fbpx
Wikipedia

Cülus

CülusOsmanlı imperiyasında padşahların taxta oturmasıyla bağlı istifadə edilən termindir.

III Səlimin cülus mərasimi

Cülus sistemi

Ərəblərdə cülus anlayışı

Cülus sözünün mənşəyi ərəbcə olub, "oturmaq" mənasını verir. Miniatürlərdə Hz. Süleyman bir çox dəfə taxt üzərində oturmuş halda təsvir edilmişdir. İslamiyyətdə gerçək hakimiyyət Allaha aiddir və insan onun Yer üzündəki xəlifəsi hesab edilir. Hz. Məhəmmədin vəfatından sonra Hz. Əbubəkr imam seçilmiş və ona xələf olmuşdur. Hz. Ömər isə Hz. Əbubəkrin vasitəsiylə xəlifə olmuş, onun xəlifəliyi bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilmişdir. İslamiyyətin ilk illərində xəlifə biatla, yəni bir növ seçim yoluyla seçilsə də, Əməvilərdən etibarən (Hz. Muaviyə oğlu Yezidi vəliəhd etmişdir) xilafət səltənətə və sülaləyə məxsus olmuş, əsrlər boyunca belə davam etmişdir. Əməvilərdən Muaviyə ibn Əbusüfyan, Mərvan ibn Həkəm, Yezid ibn Vəlid və Mərvan ibn Məhəmməd istisna olmaqla digər bütün xəlifələr vəliəhd təyin edilərək xilafətə yüksəlmişdir.

Abbasilər isə dönəmin şərtlərinə uyğun olaraq, Sasanilər imperiyasının dövlətçilik üsul və qaydalarını İslami qanunlarla birləşdirərək yeni bir xilafət təşkilatı qurmuşdur. Belə ki, Abbasilər dönəmində vəliəhdlik sisteminə önəm verilməmiş, sülalənin üzvləri tez-tez xəlifəlik uğrunda qanlı mübarizələrə girmişdir.

Orta Asiyada cülus anlayışı

Orta Asiyadakı türk dövlətlərində hakimiyyətin birbaşa Göydən, yəni Tanrıdan gəldiyinə inanılsa da, səltənətin bir başqasına ötürülməsində söz sahibi qurultay idi. Qaraxanilərdə ən böyük qardaş hökmdar namizədi hesab edilsə də, adətən ailə üzvlərindən ən nüfuzlu olanı qurultay tərəfindən xan seçilirdi. Monqollarda da bütün şahzadələr eyni taxt haqqına sahib olduqları üçün, şəxsi keyfiyyətlər və qazanılan hərbi uğurlar taxta gedən yolda önəm kəsb edirdi. Belə ki, Çingiz xan hələ həyatda ikən digər oğullarınn da razılığını alaraq ortancıl oğlu Ögedeyi vəliəhd təyin etmişdir. Abaqa xan, istəmədiyi halda qurultay tərəfindən atası Hülakü xanın yerinə taxta çıxarılmışdı. İran monqolları olan Elxanilər böyük monqol xaqanına tabe olduqları üçün, yeni hökmdarın cülusu mütləq şəkildə xaqan tərəfindən göndərilən yazılı əmr, xələt və tacla təsdiq edilməli idi. Ancaq bu ənənə Qazan xanın cülusuna qədər davam etmiş, İslamı qəbul edərək müsəlman olan bu hökmdar monqol xaqanının tabeliyindən çıxmışdır. Yeni hökmdarın cülusu münəccimbaşı tərəfindən təyin edilən saatda baş tuturdu. Abaqa xanın cülus vaxtını məşhur Azərbaycanlı alim və astranomu Nəsirəddin Tusi təyin etmişdir.

İslam öncəsi türk dövlətlərində ailə üzvlərinin taxtda bərabər haqq sahibi olması halı bəzi hallarda taxt mübarizələrinə və dövlətin zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Eyni üsul müsəlman türk dövlətlərinə də keçmiş, ölkə torpaqları taxtdakı ailənin ortaq malı hesab edilmişdir. Türklərin İslamdan sonra qurduqları dövlətlərdən biri olan Böyük Səlcuq imperiyasında da taxta keçişlə bağlı qəti bir qayda olmamışdır. Bunun nəticəsində sultanların sağlığında və ya ölümlərindən dərhal sonra taxt mübarizələri başlamışdır. Ailənin taxtda haqq iddia edən hər bir üzvü canı bahasına da olsa, bu mübarizədə iştirak edə bilərdi. Hökmdar tərəfindən bir vəliəhd təyin edilsə də, onun ölümündən sonra bu təyinat hüquqi baxımdan keçərli sayılmırdı. Belə ki, hökmdarın ölümündən sonra bütün qanun və hüquqi sənədlər yeni hökmdarın təsdiqinə qədər keçərsiz sayılmaqda idi. Buna nümunə olaraq, Böyük Səlcuq imperiyasının ilk hökmdarı Sultan Toğrul, qardaşı Çağrı bəyin oğlu Süleymanı vəliəhd elan etsə də, Süleyman qardaşı Alparslan tərəfindən taxtdan uzaqlaşdırıldı. Eyni şəkildə Börkiyaruq da Sultan Məlikşah tərəfindən taxta namizəd göstərilmiş, ancaq Türkan Xatunun müdaxiləsiylə öz oğlu Nəsrəddin Mahmud sultan elan edilmişdir. Yenə Börkiyaruqun oğlu Məlikşahı Sultan Məhəmməd Təpər, onun vəliəhd olan oğlu Mahmudu isə əmisi Sultan Səncər taxtdan endirmişdir.

Böyük Səlcuq imperiyasının davamı olan Anadolu səlcuqlularında da vəziyyət fərqli deyildi. Qılınc Arslanın ölümündən sonra oğulları Məlikşah və Məsud, Sultan Məsudun ölümündən sonra isə onun oğulları Şahənşahla Qılınc Arslan arasında qanlı taxt mübarizələri davam etmişdir.

Böyük Səlcuqlularda taxt üçün üsyan etməyən bir ailə üzvünün, ehtimal üzərinə edam edilməsi görülməmiş bir hadisədir. Buna baxmayaraq Anadolu səlcuqlularında cülus məsələsi səbəbilə qardaş qətilləri baş vermişdir. Məsələn, II Qılınc Arslan 1155-ci ildə taxta çıxdıqdan sonra özünə rəqib olaraq gördüyü ortancıl qardaşını boğdurmuş, II Qiyasəddin Keyxosrov isə oğlunun doğumundan sonra Uluborlu qalasında həbs etdiyi 2 qardaşını edam etdirmişdir.

Xarəzmşahlarda isə adətən vəliəhdin öncədən təyini yolu seçilmişdir. Belə ki, Əlaəddin Məhəmməd öncə ən kiçik oğlu Qütbəddini, ardından isə daha qabiliyyətli gördüyü böyük oğlu Cəlaləddini vəliəhd elan etmişdir.

Anadolu Səlcuqlu dövlətinin çöküşündən sonra qurulan Anadolu bəyliklərində də dövlət hökmdar ailəsinin ortaq malı olaraq qəbul edildi. Ailənin “Ulu bəy” adlanan rəhbərindən başqa digər bütün üzvləri mərkəzdən uzaqda vali olaraq xidmət edirdilər. Belə ki, Aydınoğlu Mehmed bəyin ölümündən sonra qəhrəmanlığıyla məşhurlaşan oğlu Umur bəy dövlət xadimləri tərəfindən hökmdar seçilmiş və bu seçimi qardaşları tərəfindən də təsdiq edilmişdir. QaraqoyunluAğqoyunlu dövlətlərində də cülus məsələsi Anadolu bəyliklərindən fərqli deyildi. Yeni hökmdar ailə və sülalə rəsiləri tərəfindən seçilir, digər şahzadələr isə əyalətlərə vali olaraq göndərilirdi.

Məmlüklərdə isə hökmdar seçimi bir qədər fərqli idi. Səltənət tək bir ailənin əlində olmadığı üçün, sultanın ölmədən öncə vəliəhd elan etdiyi şahzadə qədər əmirlərin də taxta çıxma ehtimalları vardı. Hökmdar seçimlərində zəka və qabiliyyət qədər yaş da önəmli faktor hesab edilirdi. Məmlüklərdə şahzadələr qətlə yetirilməmiş, bunlar adətən Suriya və ya İsgəndəriyyədəki qalaların birində həbs edilmişdir.

Osmanlılarda cülus anlayışı

 
I Muradın cülus mərasimi, Bursa (1360)

Osmanlılarda isə cülus sözü daha çox şahzadələrin taxta çıxışıyla bağlı istifadə edilımiş, bununla bağlı cülus bəxşişi, cülus tərəqqisi, cülusiyyə və başqa terminlər də meydana çıxmışdır. Osmanlılarda da öncədən təyin edilmiş ortaq bir cülus sistemi olmamışdır. Bu vəziyyət ailə üzvləri və xüsusilə də şahzadələr arasında qanlı mübarizələrə səbəb olmuşdur. Quruluş dönəmində (1299-1453) taxta çıxma, öncəki Türk-İslam dövlətlərində olduğu kimi dövlət xadimlərinin bir şahzadə üzərində qərar qılmaları ilə baş tutmuşdur. Bu şahzadənin bəzən vəsiyyət təyin edildiyinə də rast gəlinmişdir.

Dövlətə adını verən Osman Qaziyə, atası Ərtoğrul bəyin ölümündən sonra Bizansa qarşı mübarizədəki qətiyyəti səbəbilə Anadolu səlcuqlu sultanı III Əlaəddin Keyqubad tərəfindən muxtariyyət verilmiş, ardından dövlətin quruluşunda mühüm rol oynayan ahilərin (ağsaqqallar) dəstəyilə bəyliyə seçilmişdir. Osman bəyin cülusu səbəbilə qədim türk ənənəsinə uyğun kiçik bir mərasim keçirilmişdir. Ərtoğrul bəyin qardaşı Dündar bəy isə ilk illərdə onun bəyliyini təsdiq etsə də, sonrakı illərdə ona qarşı çıxmış və ehtimal ki, Osman bəy tərəfindən öldürülmüşdür. Osmanlılarda taxt uğrunda ilk şahzadə qətli də, əsasən bu hadisə olaraq qəbul edilir.

 
İldırım Bəyazidin cülus mərasimi (1389)

Orxan bəy isə atasının sağlığında ikən ona vəkil olmuş, atasının məşhur vəsiyyətinə əsasən bəyliyə namizəd göstərilərək ağsaqqallar şurası önündə taxta çıxmışdır. Dəqiq bilinən ilk qardaş qətli hadisəsi isə I Murad səltənətində baş tutmuşdur. Belə ki, Sultan Murad öncə taxt uğrunda onunla mübarizə aparan qardaşları Şahzadə İbrahim və Şahzadə Xəlili, ardından Bizans imperatorunun oğlu Andronikosla birləşərək üsyan çıxaran oğlu Savcı bəyi dövlətin gələcəyini təhlükəyə atmaması məqsədilə edam etdirmişdir.

