fbpx
Wikipedia

Efiopiya

Efiopiya (amh. ኢትዮጵያ — ʾĪtyōṗṗyā) və ya rəsmi adı ilə Efiopiya Federativ Demokratik Respublikası (amh.የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ — yeʾĪtiyoṗṗiya Fēdēralawī Dēmokirasīyawī Rīpebilīk) — Şərqi Afrikada dövlət. Efiopiya dənizə çıxışı olmayan ölkələrdən biridir. Şimaldan Eritreya, şimal-şərqdən Cibuti və tanınmayan Somalilend, şərqdən Somali, cənubdan Keniya, qərbdən Cənubi Sudan, şimal-qərbdən isə Sudanla həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Əddis-Əbəbə, ümumi sahəsi 1,104,300 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 109 milyon nəfərdən çoxdur. Efiopiya qədim islam mənbələrində Həbəşistan, qərbdə isə Abissiniya adları ilə tanınmışdır. Bu ölkə Afrikanın ən qədim dövlətlərindən biri və XX əsrin əvvəllərinə kimi Liberiya ilə yanaşı Afrikadakı iki müstəqil dövlətdən biri olmuşdur.

Efiopiya Federativ Demokratik Respublikası

ye-Ītyōṗṗyā Fēdēralāwī Dīmōkrāsīyāwī Rīpeblīk
Efiopiya
Gerbi
Himni: Wodefit Gesgeshi, Widd Innat Ityopp'ya
("İrəli Addımla, Doğma Anam Efiopiya")
Paytaxtı
və ən böyük şəhəri
Əddis-Əbəbə
Rəsmi dilləriAmhar dili
Etnik qrupları
  • Oromo 34,5%
  • Amhar 26,9%
  • Somali 6,2%
  • Tiqray 6,1%
  • Sidama 4,0%
  • Qurage 2,5%
  • Velayta 2,3%
  • Hadiya 1,7%
  • Afar 1,7%
  • Qamo 1,5%
  • Gedeo 1,3%
  • digər 11,3%
  • İdarəetmə formasıFederativ parlamentar respublika
    • Prezident
    Sahle-Vork Zevde
    • Baş nazir
    Abiy Əhməd Əli
    Yaranması
    e.ə.980
    1137
    • Müstəqilliyin əldə edilməsi (İtaliyadan)
    1947
    • İndiki konstitusiyanın qəbulu
    1991
    Ərazisi
    • Ümumi
    1104300 (27-ci)
    • Su (%)
    0,7
    Əhalisi
    • 2018 təxmini
    108 101 998 (14-cü)
    • 2007 siyahıya alma
    73 918 505
    • Sıxlıq
    74/km2 (191.7/kv. mil) (123-cü)
    ÜDM (AQP)2011 təxmini
    • Ümumi
    94,6 milyard
    • Adam başına
    1 089
    ÜDM (nominal)2010 təxmini
    • Ümumi
    29,7 milyard
    • Adam başına
    350
    ValyutasıEfiyopiya birri (ETB)
    Saat qurşağıŞAV
    Yolun hərəkət istiqamətisağ
    Telefon kodu251
    ISO 3166 koduET
    İnternet domeni.et
    Efiopiya

    Ümumi məlumat

    Şәrqi Afrikada dövlәt. Qərbi Sudan vә Cәnubi Sudanla, c.-da Keniya, c.-ş. vә ş.-dә Somali, şm.-ş.-dә Cibuti, şm.-da Eritreya ilә hәmsәrhәddir. Sah. 1,1 mln. km2. Әh. 84,3 mln. (2012). Paytaxtı Әddis-Әbәbә şəhəridir. Rәsmi dil amhara dili, pul vahidi Efiopiya bırıdır. İnzibati cәhәtdәn 9 әyalәtә vә 2 federal dairәyә bölünür.

    Tarixi

    Efiopiya insanın meydana gəldiyi ən qədim ərazilərdəndir. Efiopiya yaylasında aşkar olunmuş avstralopiteklərin (Omo çayı vadisi və Oldovay mədəniyyəti) qalıqları 2,5–2,1 mln. il əvvələ aid edilir. Qədim Misir mənbələri Afrika Buynuzu ərazisində mövcud olmuş Punt ölkəsi haqqında məlumat verir. Eramızdan xeyli əvvəl Efiopiyada sami-hami dil qrupunda və s. dillərdə danışan xalqlar yaşamışlar. E.ə. 1-ci minillikdə burada Cənubi Ərəbistandandakı Səba dövlətindən gəlmiş ayrı-ayrı ərəb tayfaları yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmışlar (Yəmənin Hübeyş vadisindən olanlar indiki Tiqre yaylasının cənubunda məskunlaşmış və əraziyə Həbəşət adını vermişdilər). Onların köçü Efiopiyada sami dillərinin və bir çox sənətkarlıq sahəsinin (quru hörgü üsulu ilə daş tikinti texnikası, naxışlı keramika və s.) yayılmasına səbəb olmuşdu. Arxeoloji qazıntılara görə, Efiopiya ərazisində e.ə. 1-ci minillikdə iri dövləti qurumlar yaranmışdı. Meroe dövlətinin hökmdarları e.ə. 4-cü əsrdə həbəşlərlə müharibələr aparmışlar. E.ə. 3-cü əsrdə Efiopiya ərazisində bir neçə dövlət meydana gəlmiş, Qırmızı dənizin və Ədən körfəzinin Efiopiya sahillərində Misir faktoriyaları yaranmışdı. Efiopiya ərazisində iri Aksum çarlığı mövcud olmuşdur. 4-cü əsrdə xristianlıq yayılmağa başladı. Efiopiya kralı Kaleb Ella Esbaha [514 −554] Bizans imperatoru I Yustinlə [518–527] uzunmüddətli diplomatik görüşlərdən sonra Himyari padşahlığını (Yəməndə) işğal etdi. Əbrəhə Yəmənin valisi oldu. Bir neçə ildən sonra Əbrəhə hakimiyyəti ələ keçirdi və müstəqilliyini elan etdi. Onun əsas məqsədi xristianlığın yayılmasına əngəl olan Məkkəni ələ keçirmək, iranlılarla savaşan Bizansa yardım etmək idi. Lakin 570/571 ildə baş vermiş yürüş Əbrəhənin məğlubiyyəti və efiopiyalıların Ərəbistan y-a-ndan tam çıxarılması (590–627) ilə nəticələndi. Efiopiyada islam dini 7-ci əsrin əvvəllərində yayılmağa başladı. Efiopiya nequsu (hökmdarı) Necaşi Ashame (ö. 630) islamı qəbul etdi. 9-cu əsrdə Efiopiya yaylasının şimalında islamın yayılması xarici ticarəti nəzarət altında saxlayan müsəlman dövləti qurumlarının yaranmasına səbəb oldu. 11-ci əsrin ortalarında Aksum çarlığı parçalandı və indiki Efiopiya ərazisində müsəlman, xristian, yəhudi və bütpərəst dövlətləri yarandı. 12-ci əsrdə xristian dövlətləri Lastanın hakimiyyəti altında birləşdi. Onun dövründə Misir və Yəmənlə əlaqələr quruldu, iqtisadiyyat və mədəniyyət inkişaf etdi. 1268-ci və ya 1270-ci ildə Solomon sülaləsi (banisi Yikuno-Əmlak) hakimiyyətə keçdi. Həmin sülalədən olan imperator Amde-Sıyyon [1314–44] Efiopiya yaylasının xristian, yəhudi, bütpərəst və müsəlman dövlətlərini hakimiyyəti altında birləşdirdi. İmperator Yishaq [1414–29] müsəlman və bütpərəst dövlətləri üzərinə vergi qoydu. İmperator Zera-Yaıkobun [1434–68] dövründə Efiopiya krallığı ən geniş torpaqlara sahib oldu. 1445-ci ildə Efiopiyanın vassalları olan Hadya, İfat sultanlıqları ilə müharibələr apardı və Misir və Yəmənlə münasibətləri nizamladı, Qərbi Avropa ilə əlaqələr qurdu. 1529–1540-cı illərdə Efiopiyanın ş. qonşusu və rəqibi Adal sultanı Əhməd əl Mücahid (Əhməd Qran) bütün Efiopiyanı tutdu. Lakin imperator Lebne-Dınqılın ölümündən sonra onun oğlu Gelaudeuos [1540–59] Efiopiyanın iri feodalların birləşmiş qüvvələri və portuqaliyalıların dəstəyi ilə Əhməd Qranı döyüşdə öldürdü və bununla da Adal sultanlığına son qoyuldu. 1555-ci ildə osmanlılar Həbəş bəylərbəyiliyini yaratdılar, 1557-ci ildə isə Qırmızı dənizin Massaua və s. portlarını ələ keçirdilər. Həmin dövrdə Efiopiya ərazisinə zənci oromo tayfalarının hücumları başladı. Bu dövrdə yezuitlərin Efiopiyaya gəlişi yerli imperatorların Avropa tipli monarxiya yaratmaq istəyi ilə üst-üstə düşdü, Susnıyosun [1607–32] katolikliyi qəbul etməsi dini müharibələrə səbəb oldu. Onun oğlu Fa- siledes [1632–67] hakimiyyətə gəldikdən sonra yezuitlər ölkədən qovuldu, Portuqaliya ilə əlaqələr kəsildi. İmperator I Böyük İyasu [1682–1706] qiyamçı vassal knyazları yenidən tabe etdi, idarəçilikdə islahat aparmağa cəhd göstərdi, ticarətin inkişafı məqsədilə gömrük və vergi sistemini nizamladı. 18-ci əsrin sonlarından yenidən feodal pərakəndəliyi dövrü başladı. Bundan istifadə edən Avropa dövlətləri (ilk növbədə İngiltərə və Fransa) ayrı-ayrı knyazlıqlarla "dostluq haqqında müqavilələr" bağlamağa başladı. İri və orta feodalların, demək olar ki, hər birinin ordusu var idi. İcma kəndliləri vergiləri ödəyirdilər; sənətkarlar aşağı kasta hesab olunurdular; tacirlər (əsasən, ərəblər və türklər) feodalların yüksək təbəqələri ilə əlaqə saxlayırdılar. Hərbçi məskunlar, məhəllə rahibləri, varlı şəhərlilər orta təbəqəni təmsil edirdilər. Əyanlar qullara sahib idilər, köçərilər arasında da quldarlıq yayılmışdı.

    19-cu əsrin ortalarında Kuaradan olan kiçik feodal Kassa Xaylyu mərkəzləşmiş Efiopiya dövləti yaratmaq uğrunda mübarizəyə başladı. O, bir sıra rəqiblərini darmadağın edərək 1855-ci ildə özünü II Teodros [1855–68] adı ilə imperator elan etdi, feodal hərc-mərcliyini bir müddət aradan qaldırmağa nail oldu, bir sıra islahat apardı: nizami ordu yaradıldı, hərbi-strateji yollar çəkildi, kənd əhalisindən alınan töycülər azaldıldı, qul ticarəti qadağan olundu, kilsə torpaqlarının bir hissəsi müsadirə edildi, qalan hissənin üzərinə vergilər qoyuldu. Efiopiyaya Avropadan mütəxəssislər dəvət olundu. Lakin Teodrosun islahatları kilsənin və yerli feodalların müqavimətinə rast gəldi. 1867-ci ilin sonunda İngiltərə Efiopiyaya qarşı müharibəyə başladı (Hindistandan gələn köməkçi heyətlə birlikdə İngiltərə ordusunun sayı 30 min nəfərdən çox, Teodrosun ordusunun sayı isə təqr. 15 min nəfər idi), Efiopiya ordusu darmadağın edildi. II Teodros əsir düşməmək üçün özünü öldürdü. 1872-ci ildən ingilislərin dəstəyi ilə hakimiyyətə keçən IV Yohannes [1872–89] güclənən feodal separatizminə qarşı mübarizə apararaq ölkənin xeyli hissəsini hakimiyyəti altında birləşdirdi. 1870–1880-ci illərdə Efiopiya Misir (Misir hökumətinin Avropa müşavirləri və B.Britaniyanın təhriki nəticəində) ilə müharibəyə cəlb edildi. 1875-ci ilin noyabrında efioplar Misir ordusunun əsas qruplaşmasını, 1876-ci ilin martında isə Misirin Massauaya çıxartdığı ekspedisiya korpusunu darmadağın etdilər. 1884-cü ildə Efiopiya ilə Misir arasında bağlanmış sülhə görə Misir hələ 1872-ci ildə tutduğu torpaqları qaytarmağı öhdəsinə götürdü, E.Massau portundan istifadə etmək hüququ qazandı. Bu müharibədə Efiopiyanın zəifləməsindən İtaliya istifadə etdi: 1882-ci ildən başlayaraq bir sıra portları və yaşayış məntəqələrini ələ keçirdi. 1885-ci ildə Efiopiya imperatoru IV Yohannes Sudana qarşı müharibəyə başladı. 1885–1886-cı illərdə Efiopiya qoşunlarının əməliyyatları uğurlu oldu. Lakin bu zaman İtaliya Efiopiyanın şimal rayonlarının işğalına başladı. İtalyan qoşunları 1887-ci ilin yanvarında Doqali yaxınlığında böyük məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkilsələr də, dekabrda yenidən ölkənin içərilərinə doğru irəliləyə bildilər. Efiopiya-Sudan münasibətlərinin gərginləşməsi IV Yohannesi İtaliyaya qarşı fəal tədbirlərdən çəkindirdi və o, 1888-ci ildə Sudana sülh təklif etdi. Sudan xəlifəsi imperatorun islamı qəbul edəcəyi təqdirdə sülh imza- layacağını bildirdikdən sonra IV Yohannes 150 minlik ordu ilə Sudana hücum etdi və 1889-cu ilin əvvəlində sərhəddə baş verən döyüşdə öldürüldü. Onun varisi II Menelik (Mınilik) [1889–1913] müharibələrə son qoydu, feodal separatizminin qarşısını aldı, vahid Efiopiya dövlətini yaratdı. 1889-cu ildə İtaliya ilə Efiopiya arasında bağlanmış qeyri-bərabər "dostluq və ticarət haqqında" Uççal müqaviləsinin şərtlərinə görə, Menelik sahilyanı rayonların İtaliyaya keçməsi ilə razılaşdı. İtaliya Efiopiya hesabına Afrikadakı ərazilərini genişləndirdi. 1890-cı ildə İtaliya Efiopiyanı öz protektoratı elan edərək Qırmızı dəniz sahillərindəki bütün mülklərini Eritreya müstəmləkəsində birləşdirdi. II Menelik Uççal müqaviləsinin pozulduğunu bildirdi. 1894-cü ildə italyan qoşunları Efiopiyaya qarşı müdaxiləyə başladılar [bax İtaliya-Efiopiya müharibələri (1895–96; 1935–36)]. Adua döyüşündə (1896) italyan ekspedisiya korpusu darmadağın edildikdən sonra İtaliya Efiopiyaya qarşı təcavüzünü dayandırdı.

