Azərbaycanca
Deutsch
日本語
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
United State
Ərətna (tam adı: Əlaəddin Ərətna; Qədim Anadolu türk dili: ارتــنــا; d. naməlum — ö. 1352, Kayseri) — Kiçik Asiyada mövcud olmuş Ərətna bəyliyinin qurucusu və hökmdarı. Ərətna 1335–1352-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur.
| Ərətna bəy | |
|---|---|
| Əlaəddin Ərətna Qədim Anadolu türk dili: ارتــنــا | |
 1351-ci ildə Ərzincanda Ərətna adına zərb edilən gümüş dirhəm. Üzərində uyğur əlifbası ilə "Adil sultan" yazılıb | |
Ərətna bəyliyinin I hökmdarı | |
| 1335 – 1352 | |
| Sonrakı | Qiyasəddin Məhəmməd |
 | |
| 1335 – 1340 | |
| Əvvəlki | Həsən Cəlayır |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | naməlum |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Kayseri |
| Dəfn yeri | , Kayseri |
| Milliyyəti | uyğur və ya monqol |
| Atası | Taycu Baxşi və ya Cəfər |
| Anası | Tyukelti xatun |
| Həyat yoldaşları | , , |
| Uşaqları | , , Qiyasəddin Məhəmməd |
| Dini | islam |
Ərətna Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadur xanın Anadoludakı valisi Teymurtaşın xidmətində olmuşdur. 1327-ci ildə Teymurtaşın üsyan etməsi və Misirə qaçmasından sonra Ərətna Anadoluda Həsən Cəlayırın tabeliyində Anadolu valisi kimi fəaliyyətinə davam etdi. Həsən Cəlayır Teymurtaşın oğlu Həsən Çobani tərəfindən məğlub edildikdən sonra, Ərətna Məmlük dövlətinə tabelik bildirdi. Lakin 1343-cü ildə Ərətna Həsən Çobanini məğlub etdikdən sonra Niğdə, Ankara, Amasya, Tokat, Samsun və Ərzincan ərazilərində müstəqillik elan etdi.
Mənşəyi
İbn Ərəbşah hesab edirdi ki, Ərətna monqol idi. Həmçinin "Qaramannamə" əsərində Ərətnanın atası monqol kimi göstərilib. Lakin görə, Ərətnanın mənşəyi haqqında ən etibarlı məlumatı "" əsərinin müəllifi vermişdir. Məhəmməd Olcaytu dövründə (1304–1316) yaşayan hökmdarları sadalayarkən Kaşani bildirir ki, "Əmir Tarımtaş və onun iki qardaşı Sünuktaş və Ərətna uyğur tayfasından gəlirlər". Tarixçilər Əhməd Zəki Vəlidi Toğan, İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı, Faruq Sümər və başqaları iddia edirdilər ki, Ərətna uyğur türklərindən olub.
Ərətnanın anasının adı Tyukelti xatun idi. Qaramannaməyə görə, Ərətnanın atasının adı Cəfər bəy olmuşdur. Lakin Faruq Sümər Ərətnanın atasının adının Taycu Baxşi olduğunu irəli sürmüşdür. Zəki Vəlidi Toğan hesab edirdi ki, Taycu Baxşi Elxani hökmdarı Abaqa xanın ən yaxın və etibarlı adamlarından biri olmuşdur. Taycu Anadoluda islamı qəbul etmiş və "Cəfər" adını götürmüşdür.Baxşi isə, türk xalqlarında şair-nəğməkarlara deyilir.
Ərətnanın dörd qardaşı olsa da, iki qardaşının adları məlumdur — Tarımtaş və Sünuktaş. Üçüncü qardaşın adı bilinməsə də, onun bir oğlunun adı (Fəridun) məlumdur. Dördüncü qardaşın (adının Buraq olduğu təxmin edilir) 2 oğlunun adı məlumdur, Pir Məhməd və Mutəhharten və bir qızı olduğu bilinir. Qardaşlardan əlavə, Ərətnanın bacısı da var idi və Teymurtaş ilə evlənmişdi.