İldırım Bəyazid Kosova döyüşü əsnasında atasının şəhid edilməsinin ardından ordudakı bəylər tərəfindən padşah elan edilmiş, daha sonra ordunun sol qanadına rəhbərlik edən qardaşı Yaqub bəy, yenə dövlət xadimlərinin də rəyi alınaraq edam edilmişdir. Beləcə, davam edən döyüşün sonuna təsir edə biləcək hansısa bir üsyanın qarşısı alınmışdır. Bu hadisə isə hələ mübarizəyə başlamayan bir şahzadənin ehtimal üzərinə öldürülməsi baxımından Osmanlı tarixində bir ilk olaraq qəbul edilir.

İldırım Bəyazidin Ankara döyüşündən sonra əsir alınması və ölümündən sonra oğulları arasında başlayan uzun mübarizənin nəticəsində Çələbi Mehmed qardaşlarını məğlub edərək Ədirnədə taxta çıxmışdır. Onun ölmədən öncə böyük oğlu Şahzadə Muradı Amasyadan çağırması ilə II Murad vəsiyyətə uyğun olaraq, ancaq dövlət xadimlərinin və yeniçərilərin də təsdiqi ilə taxta cülus etmişdir. Ardından öncə özünü İldırım Bəyazidin oğlu elan edən və tarixə Düzməcə Mustafa olaraq düşən əmisini, daha sonra isə ona qarşı üsyan çıxaran qardaşı Mustafa Çələbini edam etdirmişdir.

 
II Mehmedin ikinci cülus mərasimi, Ədirnə (1451)

Fateh Sultan Mehmedin cülusu isə daha fərqli olmuşdur. Belə ki, atası Sultan Muradın öz istəyilə taxtdan çəkilməsinin ardından 1444-cü ildə 12 yaşında ikən taxta çıxmışdır. Onun bu ilk səltənəti cəmi 2 il davam etmiş, yerinə atası Sultan Murad yenidən cülus etmişdir. Taxtın yeganə namizədi olan II Mehmedin ikinci və qəti cülusu isə atasının 1451-ci ildə ölümü ilə baş tutdu. İstanbulun fəthindən sonra Fateh Sultan Mehmed hakimiyyətin bölünməzliyi qaydasını qanuniləşdirmişdir. Ancaq dövlətin təşkilat sistemini nizamlasa da, bu qanunnamədə cülus məsələsi açıq şəkildə izah edilməmişdir. Bu məsələdəki yeganə rəy isə “Her kimesneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların nizâm-ı âlem için katletmek münasiptir. Ekser-i ulemâ dahi tecviz etmiştir. Anınla âmil olalar (Övladlarımdan hər kimə səltənət nəib olsa, qardaşlarını aləmin nizamı pozulmasın deyə öldürməsi münasibdir. Əksər alimlər də təsdiq etmişdir. Bu yolla davam edələr)” olaraq qeyd edilib. Fateh Sultan Mehmed bu maddə ilə bütün övladlarının taxt üzərində bərabər hüququ olduğunu bir daha təsdiqləmişdir. Hətta ölümündən sonra oğulları Şahzadə BəyazidŞahzadə Cemin girişdiyi taxt mübarizəsi onun bu sözlərini təsdiqləmişdir. Bununla yanaşı Sultan Bəyazidin böyük oğlu Şahzadə Əhmədi özünə xələf seçməsi, hələ o sağ ikən taxt mübarizəsinin başlamasına səbəb olmuşdur. Nəticədə atasının Səfəvilərə qarşı apardığı siyasəti də bəyənməyən kiçik oğlu Şahzadə Səlim ona qarşı üsyan çıxardı və yeniçərilərin də dəstəyilə atasını taxtdan devirərək taxta cülus etmişdir. Ancaq Yavuz Sultan Səlimin qardaşlarıyla yanaşı, onların oğullarını da qətlə yetirməsi babasının bu barədə verdiyi qanunun aspektini daha da genişləndirmişdir.

Qanuni Sultan Süleyman rəqibsiz olaraq taxta çıxdığı üçün cülusu əsnasında hansısa hadisə çıxmamışdır. Eləcə də, oğlu II Səlim də hələ atasının səltənətində qardaşlarının qətlə yetirilməsi nəticəsində taxt mübarizəsi aparmadan cülus etmişdir.

Başlanğıcdan bəri atadan oğula - bir neçə istisna olmaqla, daha çox böyük oğula keçən səltənət I Əhməddən etibarən “əkbəriyyət” və “ərşədiyyət”, yəni ailənin ən böyük fərdinin cülusu üsuluna əsasən ötürülmüşdür. Qalan digər şahzadələr isə sarayın xüsusi bir yerində nəzarət altında saxlanılmışdır. Belə ki, Sultan Əhmədin vaxtsız ölümündən sonra vərəsəlik sistemində dəyişiklik edilmiş, yerinə əqli cəhətdən zəif olan qardaşı Şahzadə Mustafa taxta çıxarılmışdır. Ancaq Sultan Mustafa 3 ay sonra taxtdan endirilmiş, yerinə Sultan Əhmədin 15 yaşlı böyük oğlu Şahzadə Osman cülus etmişdir. Sultan Osman taxta çıxdıqdan sonra orduya göndərdiyi bir fərmanla, atasının ölümündən sonra vərasət sistemində edilən dəyişikliyə qarşı çıxmış, buna baxmayaraq daha sonrakı cüluslarda bu üsul tədbiq edilməyə davam etmişdir.

Yeniçəri üsyanı ilə Sultan Osmanın öldürülməsinin ardından ikinci dəfə taxta çıxarılan Sultan Mustafa bir müddət sonra yenidən devrilmiş və yerinə Sultan Əhmədin digər oğlu Şahzadə Murad Osmanlı taxtına çıxarılmışdır. Sultan Murad başlanğıcda qardaşlarına toxunmamış, ancaq çıxdığı İrəvan səfəri (1635) ərəfəsində bunlardan Şahzadə BəyazidŞahzadə Süleymanı, Bağdad səfəri (1638) ərəfəsində isə Şahzadə Qasımı edam etdirmişdir.

 
II Osmanın cülus mərasimi, İstanbul (1618)

Sultan Muradın vəfatından sonra qardaşı Şahzadə İbrahim, ondan sonra isə Sultan İbrahimin böyük oğlu Şahzadə Mehmed taxta cülus etmişdir. 7 yaşında taxta çıxarılan Sultan Mehmed cülus münasibətiylə yazdığı fərmanda Allahın izniylə və qabiliyyəti sayəsində sltan olduğunu, vəzirlər, üləma və xalqın rəyiylə taxta çıxdığını qeyd etmişdir. Bundan sonrakı tarixdə bəzi istisna hallar olsa da, qardaş qətli üsuluna keçilməmişdir. Hətta taxtdan endirilən Sultan Mehmedin yerinə cülus edən qardaşı II Süleyman onu öldürməmişdir. II ƏhmədI Mahmudun cüluslarından sonra yazdıqları fərmanlarda isə şahzadələrdən biri üzərində yaşı nəzərə alınmadan qərar qılınmalı, digərlərinin isə aradan qaldırılması qeyd edilmişdir. Buna baxmayaraq Sultan Mahmuddan sonrakı cüluslarda “əkbəriyyət”, yəni yaşca böyük olma şərti nəzərə alınaraq ailənin yaşca ən böyük şahzadəsi taxta çıxarılmış, digər şahzadələrə isə toxunulmamışdır. III Əhməd Patrona Xəlil üsyanı nəticəsində taxtdan endirilmiş, ardından ailənin ən yaşlı şahzadəsi olan qardaşı oğlu Şahzadə Mahmudu çağıraraq ona öncə özü biat etmişdir. Eyni şəkildə III Səlim də Qabaqçı Mustafa üsyanında özünün yerinə böyük şahzadə olan əmisi oğlu Şahzadə Mustafanın istənildiyini anlamış, yanına gedərək səltənəti ona təslim etmişdir.

Əkbəriyyət üsulu 1876-cı ildə qəbul edilən ilk Osmanlı konstitusiyasında da yazılı qanun halını aldı. Sultan Mehmed Rəşad və son padşah Sultan Mehmed Vahidəddin məhz bu qanun əsasında taxta cülus etmişdir.

Cülus mərasimi

Türk-İslam dövlətlərində

 
VI Mehmed Vahidəddinin cülus mərasimi, İstanbul (1918)

İslam və müsəlman türk dövlətlərində şahzadələrin taxta çıxması münasibətiylə mərasim tərtib edilirdi. Bu mərasim hansısa saray çevrilişinin qarşısını almaq məqsədilə ölən hökmdarın cənazə mərasimindən öncə baş tuturdu. Qədim türk və monqol dövlətlərində cülus üçün uğurlu gün və saat seçilir, yeni hökmdar yüksək rütbəli 2 noyonla birlikdə taxta oturur, bu əsnada hər 2 yandan ətrafa pul saçılırdı. Səlcuqlularda isə cülusun ardından yeni hökmdarın şərəfinə ziyafət verilir, əcdadların türbələri ziyartə olunur, yoxsullara sədəqə paylanılır, rütblərinə görə dövlət xadimlərinə xələt hədiyyə edilirdi. Elxanilərdə hökmdarın cülusunda xatunlara, şahzadələrə, noyonlara və digər əmirlərə xələtlər və bəxşişlər verilirdi. Yeni hökmdarın sağında əyləşmiş xatunlar, solunda isə ayaqda dayanan şahzadə və noyonlar olurdu. Cülusun ardından içkili ziyafət tərtib edilirdi.

Məmlüklərdə yeni hökmdar səltənət alayı ilə, xidmətindəki vəzir və əsgərlərlə birlikdə cülus edirdi. Arxadan gələn çavuşlar isə öndəkiləri alqışlayırdı. Cülusun ardından əmirlər ətək öpüb, yeni hökmdara sadiq qalacaqlarına dair Quran-i kərim üzərinə and içirdilər. ardından yeni hökmdarın səltənəti hər yerə duyurulur, beləcə xütbənin onun adına oxunması təmin edilirdi. Yeni sultanın cülusu xəlifə tərəfindən göndərilən qara atlasdan hazırlanmış xələtlə təsdiq edilir və ona əhdnamə təqdim edilirdi.