    1896-cı ildə Əddis-Əbəbədə sülh müqaviləsi imzalandı; bu müqaviləyə görə İtaliya Efiopiyanın tam müstəqilliyini tanıdı. 1893–1899-cu illərdə II Menelik vaxtilə Efiopiya imperiyasına daxil olmuş bir sıra vilayətləri ölkə ərazisinə birləşdirdi. Beləliklə Efiopiya ordusu İngiltərə müstəmləkəçilərinin Afrikada irəliləməsinin qarşısını aldı. 1906-cı ildə İngiltərə, Fransa və İtaliya Efiopiyanı təsir dairələrinə bölmək haqqında saziş bağladılar. Lakin II Menelik ölkənin müstəqilliyini qoruyub saxlasa da, iqtisadi cəhətdən bu dövlətlərdən asılı idi. Onun hakimiyyəti illərində Efiopiyada yollar çəkildi, teleqraf və telefon istifadəsinə başlandı, ticarət inkişaf etdi. 1913-cü ildə II Menelik öldü. Onun 17 yaşlı nəvəsi V İyasu imperator oldu. Efiopiya formal olaraq Birinci dünya müharibəsində iştirak etməsə də, İngiltərə, Fransa və İtaliyaya qarşı mübarizədə ona dayaq olacağına ümid edərək Almaniyaya yaxınlaşma xəttini götürdü. 1916-cı ildə saray çevrilişindən sonra ölkədə ikihakimiyyətlilik yarandı. II Menelikin qızı Zauditu imperatriçə [1916–30], Teferi Mekonnın qəyyum elan edildi. Teferi Mekonnın mərkəzi dövlət hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi və ölkənin iqtisadi-siyasi inkişafı üçün islahatların keçirilməsinin tərəfdarı olan "gənc efioplar"ın lideri idi. Digər qrupu ("qoca efioplar") iri dünyəvi və dini feo- dallardan ibarət mühafizəkarlar təşkil edirdi. Mühüm nazir vəzifələri və bir çox vilayətlərdə hakimiyyət "qoca efioplar"ın əlində idi. Ordu Teferi Mekonnının əlinə keçdikdən (1926) sonra o, "qoca efioplar"ın iki silahlı qiyamını (1928) yatırdı, Zauditunu əslində hakimiyyətdən kənar etdi. Onun ölümündən sonra (1930) Teferi Mekonnın I Hayle Selassiye adı ilə imperator elan olundu.

    1935-ci il oktyabrın 3-də italyan qoşunları Efiopiya soxuldular. İtaliya-Efiopiya müharibəsi (1935–36) başlandı. 1936-cı il martın 31-də Efiopiya ordusunun əsas qüvvələri Mayçou yaxınlığında məğlub oldu. I Hayle Selassiye İngiltərəyə qaçdı və ölkəsinin azadlığı uğrunda mübarizəyə xarici dövlətləri cəlb etməyə çalışdı. İtaliya qoşunları marşal Badolyonun başçılığı ilə Əddis-Əbəbəyə girdilər. İtaliya kralı III Viktor Emmanuil Efiopiyanın imperatoru elan edildi. 1941-ci ilin yanvarında ingilis-efiop qoşunları Sudan tərəfdən Efiopiya ərazisinə daxil oldu. İtalyan işğalçıları ölkədən qovuldu. Efiopiya imperatoru Əddis-Əbəbəyə qayıtdı. İngilislər Efiopiyanı 1948-ci ilə, İtaliyanın keçmiş müstəmləkəsi olan Eritreyanı isə 1952-ci ilə qədər nəzarətləri altında saxladılar. 1952-ci ildə Eritreya ərazi-federal əsaslarla (1962-ci ildə bu statut ləğv olundu) Efiopiyaya birləşdirildi. 1951-ci ildə dünya ictimaiyyətinin təzyiqi nəticəsində qulların azad edilməsi və köləliyin ləğvinə dair fərmanlar verildi. Ənənəvi əyanların bir çox imtiyazları saxlanıldı, siyasi partiyaların fəaliyyəti qadağan edildi. İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Efiopiyaya təsiri xeyli gücləndi: 1951-ci ildə "dostluq və iqtisadi əməkdaşlıq" haqqında müqavilə, 1953-cü ildə "bir gə müdafiə"yə dair saziş imzalandı. Efiopiya 1963-cü ildə Afrika Birliyi Təşkilatının (ABT) yaradılmasının təşəbbüsçülərindən biri oldu.

    1950–1960-cı illərdə Efiopiya milli burjuaziyası möhkəmləndi, lakin aqrar islahatı haqqında qərarın gecikdirilməsi, 1973-cü il quraqlığı, qiymətlərin kəskin artması, rüşvətxorluq dərin siyasi böhrana səbəb oldu. 1974-cü ildə ölkədə real hakimiyyət Müvəqqəti Hərbi İnzibati Şuranın (MHİŞ) əlinə keçdi. Sentyabrın 12-də Hayle Selassiyenin hakimiyyəti devrildi. MHİŞ ölkədə feodal münasibətlərinin ləğvinə yönəldilmiş dəyişikliklərə başladı. MHİŞ- in 1974-cü il sentyabrın 12-də dərc olunmuş proqramı Efiopiyanın sosialist istiqamətli inkişafını nəzərdə tuturdu. 1975-ci ilin martında MHİŞ monarxiyanın ləğvini elan etdi. Banklar (o cümlədən xarici), sığorta şirkətləri, iri sənaye müəssisələri, özəl məktəblər və s. milliləşdirildi. 1976-cı ildə zabit Mengistu Hayle Mariam hakimiyyəti ələ keçirdi. Onun rəhbərliyi ilə MHİŞ 1976–1977-ci illərdə royalistlərə, separatçılara və sollara qarşı təşkil etdiyi "qırmızı terror" hesabına mövqeyini möhkəmləndirdi. 1977–1978-ci illərdə Somali qoşunları Efiopiyanın cənub-qərbində yerləşən Oqaden bölgəsini işğal etdi. 1982-ci ildə Efiopiyanı qıtlıq bürüdü, əhalinin bir qismi Sudana köçdü. 1987-ci ildə ölkə konstitusiyasına əsasən Mengistu yeni yaranmış Efiopiya Demokratik Xalq Respublikasının prezidenti oldu. 1989-cu ildə ona qarşı sui-qəsd təşkil edildi. Bu zaman Eritreyada qiyamçıların (qallaların) müstəqillik uğrunda mübarizəsi davam etməkdə idi. Qiyamçılar cəbhə lideri Meles Zenauinin başçılığı ilə Əddis-Əbəbəyə (1991) daxil oldular. Mengistu Zimbabveyə qaçdı, M.Zenaui Efiopiyanın prezidenti (1991–1995), ölkə parlamentli respublika elan edildikdən sonra isə baş nazir oldu. 2005-ci ilin parlament seçkilərindən sonra hökuməti nəticələrin saxtalaşdırılmasında ittiham edən müxalifət tərəfdarları etiraz əlaməti olaraq küçələrə çıxdılar. 1997, 2000 və 2006-cı illərdə Efiopiya Somali məsələsində fəal iştirak etdi. Zenauinin ölümündən (2012) sonra Hayle Mariam Desalen baş nazir seçildi.

    Daha çox Həbəşistan (Kölələr ölkəsi) adı ilə tanınan Efiopiya, tarix ərzində bilinən ən qədim mədəniyyətlərdəndir. Quruluşu e.ə. 13-cü əsrə qədər uzanan Efiopiya dövləti, 1936–1941-ci illər arasında Mussolini İtaliyasının işğal hərəkatını saymasaq, tarix boyunca müstəqilliyini qoruya bilmiş və Afrika qitəsinin bazı Avropa dövlətləri tərəfindən müstəmləkə halına gətirilə bilməmiş yeganə ölkəsidir. 1960–1990-cı illər arasında ölkədəki Eritrea problemindən ötrü münaqişəli və gərginliklərlə dolu bir dövr keçmişdir.

    Alimlər tərəfindən Afar bölgəsində aparılan arxeoloji araşdırmalarda 3 milyon illik insan skeleti qalıntılarına rastlanılması, tarixi dövrlərin başlamasından çox əvvəllər belə bölgənin, insan topluluqları üçün bir yaşayış ərazisi olaraq istifadə edildiyini sübut edir. Efiopiyadan bəhs edən ilk tarixi sənədlər təxminən e.ə. 5000-ci ilə aiddir. İlk dövrlərdə şimaldakı Misir Krallığının lideri fironların qızıl, fil dişi və kölə axtarmaq üçün Qırmızı dəniz sahillərini izləyərək bu bölgəyə gəldikləri düşünülür. Efiopiya torpaqlarında müasir mənada ilk qurulan dövlət e.ə. 8-ci əsrdə yaranan D`mt krallığıdır. D`mt Krallığının e.ə. 1-ci əsrdə süqutu ilə birlikdə ölkədə, yenə eyni əsrdə Aqsum Krallığı yarandı. Aqsum Krallığı zamanla güclənərək sərhədlərini Həbəşistan xaricində bugünkü Eritrea, Cibuti, Sudan, Somali və Ərəb yarımadasında yerləşən Yəməni daxil edəcək dərəcədə genişlətdi.

    Nəqliyyatı

    D.y.-nın uz. 659 km, avtomobil yollarının uz. 110 min km təşkil edir, onun 14,4 min km bərk örtüklüdür (2015). Çaylarda və Tana gölündə gəmiçilik inkişaf etmişdir. 57 aeroport (17-si bərk örtüklüdür) var.

    Xarici ticarəti

    2016-cı ildə əmtəə ixracı 2,9 mlrd., idxalı is 14,7 mlrd. dollar təşkil etmişdir. Əsasən qəhvə, dəri, xəz, heyvandarlıq məhsulları, toxum yağları ixrac edilir. Məhsulların təqr. 14,3%-i İsveçə, 11,7%-i Çinə, 9,7%-i ABŞ-a, 8,7%-i Niderlanda göndərilr (2015). Əsas idxal maddələri neft məhsulları, kimyəvi mallar və dərman preparatları, maşın- qayırma məhsullarıdır. Bunların 20,5%-i Çindən, 9,2%-i ABŞ-dan, 6,5%-i Səudiyyə Ərəbistanından və 4,5%-i Niderlanddan ixrac olunur (2015).

    Təsərrüfatı

    Efiopiya aqrar ölkədir. Adambaşına düşən ÜMM ildə 100 dollardır. ÜDM-in həcmi təqr. 174,7 mlrd. dollar (alıcılıq qabiliyyəti pariteti üzrə, 2016), adambaşına 1,9 min dolar; real ÜDM-in artım tempi 6,5% (2016); insan inkişafı indeksi 0,448 (2016) təşkil edir. ÜDM-in strukturu: k.t. −36,2%, sənaye — 17%, xidmət sferası — 46,8%-dir (2016). K.t. məhsulları ixracın 85–90%-ini təşkil edir.

    Kənd təsərrüfatı

    Ölkə ərazisinin 11%-i becərilir, 20%-ini çəmən və otlaqlar, 13,3%-ini meşələr tutur. Əkinçilik k.t.-nın başlıca sahəsidir. Ölkənin şm.-ında dincə qoyulan əkinçilik, digər rayonlarında isə tala əkinçiliyi yayılmışdır. İxrac bitkiləri arasında Harar, Kefa və Sidamo r-nlarının plantasiyalarında becərilən, həmçinin ölkənin şm. və c.-unda dağlarda yabanı halda bitən (yığımın təqr. 70%-i) qəhvə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Plantasiya təsərrüfatları qəhvə yığımının cüzi hissəsini təmin etsə də, onlarda daha bahalı sortlar yetişdirilir. Ərzaq bitkiləri: darı (ildə 360 min t; darının xü- susi növü olan teff məhsulun 1/2 hissəsini təşkil edir), həmçinin arpa, qarğıdalı, buğda, paxlalı bitkilər (başlıca olaraq mərkəz və ş. r-nlarında). Texniki bitkilər arasında şəkər qamışı əsas yer tutur. Yağlı bitkilər (noxud, küncüt, gənəgərçək və s.), pambıq, tütün də becərilir. Heyvandarlıq inkişaf etmişdir: qaramalın ümumi sayı (mln. baş) 29,9, qoyun 21,7, keçi 16,7, at 8,6, dəvə 1 və s. İldə təqr. 50 mln. m3 meşə tədarük edilir. Elektrik enerjisi istehsalı ildə təqr. 1,3 mlrd. kVt⋅saat-dır (təqr. 80%-i SES-in payına düşür). Tamlı məhsullar, toxuculuq və dəri-ayaqqabı məmulatı istehsal edilir. Ağac emalı, sement, metallurgiya, metal emalı, neft emalı, maşınqayırma müəssisələri fəaliyyət göstərir. Kustar istehsal inkişaf etmişdir: toxuculuq, dəri, sümük, ağac və s. üzərində işləmə. Əsas mərkəzlər — Əddis-Əbəbə, Dıre-Daua.

    Təhsili

    Efiopiyada ibtidai təhsil (7–12 yaşlı uşaqlar üçün) icbaridir. Efiopiyanın təhsil sisteminə məktəbəqədər təhsil müəssisələri (4 yaşdan, 3 illik), ibtidai (7 yaşdan, 1–6 siniflər), natamam (7–8 siniflər), tam orta (9–12 siniflər) məktəblər, peşə təhsili (natamam və ya tam orta məktəbi bitirdikdən sonra 2–4 il), ali təhsil müəssisələri daxildir.

