin iyul ayında Peterburqa gedib sənədlərini Mülki Mühəndislər institutuna verir. Lakin riyaziyyata qələbə çalmayacağını hiss edib sənədlərini geri alır. Orada qaldığı vaxtdan istifadə edib məşhur "Cənnətin qəbzi" hekayəsini və Qafqazın fəth edilməsinin 50 illiyi münasibətilə Dağıstanın məşhur milli qəhrəmanı olan Şeyx Şamili yada salaraq ona şeir həsr edir. Bir aydan sonra Yusif Vəzir Peterburqdan Aşqabada qayıdır. O, Aşqabadda qaldığı müddətdə latıncanı öyrənməyə başlayır. Sonra isə Daşkəndə gedib altı ay kursda oxuyur və Daşkənd gimnaziyasında imtahan verib universitetə girmək hüququ qazanır.

Yusif Vəzir 1910-cu ildə Kiyevə gedib, Müqəddəs Vladimir adına İmperator Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olur. Yusif Vəzirin Kiyevdəki 5 illik tələbəlik dövründə də o vətənilə heç bir zaman əlaqəni kəsmir. Yusif Vəzir Bakıda nəşr olunan qəzetləri və jurnalları müntəzəm olaraq alır və Azərbaycanda baş verən hadisələrlə yaxından tanış olurdu. Eyni zamanda öz yazılarını da Bakıda çıxan qəzetlərdə çap etdirirdi. Yusif Vəziri düşündürən əsas məsələlərdən biri də Azərbaycan dilində kitabların nəşri və yayılması olmuşdu. O, bu məqsədlə Kiyevin ali məktəblərində təhsil alan azərbaycanlı tələbələrdən ibarət xüsusi nəşriyyat heyəti təşkil etmişdi. Bu barədə Yusif Vəzir 1911-ci il iyun ayının 3-də "Səda" qəzetində çap etdirdiyi "Kiyevdə heyəti – nəşriyyat təşkili məqaləsində yazırdı… kitabçalar bir ədəbiyyata dair olmayıb, siyasi, tibbi, tarixi, iqtisadi məsələlərdən də bəhs edəcəkdir".

Yaradıcılığı

 

Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin gündəlikləri, məqalələri, hekayə və romanları daxil olmaqla sənədlərinin böyük bir hissəsinin saxlandığı Əlyazmalar İnstitutu. Qayınanası Kiçikxanım Acalova Stalin repressiyası dövründə Çəmənzəminlinin ədəbi əsərlərini qoruyub saxlaya bilmişdir və bu sayədə Çəmənzəminil arxivi hazırda ən zəngin arxivlərdən biri sayılır.

 

Sovet dövrünə aid lövhədə (kiril əlifbası ilə) yazılıb: "Görkəmli Azərbaycan yazıçısı Y.V. Çəmənzəminli (1887–1943) burada yaşamış və yaratmışdır. Onun yaşadığı mənzil Sərdarov küçəsi 20 ünvanında yerləşirdi.

Yusif Vəzirin xalq nağıllarından götürülmüş uşaqlar üçün yazdığı məşhur "Məlik Məmməd" nağılı 1910-cu ildə Kiyevdə yazılmış və 1911-ci ildə kitabça şəklində nəşr olunmuşdur. Kiyevdəki nəşriyyat heyəti Azərbaycanın tarixinin yazılması təşəbbüsünü də irəli sürürdü. Bu barədə Yusif Vəzir 1913-cü il mart ayının 12-də "Sədayi-həqq" qəzetində çap etdirdiyi "Biz kimik?" məqaləsində yazırdı: "… Tarixin millətimizə nə qədər mənfəəti olduğunu nəzərə alıb Kiyev müsəlman studentlərinin nəşriyyat heyəti ərbabi qələmimizdən Azərbaycan tarixini yazmağı rica edir. Tarix müxtəsər və sadəcə Azərbaycan dilində olmalıdır. Onu heyət təb etdirməyi öhdəsinə götürür və bundan əlavə tarix müəllifinə mükafat da verməyi vəd edir". Yusif Vəzir 1912-ci ildə "Yeddi hekayə", 1913-cü ildə isə "Həyat səhifələri" adlı kitablarını Kiyevdə çap etdirir. Onların hər nüsxəsinin Qori müəllimlər seminariyasının müəllimi, görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərliyə göndərir. Firudin bəy kitabçaları aldıqdan sonra Qoridən Kiyevə göndərdiyi məktublarla Yusif Vəzir yaradıcılığına, onun mədəniyyət sahəsində xidmətlərinə yüksək qiymət verir.

Beləliklə, Yusif Vəzirin Kiyevdəki 5 illik tələbəlik həyatı ədəbi və elmi sahədə çox əlverişli olmuşdu. O zaman o, dini məsələ, qadın məsələləri və uşaq tərbiyəsi ilə son dərəcə maraqlanırdı. Nəticədə "Arvadlarımızın halı", "Qanlı göz yaşları", "Ana və analıq" kitabları meydana çıxır. 1915-ci ildə Birinci dünya müharibəsinin gedişi ilə əlaqədar olaraq alman hücumundan çəkinən çar hökuməti Kiyev Universitetini müvəqqəti olaraq Saratova köçürdüyü üçün Yusif Vəzir universiteti 1915-ci ildə Saratovda bitirir. O, universiteti bitirdikdən sonra Saratov məhkəmə palatasında hakimlik vəzifəsinə namizəd qəbul olunur. Yusif Vəzirin tutduğu vəzifə maaşsız olduğu üçün bir neçə aydan sonra başqa iş axtarmaq üçün Kiyevə gedir. Orada "Zemstvo" təşkilatına daxil olub cəbhəyə gedir.