Adı
Ərətnanın adını qədim türk dilindəki uyğ. erdini~erdäni~ertini sözünə aid edirlər. Bu sözün mənası "xəzinə, qiymətli şey" deməkdir. Həmçinin Mahmud Qaşqari yazırdı ki, bu adın "Erdin" və "Ertini" kimi başqa formaları da olmuşdur və bu adlar "böyük inci" mənası verir.Sanskrit dilindən bu söz "Ratna" kimi səslənir, fars dilində bu ad "Ərətna",monqol dilində isə "Aratna" formasındadır. Dövrün mənbələri öz qeydlərində Ərətna bəyin adını "Ərətna", "Erednu" və ya "Ertənu" kimi qeyd ediblər.
İlk dövrləri
Ərətna Anadoluya Elxani ordusu ilə gəlmişdi. Görünür Məhəmməd Olcaytu (1304–1316) dövründə Ərətna ikinci dərəcəli əmir olmuşdur (noyon titulu daşıyırdı). görə, Məhəmməd Olcaytu öldükdən sonra hakimiyyətə gələn Əbu Səid Bahadur xan və Əmir Çoban dövründə (1316–1327) Ərətna onların xidmətində zabit olmuşdur. Əmir Çobanın oğlu Teymurtaş Anadolunun valisi təyin edikdikdə, Ərətna onun köməkçisi olmuşdur. Görünür bu vaxtda Ərətnanın bacısı artıq Teymurtaşla evlənmişdi. İsmayıl Haqqı Uzunçarşılıya görə Ərətna Teymurtaşla qohumluğu sayəsində üstünlük əldə etmişdi.
Teymurtaş 1327-ci ildə atası Əmir Çobanın edamından xəbər tutduqdan sonra Məmlük dövlətinin paytaxtı Qahirəyə qaçdı və kürəkəni Ərətnanı Anadolu valisi təyin etdi. Məmlük tarixiçi və Məmlük sultanının katibi ibn də qeydlərində Ərətnanın bu dövrdə Anadolu valisi olduğunu təsdiq edirdi. Teymurtaş əvvəlcə Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmməd tərəfindən isti qarşılansa da, daha sonra 1328-ci ilin avqustunda edam edildi.
Hakimiyyyəti
Teymurtaşın yerinə Əbu Səid Bahadur xan Həsən Cəlayırı Anadolu valisi təyin etdi. Həsən Cəlayır Anadolunun işlərinə çox qarışmır, Ərətnaya etibar edirdi. Beləliklə, Ərətna faktiki olaraq Elxanilərin Rum ərazilərindəki valisi idi. 1335-ci ildə Əbu Səid vəfat etdikdən sonra onun varisi olmadığı üçün Elxanilər daxilində taxt uğrunda qarşıdurmalar başladı. Ərətna bəy bu vəziyyətdən istifadə edərək Rum torpaqlarında müstəqil hakimiyyət sürməyə başladı. Həsən Cəlayırın öz namizədi Məhəmməd xanı taxta çıxarması və hakimiyyəti faktiki olaraq ələ keçirməsi ilə Ərətna 1335–1340-cı illərdə Həsən Cəlayırın adından bölgəni idarə etməyə davam etdi. 1337-ci ildə Həsən Cəlayırın Teymurtaşın oğlu Həsən Çobani tərəfindən məğlub edilməsindən sonra Ərətna Həsən Çobaninin hakimiyyətini tanımadı və Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmmədə tabelik bildirdi.
Zülqədəroğulları və Məmlüklərlə münasibətlər
1338-ci ilin avqustunda valisi Sivasa, Ərətna bəylə görüşə yollanmasından istifadə edən Qaraca bəy Zülqədər Darəndəyə hücum etdi. Gecə vaxtı hücuma keçən Zülqədər ordusu ip vasitəsilə qala divarlarına qalxdı və qısa zamanda qala qarnizonunu məğlub edərək bölgəni ələ keçirdi. Bu hücumdan sonra Ərətna bəy 1339-cu ildə Qaraca bəy üzərinə yürüşə başladı. Həmin il baş vermiş qarşıdurmada hər iki tərəfdən 500 nəfər həlak oldu və Ərətna döyüş meydanı tərk edərək geri çəkildi. Nəticədə Qaraca bəy Ərətnanın iki oğlunu və çox sayda qənimət ələ keçirdi. Lakin Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmmədin göstərişi ilə Zülqədəroğulları ələ keçirmiş olduqları 20 min baş iribuynuzlu mal-qaranın bir hissəsini geri qaytardılar. 1340-cı ildə Qaraca yenidən Ərətna torpaqlarına yürüş təşkil etdi. Tarixçi görə, bu hücum Məmlük sultanının əmri ilə baş vermişdi. Bu hücumların qarşısını almaq üçün Ərətna Qahirəyə elçi heyəti göndərdi. Lakin elçilərə Ərətna bəyliyinin Məmlüklərə tam tabe olmadığı, Məmlük sultanın adının xütbədə oxunmadığı və adının sikkə zərb edilmədiyi bildirildi. Məmlüklərın himayəsi altında Qaraca bəy Ərətna torpaqlarına hücumlarına davam etdi. Bu səbəbdən Ərətna bəyin özü Qahirəyə getmək istəsə də, Suriya valisi ona ərazidən keçməyə icazə vermədi.