Osmanlılarda

Bəzi kiçik fərqliliklər olmaqla birlikdə, bütün bu cülus ənənəsinə Osmanlılarda da rast gəlinir. Osmanlılarda hökmdar vəfat etdiyi zaman Darüssəadə ağası dərhal sədrəzəmə məlumat verir, sədrəzəm isə ətrafına topladığı vəzirləri, kaptan-ı dəryanı, şeyxülislamqazəsgərləri, dəftərdarı, nişançını, naqibüləşrəfi, İstanbul qazısını, yeniçəri ağasını və sekbanbaşını alaraq birlikdə saraya gedirdi. Burada Qübbəaltında və ya Sünnət otağı önündə yeni sultanın çıxmasını gözləyirdilər. Ancaq I ƏhmədII Mustafa nümunəsində olduğu kimi, bəzən yuxarıda adı çəkilən dövlət xadimlərini gözləmədən sarayda cülus mərasimi keçirilmişdir. XVII əsrin əvvəllərindən etibarən taxta çıxarılacaq olan şahzadə hərəm ağası və silahdar ağa tərəfindən tutulduğu Şimşirlik bölümündən alınır, padşahın vəfat etdiyi və səltənətin ona keçdiyi müjdəsi verilirdi. Səlcuqlularda olduğu kimi Osmanlılarda da bəzən taxta çıxan yeni hökmdara vəfat edən hökmdarın cənazəsi göstərilirdi. Yeni padşah bir yanda Darüssəadə ağası, digər yanda silahdar ağa olmaqla öncə Hırka-i şərif otağına aparılır. Burada sədrəzəmşeyxülislamın biatından sonra başına geydiyi xüsusi əmmamə və samur kürklə, münəccimbaşının təyin etdiyi saatda Babüssəadə qapısı önünə çıxarılırdı. Babüssəadə qapısı önündə qoyulan taxtına əyləşən yeni padşaha digər dövlət xadimləri və saray əyanları sırayla biat edirdilər. bir yandan yeni padşah üçün cülus mərasimi tərtib edilərkən, digər yandan vəfat etmiş padşahın cənazə mərasiminə hazırlıq görülürdü. Belə ki, III Mehmedə matəm geyimində biat edilmişdir.

Sədrəzəmşeyxülislam yeni padşaha ilk biat etdikləri üçün əsasən mərasimdə hökmdara öncə naqibüləşrəf biat və dua edərdi. Ardından bayram təbriklərində olduğu kimi Krım xanzadəsi, riqabdar və baş qapıçı ağalar biat edərdi. Yeni hökmdar taxtından qalxıb mərasimdəkiləri salamladıqdan sonra sələfi olan hökmdarın cənazə namazını qılar və Əndəruna qayıdardı. Yeni padşahın cülusdan sonra saqqal saxlaması isə adət halını almışdı. Padşah bir neçə gün sonra onun üçün hazırlanan yeni möhürlə fərman yazıb sədrəzəmə vəzifədə qalması barədə məlumat və bir neçə məsləhətlər verərdi. Bu fərman rəisül-küttab tərəfindən dövlət xadimlərinin qarşısında mərasimlə oxunurdu. Sədrəzəm isə cavab olaraq bir təşəkkürnamə yazıb, fərmanı gətirən saray vəzifəlisiylə göndərirdi. Bu əsnada həmin saray vəzifəlisinə kürk, xidmətçilərinə isə xələt hədiyyə edilirdi. Bir neçə gün sonra sədrəzəmşeyxülislamın təşəkkür üçün sarayı ziyarət etməsi qayda halını almışdı. Ardından yeni padşahın Əyyub Sultan məscidinə aparılaraq burada qılınc qurşanması da, son illərə qədər davam etdirilən ənənələrdən biridir. Qılınc qurşanma mərasiminin ardından padşah türbələri ziyarət edilir, cülusun 15-ci günü yeni padşahın Müqəddəs Əmanətlər otağına getməsi və burada tutulan dəftərləri yoxlaması da adət idi.

 
Sultan Əbdülməcidin cülus mərasimi, İstanbul (1839)

XVIIXVIII əsrlərdə cülus mərasimləri əsnasında bəzi padşahlar başına yusifi deyilən xüsusi bir əmmamə taxırdılar. Rəvayətə görə, Hz. Yusifə aid olan bu əmmamə Yavuz Sultan Səlim tərəfindən Misirdən gətirilmişdi. IV Murad qılınc alayının ardından hırka-i şərifə üz sürmüş və Hz. Yusifə ithaf edilən əmmaməni geyərək 2 rükət namaz qılmışdır. IV Mehmed cülusu əsnasında hələ 7 yaşında olduğu üçün başına daha sadə bir əmmamə geymiş, Ədirnədə cülus edən qardaşı II Əhməd isə yusifi əmmamənin paytaxtda qalması səbəbilə mərasim əsnasında 2 böyük zümrüd iynəylə bəzəli kiçik bir əmmamə taxmışdır. III Əhməd cülusu əsnasında padşahlara xas olan qolsuz geniş yaxalı kürk və 3 dəyərli iynəylə bəzəli yusifi əmmamə geymişdir.

Biat mərasiminə ilk konstitusiyanın elanından (1876) sonra da davam edilmişdir. Ancaq V MuradSultan Mehmed Rəşad üçün tərtiblənən mərasim ənənəvi olaraq Babüssəadə önündə deyil, Bab-ı Əlidə keçirilmişdir. Sultan Mehmed Rəşadın vəzirlər və üləma tərəfindən əlinin öpülməsiylə, bir növ keçmiş cülus mərasimləri yenidən təkrar edilmiş, sözügedən padşaha telqraflarla da biat edilmişdir. II Mahmudun cülus mərasimindən sonra isə dövlət adamları padşahın ətəyini yox, yanında sərilən parçanı öpməyə başladılar. II Əbdülhəmid dövründən sonra isə heç kim sultanın ətəyini öpməmiş, bunun əvəzinə sultanın önünə gələrək öz dörd barmağını öpüb, əvvəlcə ürəyinin, daha sonra isə alnının üzərinə qoymağa başladı. Bu əsnada yeni validə sultanhasəki sultanlar Ədalət qülləsindən mərasimi izləməli idi. Bütün mərasim boyunca yeni padşahın danışmağı uyğun görülmürdü. Mərasim bitdikdən sonra isə Səadət qapısı açılır, yeni padşah saraya daxil olurdu və beləliklə, yeni padşah taxta çıxmış elan olunurdu.

Yeni padşahın cülusu İstanbulda top atəşiylə elan edilir, dövlətin hər yanına göndərilən fərmanlarla bütün təbəələrə bildirilirdi. Şənliklər keçirilir, xütbənin yeni hökmdarın adına oxunması və sikkənin onun adına kəsilməsi əmr edilir.

Cülusun elçilər vasitəsilə dost və düşəmn dövlət hökmdarlarına bildirilməsi də adət idi. Bu əsnada əcnəbi dövlətlərdən cülus təbriki üçün elçilər gəlir, bunlar üçün ayrı-ayrılıqda qəbul mərasimləri keçirilirdi. Yeni padşahın cülusu Osmanlı tabeliyində olan Krım xanına, Valaxiya və Boğdan çarlarına, Ərdəl kralına da bildirilirdi.

 
II Bəyazidin cülus mərasimi, İstanbul (1481)

Cülus Bəxşişi

Türk-İslam dövlətlərində

Yeni padşahın cülusu münasibətilə dövlət və saray əyanlarına, üləmaya və qapıqulu əsgərlərinə bəxşişlər paylanılırdı. XVII əsrdən etibarən “cülus ənamı” olaraq adlandırılan bu adət Osmanlılardan öncəki Samanilərdə, Qəznəvilərdə, Səlcuqlularda, Xarəzmşahlarda, Elxanilərdə və digər Türk-İslam dövlətlərində də tədbiq edilmişdir. Abbasilər“haqqül-bəya” adlanan bu bəxşiş, bəzən dövlət xəzinəsini sarsacaq dərəcədə olurdu. Məmlüklərdə isə bu bəxşiş “nəfakatül-bəya” adlanırdı. Son Məmlük sultanlarından Kansu Qavrinin cülusunda məmlük adlanan kölə əsgərlərin hər birinə 100, cülban adı verilən Həbəşi əsgərlərin hər birinə 50 və qaranisə adlanan dəniz qulduru birliklərinə isə 30 düka bəxşiş paylanmışdır. Xəzinədə yetərli məbləğin olmaması səbəbilə cülus bəxşişinin verilmədiyi hallarda əsgərlər hökümətə qarşı üsyan çıxarır və iğtişaşlar törədirdilər.

Osmanlılarda

 
I Səlimin cülus mərasimi, İstanbul (1512)

Osmanlılarda ilk cülus bəxşişini İldırım Bəyazid vermiş, bu adət Fateh Sultan Mehmed və ya oğlu II Bəyazid dönəmində qanuni hal almışdır. Osmanlılarda bəzən cülus bəxşişi ilə səfər bəxşişi qarışdırılır. Əgər bir padşah cülusunun ardından dərhal səfərə çıxarsa, cülus bəxşişiylə birlikdə əlavə olaraq səfər bəxşişi də ödəyirdi. Bu bəxşişi ilk dəfə II Mehmedin Qaraman səfəri dönüşündə (1451) yeniçərilər zorla tələb etmişdir. II Mehmedin verdiyi bu 10 kisə axca bəxşiş sonrakı illərdə də tədbiq edilmiş, bu isə həm hərbi nizamın pozulmasına, həm də xəzinə məsrəflərinin 2 qat artmasına səbəb olmuşdur.

II Bəyazid hələ cülusdan öncə - Amasyadan İstanbula gələrkən əsgərin bəxşiş tələbiylə üzləşmiş, rdından yolda ikən əsgərin cülus bəxşişi paylanmış, əlavə olaraq ülufələri (3 aylıq halında alınan maaş) də artırılmışdır. Bu adətin genişləyərək vəzir və dövlət adamlarını əhatə etməsi də, yenə bu padşahın səltənətində baş tutmuşdur. Beləcə Osmanlılarda cülus bəxşişi, bir dəfəlik ödənilən və qapıqulu əsgərlərinin ülufələrinə əlavə olunan (“cülus tərəqqisi” də adlanır) olmaqla 2 yerə ayrılır. Taxta çıxan padşahın, “Kullarımın bahşiş ve terakkîleri makbulümdür, verilsin” deməsi, ardından baş çavuşun ölən padşaha və yeniçərilərə dua etməsi, çavuşların amin deməsi və bütün bunları əsgərləin eşitməsi adət halını almışdı. Yavuz Sultan Səlimə qədər hərbi birliklərin hər birinə fərqli miqdarda bəxşişlər verilirdi. Bu padşahın səltənətində hər bir yeniçəriyə 50 qızıl (3 min axca dəyərində) bəxşiş verilmiş, əlavə olaraq yeniçərilərin ülufələrinə 2 axca artım olunmuşdur ki, bu da ondan sonrakı padşahlar tərəfindən təkrar edilmişdir. Ənənəyə görə, acəmi yeniçərilərə 2000, cəbəci və topçulara isə 1000 axca bəxşiş paylanılırdı.