    1994-cü ildə əhali arasında savadlılıq 23,4%, 2007-ci ildə 39% təşkil etmişdir. 2008–2012-ci illərdə Efiopiyada 15–24 yaşlı əhali arasında kişilərin 63%-i, qadınların isə 47%-i savadlı idi.

    Efiopiyada 19 dövlət universiteti, 60 qeyri-dövlət ali təhsil müəssisəsi və 26 pedaqoji kollec fəaliyyət göstərir (2013). Ali təhsil müəssisələri arasında Əddis-Əbəbə Universiteti (1950; indiki adı 1975-ci ildən), Dıre-Daua Universiteti (1952; universitet statusu 1985-ci ildən), Haramaya Universiteti (1954), Mekele Universiteti (1991), Adama Universiteti (1993; universitet statusu 2005-ci ildən), Bəhr-Dar Un-ti (2001) və s. var. Elmi tədqiqat müəssisələri, o cümlədən memarlıq, k.t., elmin inkişafı və s. elmi tədqiqat institutları Əddis-Əbəbədə yerləşir.

    Səhiyyəsi

    Efiopiyada səhiyyə xidməti dünyada ən aşağı səviyyədə olanlardan biridir. Adambaşına səhiyyəyə qoyulan xərc (beynəlxalq dollarla, 2011) 52-dir. Ölkədə əhalinin hər 4900 nəfərinə bir xəstəxana çarpayışı, 48000 nəfərinə 1 həkim, 12000 nəfərinə 1 tibb bacısı düşür; təqr. 200 mama-ginekoloqdan 180-i paytaxt Əddis-Əbəbədə işləyir. Efiopiyada tibbi xidmət dövlət və özəl sektor tərəfindən göstərilir. Ölkədə infeksion xəstəliklərlə xəstələnmə səviyyəsi yüksəkdir: vərəmlə xəstələnmə əhalinin hər 100000 nəfərinə görə 247-dir (2012), ÜST-nin məlumatına görə, əhalinin 4,4%-i QİÇS və ya İİV ilə yoluxmuşdur (2003), ölkə vətəndaşlarından hər 3 nəfərindən biri skarlatina ilə xəstələnmişdir.

    İdmanı

    Efiopiya idmançıları yüngül atletika yarışlarında yüksәk nailiyyәtlәr әldә etmişlәr. Başda Abebe Bikila olmaqla, Hayle Gebreselassie, Kenenisa Bekele, Tariku Bekele, Tiruneş Dibaba, Derartu Tulu, Miruts İfter 5000 vә 10000 m mәsafәlәrә qaçışda Olimpiya vә dünya çempionları, dünya rekordçuları olmuşlar. 1960-cı illәrdә futbol üzrә Efiopiya yığma komandası Afrika Kubokunun qalibi olmuşdur. 2006-cı ildә Efiopiya ilk dәfә olaraq Turindә keçirilәn Qış Olimpiya Oyunlarında iştirak etmişdir. 2012-ci ildә Londonda keçirilmiş 30-cu Yay Olimpiya Oyunlarında Efiopiya idmançıları 3 qızıl, 1 gümüş, 3 bürünc medal qazanmışlar.

    Dövlət quruluşu

    Efiopiya etnik bölgü əsasında 9 kilildən (ştatdan) və 2 özünü idarə edən şəhərdən (Əddis-Əbəbə və Dıre-Daua) ibarət federativ respublikadır. Dövlət başçısı parlament (Xalq nümayəndələri palatası) tərəfindən 6 il müddətinə (ikinci müddətə seçilmək hüququ ilə) seçilən prezidentdir. İcraedici funksiyanı hökumət yerinə yetirir. Hökumət başçısı parlament seçkilərində qalib gələn partiyadan təyin olunan Baş nazirdir. Qanunverici hakimiyyət ikipalatalı parlamentə məxsusdur: 108 yerlik Federasiya palatası (üzvləri ştat assambleyaları tərəfindən 5 il müddətinə seçilir) və 547 yerlik Xalq nümayəndələri palatası (üzvləri əhali tərəfindən 5 il müddətinə seçilir). Efiopiyada çoxpartiyalı sistem mövcuddur: Efiopiya xalqlarının inqilabi-demokratik cəbhəsi, Somalilərin demokratik partiyası, Benişanqul-Qumuz xalqlarının demokratik partiyası və s.

    Silahlı qüvvələri

    Efiopiyanın silahlı qüvvələri quru qoşunları və HHQ-dən ibarətdir. SQ-nin sayı təqr. 138 min nəfərdir (2011), könüllülük əsasında komplektləşdirilir. Quru qoşunları (135 min nəfər) 446 tank, 450 zirehli maşın, təqr. 400 səyyar səhra artilleriyası, 50 yaylım atəşli reaktiv sistemi, 65 səyyar zenit-raket kompleksi, həmçinin minaatan və zenit-artilleriya qurğuları ilə silahlanmışdır. HHQ (3 min nəfər) təqr. 135 müxtəlif təyinatlı təyyarədən (MiQ- 23BH, Su-27, An-12 və s.) ibarətdir.

    Memarlıq və təsviri sənəti

    Qədim Efiopiya incəsənətində Afrika, Qədim Şərq və Avropa mədəniyyətlərinin təsiri duyulur. Üzərində sxematik insan təsvirləri və simvolik işarələr olan daş stelalar Cənubi Efiopiyanın kuşit mədəniyyətinə aiddir. Ölkənin şm.-ş.-ində tarixəqədərki və daha sonrakı dövrə aid qayaüstü rəsmlər (Qanzaba), öküz təsvir edilmiş relyeflər, relyefli insan fiqurları (DaroKavlos) aşkar edilmişdir. E.ə. 1-ci minilliyin ortalarında dağ platolarında Qədim Şərq (Cənubi Ərəbistan) tipində incəsənət çiçəklənməyə başladı: yonulmuş sal daşlardan tikilmiş yastı damlı düzbucaqlı məbədlər (Yeha, Haulti), bəndlər; üzərində dağkeçisi (ay ilahisi Almakah) təsvir edilmiş mehrab və frizlər; heykəltəraşlıq nümunələri — oturmuş vəziyyətdə hökmdar fiqurları, qayaüstü şir təsvirləri, daş sfinkslər və s. 1-ci minilliyin 1-ci yarısında və ortalarında Aksum çarlığı dövründə Efiopiya incəsənəti yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Bu dövrdə saray (Takha-Məryəm sarayı) və məbədlər, çoxyaruslu qüllələri imitasiya edən hünd. 33 m-ədək olan daş stelalar; bəndlər, su anbarları, yaşayış evləri tikilirdi. Daş üzərində oyma işində ellinist təsirlər hiss olunurdu. Keramika məmulatları həndəsi və nəbati ornament, insan və heyvan təsvirləri ilə bəzədilirdi. Aksumun xristianlaşdırılmasından sonra (4-cü əsrin ortaları) monastır kompleksləri və bazilikalar tikilirdi (Debre-Damo kompleksi). Aksumun tənəzzülündən sonra Efiopiya mədəniyyəti ənənələri 12–13-cü əsrlərdə Tana gölündən ş.-də yerləşən və paytaxtı Lalibela olan orta əsrlər çarlığında yenidən canlandı. Lalibelanın sarayları və ictimai binaları dövrümüzədək saxlanılmamışdır, lakin tuf massivlərində, mağaralarda, yaxud əlahiddə inşa edilmiş kilsələr qalmışdır.

    19-cu əsrin 2-ci yarısı, 20-ci əsrin əvvəllərində şəhərlər salınır (o cümlədən yeni paytaxt Əddis-Əbəbə), xəstəxana və məktəb binaları inşa edilirdi. Rəngkarlıqda vətənpərvərlik ruhunda batal və tarixi tablolar yaradılırdı. 20-ci əsrdə paytaxtın tikintisində iştirak etmək üçün Avropa və Asiyadan çox sayda memarlar dəvət olunmuşdu, 1930-cu illərdə Şimal-Şərqi Efiopiya şəhərlərində planlaşdırma işləri aparılmış, 1950–1960-cı illərdə tikinti geniş vüsət almış, ictimai binaların inşasında betondan, rəngli plastikdən, şüşədən (italyan memarı A.Medzedimi, fransız memarı A.Şomet, Efiopiya memarı M.Tedros) istifadə olunmuşdur. Professional Efiopiya incəsənəti formalaşırdı; rəssam və heykəltəraş Afevork Tekle, boyakarlar Aqeqnu Engeda, Ale Fellege Salam, Əbdürrəhman Şərif, heykəltəraşlar Tadesse Belayneh, Tadesse Mameça xalq həyatına, milli incəsənət ənənələrinə müraciət edir, 19,20-ci əsrlər Avropa cərəyanları təcrübəsindən bəhrələnirdilər.

    Dairəvi planlı, gil ilə suvanmış və konusşəkilli dam örtüyü olan ənənəvi evlər ("tukul"), düzbucaq formalı, yastı damı və talvarı olan, daşdan və gildən tikilmiş evlər ("hedme") Efiopiya üçün səciyyəvidir. Efiopiya xalq sənətkarlığı dulusçuluq, hörmə məmulatlar, dəri üzərində basmanaxış, ağac və sümük üzərində oyma, zərgərlik və s. ilə təmsil olunur.

    Freska boyakarlığı

    Müqəddəslərin müstəvi planda stilizə olunmuş təsvirləri, ov səhnələri, incil süjetləri, həndəsi ornamentlər (Lalibeladakı kilsə) meydana gəldi, 14-cü əsrdən Efiopiya miniatür sənəti inkişaf etməyə başlamışdı. 15,16-cı əsrlərdə Efiopiya bütöv dövlət kimi yenidən dirçəliş tapdı: şəhərlər salınır, saraylar, zəngin kilsələr (ağ daşdan inşa edilmiş Makana Selassie kilsəsi) inşa edilirdi. 17-ci əsrdə ölkənin yeni paytaxtı Qonder (Tana gölündən şm.-da) oldu. Künc bürcləri, sıratağları, dişli hasarları, zəngin bəzəkləri olan, daşdan tikilmiş qəsr-sarayların memarlığında yerli ənənələr Avropa memarlığı (əsasən, Portuqaliya) elementləri ilə uzlaşırdı. Boyakarlıqda təmtəraqlılıq və təsvirçilik cizgiləri inkişaf etmiş, Avropaya meyillilik artmışdı. Efiopiya dekorativ sənətinin xüsusiyyətləri əsrlər boyu formalaşmışdır.Oyma, naxış, relyeflə bəzədilmiş keramika formaları olduqca müxtəlifdir. Zərgərlik məmulatları Misir, Ərəbistan, Yunanıstan və Hindistanla geniş əlaqələri əks etdirir.

    Musiqisi

    Efiopiya musiqisi qədim yunan, yəhudi, sonralar ərəb, həmçinin bir sıra Afrika mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranmışdır. Efiopiya musiqi folkloru çox rəngarəngdir, bu da əhalinin etnik tərkibinin müxtəlif olması ilə əlaqədardır. Melodik formullar, mahnı tipləri, alətlər uzun təkamül yolu keçmişdir; əmək, mərasim, tarixi, hərbi (məs., amharalarda "şillala"), ovçu, "şəxsi" və s. mahnılar məlumdur.

    Musiqi alətləri: simli-masenko (birsimli violin), krar və begena (6–8, 12 sim- li lira); nəfəs — vaşint (yan fleyta), imbilta (pentatonikalı səsdüzümü olan fleyta), malakat (bambuk və ya metaldan hazırlanmış uzun borular); zərb — kosero, atamo və s. təbillər. Efiopiyanın musiqi mədəniyyətinin daşıyıcıları özlərini masenko və ya krarda müşayiət edən gəzərgi azmarilər — şair-müğənnilər olmuşlar. Azmarilərin bəzi ənənələri müasir Efiopiya musiqisində də saxlanılmışdır. Müğənnilərdən Tilahun, Gessesse, Malaky Gelay, Getamesay Abebe və b. populyar olmuş- lar. 20-ci əsrin 30-cu illərində ölkəyə Avropa mədəniyyəti elementlərinin nüfuz etməsi ilə Avropa notasiya sistemindən istifadə edən bəstəkarlar (Aleka Melaku Beqqo-Seu, Kanyatta İofataha Nequsse, M.İohannes) meydana gəlmişlər. 50-ci illərdə Əddis-Əbəbədə milli mədəniyyəti təbliğ edən bəstəkarların "Milli Vətənpərvərlər Assosiasiyası" təşkil edilmiş, 1963 ildə Bədii Yaradıcılıq Mərkəzi açılmışdır. Ölkədə mərasim mahnı və rəqslərini ifa edən "Mavi Nil Qrupu", Musiqili Rəqs və Dram Ansamblı fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan incəsənət ustaları Efiopiyada konsertlər vermişlər. Bəstəkar Ə.Abbasov Efiopiya xalq melodiyaları əsasında simli kvartet üçün "Efiopiya eskizləri"ni (1970) yazmışdır.

    Teatrı

    Efiopiya ərazisində yaşayan xalqların teatr mədəniyyətinin kökləri ənənəvi mərasimlərlə (toy, dəfn və s.), şənliklərlə (məs., düşmən üzərində qələbə, rəhbərin seçilməsi) bağlıdır. Ölkədə ümumtəhsil mək- təblərinin yaranması ilə əlaqədar (20-ci əsrin əvvəlləri) məktəb teatrı meydana gəlmişdir. İlk milli dramaturqlar Yevtahi Nıquse və Fataurari Taklehasariat (19-cu əsr) Rusiya və Fransada təhsil almışlar. İtaliya işğalı zamanı (1930-cu illər) "Vətənpərvərlər ittifaqı" adlı teatr fəaliyyət göstərirdi. Bu teatrda J.Lafontenin təmsillərinin motivləri əsasında Hauaryat Təklə Mariam tərəfindən yazılmış "Heyvanların komediyası" ilk Efiopiya pyesi səhnəyə qoyulmuşdur. "Vətənpərvərlər ittifaqı" teatrında milli alətlərdən istifadə etməklə ölkədə ilk ənənəvi folklor orkestri təşkil edilmiş, Efiopiya xalqlarının mahnı və rəqs ansamblı yaradılmışdır. 1956-cı ildə teatr aylıq "Menen" (imperatriçənin adı) jurnalını və "Dımts" ("Səs") qəzetini nəşr etməyə başlamışdır. 1950-ci ildə Əddis-Əbəbədə milli teatrın inkişafına böyük təkan vermiş özfəaliyyət sənəti festivalı keçirilmişdir. 1955-ci ildə paytaxtda ilk peşəkar teatr (70-ci illərin ortalarından Milli teatr) açılmışdır. Teatrda yerli müəlliflərlə yanaşı U.Şekspir, J.B.Molyer, H.İbsen, A.P.Çexov, N.V.Qoqol, M.Qorki və b.-nın əsərləri tamaşaya qoyulmuşdur.