Qaranbükdə qələbə
Ərətna yalnız Qaraca bəy ilə qarşı-qarşıya deyildi. Faktiki olaraq Elxani taxtını ələ keçirmiş Həsən Çobani onun üzərinə yürüş təşkil edərək Ərzurum, Ərzincan və Şəbinqarahisarı ələ keçirmişdi və 1343-cü ilə qədər bu əraziləri öz nəzarətində saxladı. Həsən Çobani Sivası da ələ keçirmək istəyirdi və Ərətna üzərinə yürüşə hazırlaşırdı. Ərətna bu yürüşdən xəbər tutduqdan sonra ordu toplayaraq Həsən Çobaninin ordusunu qarşılamaq üçün istiqamətində hərəkətə keçdi. 1343-cü ilin sentyabr-oktyabr aylarında Ərətna ilə Həsən Çobani və onun taxta çıxardığı kukla elxan Süleyman xanın arasında döyüş baş verdi. Döyüşdə Ərətna qələbə qazanaraq Süleymanın düşərgəsindən böyük qənimət ələ keçirdi. Bu qələbə Ərətnanın bölgədəki nüfuzunu artırdı. Kəmay Gödəyə görə Çobanilərin Anadolu üzərində hakimiyyət planlarına son vermiş və Ərətnaya müstəqil hakimiyyət qurmağa imkan vermişdir. Məğlub olan Həsən Çobani geri çəkildi və həmin il sui-qəsd edilərək öldürüldü.
Mərkəzi və Şərqi Anadolunun böyük hissəsi Ərətnanın nəzarətində idi. Buraya Niğdə, Ankara, Amasya, Tokat, Samsun, Ərzincan, Sivas, Kayseri, Ağsaray, Dəvəli, , Mərzifon daxil idi. Ərətnanın paytaxtı əvvəlcə Sivas olsa da, lakin paytaxt sonradan Kayseriyə köçürüldü. 1341-ci ildən etibarən müstəqillik elan edən Ərətna xütbələri öz adına oxutmağa və öz adına sikkə zərb etdirməyə başladı. O, sikkələrdə "Əlaəddin", "Rəşidəddin" və "Seyfədin" adlarından və "sultan" titulundan istifadə etmişdir.
Ərətna 1352-ci ildə vəfat etmiş və ehtimal ki, öz tikdiyi dəfn olunmuşdur. Kəmay Gödəyə görə Ərətna bəy 1304–1316-cı illərdə artıq Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytunun əmirlərindən biri olduğu üçün, 1352-ci ildə onun yaşı altmışdan çox olmalı idi.
Şəxsiyyəti
Səyahətçi ibn Bətutə Sivasa gələrkən Ərətna ilə görüşmüş və onu "İraq hökmdarının naibi" adlandırmışdır:
 | Biz əmir Əlaəddin Əratnanı ziyarət etdik. O, əla ərəb dilində danışaraq məndən ziyarət etdiyim ölkələr və onların hökmdarları haqqında soruşdu, daha sonra bizə hədiyyələr göndərdi. Sivasdan çıxanda, şəhərlərdəki valilərinə yazdı ki, bizə qonaqpərvərlik göstərsinlər və ərzaqla təmin etsinlər. |  |
"Qaramannamə"də onun haqqında belə yazılıb: "O, elə böyük bir şəxsiyyət idi ki, onu görən hər kəs onun nəhəng olduğunu düşünürdü. O, öküzün üstündə gəzirdi."