Cülus bəxşişi məsələsi bəzən dövlət rəhbərlərini çıxılmaz vəziyyətlərə salmış və üsyanların çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu səbəblə çıxan ilk üsyan, ənənəyə zidd olması bəhanə göstərilərək II Səlimin taxta çıxması zamanı baş vermişdir. Belqradda cülus edən Sultan Səlim, bəzi yaxın adamlarının təlkiniylə mərasimdə söylənməli olan sözləri deməmiş, əsgərlər bunu bəhanə edərək orduda qaışıqlıq yaratmışdır. Nəhayət, sədrəzəm Sokollu Mehmed Paşanın müdaxiləsiylə əsgərlərə 3000 axca cülus bəxşişi, 1000 axca isə səfər bəxşişi verilərək üsyan böyümədən qarşısı alınmışdır. II Səlimin cülusunda vəzir və dövlət adamlarından başqa üləmaya da bəxşiş verilmiş, bu bəxşiş Sahn-ı səman mədrəsələrinin ən aşağı dərəcəli müdərrislərini də ehtiva etmişdir. II Səlimin cülus bəxşişi, o əsnada fəth olunan Saqqız adasından gətirilmiş qənimətlə qarşılanmışdır.

 
II Səlimin cülus mərasimi, Belqrad (1566)

III Muradın cülusunda Əndərun xəzinəsindən hər birində 10 min qızıl olmaqla 75 kisə qızıl çıxarılmış, bunun 70 kisəsi başda yeniçərilər olmaqla qapıqulu əsgərlərinə paylanmışdır. III Mehmedin cülusu münasibətiylə sədrəzəmşeyxülislama 30 min, vəzirqazəsgərlərə 20 min, yüksək rütbəli qazılara 15 min, yüksək dərəcəli müdərrislərə 5 min, aşağı dərəcəli müdərrislərə 3 min, təriqət şeyxlərindən bəzilərinə min, dəftərdarlara 20 min, nişançıya 30 min, baş çavuşla qapıçılar kənxudasına 15 min, riqabdar ağalara 10 min, rəisül-küttaba 7 min qızıl bəxşiş verilmiş, bunlardan bəzilərinə əlavə olaraq dəyərli parçalar və xələt hədiyyə edilmişdir.

Başlanğıcda padşah tərəfindən hədiyyə olaraq verilən bu bəxşişlər, sonralar zorla alınmağa başlanmış və bu yolda bir çox qanlı hadisələr baş vermişdir. Tez-tez baş tutan cülus mərasimləri səbəbilə verilən bəxşişlər xəzinə məsrəflərini artırmışdır. Məsələn, I Əhmədin vəfatından sonra (1617) I Mustafanın, 3 ay sonra II Osmanın, 4 il sonra yenidən I Mustafanın, 4 ay sonra isə IV Muradın taxta çıxması nəticəsində 5 ildə 4 dəfə cülus bəxşişi paylanmış, dövlət xəzinəsi tükənmişdir. Hətta IV Muradın cülus bəxşişi saraydakı qızıl və gümüş qab-qacaqlar əridilərək kəsilən sikkələr hesabına ödənmişdir. Hər cülus mərasimi xəzinəyə təxminən 300 milyon axcaya başa gəlirdi.

 
I Əbdülhəmidin cülus mərasimi, İstanbul (1774)

1648-ci ildə taxta çıxarılan IV Mehmedin cülusu münasibətiylə yeniçəri ağası başda olmaqla, bütün qapıqulu əsgərlərinə ümumilikdə 660 min axca bəxşiş paylanmışdır. Eyni şəkildə 1687-ci ildə taxta çıxan II Süleymanın cülus bəxşişi 4557 kisə, yəni 100 milyon axcaya yaxın məbləğ tutmuşdur. Ancaq bu məbləğin hamısı bir dəfəlik ödənməmiş, 1256 kisəsi daxili xəzinədən, qalan 3301 kisəsi isə Misir, Bağdad, BəsrəƏrzurum əyalətindən göndərilən illik məbləğlə təmin olunmuşdur. 4 il sonra cülus edən II Əhmədin bəxşişi də davam edən müharibələr səbəbilə dövləti çətin vəziyyətə salmışdır. III Əhmədin cülusunda isə dövlət xəzinəsi tamamilə boş olduğu üçün dəftərdar Sarı Mehmed Paşa çətin vəziyyətə düşmüş, o əsnada qətlə yetirilən şeyxülislam Seyid Feyzullah Əfəndinin müsadirə edilən şəxsi mülkləri hesabına bu məbləğ təmin edilmişdir. I Mahmudun cülus bəxşişi də yenə qətlə yetirilən sədrəzəm Nevşəhərli İbrahim Paşa və qohumlarından müsadirə edilən mülklərin hesabına ödənmişdir. II Süleymanın cülusu əsnasında təqaüdə ayrılmış yeniçərilərə də cülus bəxşişi paylanmış, bu tədbiq daha sonra III Osmanın cülusunda da təkrarlanmışdır.

Müharibə dönəminə təsadüf etdiyi üçün I ƏbdülhəmidIII Səlimin cülusları əsnasında bəxşiş paylanmamışdır. IV Mustafa da atasını və əmisi oğlunu nümunə götürərək bu bəxşişdən yayınmaq istəmiş, ancaq onu taxta çıxaran Qabaqçı Mustafa və digər yeniçəri ağalarının təzyiqi ilə cülus bəxşişi paylamağa məcbur olmuşdur. Yeniçəri ocağının ləğvindən sonra (1826) bu adət aradan qalxsa da, cülus məsrəfləri davam etmiş, II Əbdülhəmid 60 min qızıl dəyərindəki bu məbləği öz şəxsi sərvətindən qarşılamışdır.

Osmanlılarda cülus bəxşişinin paylanması münasibətiylə divan məclisi toplanır və bu məbləğ ülufə tərtibatında olduğu qaydada paylanılırdı.

Mənbə

  • BA, Defter-i Teşrîfât, mükerrer, nr. 676, s. 2-3.
  • BA, Cevdet-Askerî, nr. 50601.
  • BA, İbnülemin-Maliye, nr. 5394.
  • İbn Bîbî, el-Evâmirü’l-ʿAlâʾiyye, I, 30-50, 82, 87, 109, 159-163.
  • İbn Battûta, Seyahatnâme, I, 311-356.
  • İbn Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osmân, I, 65-66; II, 3-4; VII, 6, 8-9.
  • Rûhî, Târih, Süleymaniye Ktp., Mikrofilm merkezi, nr. 1919, vr. 25a.
  • Lutfî Paşa, Âsafnâme (nşr. Ahmet Uğur), AÜ İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 4, Ankara 1980, s. 245, 249.
  • Bostan Çelebi, Cülûsnâme-i Sultan Süleyman Han, TSMK, Revan Köşkü, nr. 1283.
  • Feridun Bey, Münşeât, I, 455-459.
  • Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, I, 315-316, 408; II, 208-209, 416.
  • Koçi Bey, Risâle (Aksüt), s. 30.
  • Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 766-768.
  • Peçuylu İbrâhim, Târih, I, 137; II, 290-291, 375.
  • Naîmâ, Târih, I, 105-108, 114, 357-358.
  • Moğolların Gizli Tarihi (trc. Ahmet Temir), Ankara 1986, s. 190-191.
  • Teşrîfât-ı Kadîme, s. 110-117.
  • Âkif Mehmed, Târîh-i Cülûs-i Sultan Mustafâ-yı Sâlis, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2108.
  • Zîver, Cülûs Kasîdesi, İÜ Ktp., TY, nr. 4189.
  • Destârî Sâlih Tarihi (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962, s. 18-21.
  • D’Ohsson, Tableau général, VII, 104 vd.
  • Cevad Paşa, Târîh-i Askerî-i Osmânî, İstanbul 1299, I, 93, 97, 218 vd.
  • C. Zeydân, Medeniyyet-i İslâmiyye, II, 175.
  • Sultan Selim’in Hal‘i, Millet Ktp., Ali Emîrî, Tarih, nr. 333, vr. 11a-b.
  • Mehmed Memduh [Paşa], Hal‘ler ve İclâslar, İstanbul 1913.
  • Tevârîh-i Cülûs-i Âl-i Osmân, Arkeoloji Ktp., Diyarbakırlı Said Paşa Kitapları, nr. 260.
  • M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri (nşr. Orhan F. Köprülü), İstanbul 1931 ⟶ İstanbul 1981, s. 5, 179-180.
  • Marsigli, Osmanlı İmparatorluğunun Askeri Vaziyeti, s. 100.
  • Uzunçarşılı, Medhal, s. 55-56, 132 vd., 175, 179-184, 191, 274, 296-303, 420-421.
  • a.mlf., Saray Teşkilâtı, s. 45-49, 52-59, 184-188.
  • a.mlf., Kapukulu Ocakları, I, 337 vd.; II, 139-144, 200.
  • Spuler, İran Moğolları, s. 266-267, 280-281.
  • Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid: Hatıralarım, İstanbul 1986, s. 82-85.
  • Selâhattin Karatamu, Türk Silâhlı Kuvvetleri Tarihi, III/6 (1908-1920), Ankara 1971, s. 490.
  • Halil İnalcık, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600 (trc. Norman Itzkowitz – Colin Imber), London 1973, s. 59-64.
  • a.mlf., “Osmanlı Padişahı”, SBFD, XIII/4 (1958), s. 68-79.
  • a.mlf., “Osmanlılarda Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telâkkisiyle İlgisi”, a.e., XIV/1 (1959), s. 69-94.
  • Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Mâliyesi, İstanbul 1985, s. 20, 184, 205-207, 266.
  • Necib Âsım, “Müverrih Âsım Efendi’nin Metrûkât-ı Târîhiyyesinden Birkaç Parça”, TOEM, sene: 7, s. 182.
  • Abdurrahman Şeref, “Biat ve Taklîd-i Seyf Merasimi”, Sabah, nr. 10334, İstanbul 17 Zilkade 1336.
  • a.mlf., “Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın Mâlî Bazı Görüş ve Faaliyetleri”, GDAAD, sy. 10-11 (1981-82), s. 239-248.
  • a.mlf. – İlhan Şahin, “II. Abdülhamid’in Hususi Mektup ve Telgrafları”, TD, sy. 34 (1984), s. 417-474.
  • Ahmet Ağırakça, “Osmanlılarda İlk Cülûs Merâsimi”, TK, sy. 282 (1986), s. 35-41.
  • Pakalın, I, 230-231, 312-316.
  • Osman Turan, “Keykâvus I”, İA, VI, 632 vd.