    Andebet (ritorik) ədəbi klubunun bazası əsasında yaradılmış "Şam işığında teatr"ı Efiopiyanın nisbətən gənc teatrıdır. Teatrın direktoru, bədii rəhbəri və baş rejissoru olmuş şair-dramaturq Ayalneh Mulatu 400-dən çox pyesin ("Alov alışanda", 1974; "Sabotaj", 1975; "Kənd fonarı", 1977; "Ekizlərin anası" 1983 və s.) müəllifidir.

    Kinosu

    1960-cı illərin sonlarından Əddis- Əbəbədə kiçik kinostudiya fəaliyyət göstərirdi. İmperator rejimi dövründə Efiopiyada xarici ölkələrin filmləri geniş surətdə nümayiş etdirilirdi. 1970-ci illərin ortaları- nadək kino istehsalı, əsasən, sənədli qısametrajlı filmlərin çəkilişi ilə məhdudlaşırdı: "Çətin yaşayış" (1968) və "Sosial kompleks" (1970, hər ikisinin rej. S.Be- kele); "Keçmişin ağır yükü və gələcəyə yol" (1977), "Mübarizə — qələbə, qələbə — mübarizə" (1979, hər ikisinin rej. N.Pa- patakis). "Sterlinq Braun" (1985), "Sankofa" (1993), "Bitməmiş səyahət" (1994), "Afrikalıların qələbəsi" (1994, rej. H.Cerima). Efiopiyada ilk qısametrajlı bədii film 1974 ildə ("Sürgün", rej. Papatakis), ilk tammetrajlı bədii film isə 1976-cı ildə ("Üç min ilin bəhrəsi", rej. Cerima) çəkilmişdi. 1981-ci ildə Efiopiya və Almaniya Demokratik Respublikası arasında birgə filmlər istehsal etmək haqda saziş imzalanmışdı (10-dan çox film çəkilmişdi). 1979-cu ildə Milli Kinematoqrafiya mərkəzi yaradılmışdır.

    Tәbiәti

    Relyefi

    Efiopiya Afrika kontinentinin әn yüksәkdağlıq ölkәsidir. Әrazisinin çox hissәsini orta hünd. 2000–3000 m olan Efiopiya yaylası tutur. Yaylanın vә hәmçinin Efiopiyanın әn yüksәk zirvәsi Ras-Daşen d.-dır (4620 m). Yaylanı şm.-ş.-dәn Afar çökәkliyi әhatә edir. C.-ş.-dә yerlәşәn dәrin Efiopiya qrabeni onu Somali yaylasından (hünd. 1500 m-dәk) ayırır. Yaylanın q. hissәsinin relyefi az meyillidir; kiçik pillәlәrlә Sudan sәrhәdinә doğru enir.

    Geoloji quruluşu vә faydalı qazıntıları

    Efiopiyanın әrazisi bünövrәsi Kembridәn әvvәlki şistlәrdәn ibarәt Afrika platformasının ş. hissәsindәdir. Bünövrәnin üzәrini Mezozoy vә Kaynozoyun qalın (7 km-dәk) çökmә süxur qatı örtür. Ayrı-ayrı yerlәrdә Üst Paleozoyun buzlaq çöküntülәrinә rast gәlinir. Efiopiya yaylası Paleosen-Miosenin qәlәvi bazaltları — trappları ilә örtülüdür. Afar vә Efiopiya rift zonalarında Pliosen-Dördüncü dövrün bazaltları vә onların tufları intişar tapmışdır. Rift zonaları yüksәk seysmikliyi vә vulkanizmi ilә xarakterizә olunur. Faydalı qazıntıları qızıl, mis, nikel, manqan, platin, kalium duzları, tәbii qaz vә s.-dir.

    İqlimi

    İqlimi, әsasәn, subekvatorial isti vә mövsümi rütubәtlidir. Efiopiya yaylası üçün yüksәklik iqlim qurşaqları xarakterikdir: 1700 −1800 m hünd.-dәk isti vә rütubәtli "kolla" qurşağı (ortaillik temp-r 20°C-dәn aşağı olmur), 2400 m-dәk mülayim "voyna-deqa" qurşağı (orta aylıq temp-r 16 −18-dәn 13°C-yәdәk), 2400 m-dәn yüksәkdә sәrin "deqa" qurşağı (orta aylıq temp-r 16-dan 13°C-yәdәk). İllik yağıntı 150–600 mm-dәn (c.-ş.-dә) 1500–1800 (mәrkәzi r-nlarda) mm-әdәkdir. Afar çökәkliyi Yer kürәsinin әn isti yerlәrindәndir (orta temp-r yanvarda 25 °C, iyulda 35 °C, illik yağıntı 250 mm-dir).

    Daxili suları

    Ölkәnin çay şәbәkәsi Efiopiya yaylasının şəhərindә vә şm.-ş.-indә daha sıxdır, Afar çökәkliyindә çaylar mövsümü axarlıdır. Әsas çayları Nil (Mavi Nil, Atbara) vә Hind okeanı (Uabi-Şebeli, Cübbә) hövzәlәrinә aiddir. Avaş çayı Abbe gölünә tökülür. Yay yağışları dövründә Mavi Nil vә Atbara çayları bolsuludur. İri gölü Tanadır. Efiopiya qrabenindә vә Afar çökәkliyindә dә göllәr var.

    Torpaqlar, bitki örtüyü vә heyvanlar alәmi

    Efiopiya yaylasında, әsasәn, qırmızı torpaqlar, Somali yaylasında lateritlәşmiş qәhvәyi-qırmızı, Afar çökәkliyindә qırmızımtıl-qonur vә sәhra torpaqları yayılmışdır. Düzәnlik vә platolarda cavanna bitkilәri üstündür. Dağ yamacları vә çay dәrәlәri meşәlikdir. Quraq iqlimli ş. hissәdә yarımsәhra vә sәhra bitkilәri bitir. Heyvanları: antilop, zürafә, begemot, fil, zebr, dağkeçisi, şir, bәbir, meymun, müxtәlif quşlarvә s.

    Efiopiya irqi

    həbəş irqi, Şərqi Afrika irqi — Avropa irqindən zənci irqinə keçid forması. Efiopiya, Somali və Şərqi Afrikanın qonşu ölkələrinin əhalisi üçün səciyyəvidir. Əsas əlamətləri: dalğavarı və az qıvrım saçlar (üçüncü saç örtüyü orta dərəcədə inkişaf etmişdir), tünd rəngli (qırmızımtıl-qəhvəyi) dəri, mötədil proqnatizm, qalın dodaqlar, ensiz qabarıq burun, hündür boy (yetkin kişilərdə 175–179 sm), ensiz sifət, dolixokefaliya. Mezolit dövründə Avropa irqi ilə zənci irqi nümayəndələrinin qaynayıbqarışması nəticəsində, yaxud qədim Avropa-zənci keçid populyasiyalarının inkişafı prosesində formalaşdığı ehtimal olunur.

    Efiopiya yaylası

    Afrikanın şimal-şərqindә, Efiopiyada 5° vә 18° şm. e.-lәri arasında dağ massivi. Hünd. cənub-qərbindә 2000 m, şm.-ş.-dә 3000 m, әn yüksәk nöqtәsi 4620 metrdir (Ras-Daşen d.). Şimal hissәsi kristallik peneplendәn, 15° şm.e.-ndәn c.-da lava qalıqlı (amba) pillәli bazalt platodan ibarәtdir. İqlimi subekvatorial, isti, yayda rütubәtlidir. İllik yağıntı q. yamaclarında 1500 mm, ş. yamaclarında 500 mm-dir. Çayları: Mavi Nil, Atbara, Sobat vә s. Çayların çoxu astanalı olduğundan gәmiçiliyә yaramır.

    Torpaq-bitki qurşağı küləktutan yamacda çox inkişaf etmişdir: aşağı qurşaqda (1700 −1800 m-ədək) rütubətli tropik meşələr, çayarası pillələrdə hündür taxıllı və səhralaşmış savannalar (şm.-da) yerləşir. Vayna-deqa qurşağında bitki örtüyü (2400 m-ədək) palma, akasiya və kandelyabrşəkilli südləyənlər bitən savannalardan ibarətdir. Temperaturun kəskin azaldığı deqa qurşağında (2400–4000 m) dağ yamaclarında yüksək dağlıq çöllərlə növbələşən ağacvarı ardıcdan ibarət iynəyarpaqlı meşələr bitir. Qədim əkincilik r-nları olan bu qurşaqlar bir çox taxıl bitkisi sortlarının (bərk buğda, çovdar, arpa) vətənidir; qarğıdalı, qəhvə ağacları, yağlı və sitrus bitkiləri də becərilir.

    Heyvanlar aləmi çox müxtəlifdir: otyeyənləp (zürafə, fil, zebr, antilop və s.), yırtıcılar (Seneqal siri, bəbir, vaşaq, kaftar və s.); çayların yaxınlığında kərgədanlar, begemotlar yaşayır. Meymun çoxdur (yaşıl əntər, gelada, anubis pavianlar və s.). Quş faunası olduqca zəngin və müxtəlifdir.

    Əhalisi

    Əsas əhali oromolar (16,6 mln. nəfər) və amharalardır (15,5 mln. nəfər). Efiopiyada tiqrailər (3,25 mln. nəfər), quragelər (təqr. 3 mln. nəfər), sidamolar, somalilər və digər xalqlar (hər biri təqr. 1 mln. nəfər), kuşit etnosları (kembattalar, kaffalar, yemlər və s.) və Nil-Böyük Səhra etnosları (nuerlər, anuaklar, kunamalar və b.), ümumilikdə isə 100-dən çox xalq və etnik qrup yaşayır. Dövlət dili amhara dilidir. Somali, ərəb, ingilis dilləri və s. dillər də yayılmışdır. Dindarları xristian və müsəlmandır; yerli ənənəvi inanclar da saxlanılır.

    Əhalinin çox hissəsi kəndlərdə yaşayır. Orta sıxlıq 1 km2-də 70 nəfərdir. Əhalinin artım tempi 3,2%-dir (şəhərlərdə — 5,7%, kəndlərdə — 2,7%). Uşaqların ölüm səviyyəsi hər 1000 nəfər diri doğulmuş uşağa 200 nəfərdir. Orta ömür müddəti 47 ildir. Əmək qabiliyyətli əhali 50% təşkil edir, onlardan 85%-i k.t.-nda çalışır. İri şəhərləri: Əddis-Əbəbə — təqr. 3 mln. nəfər (2012), Asmera, Dıre-Daua, Desse, Harar.

    Efiopiyada 82 dildə danışan müxtəlif xalq və tayfa yaşayır. 1994-cü 11 oktyabr siyahıyaalmasına əsasən Efiopiyanın rəsmi etnik tərkibi aşağıdakı kimidir:

    Xalqlar 1994
    Oromolar 17 080 318
    Amharlar 16 007 933
    Tiqraylar 3 284 568
    Somalilər 3 185 266
    Quraqielər 2 290 274
    Sidamalar 1 842 314
    Velaitalar 1 269 216
    Afarlar 979 367
    Qamolar 719 847
    Gedeolar 639 905
    Keffalar 599 188
    Kembatalar 499 825
    Agevlər/Avingilər 397 491
    Digərləri 4 336 764
    Cəmi 53 132 276

    Din

    Ədəbiyyatı

    Efiopiya ərazisində məskunlaşmış xalqların ədəbiyyatının erkən nümunələri ölkənin şimalında tapılmış, Səba dilində c. ərəbləri ənənəsinin davamı olan ithaf yazılarıdır (1 əsr). Efiopiyanın öz ədəbiyyatının yaranmasını Aksum çarlığının çiçəklənmə dövrünə (4–7 əsrlər), ədəbiyyatın qədim efiop dili olan geez dilində meydana gəldiyi dövrə aid etmək olar. Aksum stelaları üzərində hökmdar Ezan haqqında mətnlər saxlanılmışdır. 4-cü əsrdə xristianlığın Aksuma nüfuz etməsi ədəbiyyatın inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Ellin mədəniyyətinin təsiri güclənmiş, xristian kitablarının ilk nümunələri, müqəddəslər haqqında jitiyelər (Böyük Antoni və b.), apokriflər ("Yenoxun kitabı", "Yubileylər kitabı" və s.) meydana gəlmiş, Bibliya yunan dilindən geez dilinə tərcümə olunmuşdur.

    14-cü əsrə qədərki ədəbiyyatın xüsusiyyətləri haqqında yalnız sonrakı dövrlərədək gəlib çatmış şifahi ənənələr əsasında fikir söyləmək mümkündür. 14-cü əsr artıq ölü dilə çevrilmiş və yeganə yazılı ədəbi dil olan geez dilində ədəbiyyatın məhsuldar dövrüdür. 18-ci əsrin sonlarına qədər Efiopiya ədəbiyyatının əsasını müqəddəslərin jitiyeləri, tarixi salnamələr və poeziya təşkil etmiş, yeni janrlar — dini risalələr, "möcüzələr", oxşamalar, xronoqraflar və s. yaranmışdı. Tərcümə ədəbiyyatı (xüsusilə ərəb dilindən) inkişaf etməyə başlamışdı (16-cı əsrdə "Kəlilə və Dimnə", 17-ci əsrdə "Padşahların qanunları"). Orijinal əsərlər də meydana gəlmişdi ("Padşahların şərəfi", 14-cü əsr; "Padşahların sərvəti", 18-ci əsr). Poeziyada 14-cü əsrdən mövcud olan (kilsələrdə ifa üçün) kıne janrı inkişaf edirdi. Orta əsrlərin ən böyük şairi imperator Naod olmuşdur. 19-cu əsrdə geez dilində sonuncu əsərlər, o cümlədən italyan missioneri Custo da Urbinonun "ZaraYakobun araşdırılması", "Valda Heyvotun araşdırılması" əsərləri meydana gəlmişdir. Efiopiya ədəbiyyatında amhara dilindən ilk dəfə 14-cü əsrdə ("Padşahların nəğmələri") istifadə olunmuşdur. 19-cu əsrin sonu — 20-ci əsrin əvvəllərində amhara dilində salnamələr yaradılmışdır.