Fevral ingilabı baş verən zaman Yusif Vəzir Qalitsiyada idi. 1917-ci ildə Ukraynanın həyəcanla doğulan milli hərəkatı bütün Rusiya daxilində yaşayan qeyri-rus millətlərə örnək olur. Bununla əlaqədar Yusif Vəzir 1917-ci ildə Qalitsiyadan Kiyevə gəlir. Orada siyasi təşkilata ehtiyac olduğunu hiss edib Kiyevdə oxuyan azərbaycanlı tələbələri ətrafına toplayaraq Türk Ədəbi Mərkəziyyə firqəsi "Musavatın" Kiyev şöbəsini yaradır. Həmin şöbəyə başçılıq etmək üçün Yusif Vəzir sədr seçilir. Müstəqil Ukrayna Respublikası yarandıqdan sonra Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti Yusif Vəziri Ukraynada diplomatik nümayəndə təyin edir. Yenicə işə baslamış diplomatik nümayəndəliyin əsas məqsədi Azərbaycanı Rusiya ictimaiyyətinə tanıtmaq idi. Ona görə də onlar müsamirələr təşkil etməklə bərabər, Azərbaycanın tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, ticarəti və iqtisadiyyatı haqqında çoxlu məqalələr yazıb mətbuatda çap etdirirlər. Beləliklə, Azərbaycan yavaş-yavaş tanınmağa başlayır.

Yusif Vəzir həmin təşkilatda işlədiyi dövrdə "Azərbaycanın Muxtariyyatı" və "Biz kimik və istədiyimiz nədir?" kitablarını yazıb çap etdirir. Yusif Vəziri düşündürən və narahat edən məsələlərdən biri də Azərbaycanın milli marşının olmaması idi. Bununla əlaqədar onun 1917-ci il dekabr ayının 19-da "Açıq söz" qəzetində çap etdirdiyi məqalədə deyilirdi: – "Hər bir millətin özünəməxsus bir milli nəğməsi var. O nəğmə oxunduqda millət fərdlərinin ruhu ucalır. Mübarizə edib öz xalqını mühafizə etmək xahişi artır. Bizim isə bu nəğməmiz yoxdur. Odur ki, milli ruhumuz da yoxdur. Düşməni yıxmaq üçün də milli ruh lazımdır. Milli şərqi əmələ gətirmək üçün şairlərimiz və musiqişünaslarımız Üzeyir Hacibəyov cənabları çalışmalıdırlar".

1918-ci ildə vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar Azərbaycanla rabitə kəsilir. Yusif Vəzir vətəndə baş verən hadisələrdən heç bir informasiya almadığı üçün tutduğu vəzifəsini müavininə tapşırıb Simferopola gedir. Orada bir neçə ay ləngidiyi üçün ədliyyə direktorluğunda məsləhətçi işləyir. Krımdakı "Millət" qəzetində "Azərbaycan və azərbaycanlılar" adlı məqaləsini çap etdirir və Litva tatarlarının tarixi ilə maraqlanaraq onların yaranması və vəziyyəti haqqında tədqiqat aparıb yazdığı "Litva tatarları" adlı kitabçasını 1919-cu ildə Simferopolda (Ağ məscid) çap etdirir.

Yol şəraiti yaxşılaşan kimi Yusif Vəzir Odessaya gedir. Müharibə ilə əlaqədar yollar bağlı olduğu üçün Yusif Vəzir Odessada iki ay qalmalı olur. O, vətənə qayıtdıqda "Azərbaycan" qəzetində "Xarici siyasətimiz", "Milli və mədəni islərimiz" başlığı ilə silsilə məqalələrini çap etdirir. Yusif Vəzir bir müddət Bakıda qaldıqdan sonra Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri Nəsib bəy Yusifbəyovun təklifi ilə 1919-cu ildə yeni yaranmış Respublikanın səfiri kimi İstanbula göndərilir. Yusif Vəzir İstanbulda diplomatik işlə məşğul olmaqla yanaşı, öz ədəbi fəaliyyətini də davam etdirir. Belə ki, Azərbaycanı və Azərbaycan ədəbiyyatını türk aləminə tanıtmaq üçün elmi müşahidələrlə zəngin olan "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər", "Tarixi –coğrafi və iqtisadi Azərbaycan" adlı kitablarını yazıb 1921-ci ildə onları İstanbulda çap etdirir.

Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin 1918–1920 illərdə Krımın Ağməscid (Simforopol) Şəhərində nəşr olunan "Millət" qəzetində dərc edilmiş 30 yaxın məqaləsi çap edilmişdir.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Yusif Vəzir tutduğu vəzifəsinin artıq bitmiş olduğunu elan edib, Parisdə siyasi elmlər institutunun diplomatiya fakültəsində təhsil alan kiçik qardaşı Mirinin (Mirabdulla) yanına gedir. Fransada hər hansı bir əcnəbinin hüquq sahəsi üzrə işləməsi qeyri-mümkün olduğu üçün Yusif Vəzir maddi vəziyyətinin ağır olması ilə əlaqədar məcbur olub Paris yaxınlığındakı Klişi adlı şəhərə köçüb əvvəlcə Lokomativ, sonralar isə avtomobil zavodlarında fəhləlik edir.O, "Paris xəbərləri" qəzetində də əməkdaşlıq edib "Şərq məktubları" başlığı altında cürbəcür yazılar çap etdirir. Yusif Vəzirin qardaşı Miri 1922-ci ildə təhsilini başa vurub Paris banklarının birində məmur işləyirdi. 1924-cü ildə Miri qəflətən xəstələnir. Onun on üç ay davam edən xəstəliyi ölümlə nəticələnir.