İstinadlar

  1. Bəqərə surəsi 30
  2. Sad surəsi, 26
  3. Enverî, Düstûrnâme, s. 26, 31, 33.
  4. Ahmedî, Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân (haz. Çiftçioğlu N. Atsız, Osmanlı Tarihleri I içinde), İstanbul 1925-49, s. 15.
  5. Karamânî Mehmed Paşa, Tevârîhu’s-selâtîni’l-Osmâniyye (trc. İ. Hakkı Konyalı, Osmanlı Tarihleri I içinde), İstanbul 1925-49, s. 347.
  6. D. Kantemir, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (trc. Özdemir Çobanoğlu), Ankara 1979, I, 43.
  7. Âşıkpaşazâde, Târih, s. 94-96, 107, 132, 140, 220-221.
  8. Neşrî, Cihannümâ (Unat), I, 34, 36, 106-107; II, 557.
  9. Abdülkadir Özcan, “Fâtih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi”, TD, sy. 33 (1982), s. 7-56.
  10. Subhî, Târih, vr. 9b.
  11. Cevdet, Târih, IV, 236-237.
  12. Selânikî, Târih (İpşirli), I, 39, 48-51, 99-108; II, 433-439, 468-473.
  13. Atâ Bey, Târih, I, 254-257.
  14. Evliya Çelebi, Seyahatnâme, I, 227.
  15. Silâhdar, Târih, I, 580; II, 297-298, 302, 572-573, 583.
  16. Râşid, Târih, II, 2-3, 20-21, 29-33, 117, 156-157, 293-294; III, 70.
  17. BA, Cevdet-Saray, nr. 1781, 2630, 2635, 5934.
  18. Ayn Ali, Risâle-i Vazîfehorân, s. 108-112.
  19. Eyyûbî Efendi Kānûnnâmesi, İÜ Ktp., TY, nr. 734, vr. 25b-26b.
  20. Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh, I, 13.
  21. Tahsin Paşa, Sultan Abdülhamid: Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, İstanbul 1990, s. 10-11.