Mənbələrə görə Ərətna alim, mərhəmətli və şəfqətli bir insan idi, insanlar onun hakimiyyətindən razı idilər. Seyrək saqqalı olması səbəbindən ona "kosa saqqallı peyğəmbər" deyilirdi. Tarixçilər və görə Ərətna 1352-ci ildə vəfat edənə qədər Kiçik Asiyanın ən nüfuzlu hakimlərindən biri sayılırdı.
Ailəsi
Ərətnanın indiyədək üç həyat yoldaşının adı məlumdur — , və (ö. 1339). İbn Bətutənin yazdığına görə Toğa xatun Həsən Cəlayırın qohumu idi və Kayseridə yaşamışdır. İsfahan Şah xatun Ərətnanın kiçik oğlu Məhəmməd bəyin anası idi. Digər həyat yoldaşı Suli Paşa üçün Ərətna Köşkmədrəsə adlanan bir türbə tikdirmişdir. Məzarı üzərindəki qeydə görə Suli Paşa 1339-cu ildə vəfat etmişdir. Ehtimal olunur ki, Suli Paşa Zülqədər hökmdarının qızı və ya Amasya əmirlərindən bacısı idi.
Ərətnanın ümumilikdə üç oğlu vardı: Həsən, və Məhəmməd. Ən böyük oğlu Həsən, Sivas hakimi olmuşdur. O, 1347-ci ilin dekabrında, gənc yaşda vəfat etmiş və Ərətna tərəfindən tikilmiş türbədə, dəfn edilmişdi. Atasının ölümündən sonra Cəfər və Məhəmməd hakimiyyət uğrunda mübarizə aparmağa başladılar. 1355-ci ilin aprelində Məhəmməd Cəfəri məğlub etdi və hakimiyyəti ələ keçirdi. Lakin Məhəmməd bəy monqollarla mübarizədə uğursuz oldu və 1365-ci ilin oktyabrında Sivasda və tərəfindən öldürüldü.
Qeydlər
İstinadlar
- Peacock, 2019. səh. 182
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2018
- Pitcher, 1973. səh. 379
- Uzunçarşılı, 1969. səh. 157
- Еремеев, Мейер, 1992
- Uzunçarşılı, 1969. səh. 155
- Uzunçarşılı, 1968. səh. 162—163
- Göde, 1995 (a)
- Мустафаев, 2017. səh. 110
- Sumer, 1969. səh. 114
- Cahen, 1991
- Göde, 1995
- Blochet, 1896. səh. 56
- Usul, 2016. səh. 217
- Uzunçarşılı, 1968. səh. 189
- Древнетюркский словарь, 1969. səh. 176
- Древнетюркский словарь, 1969. səh. 182
- Yıldız, 2012. səh. 38
- Uzunçarşılı, 1968. səh. 162
- Pitcher, 1973. səh. 33
- Uzunçarşılı, 1969. səh. 156
- Pitcher, 1973. səh. 29
- Yinanç, 1988. səh. 11
- Yinanç, 1988. səh. 12
- Sinclair, 1989. səh. 379
- Bosworth, 1996. səh. 234
- Ibn Battuta, 1929. səh. 131—132
- Ertuğ, 1991. səh. 132
- Ertugrul, 1996. səh. 214–215
Ədəbiyyat
- Наделяев В. М., Насилов Д. М., Тенишев Е. Р., Щербак А. М. Древнетюркский словарь (PDF). Л.: Наука. 1969. 10 may 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- Гордлевский В. А. Государство Сельджукидов Малой Азии. Издательство Академии Наук СССР. 1941. 220.
- Еремеев Д. Е., Мейер М. С. Глава 8 Анатолийские бейлики в XIV — первой половине XV в. // История Турции в средние века и новое время. Москва: Изд-во Московского университета. 1992. 246. ISBN . 4 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib.
- Мустафаев Шаин Меджид оглы. Российская академия наук (redaktor). От сельджуков к османам: этнополитические процессы в тюркской среде Малой Азии в XI-XV веках. Москва: Институт востоковедения РАН, Международный институт Центральноазиатских исследований. 2017. 410. ISBN .
- Ibn Battuta. H.A.R. Gibb (redaktor). Travels in Asia and Africa: 1325-1354 (PDF). London: Broadway House. 1929. 398.