    Müasir Efiopiya ədəbiyyatının banisi Afeuork Gebre İesus 1908-ci ildə amhara dilində ilk bədii əsər olan "Ürəkdən doğulmuş tarix" povestini yazmışdır. 20-ci əsrin əvvəllərindən Efiopiya yazıçıları orta əsr kanonlarından uzaqlaşmış və ədəbiyyat dünyəvi xarakter almışdır. 20-ci əsrin 20–30-cu illərinin ən görkəmli yazıçısı Hiruy Valda Selassiyenin yaradıcılığında maarifçilik ideyaları əksini tapmışdır. 1935–1941-ci illər İtaliya-Efiopiya müharibəsindən sonrakı milli ədəbiyyatın inkişafı Kebbede Mikael, Mekonnın Endalkaçou, Qırmaçou Tekle Hauaryat və b.-nın adı ilə bağlıdır. 50–60-cı illərdə nəsr Taddese Liben, Bırhanu Zerihun, Abe Qubenya, poeziya və dramaturgiya Tseqaye Gebre Medhın, Mengistu Lemma və b. ilə təmsil olunmuşdur.

    Mənbə

    • Kobihanov Ö.M., Rayt M.V. İstoriçeskiy oçerk v kn. "İstoriə Gfiopii"; izdatelğstvo "Nauka", 1988;
    • Üıpkin Q.V., Əqğə V.S. İstoriə Gfiopii v novoe i noveyşee vremə. İzdatelğstvo "Nauka", 1989;
    • Bakston D.Abissinüı: Potomki üarə Solomona. 2002;
    • Çerneüov S.B. Gfiopiə v pervıe şestnadüatğ vekov naşey grı. 2004.

    Xarici keçidlər

    • Central Statistical Agency of Ethiopia : Population and Housing Census of 1994 2008-12-07 at the Wayback Machine