cülus, osmanlı, imperiyasında, padşahların, taxta, oturmasıyla, bağlı, istifadə, edilən, termindir, səlimin, cülus, mərasimi, mündəricat, sistemi, ərəblərdə, cülus, anlayışı, orta, asiyada, cülus, anlayışı, osmanlılarda, cülus, anlayışı, mərasimi, türk, islam,. Culus Osmanli imperiyasinda padsahlarin taxta oturmasiyla bagli istifade edilen termindir III Selimin culus merasimi Mundericat 1 Culus sistemi 1 1 Ereblerde culus anlayisi 1 2 Orta Asiyada culus anlayisi 1 3 Osmanlilarda culus anlayisi 2 Culus merasimi 2 1 Turk Islam dovletlerinde 2 2 Osmanlilarda 3 Culus Bexsisi 3 1 Turk Islam dovletlerinde 3 2 Osmanlilarda 4 Menbe 5 IstinadlarCulus sistemi RedakteEreblerde culus anlayisi Redakte Culus sozunun menseyi erebce olub oturmaq menasini verir Miniaturlerde Hz Suleyman bir cox defe taxt uzerinde oturmus halda tesvir edilmisdir Islamiyyetde gercek hakimiyyet Allaha aiddir ve insan onun Yer uzundeki xelifesi hesab edilir 1 2 Hz Mehemmedin vefatindan sonra Hz Ebubekr imam secilmis ve ona xelef olmusdur Hz Omer ise Hz Ebubekrin vasitesiyle xelife olmus onun xelifeliyi butun muselmanlar terefinden qebul edilmisdir Islamiyyetin ilk illerinde xelife biatla yeni bir nov secim yoluyla secilse de Emevilerden etibaren Hz Muaviye oglu Yezidi veliehd etmisdir xilafet seltenete ve sulaleye mexsus olmus esrler boyunca bele davam etmisdir Emevilerden Muaviye ibn Ebusufyan Mervan ibn Hekem Yezid ibn Velid ve Mervan ibn Mehemmed istisna olmaqla diger butun xelifeler veliehd teyin edilerek xilafete yukselmisdir Abbasiler ise donemin sertlerine uygun olaraq Sasaniler imperiyasinin dovletcilik usul ve qaydalarini Islami qanunlarla birlesdirerek yeni bir xilafet teskilati qurmusdur Bele ki Abbasiler doneminde veliehdlik sistemine onem verilmemis sulalenin uzvleri tez tez xelifelik ugrunda qanli mubarizelere girmisdir Orta Asiyada culus anlayisi Redakte Orta Asiyadaki turk dovletlerinde hakimiyyetin birbasa Goyden yeni Tanridan geldiyine inanilsa da seltenetin bir basqasina oturulmesinde soz sahibi qurultay idi Qaraxanilerde en boyuk qardas hokmdar namizedi hesab edilse de adeten aile uzvlerinden en nufuzlu olani qurultay terefinden xan secilirdi Monqollarda da butun sahzadeler eyni taxt haqqina sahib olduqlari ucun sexsi keyfiyyetler ve qazanilan herbi ugurlar taxta geden yolda onem kesb edirdi Bele ki Cingiz xan hele heyatda iken diger ogullarinn da raziligini alaraq ortancil oglu Ogedeyi veliehd teyin etmisdir Abaqa xan istemediyi halda qurultay terefinden atasi Hulaku xanin yerine taxta cixarilmisdi Iran monqollari olan Elxaniler boyuk monqol xaqanina tabe olduqlari ucun yeni hokmdarin culusu mutleq sekilde xaqan terefinden gonderilen yazili emr xelet ve tacla tesdiq edilmeli idi Ancaq bu enene Qazan xanin culusuna qeder davam etmis Islami qebul ederek muselman olan bu hokmdar monqol xaqaninin tabeliyinden cixmisdir Yeni hokmdarin culusu muneccimbasi terefinden teyin edilen saatda bas tuturdu Abaqa xanin culus vaxtini meshur Azerbaycanli alim ve astranomu Nesireddin Tusi teyin etmisdir Islam oncesi turk dovletlerinde aile uzvlerinin taxtda beraber haqq sahibi olmasi hali bezi hallarda taxt mubarizelerine ve dovletin zeiflemesine sebeb olmusdur Eyni usul muselman turk dovletlerine de kecmis olke torpaqlari taxtdaki ailenin ortaq mali hesab edilmisdir Turklerin Islamdan sonra qurduqlari dovletlerden biri olan Boyuk Selcuq imperiyasinda da taxta kecisle bagli qeti bir qayda olmamisdir Bunun neticesinde sultanlarin sagliginda ve ya olumlerinden derhal sonra taxt mubarizeleri baslamisdir Ailenin taxtda haqq iddia eden her bir uzvu cani bahasina da olsa bu mubarizede istirak ede bilerdi Hokmdar terefinden bir veliehd teyin edilse de onun olumunden sonra bu teyinat huquqi baximdan kecerli sayilmirdi Bele ki hokmdarin olumunden sonra butun qanun ve huquqi senedler yeni hokmdarin tesdiqine qeder kecersiz sayilmaqda idi Buna numune olaraq Boyuk Selcuq imperiyasinin ilk hokmdari Sultan Togrul qardasi Cagri beyin oglu Suleymani veliehd elan etse de Suleyman qardasi Alparslan terefinden taxtdan uzaqlasdirildi Eyni sekilde Borkiyaruq da Sultan Meliksah terefinden taxta namized gosterilmis ancaq Turkan Xatunun mudaxilesiyle oz oglu Nesreddin Mahmud sultan elan edilmisdir Yene Borkiyaruqun oglu Meliksahi Sultan Mehemmed Teper onun veliehd olan oglu Mahmudu ise emisi Sultan Sencer taxtdan endirmisdir Boyuk Selcuq imperiyasinin davami olan Anadolu selcuqlularinda da veziyyet ferqli deyildi Qilinc Arslanin olumunden sonra ogullari Meliksah ve Mesud Sultan Mesudun olumunden sonra ise onun ogullari Sahensahla Qilinc Arslan arasinda qanli taxt mubarizeleri davam etmisdir Boyuk Selcuqlularda taxt ucun usyan etmeyen bir aile uzvunun ehtimal uzerine edam edilmesi gorulmemis bir hadisedir Buna baxmayaraq Anadolu selcuqlularinda culus meselesi sebebile qardas qetilleri bas vermisdir Meselen II Qilinc Arslan 1155 ci ilde taxta cixdiqdan sonra ozune reqib olaraq gorduyu ortancil qardasini bogdurmus II Qiyaseddin Keyxosrov ise oglunun dogumundan sonra Uluborlu qalasinda hebs etdiyi 2 qardasini edam etdirmisdir Xarezmsahlarda ise adeten veliehdin onceden teyini yolu secilmisdir Bele ki Elaeddin Mehemmed once en kicik oglu Qutbeddini ardindan ise daha qabiliyyetli gorduyu boyuk oglu Celaleddini veliehd elan etmisdir Anadolu Selcuqlu dovletinin cokusunden sonra qurulan Anadolu beyliklerinde de dovlet hokmdar ailesinin ortaq mali olaraq qebul edildi Ailenin Ulu bey adlanan rehberinden basqa diger butun uzvleri merkezden uzaqda vali olaraq xidmet edirdiler 3 Bele ki Aydinoglu Mehmed beyin olumunden sonra qehremanligiyla meshurlasan oglu Umur bey dovlet xadimleri terefinden hokmdar secilmis ve bu secimi qardaslari terefinden de tesdiq edilmisdir Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletlerinde de culus meselesi Anadolu beyliklerinden ferqli deyildi Yeni hokmdar aile ve sulale resileri terefinden secilir diger sahzadeler ise eyaletlere vali olaraq gonderilirdi Memluklerde ise hokmdar secimi bir qeder ferqli idi Seltenet tek bir ailenin elinde olmadigi ucun sultanin olmeden once veliehd elan etdiyi sahzade qeder emirlerin de taxta cixma ehtimallari vardi Hokmdar secimlerinde zeka ve qabiliyyet qeder yas da onemli faktor hesab edilirdi Memluklerde sahzadeler qetle yetirilmemis bunlar adeten Suriya ve ya Isgenderiyyedeki qalalarin birinde hebs edilmisdir Osmanlilarda culus anlayisi Redakte I Muradin culus merasimi Bursa 1360 Osmanlilarda ise culus sozu daha cox sahzadelerin taxta cixisiyla bagli istifade edilimis bununla bagli culus bexsisi culus tereqqisi culusiyye ve basqa terminler de meydana cixmisdir Osmanlilarda da onceden teyin edilmis ortaq bir culus sistemi olmamisdir Bu veziyyet aile uzvleri ve xususile de sahzadeler arasinda qanli mubarizelere sebeb olmusdur Qurulus doneminde 1299 1453 taxta cixma onceki Turk Islam dovletlerinde oldugu kimi dovlet xadimlerinin bir sahzade uzerinde qerar qilmalari ile bas tutmusdur Bu sahzadenin bezen vesiyyet teyin edildiyine de rast gelinmisdir Dovlete adini veren Osman Qaziye atasi Ertogrul beyin olumunden sonra Bizansa qarsi mubarizedeki qetiyyeti sebebile Anadolu selcuqlu sultani III Elaeddin Keyqubad terefinden muxtariyyet verilmis ardindan dovletin qurulusunda muhum rol oynayan ahilerin agsaqqallar desteyile beyliye secilmisdir Osman beyin culusu sebebile qedim turk enenesine uygun kicik bir merasim kecirilmisdir Ertogrul beyin qardasi Dundar bey ise ilk illerde onun beyliyini tesdiq etse de sonraki illerde ona qarsi cixmis ve ehtimal ki Osman bey terefinden oldurulmusdur Osmanlilarda taxt ugrunda ilk sahzade qetli de esasen bu hadise olaraq qebul edilir Ildirim Beyazidin culus merasimi 1389 Orxan bey ise atasinin sagliginda iken ona vekil olmus atasinin meshur vesiyyetine esasen beyliye namized gosterilerek agsaqqallar surasi onunde taxta cixmisdir Deqiq bilinen ilk qardas qetli hadisesi ise I Murad seltenetinde bas tutmusdur Bele ki Sultan Murad once taxt ugrunda onunla mubarize aparan qardaslari Sahzade Ibrahim ve Sahzade Xelili 4 ardindan Bizans imperatorunun oglu Andronikosla birleserek usyan cixaran oglu Savci beyi dovletin geleceyini tehlukeye atmamasi meqsedile edam etdirmisdir Ildirim Beyazid Kosova doyusu esnasinda atasinin sehid edilmesinin ardindan ordudaki beyler terefinden padsah elan edilmis daha sonra ordunun sol qanadina rehberlik eden qardasi Yaqub bey yene dovlet xadimlerinin de reyi alinaraq edam edilmisdir Belece davam eden doyusun sonuna tesir ede bilecek hansisa bir usyanin qarsisi alinmisdir 5 Bu hadise ise hele mubarizeye baslamayan bir sahzadenin ehtimal uzerine oldurulmesi baximindan Osmanli tarixinde bir ilk olaraq qebul edilir 6 Ildirim Beyazidin Ankara doyusunden sonra esir alinmasi ve olumunden sonra ogullari arasinda baslayan uzun mubarizenin neticesinde Celebi Mehmed qardaslarini meglub ederek Edirnede taxta cixmisdir Onun olmeden once boyuk oglu Sahzade Muradi Amasyadan cagirmasi ile II Murad vesiyyete uygun olaraq ancaq dovlet xadimlerinin ve yenicerilerin de tesdiqi ile taxta culus etmisdir 7 Ardindan once ozunu Ildirim Beyazidin oglu elan eden ve tarixe Duzmece Mustafa olaraq dusen emisini daha sonra ise ona qarsi usyan cixaran qardasi Mustafa Celebini edam etdirmisdir 8 II Mehmedin ikinci culus merasimi Edirne 1451 Fateh Sultan Mehmedin culusu ise daha ferqli olmusdur Bele ki atasi Sultan Muradin oz isteyile taxtdan cekilmesinin ardindan 1444 cu ilde 12 yasinda iken taxta cixmisdir Onun bu ilk selteneti cemi 2 il davam etmis yerine atasi Sultan Murad yeniden culus etmisdir Taxtin yegane namizedi olan II Mehmedin ikinci ve qeti culusu ise atasinin 1451 ci ilde olumu ile bas tutdu Istanbulun fethinden sonra Fateh Sultan Mehmed hakimiyyetin bolunmezliyi qaydasini qanunilesdirmisdir Ancaq dovletin teskilat sistemini nizamlasa da bu qanunnamede culus meselesi aciq sekilde izah edilmemisdir Bu meseledeki yegane rey ise Her kimesneye evladimdan saltanat muyesser ola karindaslarin nizam i alem icin katletmek munasiptir Ekser i ulema dahi tecviz etmistir Aninla amil olalar Ovladlarimdan her kime seltenet neib olsa qardaslarini alemin nizami pozulmasin deye oldurmesi munasibdir Ekser alimler de tesdiq etmisdir Bu yolla davam edeler olaraq qeyd edilib 9 Fateh Sultan Mehmed bu madde ile butun ovladlarinin taxt uzerinde beraber huququ oldugunu bir daha tesdiqlemisdir Hetta olumunden sonra ogullari Sahzade Beyazid ve Sahzade Cemin