- Blochet E. La Conquete des etats nestoriens de l'Asie Centrale par les schutes // Revue de l'Orient chrétien. P.: Bureau des oeuvres d'Orient [etc.] 1896.
- Cahen Cl. In Houtsma, Martijn Theodoor (redaktor). Eretna. The Encyclopaedia of Islam, New Edition. 2 / ed. by B. Lewis, Ch. Pellat and J. Schacht. Assisted by J. Burton-Page, C. Dumont and V. L. Ménage (2nd ed). Leiden: E.J. Brill. 1991. 705–707.
- Ertuğ A. The Seljuks: A Journey Through Anatolian Architecture. Ahmet Ertuğ. 1991.
- Ertugrul Ö. "Güdük Minare". TDV İslam Ensiklopediyası. 14. 1996: 214–215.
- Göde K. "Eretnaoğulları". Islamansiklopedisi. 11. 1995: 295–296.
- Göde K. "Eratna Devleti'nin Kuruluşuna Doğru (1325 – 1343)". Türkler. 6. 1995 (a): 797–808.
- Pitcher D. E. An Historical Geography of the Ottoman Empire: From Earliest Times to the End of the Sixteenth Century. Leiden: Brill Archive. 1973.
- Sinclair T. A. Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey. II. Pinner: Pindar Press. 1989. ISBN .
- Sümer, Faruk. "Anadolu'da Moğollar" [Mongols in Anatolia] (PDF). Journal of Seljuk Studies (türk). Ankara: Institute of Seljuk History and Civilization (1970 tarixində nəşr olunub). 1969. ISBN . İstifadə tarixi: 19 oktyabr 2023.
- Usul D. I. İlhanlı döneminde Uygurlar (doktora tezi) (PDF) (Tezis). Konya: SELÇUK ÜNİVERSİTESİ. 2016.
- Uzunçarşılı İ. H. Orta Anadolu'da Eretna Devleti // Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri. An.: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1969. 155–161.
- Uzunçarşılı İ. H. "Sivas - Kayseri ve Dolaylarında Eretna Devleti". Belleten (türk). XXXII. 1968: 161–189.
- Uzunçarşılı İ. H. "Sivas ve Kayseri Hükümdarı Kadı Burhaneddin Ahmet". Belleten (türk). XXXII. 1968(a): 191–245. 2020-02-01 tarixində arxivləşdirilib.
- Yıldız H. "Sanskritçe ratna, Anadolu'da Eratna mı oldu?". Dil Araştırmaları (11). 2012: 37–56.
- Yinanç R. Dulkadir Beyliği. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1988.
- Peacock, Andrew Charles Spencer. Islam, Literature and Society in Mongol Anatolia. Cambridge University Press. 17 oktyabr 2019. doi:10.1017/9781108582124. ISBN . OCLC 1124923987.
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Ərətna bəyliyi (az.), VIII cild, "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2018
- Clifford Edmund Bosworth. New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. . 1996. ISBN . OCLC 35029627.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Eretna tam adi Elaeddin Eretna Qedim Anadolu turk dili ارتــنــا d namelum o 1352 Kayseri Kicik Asiyada movcud olmus Eretna beyliyinin qurucusu ve hokmdari Eretna 1335 1352 ci illerde hakimiyyetde olmusdur Eretna beyElaeddin Eretna Qedim Anadolu turk dili ارتــنــا1351 ci ilde Erzincanda Eretna adina zerb edilen gumus dirhem Uzerinde uygur elifbasi ile Adil sultan yazilibEretna beyliyinin I hokmdari1335 1352SonrakiQiyaseddin MehemmedElxanilerin Rum valisi1335 1340EvvelkiHesen CelayirSexsi melumatlarDogum tarixi namelumVefat tarixi 1352Vefat yeri KayseriDefn yeri KayseriMilliyyeti uygur ve ya monqolAtasi Taycu Baxsi ve ya CeferAnasi Tyukelti xatunHeyat yoldaslari Usaqlari Qiyaseddin MehemmedDini islam Eretna