    İstinadlar

    1. Ethnologue: Languages of the World: Languages of Ethiopia
    2. 11.04.1994 census of Ethiopia

    efiopiya, ኢትዮጵያ, ʾĪtyōṗṗyā, rəsmi, adı, ilə, federativ, demokratik, respublikası, የኢትዮጵያ, ፌዴራላዊ, ዴሞክራሲያዊ, ሪፐብሊክ, yeʾĪtiyoṗṗiya, fēdēralawī, dēmokirasīyawī, rīpebilīk, şərqi, afrikada, dövlət, dənizə, çıxışı, olmayan, ölkələrdən, biridir, şimaldan, eritreya, şi. Efiopiya amh ኢትዮጵያ ʾityōṗṗya ve ya resmi adi ile Efiopiya Federativ Demokratik Respublikasi amh የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ yeʾitiyoṗṗiya Federalawi Demokirasiyawi Ripebilik Serqi Afrikada dovlet Efiopiya denize cixisi olmayan olkelerden biridir Simaldan Eritreya simal serqden Cibuti ve taninmayan Somalilend serqden Somali cenubdan Keniya qerbden Cenubi Sudan simal qerbden ise Sudanla hemserheddir Paytaxti ve en boyuk seheri Eddis Ebebe umumi sahesi 1 104 300 kvadrat kilometr ehalisinin sayi 109 milyon neferden coxdur Efiopiya qedim islam menbelerinde Hebesistan qerbde ise Abissiniya adlari ile taninmisdir Bu olke Afrikanin en qedim dovletlerinden biri ve XX esrin evvellerine kimi Liberiya ile yanasi Afrikadaki iki musteqil dovletden biri olmusdur Efiopiya Federativ Demokratik Respublikasiye ityōṗṗya Federalawi Dimōkrasiyawi RipeblikEfiopiyaBayragi GerbiHimni Wodefit Gesgeshi Widd Innat Ityopp ya Ireli Addimla Dogma Anam Efiopiya source source track track Paytaxtive en boyuk seheriEddis EbebeResmi dilleriAmhar diliEtnik qruplariOromo 34 5 Amhar 26 9 Somali 6 2 Tiqray 6 1 Sidama 4 0 Qurage 2 5 Velayta 2 3 Hadiya 1 7 Afar 1 7 Qamo 1 5 Gedeo 1 3 diger 11 3 Idareetme formasiFederativ parlamentar respublika PrezidentSahle Vork Zevde Bas nazirAbiy Ehmed EliYaranmasi Aksum carligie e 980 Efiopiya imperiyasi1137 Musteqilliyin elde edilmesi Italiyadan 1947 Indiki konstitusiyanin qebulu1991Erazisi Umumi1104300 27 ci Su 0 7Ehalisi 2018 texmini108 101 998 14 cu 2007 siyahiya alma73 918 505 Sixliq74 km2 191 7 kv mil 123 cu UDM AQP 2011 texmini Umumi94 6 milyard Adam basina1 089UDM nominal 2010 texmini Umumi29 7 milyard Adam basina350ValyutasiEfiyopiya birri ETB Saat qursagiSAVYolun hereket istiqametisagTelefon kodu251ISO 3166 koduETInternet domeni etEfiopiya Mundericat 1 Umumi melumat 2 Tarixi 3 Neqliyyati 4 Xarici ticareti 5 Teserrufati 5 1 Kend teserrufati 6 Tehsili 7 Sehiyyesi 8 Idmani 9 Dovlet qurulusu 10 Silahli quvveleri 11 Memarliq ve tesviri seneti 11 1 Freska boyakarligi 11 2 Musiqisi 11 3 Teatri 11 4 Kinosu 12 Tәbiәti 13 Efiopiya irqi 14 Efiopiya yaylasi 15 Ehalisi 15 1 Din 16 Edebiyyati 17 Menbe 18 Xarici kecidler 19 IstinadlarUmumi melumat RedakteSәrqi Afrikada dovlәt Qerbi Sudan vә Cәnubi Sudanla c da Keniya c s vә s dә Somali sm s dә Cibuti sm da Eritreya ilә hәmsәrhәddir Sah 1 1 mln km2 Әh 84 3 mln 2012 Paytaxti Әddis Әbәbә seheridir Rәsmi dil amhara dili pul vahidi Efiopiya biridir Inzibati cәhәtdәn 9 әyalәtә vә 2 federal dairәyә bolunur Tarixi RedakteEfiopiya insanin meydana geldiyi en qedim erazilerdendir Efiopiya yaylasinda askar olunmus avstralopiteklerin Omo cayi vadisi ve Oldovay medeniyyeti qaliqlari 2 5 2 1 mln il evvele aid edilir Qedim Misir menbeleri Afrika Buynuzu erazisinde movcud olmus Punt olkesi haqqinda melumat verir Eramizdan xeyli evvel Efiopiyada sami hami dil qrupunda ve s dillerde danisan xalqlar yasamislar E e 1 ci minillikde burada Cenubi Erebistandandaki Seba dovletinden gelmis ayri ayri ereb tayfalari yerli ehali ile qaynayib qarismislar Yemenin Hubeys vadisinden olanlar indiki Tiqre yaylasinin cenubunda meskunlasmis ve eraziye Hebeset adini vermisdiler Onlarin kocu Efiopiyada sami dillerinin ve bir cox senetkarliq sahesinin quru horgu usulu ile das tikinti texnikasi naxisli keramika ve s yayilmasina sebeb olmusdu Arxeoloji qazintilara gore Efiopiya erazisinde e e 1 ci minillikde iri dovleti qurumlar yaranmisdi Meroe dovletinin hokmdarlari e e 4 cu esrde hebeslerle muharibeler aparmislar E e 3 cu esrde Efiopiya erazisinde bir nece dovlet meydana gelmis Qirmizi denizin ve Eden korfezinin Efiopiya sahillerinde Misir faktoriyalari yaranmisdi Efiopiya erazisinde iri Aksum carligi movcud olmusdur 4 cu esrde xristianliq yayilmaga basladi Efiopiya krali Kaleb Ella Esbaha 514 554 Bizans imperatoru I Yustinle 518 527 uzunmuddetli diplomatik goruslerden sonra Himyari padsahligini Yemende isgal etdi Ebrehe Yemenin valisi oldu Bir nece ilden sonra Ebrehe hakimiyyeti ele kecirdi ve musteqilliyini elan etdi Onun esas meqsedi xristianligin yayilmasina engel olan Mekkeni ele kecirmek iranlilarla savasan Bizansa yardim etmek idi Lakin 570 571 ilde bas vermis yurus Ebrehenin meglubiyyeti ve efiopiyalilarin Erebistan y a ndan tam cixarilmasi 590 627 ile neticelendi Efiopiyada islam dini 7 ci esrin evvellerinde yayilmaga basladi Efiopiya nequsu hokmdari Necasi Ashame o 630 islami qebul etdi 9 cu esrde Efiopiya yaylasinin simalinda islamin yayilmasi xarici ticareti nezaret altinda saxlayan muselman dovleti qurumlarinin yaranmasina sebeb oldu 11 ci esrin ortalarinda Aksum carligi parcalandi ve indiki Efiopiya erazisinde muselman xristian yehudi ve butperest dovletleri yarandi 12 ci esrde xristian dovletleri Lastanin hakimiyyeti altinda birlesdi Onun dovrunde Misir ve Yemenle elaqeler quruldu iqtisadiyyat ve medeniyyet inkisaf etdi 1268 ci ve ya 1270 ci ilde Solomon sulalesi banisi Yikuno Emlak hakimiyyete kecdi Hemin sulaleden olan imperator Amde Siyyon 1314 44 Efiopiya yaylasinin xristian yehudi butperest ve muselman dovletlerini hakimiyyeti altinda birlesdirdi Imperator Yishaq 1414 29 muselman ve butperest dovletleri uzerine vergi qoydu Imperator Zera Yaikobun 1434 68 dovrunde Efiopiya kralligi en genis torpaqlara sahib oldu 1445 ci ilde Efiopiyanin vassallari olan Hadya Ifat sultanliqlari ile muharibeler apardi ve Misir ve Yemenle munasibetleri nizamladi Qerbi Avropa ile elaqeler qurdu 1529 1540 ci illerde Efiopiyanin s qonsusu ve reqibi Adal sultani Ehmed el Mucahid Ehmed Qran butun Efiopiyani tutdu Lakin imperator Lebne Dinqilin olumunden sonra onun oglu Gelaudeuos 1540 59 Efiopiyanin iri feodallarin birlesmis quvveleri ve portuqaliyalilarin desteyi ile Ehmed Qrani doyusde oldurdu ve bununla da Adal sultanligina son qoyuldu 1555 ci ilde osmanlilar Hebes beylerbeyiliyini yaratdilar 1557 ci ilde ise Qirmizi denizin Massaua ve s portlarini ele kecirdiler Hemin dovrde Efiopiya erazisine zenci oromo tayfalarinin hucumlari basladi Bu dovrde yezuitlerin Efiopiyaya gelisi yerli imperatorlarin Avropa tipli monarxiya yaratmaq isteyi ile ust uste dusdu Susniyosun 1607 32 katolikliyi qebul etmesi dini muharibelere sebeb oldu Onun oglu Fa siledes 1632 67 hakimiyyete geldikden sonra yezuitler olkeden qovuldu Portuqaliya ile elaqeler kesildi Imperator I Boyuk Iyasu 1682 1706 qiyamci vassal knyazlari yeniden tabe etdi idarecilikde islahat aparmaga cehd gosterdi ticaretin inkisafi meqsedile gomruk ve vergi sistemini nizamladi 18 ci esrin sonlarindan yeniden feodal perakendeliyi dovru basladi Bundan istifade eden Avropa dovletleri ilk novbede Ingiltere ve Fransa ayri ayri knyazliqlarla dostluq haqqinda muqavileler baglamaga basladi Iri ve orta feodallarin demek olar ki her birinin ordusu var idi Icma kendlileri vergileri odeyirdiler senetkarlar asagi kasta hesab olunurdular tacirler esasen erebler ve turkler feodallarin yuksek tebeqeleri ile elaqe saxlayirdilar Herbci meskunlar mehelle rahibleri varli seherliler orta tebeqeni temsil edirdiler Eyanlar qullara sahib idiler koceriler arasinda da quldarliq yayilmisdi 19 cu esrin ortalarinda Kuaradan olan kicik feodal Kassa Xaylyu merkezlesmis Efiopiya dovleti yaratmaq ugrunda mubarizeye basladi O bir sira reqiblerini darmadagin ederek 1855 ci ilde ozunu II Teodros 1855 68 adi ile imperator elan etdi feodal herc mercliyini bir muddet aradan qaldirmaga nail oldu bir sira islahat apardi nizami ordu yaradildi herbi strateji yollar cekildi kend ehalisinden alinan toyculer azaldildi qul ticareti qadagan olundu kilse torpaqlarinin bir hissesi musadire edildi qalan hissenin uzerine vergiler qoyuldu Efiopiyaya Avropadan mutexessisler devet olundu Lakin Teodrosun islahatlari kilsenin ve yerli feodallarin muqavimetine rast geldi 1867 ci ilin sonunda Ingiltere Efiopiyaya qarsi muharibeye basladi Hindistandan gelen komekci heyetle birlikde Ingiltere ordusunun sayi 30 min neferden cox Teodrosun ordusunun sayi ise teqr 15 min nefer idi Efiopiya ordusu darmadagin edildi II Teodros esir dusmemek ucun ozunu oldurdu 1872 ci ilden ingilislerin desteyi ile hakimiyyete kecen IV Yohannes 1872 89 guclenen feodal separatizmine qarsi mubarize apararaq olkenin xeyli hissesini hakimiyyeti altinda birlesdirdi 1870 1880 ci illerde Efiopiya Misir Misir hokumetinin Avropa musavirleri ve B Britaniyanin tehriki neticeinde ile muharibeye celb edildi 1875 ci ilin noyabrinda efioplar Misir ordusunun esas qruplasmasini 1876 ci ilin martinda ise Misirin Massauaya cixartdigi ekspedisiya korpusunu darmadagin etdiler 1884 cu ilde Efiopiya ile Misir arasinda baglanmis sulhe gore Misir hele 1872 ci ilde tutdugu torpaqlari qaytarmagi ohdesine goturdu E Massau portundan istifade etmek huququ qazandi Bu muharibede Efiopiyanin zeiflemesinden Italiya istifade etdi 1882 ci ilden baslayaraq bir sira portlari ve yasayis menteqelerini ele kecirdi 1885 ci ilde Efiopiya imperatoru IV Yohannes Sudana qarsi muharibeye basladi 1885 1886 ci illerde Efiopiya qosunlarinin emeliyyatlari ugurlu oldu Lakin bu zaman Italiya Efiopiyanin simal rayonlarinin isgalina basladi Italyan qosunlari 1887 ci ilin yanvarinda Doqali yaxinliginda boyuk meglubiyyete ugrayaraq geri cekilseler de dekabrda yeniden olkenin icerilerine dogru irelileye bildiler Efiopiya Sudan munasibetlerinin gerginlesmesi IV Yohannesi Italiyaya qarsi feal tedbirlerden cekindirdi ve o 1888 ci ilde Sudana sulh teklif etdi Sudan xelifesi imperatorun islami qebul edeceyi teqdirde sulh imza layacagini bildirdikden sonra IV Yohannes 150 minlik ordu ile Sudana hucum etdi ve 1889 cu ilin evvelinde serhedde bas veren doyusde olduruldu Onun varisi II Menelik Minilik 1889 1913 muharibelere son qoydu feodal separatizminin qarsisini aldi vahid Efiopiya dovletini yaratdi 1889 cu ilde Italiya ile Efiopiya arasinda baglanmis qeyri beraber dostluq ve ticaret haqqinda Uccal muqavilesinin sertlerine gore Menelik sahilyani rayonlarin Italiyaya kecmesi ile razilasdi Italiya Efiopiya hesabina Afrikadaki erazilerini genislendirdi 1890 ci ilde Italiya Efiopiyani oz protektorati elan ederek Qirmizi deniz sahillerindeki butun mulklerini Eritreya mustemlekesinde birlesdirdi II Menelik Uccal muqavilesinin pozuldugunu bildirdi 1894 cu ilde italyan qosunlari Efiopiyaya qarsi mudaxileye basladilar bax Italiya Efiopiya muharibeleri 1895 96 1935 36 Adua doyusunde 1896 italyan ekspedisiya korpusu darmadagin edildikden sonra Italiya Efiopiyaya qarsi tecavuzunu dayandirdi 1896 ci ilde Eddis Ebebede sulh muqavilesi imzalandi bu muqavileye gore Italiya Efiopiyanin tam musteqilliyini tanidi 1893 1899 cu illerde II Menelik vaxtile Efiopiya imperiyasina daxil olmus bir sira vilayetleri olke erazisine birlesdirdi Belelikle Efiopiya ordusu Ingiltere mustemlekecilerinin Afrikada irelilemesinin qarsisini aldi 1906 ci ilde Ingiltere Fransa ve Italiya Efiopiyani tesir dairelerine bolmek haqqinda sazis bagladilar Lakin II Menelik olkenin musteqilliyini qoruyub saxlasa da iqtisadi cehetden bu dovletlerden asili idi Onun hakimiyyeti illerinde Efiopiyada yollar cekildi teleqraf ve telefon istifadesine baslandi ticaret inkisaf etdi 1913 cu ilde II Menelik oldu Onun 17 yasli nevesi V Iyasu imperator oldu Efiopiya formal olaraq Birinci dunya muharibesinde istirak etmese de Ingiltere Fransa ve Italiyaya qarsi mubarizede ona dayaq olacagina umid ederek Almaniyaya yaxinlasma xettini goturdu 1916 ci ilde saray cevrilisinden sonra olkede ikihakimiyyetlilik yarandi II Menelikin qizi Zauditu imperatrice 1916 30 Teferi Mekonnin qeyyum elan edildi Teferi Mekonnin merkezi dovlet hakimiyyetinin mohkemlendirilmesi ve olkenin iqtisadi siyasi inkisafi ucun islahatlarin kecirilmesinin terefdari olan genc efioplar in lideri idi Diger qrupu qoca efioplar iri dunyevi ve dini feo dallardan ibaret muhafizekarlar teskil edirdi Muhum nazir vezifeleri ve bir cox vilayetlerde hakimiyyet qoca efioplar in elinde idi Ordu Teferi Mekonninin eline kecdikden 1926 sonra o qoca efioplar in iki silahli qiyamini 1928 yatirdi Zauditunu eslinde hakimiyyetden kenar etdi Onun olumunden sonra 1930 Teferi Mekonnin I Hayle Selassiye adi ile imperator elan olundu 1935 ci il oktyabrin 3 de italyan qosunlari Efiopiya soxuldular Italiya Efiopiya muharibesi 1935 36 baslandi 1936 ci il martin 31 de Efiopiya ordusunun esas quvveleri Maycou yaxinliginda meglub oldu I Hayle Selassiye Ingiltereye qacdi ve olkesinin azadligi ugrunda mubarizeye xarici dovletleri celb etmeye calisdi Italiya qosunlari marsal Badolyonun basciligi ile Eddis Ebebeye girdiler Italiya krali III Viktor Emmanuil Efiopiyanin imperatoru elan edildi 1941 ci ilin yanvarinda ingilis efiop qosunlari Sudan terefden Efiopiya erazisine daxil oldu Italyan isgalcilari olkeden qovuldu Efiopiya imperatoru Eddis Ebebeye qayitdi Ingilisler Efiopiyani 1948 ci ile Italiyanin kecmis mustemlekesi olan Eritreyani ise 1952 ci ile qeder nezaretleri altinda saxladilar 1952 ci ilde Eritreya erazi federal esaslarla 1962 ci ilde bu statut legv olundu Efiopiyaya birlesdirildi 1951 ci ilde dunya ictimaiyyetinin tezyiqi neticesinde qullarin azad edilmesi ve koleliyin legvine dair fermanlar verildi Enenevi eyanlarin bir cox imtiyazlari saxlanildi siyasi partiyalarin fealiyyeti qadagan edildi