girisdiyi taxt mubarizesi onun bu sozlerini tesdiqlemisdir Bununla yanasi Sultan Beyazidin boyuk oglu Sahzade Ehmedi ozune xelef secmesi hele o sag iken taxt mubarizesinin baslamasina sebeb olmusdur Neticede atasinin Sefevilere qarsi apardigi siyaseti de beyenmeyen kicik oglu Sahzade Selim ona qarsi usyan cixardi ve yenicerilerin de desteyile atasini taxtdan devirerek taxta culus etmisdir Ancaq Yavuz Sultan Selimin qardaslariyla yanasi onlarin ogullarini da qetle yetirmesi babasinin bu barede verdiyi qanunun aspektini daha da genislendirmisdir Qanuni Sultan Suleyman reqibsiz olaraq taxta cixdigi ucun culusu esnasinda hansisa hadise cixmamisdir Elece de oglu II Selim de hele atasinin seltenetinde qardaslarinin qetle yetirilmesi neticesinde taxt mubarizesi aparmadan culus etmisdir Baslangicdan beri atadan ogula bir nece istisna olmaqla daha cox boyuk ogula kecen seltenet I Ehmedden etibaren ekberiyyet ve ersediyyet yeni ailenin en boyuk ferdinin culusu usuluna esasen oturulmusdur Qalan diger sahzadeler ise sarayin xususi bir yerinde nezaret altinda saxlanilmisdir Bele ki Sultan Ehmedin vaxtsiz olumunden sonra vereselik sisteminde deyisiklik edilmis yerine eqli cehetden zeif olan qardasi Sahzade Mustafa taxta cixarilmisdir Ancaq Sultan Mustafa 3 ay sonra taxtdan endirilmis yerine Sultan Ehmedin 15 yasli boyuk oglu Sahzade Osman culus etmisdir Sultan Osman taxta cixdiqdan sonra orduya gonderdiyi bir fermanla atasinin olumunden sonra veraset sisteminde edilen deyisikliye qarsi cixmis buna baxmayaraq daha sonraki culuslarda bu usul tedbiq edilmeye davam etmisdir Yeniceri usyani ile Sultan Osmanin oldurulmesinin ardindan ikinci defe taxta cixarilan Sultan Mustafa bir muddet sonra yeniden devrilmis ve yerine Sultan Ehmedin diger oglu Sahzade Murad Osmanli taxtina cixarilmisdir Sultan Murad baslangicda qardaslarina toxunmamis ancaq cixdigi Irevan seferi 1635 erefesinde bunlardan Sahzade Beyazid ve Sahzade Suleymani Bagdad seferi 1638 erefesinde ise Sahzade Qasimi edam etdirmisdir II Osmanin culus merasimi Istanbul 1618 Sultan Muradin vefatindan sonra qardasi Sahzade Ibrahim ondan sonra ise Sultan Ibrahimin boyuk oglu Sahzade Mehmed taxta culus etmisdir 7 yasinda taxta cixarilan Sultan Mehmed culus munasibetiyle yazdigi fermanda Allahin izniyle ve qabiliyyeti sayesinde sltan oldugunu vezirler ulema ve xalqin reyiyle taxta cixdigini qeyd etmisdir Bundan sonraki tarixde bezi istisna hallar olsa da qardas qetli usuluna kecilmemisdir Hetta taxtdan endirilen Sultan Mehmedin yerine culus eden qardasi II Suleyman onu oldurmemisdir II Ehmed ve I Mahmudun culuslarindan sonra yazdiqlari fermanlarda ise sahzadelerden biri uzerinde yasi nezere alinmadan qerar qilinmali digerlerinin ise aradan qaldirilmasi qeyd edilmisdir Buna baxmayaraq Sultan Mahmuddan sonraki culuslarda ekberiyyet yeni yasca boyuk olma serti nezere alinaraq ailenin yasca en boyuk sahzadesi taxta cixarilmis diger sahzadelere ise toxunulmamisdir III Ehmed Patrona Xelil usyani neticesinde taxtdan endirilmis ardindan ailenin en yasli sahzadesi olan qardasi oglu Sahzade Mahmudu cagiraraq ona once ozu biat etmisdir 10 Eyni sekilde III Selim de Qabaqci Mustafa usyaninda ozunun yerine boyuk sahzade olan emisi oglu Sahzade Mustafanin istenildiyini anlamis yanina gederek selteneti ona teslim etmisdir Ekberiyyet usulu 1876 ci ilde qebul edilen ilk Osmanli konstitusiyasinda da yazili qanun halini aldi Sultan Mehmed Resad ve son padsah Sultan Mehmed Vahideddin mehz bu qanun esasinda taxta culus etmisdir Culus merasimi RedakteTurk Islam dovletlerinde Redakte VI Mehmed Vahideddinin culus merasimi Istanbul 1918 Islam ve muselman turk dovletlerinde sahzadelerin taxta cixmasi munasibetiyle merasim tertib edilirdi Bu merasim hansisa saray cevrilisinin qarsisini almaq meqsedile olen hokmdarin cenaze merasiminden once bas tuturdu Qedim turk ve monqol dovletlerinde culus ucun ugurlu gun ve saat secilir yeni hokmdar yuksek rutbeli 2 noyonla birlikde taxta oturur bu esnada her 2 yandan etrafa pul sacilirdi Selcuqlularda ise culusun ardindan yeni hokmdarin serefine ziyafet verilir ecdadlarin turbeleri ziyarte olunur yoxsullara sedeqe paylanilir rutblerine gore dovlet xadimlerine xelet hediyye edilirdi Elxanilerde hokmdarin culusunda xatunlara sahzadelere noyonlara ve diger emirlere xeletler ve bexsisler verilirdi Yeni hokmdarin saginda eylesmis xatunlar solunda ise ayaqda dayanan sahzade ve noyonlar olurdu Culusun ardindan ickili ziyafet tertib edilirdi Memluklerde yeni hokmdar seltenet alayi ile xidmetindeki vezir ve esgerlerle birlikde culus edirdi Arxadan gelen cavuslar ise ondekileri alqislayirdi Culusun ardindan emirler etek opub yeni hokmdara sadiq qalacaqlarina dair Quran i kerim uzerine and icirdiler ardindan yeni hokmdarin selteneti her yere duyurulur belece xutbenin onun adina oxunmasi temin edilirdi Yeni sultanin culusu xelife terefinden gonderilen qara atlasdan hazirlanmis xeletle tesdiq edilir ve ona ehdname teqdim edilirdi Osmanlilarda Redakte Bezi kicik ferqlilikler olmaqla birlikde butun bu culus enenesine Osmanlilarda da rast gelinir Osmanlilarda hokmdar vefat etdiyi zaman Darusseade agasi derhal sedrezeme melumat verir sedrezem ise etrafina topladigi vezirleri kaptan i deryani seyxulislam ve qazesgerleri defterdari nisancini naqibulesrefi Istanbul qazisini yeniceri agasini ve sekbanbasini alaraq birlikde saraya gedirdi Burada Qubbealtinda ve ya Sunnet otagi onunde yeni sultanin cixmasini gozleyirdiler Ancaq I Ehmed ve II Mustafa numunesinde oldugu kimi bezen yuxarida adi cekilen dovlet xadimlerini gozlemeden sarayda culus merasimi kecirilmisdir XVII esrin evvellerinden etibaren taxta cixarilacaq olan sahzade herem agasi ve silahdar aga terefinden tutuldugu Simsirlik bolumunden alinir padsahin vefat etdiyi ve seltenetin ona kecdiyi mujdesi verilirdi Selcuqlularda oldugu kimi Osmanlilarda da bezen taxta cixan yeni hokmdara vefat eden hokmdarin cenazesi gosterilirdi Yeni padsah bir yanda Darusseade agasi diger yanda silahdar aga olmaqla once Hirka i serif otagina aparilir Burada sedrezem ve seyxulislamin biatindan sonra basina geydiyi xususi emmame ve samur kurkle muneccimbasinin teyin etdiyi saatda Babusseade qapisi onune cixarilirdi 11 Babusseade qapisi onunde qoyulan taxtina eylesen yeni padsaha diger dovlet xadimleri ve saray eyanlari sirayla biat edirdiler bir yandan yeni padsah ucun culus merasimi tertib edilerken diger yandan vefat etmis padsahin cenaze merasimine hazirliq gorulurdu Bele ki III Mehmede matem geyiminde biat edilmisdir 12 Sedrezem ve seyxulislam yeni padsaha ilk biat etdikleri ucun esasen merasimde hokmdara once naqibulesref biat ve dua ederdi Ardindan bayram tebriklerinde oldugu kimi Krim xanzadesi riqabdar ve bas qapici agalar biat ederdi Yeni hokmdar taxtindan qalxib merasimdekileri salamladiqdan sonra selefi olan hokmdarin cenaze namazini qilar ve Enderuna qayidardi Yeni padsahin culusdan sonra saqqal saxlamasi ise adet halini almisdi Padsah bir nece gun sonra onun ucun hazirlanan yeni mohurle ferman yazib sedrezeme vezifede qalmasi barede melumat ve bir nece meslehetler vererdi Bu ferman reisul kuttab terefinden dovlet xadimlerinin qarsisinda merasimle oxunurdu Sedrezem ise cavab olaraq bir tesekkurname yazib fermani getiren saray vezifelisiyle gonderirdi Bu esnada hemin saray vezifelisine kurk xidmetcilerine ise xelet hediyye edilirdi Bir nece gun sonra sedrezem ve seyxulislamin tesekkur ucun sarayi ziyaret etmesi qayda halini almisdi Ardindan yeni padsahin Eyyub Sultan mescidine aparilaraq burada qilinc qursanmasi da son illere qeder davam etdirilen enenelerden biridir Qilinc qursanma merasiminin ardindan padsah turbeleri ziyaret edilir culusun 15 ci gunu yeni padsahin Muqeddes Emanetler otagina getmesi ve burada tutulan defterleri yoxlamasi da adet idi 13 Sultan Ebdulmecidin culus merasimi Istanbul 1839 XVII ve XVIII esrlerde culus merasimleri esnasinda bezi padsahlar basina yusifi deyilen xususi bir emmame taxirdilar Revayete gore Hz Yusife aid olan bu emmame Yavuz Sultan Selim terefinden Misirden getirilmisdi IV Murad qilinc alayinin ardindan hirka i serife uz surmus ve Hz Yusife ithaf edilen emmameni geyerek 2 ruket namaz qilmisdir 14 IV Mehmed culusu esnasinda hele 7 yasinda oldugu ucun basina daha sade bir emmame geymis Edirnede culus eden qardasi II Ehmed ise yusifi emmamenin paytaxtda qalmasi sebebile merasim esnasinda 2 boyuk zumrud iyneyle bezeli kicik bir emmame taxmisdir 15 III Ehmed culusu esnasinda padsahlara xas olan qolsuz genis yaxali kurk ve 3 deyerli iyneyle bezeli yusifi emmame geymisdir 16 Biat merasimine ilk konstitusiyanin elanindan 1876 sonra da davam edilmisdir Ancaq V Murad ve Sultan Mehmed Resad ucun tertiblenen merasim enenevi olaraq Babusseade onunde deyil Bab i Elide kecirilmisdir Sultan Mehmed Resadin vezirler ve ulema terefinden elinin opulmesiyle bir nov kecmis culus merasimleri yeniden tekrar edilmis sozugeden padsaha telqraflarla da biat edilmisdir II Mahmudun culus merasiminden sonra ise dovlet adamlari padsahin eteyini yox yaninda serilen parcani opmeye basladilar II Ebdulhemid dovrunden sonra ise hec kim sultanin eteyini opmemis bunun evezine sultanin onune gelerek oz dord barmagini opub evvelce ureyinin daha sonra ise alninin uzerine qoymaga basladi Bu esnada yeni valide sultan ve haseki sultanlar Edalet qullesinden merasimi izlemeli idi Butun merasim boyunca yeni padsahin danismagi uygun gorulmurdu Merasim bitdikden sonra ise Seadet qapisi acilir yeni padsah saraya daxil olurdu ve belelikle yeni padsah taxta cixmis elan olunurdu Yeni padsahin culusu Istanbulda top atesiyle elan edilir dovletin her yanina gonderilen fermanlarla butun tebeelere bildirilirdi Senlikler kecirilir xutbenin yeni hokmdarin adina oxunmasi ve sikkenin onun adina kesilmesi emr edilir Culusun elciler vasitesile dost ve dusemn dovlet hokmdarlarina bildirilmesi de adet idi Bu esnada ecnebi dovletlerden culus tebriki ucun elciler gelir bunlar ucun ayri ayriliqda qebul merasimleri kecirilirdi Yeni padsahin culusu Osmanli tabeliyinde olan Krim xanina Valaxiya ve Bogdan carlarina Erdel kralina da bildirilirdi 17 II Beyazidin culus merasimi Istanbul 1481 Culus Bexsisi RedakteTurk Islam dovletlerinde Redakte Yeni padsahin culusu munasibetile dovlet ve saray eyanlarina ulemaya ve qapiqulu esgerlerine bexsisler paylanilirdi XVII esrden etibaren culus enami olaraq adlandirilan bu adet Osmanlilardan onceki