Sovet Azərbaycanına qayıdışı

 

Sərdarov küçəsi. Bakı. Çəmənzəminlinin yaşadığı mənzil binanın sağ hissəsində birinci mərtəbədə yerləşirdi (şəkildə küçənin sağ tərəfi, kiçik ağacın arxasındakı mənzil).

 

Orxan Vəzirov (1928–2010) və atası Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin ədəbi əsərləri.

1925-ci ildə Miri 29 yaşında Parisdə vəfat edir. Yeganə qardaşının vaxtsız vəfatı Yusif Vəziri həddindən artıq sarsıdır, bu ona çox böyük dərd olur. Qardaşını itirdikdən sonra Yusif Vəzir Parisdə böyük çətinliklərlə üzləşir və onu gözləyən təhlükələrə baxmayaraq, vətəni Azərbaycana qayıtmağı qərara alır.

Yusif Vəzir vətəninə qayıtmaq üçün Parisdəki Sovet səlahiyyətli nümayəndəliyinə ərizə ilə və Azərbaycan SSR Xalq Kommisarları Sovetinin sədri Qəzənfər Musabəyova xüsusi məktubla müraciət edir. Qəzənfər Musabəyov Yusif Vəzirdən aldığı məktubu Az.SSR-nin Kommunist Partiyasının birinci katibi Kirova göstərir. Kirov Yusif Vəzirin vətəninə qayıtmaq arzusunu böyük məmnuniyyətlə qarşılayır. Bir ildən sonra Ümumittifaq İcraiyyə Komitəsinin 18 yanvar 1926-ci il tarixli qərarına əsasən Yusif Vəzir sovet vətəndaşlığına daxil olur. Yusif Vəzir 1926-cı ilin aprel ayında həmişəlik olaraq mühacirətdən vətənə qayıdır. Sonralar Stalinə ünvanladığı məktubunda Vəzirov çarəsiz vəziyyətini və on il əvvəl Sovet Azərbaycanına qayıtmasının səbəblərini açıqlayırdı. Vəzirov yazırdı: "Mənim üçün Vətən, dənizdə fırtınalı səyahətdən sonra sığındığım sakit bir liman kimidir".

Qürbət ellərdən vətəninə qayıtmış Yusif Vəzir ilk əvvəl "Bakı işçisi" nəşriyyatında bədii şöbənin redaktoru, sonralar Dövlət Plan Komitəsinin ictimai-mədəni bölməsində ixtisası üzrə vəkil işləmiş və eyni zamanda müəllimliklə də məşğul olmağa başlamışdı. Əvvəlcə, Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq və pedaqoji fakültəsində, sonralar isə Pedaqoji, Tibb və Neft İnstitutlarında Azərbaycan və rus dilləri kafedrasında dərs demişdi. Eyni zamanda Yusif Vəzir Ruhulla Axundovun redaktəsi ilə çıxmış "Rusca-Azərbaycanca lügət"in müəlliflərindən biri olmuşdu. Azərbaycan dilində terminologiyanın yaradılmasında da Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin böyük xidməti olmuşdur.

Stalin repressiyası dövrü

1937-ci il Stalin təmizləmələrinin ən çətin illərindən biri idi. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı da öz növbəsində (digər sovet qurumları kimi) ciddi cəhdlə "sıraları təmizləyirdi". Vəzirov da hədəf alınmış 20-yə yaxın yazıçı arasında idi. O, sovetlərə qədərki dövrdə dini istismarı tənqid edəcək qədər cəsarətli yazıçı olduğunu deyərək özünü müdafiə etməyə çalışırdı. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının III Plenumunda (mart, 1937-ci il) İttifaqın sədri Seyfulla Şamilov aralarında Vəzirov da olmaqla bir sıra yazıçıları tənqid atəşinə tutdu. On 9 iyun 1937-ci ildə "Ədəbiyyat" qəzetində Çəmənzəminlini əks-inqilabçı olmaqda ittiham edən yerddi məqalə çap edildi. Onu "Studentlər" və "Qızlar bulağı" kimi romanlarında mənfi obrazlar vasitəsilə əks-inqilabi fikirlər təbliğ etməkdə ittiham edirdilər. İçində olduğu təhlükni dərk edən Çəmənzəminli əlyazmalarının böyük bir hissəsini yandırdı. 1937-ci ildə o, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən çıxarılır və bununla da iş tapmaq imkanını itirir.

Həyatını xalqın istiqlaliyyətinə və tərəqqisinə həsr edən Yusif Vəzir özündə heç bir günah görməyib 1937-ci il may ayının 20-də Azərbaycan K(b)P-nın Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi M.C.Bağırova ərizə ilə müraciət edir. Yusif Vəzir M.C.Bağırova yazdığı ərizənin cavabının gəlməsindən əlini üzərək 1937-ci il iyun ayının 8-də Ümumittifaq K(b)P-nın baş katibi İ.V.Stalinə ərizə ilə müraciət edir. Bu ərizədən də cavab gəlmir. Yusif Vəzir 20–25 gün Moskvada qalıb Stalinə yazdığı ərizə barədə Mərkəzi Komitəyə müraciət edir. Lakin ordan da heç bir cavab ala bilmir. Çarəsiz qalan Yusif Vəzir Bakıya qayıdır. 1938-ci ildə "Kommunist" qəzetində çıxan bir elanda bildirilirdi ki, Özbəkistan SSR-nin Urgənc şəhərindəki Xarəzm Vilayət Pedaqoji institutunda rus dilində dərs deməyə müəllim yeri tutmaq üçün müsabiqə elan olunur. Yusif Vəzir sənədlərini toplayıb Urgənc şəhərinə göndərir. Müsabiqədən keçib rektorluqdan dəvət alır. 1938-ci ilin avqust ayında Yusif Vəzir Urgəncə yola düşür. O, Urgənc Pedaqoji İnstitutunda baş müəllim və eyni zamanda institut kitabxanasına müdir təyin olunur.