Elxani hokmdari Ebu Seid Bahadur xanin Anadoludaki valisi Teymurtasin xidmetinde olmusdur 1327 ci ilde Teymurtasin usyan etmesi ve Misire qacmasindan sonra Eretna Anadoluda Hesen Celayirin tabeliyinde Anadolu valisi kimi fealiyyetine davam etdi Hesen Celayir Teymurtasin oglu Hesen Cobani terefinden meglub edildikden sonra Eretna Memluk dovletine tabelik bildirdi Lakin 1343 cu ilde Eretna Hesen Cobanini meglub etdikden sonra Nigde Ankara Amasya Tokat Samsun ve Erzincan erazilerinde musteqillik elan etdi MenseyiIbn Erebsah hesab edirdi ki Eretna monqol idi Hemcinin Qaramanname eserinde Eretnanin atasi monqol kimi gosterilib Lakin gore Eretnanin menseyi haqqinda en etibarli melumati eserinin muellifi vermisdir Mehemmed Olcaytu dovrunde 1304 1316 yasayan hokmdarlari sadalayarken Kasani bildirir ki Emir Tarimtas ve onun iki qardasi Sunuktas ve Eretna uygur tayfasindan gelirler Tarixciler Ehmed Zeki Velidi Togan Ismayil Haqqi Uzuncarsili Faruq Sumer ve basqalari iddia edirdiler ki Eretna uygur turklerinden olub Eretnanin anasinin adi Tyukelti xatun idi Qaramannameye gore Eretnanin atasinin adi Cefer bey olmusdur Lakin Faruq Sumer Eretnanin atasinin adinin Taycu Baxsi oldugunu ireli surmusdur Zeki Velidi Togan hesab edirdi ki Taycu Baxsi Elxani hokmdari Abaqa xanin en yaxin ve etibarli adamlarindan biri olmusdur Taycu Anadoluda islami qebul etmis ve Cefer adini goturmusdur Baxsi ise turk xalqlarinda sair negmekarlara deyilir Eretnanin dord qardasi olsa da iki qardasinin adlari melumdur Tarimtas ve Sunuktas Ucuncu qardasin adi bilinmese de onun bir oglunun adi Feridun melumdur Dorduncu qardasin adinin Buraq oldugu texmin edilir 2 oglunun adi melumdur Pir Mehmed ve Mutehharten ve bir qizi oldugu bilinir Qardaslardan elave Eretnanin bacisi da var idi ve Teymurtas ile evlenmisdi Adi Eretnanin adini qedim turk dilindeki uyg erdini erdani ertini sozune aid edirler Bu sozun menasi xezine qiymetli sey demekdir Hemcinin Mahmud Qasqari yazirdi ki bu adin Erdin ve Ertini kimi basqa formalari da olmusdur ve bu adlar boyuk inci menasi verir Sanskrit dilinden bu soz Ratna kimi seslenir fars dilinde bu ad Eretna monqol dilinde ise Aratna formasindadir Dovrun menbeleri oz qeydlerinde Eretna beyin adini Eretna Erednu ve ya Ertenu kimi qeyd edibler Ilk dovrleriEretna Anadoluya Elxani ordusu ile gelmisdi Gorunur Mehemmed Olcaytu 1304 1316 dovrunde Eretna ikinci dereceli emir olmusdur noyon titulu dasiyirdi gore Mehemmed Olcaytu oldukden sonra hakimiyyete gelen Ebu Seid Bahadur xan ve Emir Coban dovrunde 1316 1327 Eretna onlarin xidmetinde zabit olmusdur Emir Cobanin oglu Teymurtas Anadolunun valisi teyin edikdikde Eretna onun komekcisi olmusdur Gorunur bu vaxtda Eretnanin bacisi artiq Teymurtasla evlenmisdi Ismayil Haqqi Uzuncarsiliya gore Eretna Teymurtasla qohumlugu sayesinde ustunluk elde etmisdi Teymurtas 1327 ci ilde atasi Emir Cobanin edamindan xeber tutduqdan sonra Memluk dovletinin paytaxti Qahireye qacdi ve kurekeni Eretnani Anadolu valisi teyin etdi Memluk tarixici ve Memluk sultaninin katibi ibn de qeydlerinde Eretnanin bu dovrde Anadolu valisi oldugunu tesdiq edirdi Teymurtas evvelce Memluk sultani Nesreddin Mehemmed