Ikinci dunya muharibesinden sonra ABS in Efiopiyaya tesiri xeyli guclendi 1951 ci ilde dostluq ve iqtisadi emekdasliq haqqinda muqavile 1953 cu ilde bir ge mudafie ye dair sazis imzalandi Efiopiya 1963 cu ilde Afrika Birliyi Teskilatinin ABT yaradilmasinin tesebbusculerinden biri oldu 1950 1960 ci illerde Efiopiya milli burjuaziyasi mohkemlendi lakin aqrar islahati haqqinda qerarin gecikdirilmesi 1973 cu il quraqligi qiymetlerin keskin artmasi rusvetxorluq derin siyasi bohrana sebeb oldu 1974 cu ilde olkede real hakimiyyet Muveqqeti Herbi Inzibati Suranin MHIS eline kecdi Sentyabrin 12 de Hayle Selassiyenin hakimiyyeti devrildi MHIS olkede feodal munasibetlerinin legvine yoneldilmis deyisikliklere basladi MHIS in 1974 cu il sentyabrin 12 de derc olunmus proqrami Efiopiyanin sosialist istiqametli inkisafini nezerde tuturdu 1975 ci ilin martinda MHIS monarxiyanin legvini elan etdi Banklar o cumleden xarici sigorta sirketleri iri senaye muessiseleri ozel mektebler ve s millilesdirildi 1976 ci ilde zabit Mengistu Hayle Mariam hakimiyyeti ele kecirdi Onun rehberliyi ile MHIS 1976 1977 ci illerde royalistlere separatcilara ve sollara qarsi teskil etdiyi qirmizi terror hesabina movqeyini mohkemlendirdi 1977 1978 ci illerde Somali qosunlari Efiopiyanin cenub qerbinde yerlesen Oqaden bolgesini isgal etdi 1982 ci ilde Efiopiyani qitliq burudu ehalinin bir qismi Sudana kocdu 1987 ci ilde olke konstitusiyasina esasen Mengistu yeni yaranmis Efiopiya Demokratik Xalq Respublikasinin prezidenti oldu 1989 cu ilde ona qarsi sui qesd teskil edildi Bu zaman Eritreyada qiyamcilarin qallalarin musteqillik ugrunda mubarizesi davam etmekde idi Qiyamcilar cebhe lideri Meles Zenauinin basciligi ile Eddis Ebebeye 1991 daxil oldular Mengistu Zimbabveye qacdi M Zenaui Efiopiyanin prezidenti 1991 1995 olke parlamentli respublika elan edildikden sonra ise bas nazir oldu 2005 ci ilin parlament seckilerinden sonra hokumeti neticelerin saxtalasdirilmasinda ittiham eden muxalifet terefdarlari etiraz elameti olaraq kucelere cixdilar 1997 2000 ve 2006 ci illerde Efiopiya Somali meselesinde feal istirak etdi Zenauinin olumunden 2012 sonra Hayle Mariam Desalen bas nazir secildi Daha cox Hebesistan Koleler olkesi adi ile taninan Efiopiya tarix erzinde bilinen en qedim medeniyyetlerdendir Qurulusu e e 13 cu esre qeder uzanan Efiopiya dovleti 1936 1941 ci iller arasinda Mussolini Italiyasinin isgal herekatini saymasaq tarix boyunca musteqilliyini qoruya bilmis ve Afrika qitesinin bazi Avropa dovletleri terefinden mustemleke halina getirile bilmemis yegane olkesidir 1960 1990 ci iller arasinda olkedeki Eritrea probleminden otru munaqiseli ve gerginliklerle dolu bir dovr kecmisdir Alimler terefinden Afar bolgesinde aparilan arxeoloji arasdirmalarda 3 milyon illik insan skeleti qalintilarina rastlanilmasi tarixi dovrlerin baslamasindan cox evveller bele bolgenin insan topluluqlari ucun bir yasayis erazisi olaraq istifade edildiyini subut edir Efiopiyadan behs eden ilk tarixi senedler texminen e e 5000 ci ile aiddir Ilk dovrlerde simaldaki Misir Kralliginin lideri fironlarin qizil fil disi ve kole axtarmaq ucun Qirmizi deniz sahillerini izleyerek bu bolgeye geldikleri dusunulur Efiopiya torpaqlarinda muasir menada ilk qurulan dovlet e e 8 ci esrde yaranan D mt kralligidir D mt Kralliginin e e 1 ci esrde suqutu ile birlikde olkede yene eyni esrde Aqsum Kralligi yarandi Aqsum Kralligi zamanla guclenerek serhedlerini Hebesistan xaricinde bugunku Eritrea Cibuti Sudan Somali ve Ereb yarimadasinda yerlesen Yemeni daxil edecek derecede genisletdi Neqliyyati RedakteD y nin uz 659 km avtomobil yollarinin uz 110 min km teskil edir onun 14 4 min km berk ortukludur 2015 Caylarda ve Tana golunde gemicilik inkisaf etmisdir 57 aeroport 17 si berk ortukludur var Xarici ticareti Redakte2016 ci ilde emtee ixraci 2 9 mlrd idxali is 14 7 mlrd dollar teskil etmisdir Esasen qehve deri xez heyvandarliq mehsullari toxum yaglari ixrac edilir Mehsullarin teqr 14 3 i Isvece 11 7 i Cine 9 7 i ABS a 8 7 i Niderlanda gonderilr 2015 Esas idxal maddeleri neft mehsullari kimyevi mallar ve derman preparatlari masin qayirma mehsullaridir Bunlarin 20 5 i Cinden 9 2 i ABS dan 6 5 i Seudiyye Erebistanindan ve 4 5 i Niderlanddan ixrac olunur 2015 Teserrufati RedakteEfiopiya aqrar olkedir Adambasina dusen UMM ilde 100 dollardir UDM in hecmi teqr 174 7 mlrd dollar aliciliq qabiliyyeti pariteti uzre 2016 adambasina 1 9 min dolar real UDM in artim tempi 6 5 2016 insan inkisafi indeksi 0 448 2016 teskil edir UDM in strukturu k t 36 2 senaye 17 xidmet sferasi 46 8 dir 2016 K t mehsullari ixracin 85 90 ini teskil edir Kend teserrufati Redakte Olke erazisinin 11 i becerilir 20 ini cemen ve otlaqlar 13 3 ini meseler tutur Ekincilik k t nin baslica sahesidir Olkenin sm inda dince qoyulan ekincilik diger rayonlarinda ise tala ekinciliyi yayilmisdir Ixrac bitkileri arasinda Harar Kefa ve Sidamo r nlarinin plantasiyalarinda becerilen hemcinin olkenin sm ve c unda daglarda yabani halda biten yigimin teqr 70 i qehve muhum ehemiyyet kesb edir Plantasiya teserrufatlari qehve yigiminin cuzi hissesini temin etse de onlarda daha bahali sortlar yetisdirilir Erzaq bitkileri dari ilde 360 min t darinin xu susi novu olan teff mehsulun 1 2 hissesini teskil edir hemcinin arpa qargidali bugda paxlali bitkiler baslica olaraq merkez ve s r nlarinda Texniki bitkiler arasinda seker qamisi esas yer tutur Yagli bitkiler noxud kuncut genegercek ve s pambiq tutun de becerilir Heyvandarliq inkisaf etmisdir qaramalin umumi sayi mln bas 29 9 qoyun 21 7 keci 16 7 at 8 6 deve 1 ve s Ilde teqr 50 mln m3 mese tedaruk edilir Elektrik enerjisi istehsali ilde teqr 1 3 mlrd kVt saat dir teqr 80 i SES in payina dusur Tamli mehsullar toxuculuq ve deri ayaqqabi memulati istehsal edilir Agac emali sement metallurgiya metal emali neft emali masinqayirma muessiseleri fealiyyet gosterir Kustar istehsal inkisaf etmisdir toxuculuq deri sumuk agac ve s uzerinde isleme Esas merkezler Eddis Ebebe Dire Daua Tehsili RedakteEfiopiyada ibtidai tehsil 7 12 yasli usaqlar ucun icbaridir Efiopiyanin tehsil sistemine mektebeqeder tehsil muessiseleri 4 yasdan 3 illik ibtidai 7 yasdan 1 6 sinifler natamam 7 8 sinifler tam orta 9 12 sinifler mektebler pese tehsili natamam ve ya tam orta mektebi bitirdikden sonra 2 4 il ali tehsil muessiseleri daxildir 1994 cu ilde ehali arasinda savadliliq 23 4 2007 ci ilde 39 teskil etmisdir 2008 2012 ci illerde Efiopiyada 15 24 yasli ehali arasinda kisilerin 63 i qadinlarin ise 47 i savadli idi Efiopiyada 19 dovlet universiteti 60 qeyri dovlet ali tehsil muessisesi ve 26 pedaqoji kollec fealiyyet gosterir 2013 Ali tehsil muessiseleri arasinda Eddis Ebebe Universiteti 1950 indiki adi 1975 ci ilden Dire Daua Universiteti 1952 universitet statusu 1985 ci ilden Haramaya Universiteti 1954 Mekele Universiteti 1991 Adama Universiteti 1993 universitet statusu 2005 ci ilden Behr Dar Un ti 2001 ve s var Elmi tedqiqat muessiseleri o cumleden memarliq k t elmin inkisafi ve s elmi tedqiqat institutlari Eddis Ebebede yerlesir Sehiyyesi RedakteEfiopiyada sehiyye xidmeti dunyada en asagi seviyyede olanlardan biridir Adambasina sehiyyeye qoyulan xerc beynelxalq dollarla 2011 52 dir Olkede ehalinin her 4900 neferine bir xestexana carpayisi 48000 neferine 1 hekim 12000 neferine 1 tibb bacisi dusur teqr 200 mama ginekoloqdan 180 i paytaxt Eddis Ebebede isleyir Efiopiyada tibbi xidmet dovlet ve ozel sektor terefinden gosterilir Olkede infeksion xesteliklerle xestelenme seviyyesi yuksekdir veremle xestelenme ehalinin her 100000 neferine gore 247 dir 2012 UST nin melumatina gore ehalinin 4 4 i QICS ve ya IIV ile yoluxmusdur 2003 olke vetendaslarindan her 3 neferinden biri skarlatina ile xestelenmisdir Idmani RedakteEfiopiya idmancilari yungul atletika yarislarinda yuksәk nailiyyәtlәr әldә etmislәr Basda Abebe Bikila olmaqla Hayle Gebreselassie Kenenisa Bekele Tariku Bekele Tirunes Dibaba Derartu Tulu Miruts Ifter 5000 vә 10000 m mәsafәlәrә qacisda Olimpiya vә dunya cempionlari dunya rekordculari olmuslar 1960 ci illәrdә futbol uzrә Efiopiya yigma komandasi Afrika Kubokunun qalibi olmusdur 2006 ci ildә Efiopiya ilk dәfә olaraq Turindә kecirilәn Qis Olimpiya Oyunlarinda istirak etmisdir 2012 ci ildә Londonda kecirilmis 30 cu Yay Olimpiya Oyunlarinda Efiopiya idmancilari 3 qizil 1 gumus 3 burunc medal qazanmislar Dovlet qurulusu RedakteEfiopiya etnik bolgu esasinda 9 kililden statdan ve 2 ozunu idare eden seherden Eddis Ebebe ve Dire Daua ibaret federativ respublikadir Dovlet bascisi parlament Xalq numayendeleri palatasi terefinden 6 il muddetine ikinci muddete secilmek huququ ile secilen prezidentdir Icraedici funksiyani hokumet yerine yetirir Hokumet bascisi parlament seckilerinde qalib gelen partiyadan teyin olunan Bas nazirdir Qanunverici hakimiyyet ikipalatali parlamente mexsusdur 108 yerlik Federasiya palatasi uzvleri stat assambleyalari terefinden 5 il muddetine secilir ve 547 yerlik Xalq numayendeleri palatasi uzvleri ehali terefinden 5 il muddetine secilir Efiopiyada coxpartiyali sistem movcuddur Efiopiya xalqlarinin inqilabi demokratik cebhesi Somalilerin demokratik partiyasi Benisanqul Qumuz xalqlarinin demokratik partiyasi ve s Silahli quvveleri RedakteEfiopiyanin silahli quvveleri quru qosunlari ve HHQ den ibaretdir SQ nin sayi teqr 138 min neferdir 2011 konulluluk esasinda komplektlesdirilir Quru qosunlari 135 min nefer 446 tank 450 zirehli masin teqr 400 seyyar sehra artilleriyasi 50 yaylim atesli reaktiv sistemi 65 seyyar zenit raket kompleksi hemcinin minaatan ve zenit artilleriya qurgulari ile silahlanmisdir HHQ 3 min nefer teqr 135 muxtelif teyinatli teyyareden MiQ 23BH Su 27 An 12 ve s ibaretdir Memarliq ve tesviri seneti RedakteQedim Efiopiya incesenetinde Afrika Qedim Serq ve Avropa medeniyyetlerinin tesiri duyulur Uzerinde sxematik insan tesvirleri ve simvolik isareler olan das stelalar Cenubi Efiopiyanin kusit medeniyyetine aiddir Olkenin sm s inde tarixeqederki ve daha sonraki dovre aid qayaustu resmler Qanzaba okuz tesvir edilmis relyefler relyefli insan fiqurlari DaroKavlos askar edilmisdir E e 1 ci minilliyin ortalarinda dag platolarinda Qedim Serq Cenubi Erebistan tipinde incesenet ciceklenmeye basladi yonulmus sal daslardan tikilmis yasti damli duzbucaqli mebedler Yeha Haulti bendler uzerinde dagkecisi ay ilahisi Almakah tesvir edilmis mehrab ve frizler heykelterasliq numuneleri oturmus veziyyetde hokmdar fiqurlari qayaustu sir tesvirleri das sfinksler ve s 1 ci minilliyin 1 ci yarisinda ve ortalarinda Aksum carligi dovrunde Efiopiya inceseneti yuksek seviyyede inkisaf etmisdi Bu dovrde saray Takha Meryem sarayi ve mebedler coxyaruslu qulleleri imitasiya eden hund 33 m edek olan das stelalar bendler su anbarlari yasayis evleri tikilirdi Das uzerinde oyma isinde ellinist tesirler hiss olunurdu Keramika memulatlari hendesi ve nebati ornament insan ve heyvan tesvirleri ile bezedilirdi Aksumun xristianlasdirilmasindan sonra 4 cu esrin ortalari monastir kompleksleri ve bazilikalar tikilirdi Debre Damo kompleksi Aksumun tenezzulunden sonra Efiopiya medeniyyeti eneneleri 12 13 cu esrlerde Tana golunden s de yerlesen ve paytaxti Lalibela olan orta esrler carliginda yeniden canlandi Lalibelanin saraylari ve ictimai binalari dovrumuzedek saxlanilmamisdir lakin tuf massivlerinde magaralarda yaxud elahidde insa edilmis kilseler qalmisdir 19 cu esrin 2 ci yarisi 20 ci esrin evvellerinde seherler salinir o cumleden yeni paytaxt Eddis Ebebe xestexana ve mekteb binalari insa edilirdi Rengkarliqda vetenperverlik ruhunda batal ve tarixi tablolar yaradilirdi 20 ci esrde paytaxtin tikintisinde istirak etmek ucun Avropa ve Asiyadan cox sayda memarlar devet olunmusdu 1930 cu illerde Simal Serqi Efiopiya seherlerinde planlasdirma isleri aparilmis 1950 1960 ci illerde tikinti genis vuset almis ictimai binalarin insasinda betondan rengli plastikden suseden italyan memari A Medzedimi fransiz memari A Somet Efiopiya memari M Tedros istifade olunmusdur Professional Efiopiya inceseneti formalasirdi ressam ve heykelteras Afevork Tekle boyakarlar Aqeqnu Engeda Ale Fellege Salam Ebdurrehman Serif heykelteraslar Tadesse Belayneh Tadesse Mameca xalq heyatina milli incesenet enenelerine muraciet edir 19 20 ci esrler Avropa cereyanlari tecrubesinden behrelenirdiler Dairevi planli gil ile suvanmis ve konussekilli dam ortuyu olan enenevi evler tukul duzbucaq formali yasti dami ve talvari olan dasdan ve gilden tikilmis evler hedme Efiopiya ucun seciyyevidir Efiopiya xalq senetkarligi dulusculuq horme memulatlar deri uzerinde basmanaxis agac ve sumuk uzerinde oyma zergerlik ve s ile temsil olunur Freska boyakarligi Redakte Muqeddeslerin mustevi planda stilize olunmus tesvirleri ov sehneleri incil sujetleri hendesi ornamentler Lalibeladaki kilse meydana geldi 14 cu esrden Efiopiya miniatur seneti inkisaf etmeye baslamisdi 15 16 ci esrlerde Efiopiya butov dovlet kimi yeniden dircelis tapdi seherler salinir saraylar zengin kilseler ag dasdan insa edilmis Makana Selassie kilsesi insa edilirdi 17 ci esrde olkenin yeni paytaxti Qonder Tana golunden sm da oldu Kunc burcleri sirataglari disli hasarlari zengin bezekleri olan dasdan tikilmis qesr saraylarin memarliginda yerli eneneler Avropa memarligi esasen Portuqaliya elementleri ile uzlasirdi Boyakarliqda temteraqliliq ve tesvircilik cizgileri inkisaf etmis Avropaya meyillilik artmisdi Efiopiya dekorativ senetinin xususiyyetleri esrler boyu formalasmisdir Oyma naxis relyefle bezedilmis keramika formalari olduqca muxtelifdir Zergerlik memulatlari Misir Erebistan Yunanistan ve Hindistanla genis