QULAQ-da vəfatı

1937–38-ci illərdə represiyaya məruz qalan Azərbaycanın bir qrup elm və mədəniyyət xadimlərindən B.Çobanzadə, Nurməmməd bəy Şahsuvarov, H.Zeynallı, H.Nəzərli və başqalarının verdikləri ifadələr əsasında 1940-cı il yanvar ayının 25-də Yusif Vəzir Urgəncdə həbs edilib Bakıya gətirilir. O, altı aya yaxın Keşlə həbs düşərgəsində saxlanıldıqdan sonra 1940-cı ilin iyul ayının 3-də Nijni Novqorod vilayətinin Suxobezvodnaya stansiyasındakı həbs düşərgəsinə göndərirlər. Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1943-cü il yanvar ayının 3-də Nijni Novqorod vilayətinin Suxobezvodnaya stansiyasındakı həbs düşərgəsində aclıqdan və heç şübhəsiz, ürək tutmasından vəfat edir. Səhəri gün – 1943-cü il yanvarın 4-də Yusif Vəzir Çəmənzəminli Betluqa çayının sahilindəki qəbiristanlıqda dəfn olunur. 1956-cı ildə Yusif Vəzirə bəraət verildi.

 

Sərdarov küçəsi 20 — Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin son yaşayış yeri

Ədəbi fəaliyyəti

Yusif Vəzir 1930–35-ci illərdə Azərbaycan Neft İnstitutunda işləyən zaman, həmin institutda çıxan "Əzizbəyov adına Azərbaycan qızıl Bayraqlı Neft İnstitutunun əxbari" jurnalında "Neft və onun tarixi" adlı məqaləsi ilə bərabər bir çox məqalələr yazıb çap etdirmişdir. Yusif Vəzir bir çox hekayələrini "Maarif və mədəniyyət" jurnalında və başqa mətbuat orqanlarında çap etdirir. Sonralar isə "Qızlar bulağı", "Studentlər", "1917-ci il" adlı romanlarını çap etdirir. 1935-ci ildə "Həzrəti-Şəhriyar" adlı komik pyesini bitirir. Uzun illər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalan "Həzrəti-Şəhriyar" komediyası, nəhayət, ilk dəfə 1980-ci ildən incəsənət toplusu "Qobustan" jurnalının 4-cü nömrəsində çap olundu. Dünyada geniş tanınmış və bestsellerə çevrilmiş "Əli və Nino"nun [1]Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin qələmindən çıxdığını iddia edən ədəbiyyatşünaslar var.

Yusif Vəzir tərcümələr üzərində də işləyirdi. O, L.Tolstoyun, İ.Turgenevin, A.Neverovun, N.Qoqolun, B.Lavrenevin, L.Seyfulinanın, V.Hüqonun və s. bir neçə əsərlərini rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi. O, kino-ssenarilərin tərcüməsi işində də fəal iştirak etmişdi. Azərbaycan dilində ilk səsli film olan məşhur "Çapayev" filminin ssenarisini də Azərbaycan dilinə 1936-cı ildə Y.V.Çəmənzəminli tərcümə etmişdi. Yusif Vəzir 1937-ci ilin aprel ayında tamamladığı "İki od arasında" adlı tarixi romanı işdən çıxarıldığı üçün çap etdirə bilməmişdi. Öz sağlığında nəşr etdirmək qismət olmayan Yusif Vəzirin bu tarixi romanı ilk dəfə 1964-cı ildə "Azərbaycan" jurnalında müəyyən ixtisarla "Qan içində" adı ilə çapdan çıxmışdı. Yusif Vəzir Yazıçılar İttifaqından çıxarılmazdan 3–4 ay əvvəl yazdığı "Altunsaç" adlı kinossenarisini də "Azərfilmə" vermişdi. Geniş mütəxəssis müşavirəsində oxunub bəyənilməsinə baxmayaraq "Azərfilmin" direktoru Merkel son mərhələdə Yusif Vəzirə müraciət edərək demişdi, "Studentlər" romanınız tənqid edildiyi üçün sizinlə müqavilə bağlaya bilməyəcəyəm. Yusif Vəzir tərcümələr üzərində də işləyirdi. O, L.Tolstoyun, İ.Turgenevin, A.Neverovun, N.Qoqolun, B.Lavrenevin, L.Seyfulinanın, V.Hüqonun və s. bir neçə əsərlərini rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi.

Təxəllüsləri

"Çəmənzəminli", Yusif Vəzirovun təxəllüslərindən biridir. Yusif hələ uşaq ikən ailənin çətin zamanlarında aclıq nəticəsində Cənubi Azərbaycanın Çəmənzəmin kəndindən qaçaraq Şuşaya pənah gətirmiş və Yusifgilin həyətlərində sığınacaq tapmış Həsənxan, Nifti və Fərəc qardaşlarının basqa heç bir qohumları onlara kömək etmir. Yusif sağaldıqdan sonra anasına deyir ki, əgər mən gələcəkdə adlı-sanlı adam olsam, mütləq Cənubi Azərbaycandan gəlmiş sədaqətli qonşularımızın kəndlərinin adını özümə təxəllüs qəbul edəcəyəm. Yusif Vəzirin "Çəmənzəminli" təxəllüsünü qəbul etməsi onun həmin ailəyə bəslədiyi hörmət və məhəbbətdən irəli gəlir. Vəzirov "Çəmənzəminli" təxəllüsündən 1911-ci ildən etibarən istifadə etməyə başlamışdır. 1926-cı ildə Sovet Azərbaycanına qayıtdıqdan sonra o, yenidən bu təxəllüslə yazmağa başlamışdı.