terefinden isti qarsilansa da daha sonra 1328 ci ilin avqustunda edam edildi HakimiyyyetiTeymurtasin yerine Ebu Seid Bahadur xan Hesen Celayiri Anadolu valisi teyin etdi Hesen Celayir Anadolunun islerine cox qarismir Eretnaya etibar edirdi Belelikle Eretna faktiki olaraq Elxanilerin Rum erazilerindeki valisi idi 1335 ci ilde Ebu Seid vefat etdikden sonra onun varisi olmadigi ucun Elxaniler daxilinde taxt ugrunda qarsidurmalar basladi Eretna bey bu veziyyetden istifade ederek Rum torpaqlarinda musteqil hakimiyyet surmeye basladi Hesen Celayirin oz namizedi Mehemmed xani taxta cixarmasi ve hakimiyyeti faktiki olaraq ele kecirmesi ile Eretna 1335 1340 ci illerde Hesen Celayirin adindan bolgeni idare etmeye davam etdi 1337 ci ilde Hesen Celayirin Teymurtasin oglu Hesen Cobani terefinden meglub edilmesinden sonra Eretna Hesen Cobaninin hakimiyyetini tanimadi ve Memluk sultani Nesreddin Mehemmede tabelik bildirdi Zulqederogullari ve Memluklerle munasibetler 1338 ci ilin avqustunda valisi Sivasa Eretna beyle goruse yollanmasindan istifade eden Qaraca bey Zulqeder Darendeye hucum etdi Gece vaxti hucuma kecen Zulqeder ordusu ip vasitesile qala divarlarina qalxdi ve qisa zamanda qala qarnizonunu meglub ederek bolgeni ele kecirdi Bu hucumdan sonra Eretna bey 1339 cu ilde Qaraca bey uzerine yuruse basladi Hemin il bas vermis qarsidurmada her iki terefden 500 nefer helak oldu ve Eretna doyus meydani terk ederek geri cekildi Neticede Qaraca bey Eretnanin iki oglunu ve cox sayda qenimet ele kecirdi Lakin Memluk sultani Nesreddin Mehemmedin gosterisi ile Zulqederogullari ele kecirmis olduqlari 20 min bas iribuynuzlu mal qaranin bir hissesini geri qaytardilar 1340 ci ilde Qaraca yeniden Eretna torpaqlarina yurus teskil etdi Tarixci gore bu hucum Memluk sultaninin emri ile bas vermisdi Bu hucumlarin qarsisini almaq ucun Eretna Qahireye elci heyeti gonderdi Lakin elcilere Eretna beyliyinin Memluklere tam tabe olmadigi Memluk sultanin adinin xutbede oxunmadigi ve adinin sikke zerb edilmediyi bildirildi Memluklerin himayesi altinda Qaraca bey Eretna torpaqlarina hucumlarina davam etdi Bu sebebden Eretna beyin ozu Qahireye getmek istese de Suriya valisi ona eraziden kecmeye icaze vermedi Qaranbukde qelebe Eretnanin hakimiyyeti altindaki erazilerin teqribi miqyasi Eretna yalniz Qaraca bey ile qarsi qarsiya deyildi Faktiki olaraq Elxani taxtini ele kecirmis Hesen Cobani onun uzerine yurus teskil ederek Erzurum Erzincan ve Sebinqarahisari ele kecirmisdi ve 1343 cu ile qeder bu erazileri oz nezaretinde saxladi Hesen Cobani Sivasi da ele kecirmek isteyirdi ve Eretna uzerine yuruse hazirlasirdi Eretna bu yurusden xeber tutduqdan sonra ordu toplayaraq Hesen Cobaninin ordusunu qarsilamaq ucun istiqametinde herekete kecdi 1343 cu ilin sentyabr oktyabr aylarinda Eretna ile Hesen Cobani ve onun taxta cixardigi kukla elxan Suleyman xanin arasinda doyus bas verdi Doyusde Eretna qelebe qazanaraq Suleymanin dusergesinden boyuk qenimet ele kecirdi Bu qelebe Eretnanin bolgedeki nufuzunu artirdi Kemay Godeye gore Cobanilerin Anadolu uzerinde hakimiyyet planlarina son vermis ve Eretnaya musteqil hakimiyyet qurmaga imkan vermisdir Meglub olan Hesen