Samanilerde Qeznevilerde Selcuqlularda Xarezmsahlarda Elxanilerde ve diger Turk Islam dovletlerinde de tedbiq edilmisdir Abbasilerde haqqul beya adlanan bu bexsis bezen dovlet xezinesini sarsacaq derecede olurdu Memluklerde ise bu bexsis nefakatul beya adlanirdi Son Memluk sultanlarindan Kansu Qavrinin culusunda memluk adlanan kole esgerlerin her birine 100 culban adi verilen Hebesi esgerlerin her birine 50 ve qaranise adlanan deniz qulduru birliklerine ise 30 duka bexsis paylanmisdir Xezinede yeterli meblegin olmamasi sebebile culus bexsisinin verilmediyi hallarda esgerler hokumete qarsi usyan cixarir ve igtisaslar toredirdiler Osmanlilarda Redakte I Selimin culus merasimi Istanbul 1512 Osmanlilarda ilk culus bexsisini Ildirim Beyazid vermis bu adet Fateh Sultan Mehmed ve ya oglu II Beyazid doneminde qanuni hal almisdir Osmanlilarda bezen culus bexsisi ile sefer bexsisi qarisdirilir Eger bir padsah culusunun ardindan derhal sefere cixarsa culus bexsisiyle birlikde elave olaraq sefer bexsisi de odeyirdi Bu bexsisi ilk defe II Mehmedin Qaraman seferi donusunde 1451 yeniceriler zorla teleb etmisdir II Mehmedin verdiyi bu 10 kise axca bexsis sonraki illerde de tedbiq edilmis bu ise hem herbi nizamin pozulmasina hem de xezine mesreflerinin 2 qat artmasina sebeb olmusdur II Beyazid hele culusdan once Amasyadan Istanbula gelerken esgerin bexsis telebiyle uzlesmis rdindan yolda iken esgerin culus bexsisi paylanmis elave olaraq ulufeleri 3 ayliq halinda alinan maas de artirilmisdir Bu adetin genisleyerek vezir ve dovlet adamlarini ehate etmesi de yene bu padsahin seltenetinde bas tutmusdur Belece Osmanlilarda culus bexsisi bir defelik odenilen ve qapiqulu esgerlerinin ulufelerine elave olunan culus tereqqisi de adlanir olmaqla 2 yere ayrilir Taxta cixan padsahin Kullarimin bahsis ve terakkileri makbulumdur verilsin demesi ardindan bas cavusun olen padsaha ve yenicerilere dua etmesi cavuslarin amin demesi ve butun bunlari esgerlein esitmesi adet halini almisdi Yavuz Sultan Selime qeder herbi birliklerin her birine ferqli miqdarda bexsisler verilirdi Bu padsahin seltenetinde her bir yeniceriye 50 qizil 3 min axca deyerinde bexsis verilmis elave olaraq yenicerilerin ulufelerine 2 axca artim olunmusdur ki bu da ondan sonraki padsahlar terefinden tekrar edilmisdir Eneneye gore acemi yenicerilere 2000 cebeci ve topculara ise 1000 axca bexsis paylanilirdi Culus bexsisi meselesi bezen dovlet rehberlerini cixilmaz veziyyetlere salmis ve usyanlarin cixmasina sebeb olmusdur Bu sebeble cixan ilk usyan eneneye zidd olmasi behane gosterilerek II Selimin taxta cixmasi zamani bas vermisdir Belqradda culus eden Sultan Selim bezi yaxin adamlarinin telkiniyle merasimde soylenmeli olan sozleri dememis esgerler bunu behane ederek orduda qaisiqliq yaratmisdir Nehayet sedrezem Sokollu Mehmed Pasanin mudaxilesiyle esgerlere 3000 axca culus bexsisi 1000 axca ise sefer bexsisi verilerek usyan boyumeden qarsisi alinmisdir II Selimin culusunda vezir ve dovlet adamlarindan basqa ulemaya da bexsis verilmis bu bexsis Sahn i seman medreselerinin en asagi dereceli muderrislerini de ehtiva etmisdir II Selimin culus bexsisi o esnada feth olunan Saqqiz adasindan getirilmis qenimetle qarsilanmisdir II Selimin culus merasimi Belqrad 1566 III Muradin culusunda Enderun xezinesinden her birinde 10 min qizil olmaqla 75 kise qizil cixarilmis bunun 70 kisesi basda yeniceriler olmaqla qapiqulu esgerlerine paylanmisdir III Mehmedin culusu munasibetiyle sedrezem ve seyxulislama 30 min vezir ve qazesgerlere 20 min yuksek rutbeli qazilara 15 min yuksek dereceli muderrislere 5 min asagi dereceli muderrislere 3 min teriqet seyxlerinden bezilerine min defterdarlara 20 min nisanciya 30 min bas cavusla qapicilar kenxudasina 15 min riqabdar agalara 10 min reisul kuttaba 7 min qizil bexsis verilmis bunlardan bezilerine elave olaraq deyerli parcalar ve xelet hediyye edilmisdir 18 Baslangicda padsah terefinden hediyye olaraq verilen bu bexsisler sonralar zorla alinmaga baslanmis ve bu yolda bir cox qanli hadiseler bas vermisdir Tez tez bas tutan culus merasimleri sebebile verilen bexsisler xezine mesreflerini artirmisdir Meselen I Ehmedin vefatindan sonra 1617 I Mustafanin 3 ay sonra II Osmanin 4 il sonra yeniden I Mustafanin 4 ay sonra ise IV Muradin taxta cixmasi neticesinde 5 ilde 4 defe culus bexsisi paylanmis dovlet xezinesi tukenmisdir Hetta IV Muradin culus bexsisi saraydaki qizil ve gumus qab qacaqlar eridilerek kesilen sikkeler hesabina odenmisdir Her culus merasimi xezineye texminen 300 milyon axcaya basa gelirdi I Ebdulhemidin culus merasimi Istanbul 1774 1648 ci ilde taxta cixarilan IV Mehmedin culusu munasibetiyle yeniceri agasi basda olmaqla butun qapiqulu esgerlerine umumilikde 660 min axca bexsis paylanmisdir 19 Eyni sekilde 1687 ci ilde taxta cixan II Suleymanin culus bexsisi 4557 kise yeni 100 milyon axcaya yaxin mebleg tutmusdur Ancaq bu meblegin hamisi bir defelik odenmemis 1256 kisesi daxili xezineden qalan 3301 kisesi ise Misir Bagdad Besre ve Erzurum eyaletinden gonderilen illik meblegle temin olunmusdur 4 il sonra culus eden II Ehmedin bexsisi de davam eden muharibeler sebebile dovleti cetin veziyyete salmisdir III Ehmedin culusunda ise dovlet xezinesi tamamile bos oldugu ucun defterdar Sari Mehmed Pasa cetin veziyyete dusmus o esnada qetle yetirilen seyxulislam Seyid Feyzullah Efendinin musadire edilen sexsi mulkleri hesabina bu mebleg temin edilmisdir I Mahmudun culus bexsisi de yene qetle yetirilen sedrezem Nevseherli Ibrahim Pasa ve qohumlarindan musadire edilen mulklerin hesabina odenmisdir 20 II Suleymanin culusu esnasinda teqaude ayrilmis yenicerilere de culus bexsisi paylanmis bu tedbiq daha sonra III Osmanin culusunda da tekrarlanmisdir Muharibe donemine tesaduf etdiyi ucun I Ebdulhemid ve III Selimin culuslari esnasinda bexsis paylanmamisdir IV Mustafa da atasini ve emisi oglunu numune goturerek bu bexsisden yayinmaq istemis ancaq onu taxta cixaran Qabaqci Mustafa ve diger yeniceri agalarinin tezyiqi ile culus bexsisi paylamaga mecbur olmusdur Yeniceri ocaginin legvinden sonra 1826 bu adet aradan qalxsa da culus mesrefleri davam etmis II Ebdulhemid 60 min qizil deyerindeki bu meblegi oz sexsi servetinden qarsilamisdir 21 Osmanlilarda culus bexsisinin paylanmasi munasibetiyle divan meclisi toplanir ve bu mebleg ulufe tertibatinda oldugu qaydada paylanilirdi Menbe RedakteBA Defter i Tesrifat mukerrer nr 676 s 2 3 BA Cevdet Askeri nr 50601 BA Ibnulemin Maliye nr 5394 Ibn Bibi el Evamiru l ʿAlaʾiyye I 30 50 82 87 109 159 163 Ibn Battuta Seyahatname I 311 356 Ibn Kemal Tevarih i Al i Osman I 65 66 II 3 4 VII 6 8 9 Ruhi Tarih Suleymaniye Ktp Mikrofilm merkezi nr 1919 vr 25a Lutfi Pasa Asafname nsr Ahmet Ugur AU Ilahiyat Fakultesi Islam Ilimleri Enstitusu Dergisi sy 4 Ankara 1980 s 245 249 Bostan Celebi Culusname i Sultan Suleyman Han TSMK Revan Kosku nr 1283 Feridun Bey Munseat I 455 459 Hoca Sadeddin Tacu t tevarih I 315 316 408 II 208 209 416 Koci Bey Risale Aksut s 30 Atai Zeyl i Sekaik s 766 768 Pecuylu Ibrahim Tarih I 137 II 290 291 375 Naima Tarih I 105 108 114 357 358 Mogollarin Gizli Tarihi trc Ahmet Temir Ankara 1986 s 190 191 Tesrifat i Kadime s 110 117 Akif Mehmed Tarih i Culus i Sultan Mustafa yi Salis Suleymaniye Ktp Esad Efendi nr 2108 Ziver Culus Kasidesi IU Ktp TY nr 4189 Destari Salih Tarihi nsr Bekir Sitki Baykal Ankara 1962 s 18 21 D Ohsson Tableau general VII 104 vd Cevad Pasa Tarih i Askeri i Osmani Istanbul 1299 I 93 97 218 vd C Zeydan Medeniyyet i Islamiyye II 175 Sultan Selim in Hal i Millet Ktp Ali Emiri Tarih nr 333 vr 11a b Mehmed Memduh Pasa Hal ler ve Iclaslar Istanbul 1913 Tevarih i Culus i Al i Osman Arkeoloji Ktp Diyarbakirli Said Pasa Kitaplari nr 260 M Fuad Koprulu Bizans Muesseselerinin Osmanli Muesseselerine Tesiri nsr Orhan F Koprulu Istanbul 1931 Istanbul 1981 s 5 179 180 Marsigli Osmanli Imparatorlugunun Askeri Vaziyeti s 100 Uzuncarsili Medhal s 55 56 132 vd 175 179 184 191 274 296 303 420 421 a mlf Saray Teskilati s 45 49 52 59 184 188 a mlf Kapukulu Ocaklari I 337 vd II 139 144 200 Spuler Iran Mogollari s 266 267 280 281 Ayse Osmanoglu Babam Sultan Abdulhamid Hatiralarim Istanbul 1986 s 82 85 Selahattin Karatamu Turk Silahli Kuvvetleri Tarihi III 6 1908 1920 Ankara 1971 s 490 Halil Inalcik The Ottoman Empire The Classical Age 1300 1600 trc Norman Itzkowitz Colin Imber London 1973 s 59 64 a mlf Osmanli Padisahi SBFD XIII 4 1958 s 68 79 a mlf Osmanlilarda Saltanat Veraseti Usulu ve Turk Hakimiyet Telakkisiyle Ilgisi a e XIV 1 1959 s 69 94 Ahmet Tabakoglu Gerileme Donemine Girerken Osmanli Maliyesi Istanbul 1985 s 20 184 205 207 266 Necib Asim Muverrih Asim Efendi nin Metrukat i Tarihiyyesinden Birkac Parca TOEM sene 7 s 182 Abdurrahman Seref Biat ve Taklid i Seyf Merasimi Sabah nr 10334 Istanbul 17 Zilkade 1336 a mlf Defterdar Sari Mehmed Pasa nin Mali Bazi Gorus ve Faaliyetleri GDAAD sy 10 11 1981 82 s 239 248 a mlf Ilhan Sahin II Abdulhamid in Hususi Mektup ve Telgraflari TD sy 34 1984 s 417 474 Ahmet Agirakca Osmanlilarda Ilk Culus Merasimi TK sy 282 1986 s 35 41 Pakalin I 230 231 312 316 Osman Turan Keykavus I IA VI 632 vd Istinadlar Redakte Beqere suresi 30 Sad suresi 26 Enveri Dusturname s 26 31 33 Ahmedi Dastan ve Tevarih i Muluk i Al i Osman haz Ciftcioglu N Atsiz Osmanli Tarihleri I icinde Istanbul 1925 49 s 15 Karamani Mehmed Pasa Tevarihu s selatini l Osmaniyye trc I Hakki Konyali Osmanli Tarihleri I icinde Istanbul 1925 49 s 347 D Kantemir Osmanli Imparatorlugunun Yukselis ve Cokus Tarihi trc Ozdemir Cobanoglu Ankara 1979 I 43 Asikpasazade Tarih s 94 96 107 132 140 220 221 Nesri Cihannuma Unat I 34 36 106 107 II 557 Abdulkadir Ozcan Fatih in Teskilat Kanunnamesi ve Nizam i Alem Icin Kardes Katli Meselesi TD sy 33 1982 s 7 56 Subhi Tarih vr 9b Cevdet Tarih IV 236 237 Selaniki Tarih Ipsirli I 39 48 51 99 108 II 433 439 468 473 Ata Bey Tarih I 254 257 Evliya Celebi Seyahatname I 227 Silahdar Tarih I 580 II 297 298 302 572 573 583 Rasid Tarih II 2 3 20 21 29 33 117 156 157 293 294 III 70 BA Cevdet Saray nr 1781 2630 2635 5934 Ayn Ali Risale i Vazifehoran s 108 112 Eyyubi Efendi Kanunnamesi IU Ktp TY nr 734 vr 25b 26b Sem danizade Muri t tevarih I 13 Tahsin Pasa Sultan Abdulhamid Tahsin Pasa nin Yildiz Hatiralari Istanbul 1990 s 10 11 Menbe https az wikipedia org w index php title Culus amp oldid 5868181, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.