Lakin Çəmənzəminlinin Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əsərlərindən görürük ki, Yusif Vəzirov 1904-cü ildən etibarən öz kimliyini gizli saxlamaq üçün ən az 15 təxəllüsdən istifadə etmişdir. Çox zaman onun seçdiyi təxəllüslər simvolik xarakter daşıyırdı, məsələn, "Bədbəxt", "Haqq tərəfdarı", "Müsavi", "Stradayuşiy", "Sərsəm" və s.

1907-ci ildə Yusif Vəzirin Qarabağın pir və ocaqlarını kəskin tənqid edən yazısı "Molla Nəsrəddin" jurnalında "Bakı realnı məktəbinin altıncı sinif şagirdi Mir Yusif Vəzirov" imzası ilə çap olunur Bu yazıdan sonra Aşqabadda və Bakının Hacıağa karvansarasında yaşayan qarabağlılar həyacana gəlib Yusif Vəzirə qarşı kin bəsləyirlər.

Aşqabaddan gələn təhqir və hədə məktublarının ardı-arası kəsilmir. Onlar Yusif Vəzirdən "Molla Nəsrəddin" jurnalı vasitəsilə üzr istəməyi tələb edir, əks halda onu öldürəcəklərini bildirirlər. Yusif Vəzir 1907-ci il noyabr ayının 5-də "Təzə həyat" qəzetində izahat verərək bildirir ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalında gedən yazısının məqsədi heç də "müqəddəs" pirlərə və ocaqlara sataşmaq deyil, hiyləgərləri ifşa etməkdən ibarət olub. "Mən göstərirəm ki, adını müsəlmən qoyanların içində çoxsu qurd libasına girib, millətə xəyanət edirlər, millətin gözünü baglayıb, ümumi insaniyyət nöqtəsindən uzaq salırlar. Camaatın dərdinə qalıb məktəblər açmaqdan, yetim uşaqları oxutdurmaqdan ki, gələcəkdə küçələrdə qalıb camaata zərər yetirməsinlər… Bütün bunları eləməyin əvəzində fəqir-füqəranın axır qəpiklərini də alıb ac-acına qoyurlar. Görünür ki, bəzi oxucular məqalədəki alovlu vətənpərvərlik hissini fərqləndirə bilməyib ağızdan-ağıza yalan və şişirdilmiş şayiələr uydurub yayıblar".

1911-ci ildə Vəzirov "Məlik Məmməd" adlı xalq nağılını "Əli Xan Çəmənzəminli" adı altında çap etdirmişdi. Maraqlıdır ki, "Əli Xan", "Əli və Nino" əsərində baş qəhrəmanın adıdır.

Əsərləri

Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Əsərləri: I cild – Hekayələri;

Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Əsərləri: II cild – Romanları;

Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Əsərləri: III cild – Ədəbi-tənqidi və publisist yazıları, оçеrk və xatirələri.

• Əli və Nino (1937Əli və Nino Vyana, alman dilində) (müəllifliyi mübahisəlidir)
• Altunsaç (1938, Almaniya, alman dilində) (müəllifliyi mübahisəlidir)
• İki od arasında (Qan içində) (1968)
• Qızlar bulağı
• Studentlər (roman) (1934)
• Biz kimik və istədiyimiz nədir
• Soyuq öpüş
• Bir cavanın dəftəri
• Həzrəti-Şəhriyar
• Gündəliklər
• Fokusnik
• Cənnətin qəbzi
• Qanlı göz yaşları
• Ağsaqqal
• Хanın qəzəbi
• Hacı
• Zeynal bəy
• Sоn bahar
• Üç gecə

"Əli və Nino"nun müəllifi olub-olmaması barədə

Onilliklər boyu "Əli və Nino" əsərinin, həqiqi adını "Qurban Səid" təxəllüsü altında gizləməyə çalışan müəllifinin kimliyi məsələsi fikir ayrılıqlarına səbəb olmuşdur. Müəlliflik məsələsi ilə bağlı aparılan geniş araşdırma aşağıdakı nəticələri ortaya qoyur və romanın çap edilmiş son variantının ərsəyə gəlməsində iştirak edən bir neçə müəllifin adını təqdim edir.

(1) "Əli və Nino" romanının başlıca müəllifi azərbaycanlı yazıçı və dövlət xadimi Yusif Vəzir Çəmənzəminlidir (1887–1943). Onun müəllifliyini həm şəxsi həyatında yaşadığı hadisələr, həm də Bakıda Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əsərləri, o cümlədən gündəlikləri, məqalələri, hekayə və romanları sübut edir. Lakin bəzi müəlliflər Əsəd Bəy adı altında yazan Lev Nussimbaumun əsərin yeganə müəllifi olduğunu iddia edirlər.