elaqeleri eks etdirir Musiqisi Redakte Efiopiya musiqisi qedim yunan yehudi sonralar ereb hemcinin bir sira Afrika medeniyyetlerinin qarsiliqli tesiri neticesinde yaranmisdir Efiopiya musiqi folkloru cox rengarengdir bu da ehalinin etnik terkibinin muxtelif olmasi ile elaqedardir Melodik formullar mahni tipleri aletler uzun tekamul yolu kecmisdir emek merasim tarixi herbi mes amharalarda sillala ovcu sexsi ve s mahnilar melumdur Musiqi aletleri simli masenko birsimli violin krar ve begena 6 8 12 sim li lira nefes vasint yan fleyta imbilta pentatonikali sesduzumu olan fleyta malakat bambuk ve ya metaldan hazirlanmis uzun borular zerb kosero atamo ve s tebiller Efiopiyanin musiqi medeniyyetinin dasiyicilari ozlerini masenko ve ya krarda musayiet eden gezergi azmariler sair mugenniler olmuslar Azmarilerin bezi eneneleri muasir Efiopiya musiqisinde de saxlanilmisdir Mugennilerden Tilahun Gessesse Malaky Gelay Getamesay Abebe ve b populyar olmus lar 20 ci esrin 30 cu illerinde olkeye Avropa medeniyyeti elementlerinin nufuz etmesi ile Avropa notasiya sisteminden istifade eden bestekarlar Aleka Melaku Beqqo Seu Kanyatta Iofataha Nequsse M Iohannes meydana gelmisler 50 ci illerde Eddis Ebebede milli medeniyyeti teblig eden bestekarlarin Milli Vetenperverler Assosiasiyasi teskil edilmis 1963 ilde Bedii Yaradiciliq Merkezi acilmisdir Olkede merasim mahni ve reqslerini ifa eden Mavi Nil Qrupu Musiqili Reqs ve Dram Ansambli fealiyyet gostermisdir Azerbaycan incesenet ustalari Efiopiyada konsertler vermisler Bestekar E Abbasov Efiopiya xalq melodiyalari esasinda simli kvartet ucun Efiopiya eskizleri ni 1970 yazmisdir Teatri Redakte Efiopiya erazisinde yasayan xalqlarin teatr medeniyyetinin kokleri enenevi merasimlerle toy defn ve s senliklerle mes dusmen uzerinde qelebe rehberin secilmesi baglidir Olkede umumtehsil mek teblerinin yaranmasi ile elaqedar 20 ci esrin evvelleri mekteb teatri meydana gelmisdir Ilk milli dramaturqlar Yevtahi Niquse ve Fataurari Taklehasariat 19 cu esr Rusiya ve Fransada tehsil almislar Italiya isgali zamani 1930 cu iller Vetenperverler ittifaqi adli teatr fealiyyet gosterirdi Bu teatrda J Lafontenin temsillerinin motivleri esasinda Hauaryat Tekle Mariam terefinden yazilmis Heyvanlarin komediyasi ilk Efiopiya pyesi sehneye qoyulmusdur Vetenperverler ittifaqi teatrinda milli aletlerden istifade etmekle olkede ilk enenevi folklor orkestri teskil edilmis Efiopiya xalqlarinin mahni ve reqs ansambli yaradilmisdir 1956 ci ilde teatr ayliq Menen imperatricenin adi jurnalini ve Dimts Ses qezetini nesr etmeye baslamisdir 1950 ci ilde Eddis Ebebede milli teatrin inkisafina boyuk tekan vermis ozfealiyyet seneti festivali kecirilmisdir 1955 ci ilde paytaxtda ilk pesekar teatr 70 ci illerin ortalarindan Milli teatr acilmisdir Teatrda yerli muelliflerle yanasi U Sekspir J B Molyer H Ibsen A P Cexov N V Qoqol M Qorki ve b nin eserleri tamasaya qoyulmusdur Andebet ritorik edebi klubunun bazasi esasinda yaradilmis Sam isiginda teatr i Efiopiyanin nisbeten genc teatridir Teatrin direktoru bedii rehberi ve bas rejissoru olmus sair dramaturq Ayalneh Mulatu 400 den cox pyesin Alov alisanda 1974 Sabotaj 1975 Kend fonari 1977 Ekizlerin anasi 1983 ve s muellifidir Kinosu Redakte 1960 ci illerin sonlarindan Eddis Ebebede kicik kinostudiya fealiyyet gosterirdi Imperator rejimi dovrunde Efiopiyada xarici olkelerin filmleri genis suretde numayis etdirilirdi 1970 ci illerin ortalari nadek kino istehsali esasen senedli qisametrajli filmlerin cekilisi ile mehdudlasirdi Cetin yasayis 1968 ve Sosial kompleks 1970 her ikisinin rej S Be kele Kecmisin agir yuku ve geleceye yol 1977 Mubarize qelebe qelebe mubarize 1979 her ikisinin rej N Pa patakis Sterlinq Braun 1985 Sankofa 1993 Bitmemis seyahet 1994 Afrikalilarin qelebesi 1994 rej H Cerima Efiopiyada ilk qisametrajli bedii film 1974 ilde Surgun rej Papatakis ilk tammetrajli bedii film ise 1976 ci ilde Uc min ilin behresi rej Cerima cekilmisdi 1981 ci ilde Efiopiya ve Almaniya Demokratik Respublikasi arasinda birge filmler istehsal etmek haqda sazis imzalanmisdi 10 dan cox film cekilmisdi 1979 cu ilde Milli Kinematoqrafiya merkezi yaradilmisdir Tәbiәti RedakteRelyefi Efiopiya Afrika kontinentinin әn yuksәkdagliq olkәsidir Әrazisinin cox hissәsini orta hund 2000 3000 m olan Efiopiya yaylasi tutur Yaylanin vә hәmcinin Efiopiyanin әn yuksәk zirvәsi Ras Dasen d dir 4620 m Yaylani sm s dәn Afar cokәkliyi әhatә edir C s dә yerlәsәn dәrin Efiopiya qrabeni onu Somali yaylasindan hund 1500 m dәk ayirir Yaylanin q hissәsinin relyefi az meyillidir kicik pillәlәrlә Sudan sәrhәdinә dogru enir Geoloji qurulusu vә faydali qazintilari Efiopiyanin әrazisi bunovrәsi Kembridәn әvvәlki sistlәrdәn ibarәt Afrika platformasinin s hissәsindәdir Bunovrәnin uzәrini Mezozoy vә Kaynozoyun qalin 7 km dәk cokmә suxur qati ortur Ayri ayri yerlәrdә Ust Paleozoyun buzlaq cokuntulәrinә rast gәlinir Efiopiya yaylasi Paleosen Miosenin qәlәvi bazaltlari trapplari ilә ortuludur Afar vә Efiopiya rift zonalarinda Pliosen Dorduncu dovrun bazaltlari vә onlarin tuflari intisar tapmisdir Rift zonalari yuksәk seysmikliyi vә vulkanizmi ilә xarakterizә olunur Faydali qazintilari qizil mis nikel manqan platin kalium duzlari tәbii qaz vә s dir Iqlimi Iqlimi әsasәn subekvatorial isti vә movsumi rutubәtlidir Efiopiya yaylasi ucun yuksәklik iqlim qursaqlari xarakterikdir 1700 1800 m hund dәk isti vә rutubәtli kolla qursagi ortaillik temp r 20 C dәn asagi olmur 2400 m dәk mulayim voyna deqa qursagi orta ayliq temp r 16 18 dәn 13 C yәdәk 2400 m dәn yuksәkdә sәrin deqa qursagi orta ayliq temp r 16 dan 13 C yәdәk Illik yaginti 150 600 mm dәn c s dә 1500 1800 mәrkәzi r nlarda mm әdәkdir Afar cokәkliyi Yer kurәsinin әn isti yerlәrindәndir orta temp r yanvarda 25 C iyulda 35 C illik yaginti 250 mm dir Daxili sulari Olkәnin cay sәbәkәsi Efiopiya yaylasinin seherindә vә sm s indә daha sixdir Afar cokәkliyindә caylar movsumu axarlidir Әsas caylari Nil Mavi Nil Atbara vә Hind okeani Uabi Sebeli Cubbә hovzәlәrinә aiddir Avas cayi Abbe golunә tokulur Yay yagislari dovrundә Mavi Nil vә Atbara caylari bolsuludur Iri golu Tanadir Efiopiya qrabenindә vә Afar cokәkliyindә dә gollәr var Torpaqlar bitki ortuyu vә heyvanlar alәmi Efiopiya yaylasinda әsasәn qirmizi torpaqlar Somali yaylasinda lateritlәsmis qәhvәyi qirmizi Afar cokәkliyindә qirmizimtil qonur vә sәhra torpaqlari yayilmisdir Duzәnlik vә platolarda cavanna bitkilәri ustundur Dag yamaclari vә cay dәrәlәri mesәlikdir Quraq iqlimli s hissәdә yarimsәhra vә sәhra bitkilәri bitir Heyvanlari antilop zurafә begemot fil zebr dagkecisi sir bәbir meymun muxtәlif quslarvә s Efiopiya irqi Redaktehebes irqi Serqi Afrika irqi Avropa irqinden zenci irqine kecid formasi Efiopiya Somali ve Serqi Afrikanin qonsu olkelerinin ehalisi ucun seciyyevidir Esas elametleri dalgavari ve az qivrim saclar ucuncu sac ortuyu orta derecede inkisaf etmisdir tund rengli qirmizimtil qehveyi deri motedil proqnatizm qalin dodaqlar ensiz qabariq burun hundur boy yetkin kisilerde 175 179 sm ensiz sifet dolixokefaliya Mezolit dovrunde Avropa irqi ile zenci irqi numayendelerinin qaynayibqarismasi neticesinde yaxud qedim Avropa zenci kecid populyasiyalarinin inkisafi prosesinde formalasdigi ehtimal olunur Efiopiya yaylasi RedakteAfrikanin simal serqindә Efiopiyada 5 vә 18 sm e lәri arasinda dag massivi Hund cenub qerbindә 2000 m sm s dә 3000 m әn yuksәk noqtәsi 4620 metrdir Ras Dasen d Simal hissәsi kristallik peneplendәn 15 sm e ndәn c da lava qaliqli amba pillәli bazalt platodan ibarәtdir Iqlimi subekvatorial isti yayda rutubәtlidir Illik yaginti q yamaclarinda 1500 mm s yamaclarinda 500 mm dir Caylari Mavi Nil Atbara Sobat vә s Caylarin coxu astanali oldugundan gәmiciliyә yaramir Torpaq bitki qursagi kulektutan yamacda cox inkisaf etmisdir asagi qursaqda 1700 1800 m edek rutubetli tropik meseler cayarasi pillelerde hundur taxilli ve sehralasmis savannalar sm da yerlesir Vayna deqa qursaginda bitki ortuyu 2400 m edek palma akasiya ve kandelyabrsekilli sudleyenler biten savannalardan ibaretdir Temperaturun keskin azaldigi deqa qursaginda 2400 4000 m dag yamaclarinda yuksek dagliq collerle novbelesen agacvari ardicdan ibaret iyneyarpaqli meseler bitir Qedim ekincilik r nlari olan bu qursaqlar bir cox taxil bitkisi sortlarinin berk bugda covdar arpa vetenidir qargidali qehve agaclari yagli ve sitrus bitkileri de becerilir Heyvanlar alemi cox muxtelifdir otyeyenlep zurafe fil zebr antilop ve s yirticilar Seneqal siri bebir vasaq kaftar ve s caylarin yaxinliginda kergedanlar begemotlar yasayir Meymun coxdur yasil enter gelada anubis pavianlar ve s Qus faunasi olduqca zengin ve muxtelifdir Ehalisi RedakteEsas ehali oromolar 16 6 mln nefer ve amharalardir 15 5 mln nefer Efiopiyada tiqrailer 3 25 mln nefer qurageler teqr 3 mln nefer sidamolar somaliler ve diger xalqlar her biri teqr 1 mln nefer kusit etnoslari kembattalar kaffalar yemler ve s ve Nil Boyuk Sehra etnoslari nuerler anuaklar kunamalar ve b umumilikde ise 100 den cox xalq ve etnik qrup yasayir Dovlet dili amhara dilidir Somali ereb ingilis dilleri ve s diller de yayilmisdir Dindarlari xristian ve muselmandir yerli enenevi inanclar da saxlanilir Ehalinin cox hissesi kendlerde yasayir Orta sixliq 1 km2 de 70 neferdir Ehalinin artim tempi 3 2 dir seherlerde 5 7 kendlerde 2 7 Usaqlarin olum seviyyesi her 1000 nefer diri dogulmus usaga 200 neferdir Orta omur muddeti 47 ildir Emek qabiliyyetli ehali 50 teskil edir onlardan 85 i k t nda calisir Iri seherleri Eddis Ebebe teqr 3 mln nefer 2012 Asmera Dire Daua Desse Harar Efiopiyada 82 dilde danisan muxtelif xalq ve tayfa yasayir 1 1994 cu 11 oktyabr siyahiyaalmasina esasen Efiopiyanin resmi etnik terkibi asagidaki kimidir 2 Xalqlar 1994Oromolar 17 080 318Amharlar 16 007 933Tiqraylar 3 284 568Somaliler 3 185 266Quraqieler 2 290 274Sidamalar 1 842 314Velaitalar 1 269 216Afarlar 979 367Qamolar 719 847Gedeolar 639 905Keffalar 599 188Kembatalar 499 825Agevler Avingiler 397 491Digerleri 4 336 764Cemi 53 132 276Din Redakte Miafizit xristianlar 50 6 Protestant xristianlar 10 2 Muselmanlar 32 8 Aborigen medeniyyetliler 4 6 digerler 1 8 Edebiyyati RedakteEfiopiya erazisinde meskunlasmis xalqlarin edebiyyatinin erken numuneleri olkenin simalinda tapilmis Seba dilinde c erebleri enenesinin davami olan ithaf yazilaridir 1 esr Efiopiyanin oz edebiyyatinin yaranmasini Aksum carliginin ciceklenme dovrune 4 7 esrler edebiyyatin qedim efiop dili olan geez dilinde meydana geldiyi dovre aid etmek olar Aksum stelalari uzerinde hokmdar Ezan haqqinda metnler saxlanilmisdir 4 cu esrde xristianligin Aksuma nufuz etmesi edebiyyatin inkisafina musbet tesir gostermisdir Ellin medeniyyetinin tesiri guclenmis xristian kitablarinin ilk numuneleri muqeddesler haqqinda jitiyeler Boyuk Antoni ve b apokrifler Yenoxun kitabi Yubileyler kitabi ve s meydana gelmis Bibliya yunan dilinden geez diline tercume olunmusdur 14 cu esre qederki edebiyyatin xususiyyetleri haqqinda yalniz sonraki dovrleredek gelib catmis sifahi eneneler esasinda fikir soylemek mumkundur 14 cu esr artiq olu dile cevrilmis ve yegane yazili edebi dil olan geez dilinde edebiyyatin mehsuldar dovrudur 18 ci esrin sonlarina qeder Efiopiya edebiyyatinin esasini muqeddeslerin jitiyeleri tarixi salnameler ve poeziya teskil etmis yeni janrlar dini risaleler mocuzeler oxsamalar xronoqraflar ve s yaranmisdi Tercume edebiyyati xususile ereb dilinden inkisaf etmeye baslamisdi 16 ci esrde Kelile ve Dimne 17 ci esrde Padsahlarin qanunlari Orijinal eserler de meydana gelmisdi Padsahlarin serefi 14 cu esr Padsahlarin serveti 18 ci esr Poeziyada 14 cu esrden movcud olan kilselerde ifa ucun kine janri inkisaf edirdi Orta esrlerin en boyuk sairi imperator Naod olmusdur 19 cu esrde geez dilinde sonuncu eserler o cumleden italyan missioneri Custo da Urbinonun ZaraYakobun arasdirilmasi Valda Heyvotun arasdirilmasi eserleri meydana gelmisdir Efiopiya edebiyyatinda amhara dilinden ilk defe 14 cu esrde Padsahlarin negmeleri istifade olunmusdur 19 cu esrin sonu 20 ci esrin evvellerinde amhara dilinde salnameler yaradilmisdir Muasir Efiopiya edebiyyatinin banisi Afeuork Gebre Iesus 1908 ci ilde amhara dilinde ilk bedii eser olan Urekden dogulmus tarix povestini yazmisdir 20 ci esrin evvellerinden Efiopiya yazicilari orta esr kanonlarindan uzaqlasmis ve edebiyyat dunyevi xarakter almisdir 20 ci esrin 20 30 cu illerinin en gorkemli yazicisi Hiruy Valda Selassiyenin yaradiciliginda maarifcilik ideyalari eksini tapmisdir 1935 1941 ci iller Italiya Efiopiya muharibesinden sonraki milli edebiyyatin inkisafi Kebbede Mikael Mekonnin Endalkacou Qirmacou Tekle Hauaryat ve b nin adi ile baglidir 50 60 ci illerde nesr Taddese Liben Birhanu Zerihun Abe Qubenya poeziya ve dramaturgiya Tseqaye Gebre Medhin Mengistu Lemma ve b ile temsil olunmusdur Menbe RedakteKobihanov O M Rayt M V Istoriceskiy ocerk v kn Istorie Gfiopii izdatelgstvo Nauka 1988 Uipkin Q V Eqge V S Istorie Gfiopii v novoe i noveysee vreme Izdatelgstvo Nauka 1989 Bakston D Abissinui Potomki uare Solomona 2002 Cerneuov S B Gfiopie v pervie sestnaduatg vekov nasey gri 2004 Xarici kecidler RedakteCentral Statistical Agency of Ethiopia Population and Housing Census of 1994 Arxivlesdirilib 2008 12 07 at the Wayback MachineIstinadlar Redakte Ethnologue Languages of the World Languages of Ethiopia 11 04 1994 census of Ethiopia Efiopiya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Efiopiya amp oldid 5811809, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

    ne axtarsan burda

    , en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.