Bəzi tədqiqatçılar əsər alman dilində çap edildiyiy üçün alman dilini bilməyən Çəmənzəminlinin müəllifliyi ehtimalını ümumiyyətlə qəbul etmirlər. Halbuki arxivdəki sənədlər Yusif Vəzirin orta məktəbdə ikən alman dilini kifayət qədər yaxşı öyrəndiyini göstərir. Çəmənzəminlinin müəllifliyi versiyasını sadəcə dil faktoru səbəbilə rədd etmək əslində 1920–1930-cu illərdə — iki dünya müharibəsi arasında baş verən siyasi böhranı, altı dünya imperiyasından dördünün (Rusiya, Osmanlı, Avstriya-Macarıstan və Almaniya) süqutu nəticəsində yaranmış iqtisadi böhranı və nəticədə Avropa paytaxtlarına axışan yüz minlərlə qaçqının yaşadığı çətinlikləri inkar etmək deməkdir. Qaçqın düşmüş ziyalılar oxucu kütləsini itirdikləri üçün çox zaman əsərlərini çap etdirə bilmək üçün ədəbiyyat brokerlərinə müraciət etməli olurdular. Çəmənzəminli Parisdən Bakıya qayıtdığı zaman yazdığı ilk hekayələrdən biri də (1927) "Bir qaçqının dəftəri" idi. Bu hekayədə o, aclıq və səfalətdən əziyyət çəkən qaçqınların yaşadığı çətinlikləri və onların məcburiyyət qarşısında Avropa ədəbi brokerlərinin qazandığı məbləğin 25%-nə qane olduqlarını təsvir edir.

(2) Əsərdəki folklor və əfsanəvi materiallarda "Əsəd Bəy" adı altında yazan Lev Nussimbaumun imzası olduğu şübhəsizdir. Həmin materiallar onun əvvəlki əsərlərindən köçürülüb. Qeyd edilməlidir ki, bu materiallar nə mədəni, nə də etnik cəhətdən etibarlı mənbələr deyil. Lev Nussimbaum Azərbaycanı 1920-ci ildə 14 yaşında ikən tərk etmişdi və olduqca təcrid olunmuş həyat tərzi sürdüyünü öz yazılarında da etiraf etmişdi. Levin Azərbaycan dilini yaxşı bilməməsi əsərdəki tarixi hadisələrin təhrifində öz əksini tapır. Arxiv sənədləri Levin orta məktəbdə ikən Azərbaycan dili fənnindən kəsildiyini göstərir. Levin digər zəif cəhəti onun həmin vaxt Azərbaycanda rəsmi əlifba olan ərəb əlifbasını bilməməsi idi.

(3) Əsəd Bəy romanda Əli ilə Ninonun Tiflisə və İrana səyahətləri ilə bağlı hissələri gürcü yazıçı Qriqol Robakidzenin "İlan dərisi" (Das Schlangenhemd, 1928) əsərindən götürmüşdür. Robakidzenin bu "köçürmədən" xəbəri olub-olmadığı məlum deyil. Əsəd Bəy, orijinalından fərqləndirmək üçün mətnin üzərində çoxlu iş aparmaqla əslində plagiat etdiyinə şübhə yaradır. Tədqiqatlar Əsəd Bəyin Robakidzeni şəxsən tanıdığını göstərir.

(4) Avstriya baronessası Elfrida Ehrenfels (1894–1982) "Əli və Nino" romanını alman reyesterlerində qeydiyyatdan keçirmiş və "Qurban Səid" təxəllüsünün özünə aid olduğunu göstərmişdi. Halbuki, onun romanın yazılmasında iştirakı sübut edilməmişdir. Romanın "Əli Xan" adlı italyan nəşri 1944-cü ildə Məhəmməd Əsəd Bəy adı altında çap edilmişdi. Qəribədir ki, bu kitabda Nino Kipiani "Erika Kipiani" kimi təqdim edilirdi, bu isə gürcü adı deyildi. Nussimbaumun həyat yoldaşının adı Erika idi, lakin o, Əsəd Bəyin həmkarı Rene Füllöp Millerlə qaçmış və onlar qalmaqallı şəkildə boşanmışdılar (1935). Həmin nəşrdə bir sıra digər dəyişikliklər də edilmişdi. Bu italyan nəşri özünü "Əhməd Cəmil Vakka Mazzara" adlandıran Əsəd Bəyi tiryəklə təmin edən Vakka Bello tərəfindən onun ölümündən sonra müəmmalı şəkildə dərc edilmişdi. O, Əsəd Bəylə dörd nəsil əvvələ gedib çıxan qohumluğu olduğunu iddia etməklə, Əsəd Bəyin sağ qalmış yeganə varisi olduğunu irəli sürür və onun müxtəlif kitablardan gələn gəlirlərini əldə etmək məqsədi daşıyırdı. Əsər "Əli Xan" adı altında yalnız bir dəfə çap edilmişdi.

Mənbə

• Kamran Məmmədov. XX əsr Azərbaycan gülüşü. Bakı, 1989.
• Kamran Məmmədov. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Bakı, 1987.
• Leyla Kamranqızı. Y.V.Çəmənzəminlinin memuarlarında Şuşa mühiti. Bakı, 2002.
• Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 50–53.
• "Ədib alim". Məmmədhüseyn Təhmasib. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I cild. Bakı: Mütərcim, 2010. — səh. 392–398.
• Kamal Camalov. Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları. Bakı: Elm və təhsil, 2015.
• Əli və Nino: Ədəbiyyət Biznesi: Azərbaycanın ən məşhur romaninin müəllifi kimdir? Azerbaijan International, Vol. 15:2–4.
• Yusif Vəzir Çəmənzəminli
• ANS-Press 2007-10-20 at the Wayback Machine
• [3]

İstinadlar

1. "Ədəbiyyat biznesi: Azərbaycanın ən məşhur romanı "Əli və Nino"nu kim yazıb? Azərbaycan İnternəşnl, c. 15:2–4. 366 səh., ingilis [1] və Azərbaycan dillərində [2].
2. """Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları"nın və "Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin [[7 may]] [[2019-cu il]] tarixli, 211 nömrəli Qərarı" (azərb.). nk.gov.az. 2019-05-11. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
3. Bioqrafiya: Yusif Vəzir Çəmənzəminli və Lev Nussimbaum/Əsəd Bəyin həyatı Azərbaycan İnternəşnlda, c. 15:2–4, səh. 40.
4. Betti Bleyer, "Nino kim idi? Yusif Vəzirovun Gündəliyi Ninonun kimliyini üzə çıxarır: prototip yəhudi qız idi", Azərbaycan İnternəşnl, c. 15:2–4, səh. 254–261.
5. "Həyat təcrübələri: 101 səbəb, Yusif Vazir Chamanzaminli as "Əli və Nino"nun başlıca müəllifi kimi, Azərbaycan İnternəşnl, c. 15:2–4, səh. 262–283.
6. Çəmənzəminlinin gündəliklərindəki bir sıra qeydləri onun riyaziyyatı sevmədiyini göstərir.
7. Avstriyalı Fridrix Kraelitz-Qreyfenhorst Yusif Vəzirovun "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər" (İstanbul) kitabı ilə bağlı rəy yazmışdı. Mitteilungen zur osmanischen Geschichte. 1, 1921/22, (1922), səh. 174–175.
8. (PDF). 2014-03-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-07.
9. Miri Vəzirov 31 yaşında vərəm xəstəliyinə tutulur və 3 ay sonra kor bağırsağında yaranan problemlərlə kəskinləşən xəstəlikdən vəfat edir. Mənbə: Yusif Vəzirovun Mir Cəfər Bağırov və İosif Stalinə məktubu, Orxan Vəzirov, "Atam Yusif Vəzir Çəmənzəminli" (Bakı, Azərnəşr 1997), səh. 57–61.
10. Vəzirovun vətənə qayıtmaq qərarı olduqca riskli idi, çünki vaxtilə o, Azərbaycan Demokratik Respublikasının (ADR) Türkiyəyə səfiri təyin edilmişdi. ADR qurucuları bolşeviklərin hakimiyyəti ələ almasına qarşı çıxırdılar və nəticə etibarilə onların bir çoxu qətlə yetirilmişdi.
11. Yazıçılar İttifaqından çıxarıldıqdan sonra işsiz qalan Yusif Vəzir Çəmənzəminli Stalinə ünvanladığı 20 may 1937-ci il tarixli məktubunda çarəsiz bir şəkildə iş istəyirdi. Orxan Vəzirov, "Atam Yusif Vəzir Çəmənzəminli haqqında", red. Qılman İlkin (Bakı: Azərnəşr, 1937), səh. 57–61.
12. Ədəbiyyat qəzeti, 27 mart 1937-ci il.
13. Orxan Vəzirov, Atam Yusif Vəzir Çəmənzəminli haqqında (Bakı: Nərgiz, 2007), səh. 51.
14. Çəmənzəminlinin oğlu Orxan Vəzirov (1928–2010) 2007-ci ildə Betti Bleyerə müsahibəsində deyirdi ki, 10 yaşında olarkən həyətdə oynadıqdan sonra evə çıxdığı zaman atasının əlyazmalarını sobaya ataraq yandırdığını görüb. Orxan Vəzirovun sözlərinə əsasən, bu vaxt Vəzirov demişdi: "Vaxt gələcək bu əlyazmalar qiymətsiz olacaq".
15. Çəmənzəminli bu zaman 50 yaşında idi.
16. Ziya Bünyadov, "Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin istintaqı", "Qırmızı terror" (Bakı: Azərnəşr, 1993), səh. 199–204.
17. "Sinifdənxaric tədbirlər zamanı tarixi şəxsiyyətlərə dair materialların öyrənilməsi". Afaq Qasımova. Yeniyetmələrin tarixi şəxsiyyətlərin nümunəsində tərbiyə edilməsi. Bakı: Nurlan, 2006. — səh. 125.
18. Yusif Vəzir Çəmənzəminli, "Həyatım", Əsərləri (Məqalələr, oçerklər və xatirələr)(Bakı: Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1977). III cild, səh. 312–319.
19. "Məlik Məmməd" adlı xalq nağılının 1911-ci il nəşrində o özünü "Əli Xan Çəmənzəminli" kimi təqdim edirdi (Bakı, Kaspi nəşriyyatı). Həmin kitabın ərəb əlifbası ilə çap edilmiş surəti Axundov Milli Kitabxanasında mikrofilmdə saxlanır. Kitabın üz qabığının şəkli "Adlar: Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "Əli və Nino"nun müəllifi olduğuna dair 101 səbəb" məqaləsində verilmişdir, Azərbaycan İnternəşnl jurnalı, c. 15:2–4, səh. 301.
20. Bleyer, Bioqrafiya: İki yazıçının həyatı: Yusif Vəzir Çəmənzəminli və Lev Nussimbaum, Azərbaycan İnternəşnl, c. 15:2–4, səh. 38.
21. "Molla Nəsrəddin" jurnalının redaktoruna ünvanlanmış dini xürafatı tənqid edən məktub, 1907-ci il, No. 37.
22. Yusif Vəzirovun Gündəlikləri: 5 oktyabr, 1907-ci il tarixli yazı, Leyla Məcidqızı İmaməliyeva, "Yusif Vəzir Çəmənzəminli: Gündəlikləri, Özüm üçün dəqiqələr…". Elmi redaktoru: Prof. Tofiq Hüseynoğlu (Bakı: Azərnəşr, 2001), səh. 94–110.
23. Bax, "Məlik Məmməd" (Bakı: Kaspi Nəşriyyatı, 1911). Həmin təxəllüs 1911 və 1912-ci illərdə çap edilmiş digər hekayələrdə Əli Qulu Xan Çəmənzəminli və A.Q. Çəmənzəminli kimi verilmişdir. Həmin kitabların ərəb əlifbası ilə çap edilmiş titul səhifələrinin şəkli ilə Azərbaycan İnternəşnl jurnalında tanış ola bilərsiniz, c. 15:2–4, səh. 301.
24. Araşdırma altı il ərzində (2004–2010) Azərbaycan İnternəşnl jurnalının heyəti tərəfindən aparılmışdır. On dildə (Azərbaycan, rus, ingilis, alman, fransız, italyan, gürcü, türk, fars və İsveç dilləri) sənədlər tədqiq edilmişdir. Bakı, Tbilisi, Vyana, Berlin, İstanbul və Los Anceles arxivlərindəki sənədlər araşdırılmışdır.
25. "Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "Əli və Nino"nun əsil müəllifi olduğunda dair 101 səbəb" (səh. 262–333), Azərbaycan İnternəşnl, "Azərbaycanın ən məşhur romanı "Əli və Nino"nu kim yazıb?", c. 15:2–4.
26. Ris, Tom: "Orientalist: qəribə və təhlükəli həyatın sirrini çözərkən" (NY: Random House, 2005).
27. Yusif Vəzirovun Bakı realnı məktəbində təhsil alarkən alman dilindən iki rübdə (1907–1908) aldığı qiymətlər şifahi 3/5 (5 ballıq sistemlə), yazı 4/4 idi. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi: Fond 315, Siyahı 1, İş 864, səh. 15. Sənədlə Azərbaycan İnternəşnl jurnalının "Arxivdəki sirlər: Lev Nussimbaumun Bakıdakı erkən məktəb sənədləri" başlıqlı məqalədə tanış ola bilərsiniz, c. 15:2–4 (2011), səh. 158. Bu tədqiqat 2007-ci ildə Könül Səmədova və Sevinc M. Seyidova tərəfindən aparılmışdır.
28. Yusif Vəzir Çəmənzəminli, "Bir qaçqının dəftərindən", Seçilmiş əsərləri, c. 1 (Bakı: Azərbaycan SSR, Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1966).
29. Lev Nussimbaumun müasiri olan Armin Veqnerin gündəliklərindəki 1942-ci ilin sentyabrına aid qeyddə Levin "istedadlı, lakin bir kitabdan 4–5 kitab çıxaran məsuliyyətsiz tipik ədəbi fırıldaqçı" olduğu deyilir. Gerhard Höpp, "Mohammed Essad Beg Nur Orient für Europäer? Asien Afrdigərika Lateinamericka 25:1 (Berlin Akademie Verlag, 1997), səh. 90.
30. "Kəs və Əlavə et" müəllifi: Əsəd Bəyin "Əli və Nino"dakı barmaq izləri, Azərbaycan İnternəşnl, c. 15:2–4 (2011), səh. 230–251.
31. 1918–1919-cu tədris ilində 2 nömrəli kişi gimnaziyasının 3-cü sinifində təhsil alan Lev Nussimbaum Azərbaycan dili fənndinən 5 ballıq sistemlə 2 qiyməti almışdı. Bu vaxt o həm də rus, alman və fransız dili dərslərində də iştirak edirdi. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, fond 392, siyahı 1, iş 470, səh. 13. Sənədin şəkli Azərbaycan İnternəşnl jurnalında təqdim edilmişdir, c. 15:2–4 (2011), səh. 153. Tədqiqat 2007-ci ildə Könül Səmədova və Sevinc M. Seyidova tərəfindən aparılmışdır.
32. Əsəd Bəyin 1937-ci ildə ("Əli və Nino" ilk dəfə nəşr edildiyi il) baron Omar Rolf Ehrenfelsə təqdim etdiyi kitabda yazdığı yazı onun ərəb əlifbasını yaxşı bilmədiyini göstərir. Öz adı da daxil olmaqla (1)(Əsəd Bəy) yazıdakı dörd sözün hər birində, o cümlədən (2) Azərbaycan və (3) Vyana sözlərində hərf səhfi var. Həmin kitab ("Der İslamische Orient") Ehrenfels ailəsinin Avstriyada, Lixtenaudakı qəsrində saxlanır. Kitabın şəkli və Əsəd Bəyin həmin yazısı Azərbaycan İnternəşnl jurnalının 15:2–4 (2011) sayında "Əli və Nino"nun müəllifi ilə bağlı tez-tez verilən suallar" başlıqlı məqalədə verilmişdir, səh. 110–111.
33. İncia, Tamar. "Əli və Nino: ədəbi oğurluq" (IM Publishers, Norwalk, Conn. 2009).
34. Deutsches Bucher Verzeichnis (Alman Kitablar Reyestri) and Duetscher Gesamtkatalog (Alman Kollektiv Kataloqu) Yeni Adlar başlığı altında, 1935–1939-cu illərdə çap edilmişdir, səh. 5336. Sənədin şəkli ilə "Əli və Nino"nun müəllifi ilə bağlı tez-tez verilən suallar" məqaləsinə baxın, FAQ Nö. 19, Azərbaycan İnternəşnl jurnalı, c. 15:2–4, səh. 55–57.

Bax

• Vəzirovlar (II)

Xarici keçidlər

• Yusif Vəzir Çəmənzəminliyə həsr edilən sayt 2016-11-24 at the Wayback Machine
• "Babamın əlyazmaları məhv oldu" — Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin ailəsindən REPORTAJ