Cobani geri cekildi ve hemin il sui qesd edilerek olduruldu Merkezi ve Serqi Anadolunun boyuk hissesi Eretnanin nezaretinde idi Buraya Nigde Ankara Amasya Tokat Samsun Erzincan Sivas Kayseri Agsaray Develi Merzifon daxil idi Eretnanin paytaxti evvelce Sivas olsa da lakin paytaxt sonradan Kayseriye kocuruldu 1341 ci ilden etibaren musteqillik elan eden Eretna xutbeleri oz adina oxutmaga ve oz adina sikke zerb etdirmeye basladi O sikkelerde Elaeddin Resideddin ve Seyfedin adlarindan ve sultan titulundan istifade etmisdir Eretna 1352 ci ilde vefat etmis ve ehtimal ki oz tikdiyi defn olunmusdur Kemay Godeye gore Eretna bey 1304 1316 ci illerde artiq Elxani hokmdari Mehemmed Olcaytunun emirlerinden biri oldugu ucun 1352 ci ilde onun yasi altmisdan cox olmali idi SexsiyyetiSeyahetci ibn Betute Sivasa gelerken Eretna ile gorusmus ve onu Iraq hokmdarinin naibi adlandirmisdir Biz emir Elaeddin Eratnani ziyaret etdik O ela ereb dilinde danisaraq menden ziyaret etdiyim olkeler ve onlarin hokmdarlari haqqinda sorusdu daha sonra bize hediyyeler gonderdi Sivasdan cixanda seherlerdeki valilerine yazdi ki bize qonaqperverlik gostersinler ve erzaqla temin etsinler Qaramanname de onun haqqinda bele yazilib O ele boyuk bir sexsiyyet idi ki onu goren her kes onun neheng oldugunu dusunurdu O okuzun ustunde gezirdi Menbelere gore Eretna alim merhemetli ve sefqetli bir insan idi insanlar onun hakimiyyetinden razi idiler Seyrek saqqali olmasi sebebinden ona kosa saqqalli peygember deyilirdi Tarixciler ve gore Eretna 1352 ci ilde vefat edene qeder Kicik Asiyanin en nufuzlu hakimlerinden biri sayilirdi AilesiEretnanin indiyedek uc heyat yoldasinin adi melumdur ve o 1339 Ibn Betutenin yazdigina gore Toga xatun Hesen Celayirin qohumu idi ve Kayseride yasamisdir Isfahan Sah xatun Eretnanin kicik oglu Mehemmed beyin anasi idi Diger heyat yoldasi Suli Pasa ucun Eretna Koskmedrese adlanan bir turbe tikdirmisdir Mezari uzerindeki qeyde gore Suli Pasa 1339 cu ilde vefat etmisdir Ehtimal olunur ki Suli Pasa Zulqeder hokmdarinin qizi ve ya Amasya emirlerinden bacisi idi Eretnanin umumilikde uc oglu vardi Hesen ve Mehemmed En boyuk oglu Hesen Sivas hakimi olmusdur O 1347 ci ilin dekabrinda genc yasda vefat etmis ve Eretna terefinden tikilmis turbede defn edilmisdi Atasinin olumunden sonra Cefer ve Mehemmed hakimiyyet ugrunda mubarize aparmaga basladilar 1355 ci ilin aprelinde Mehemmed Ceferi meglub etdi ve hakimiyyeti ele kecirdi Lakin Mehemmed bey monqollarla mubarizede ugursuz oldu ve 1365 ci ilin oktyabrinda Sivasda ve terefinden olduruldu QeydlerVe ya Eretna Ve ya Boyuk Hesen Ve ya Kicik Hesen Sivas ile Erzincan arasinda erazi Ve ya Mehmed IstinadlarPeacock 2019 seh 182 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 2018 Pitcher 1973 seh 379 Uzuncarsili 1969 seh 157 Eremeev Mejer 1992 Uzuncarsili 1969 seh 155 Uzuncarsili 1968 seh 162 163 Gode 1995 a Mustafaev 2017 seh 110 Sumer 1969 seh 114 Cahen 1991 Gode 1995 Blochet 1896 seh 56 Usul 2016 seh 217 Uzuncarsili 1968 seh 189 Drevnetyurkskij slovar 1969 seh 176 Drevnetyurkskij slovar 1969 seh 182 Yildiz 2012 seh 38 Uzuncarsili 1968 seh 162 Pitcher 1973 seh 33 Uzuncarsili 1969 seh 156 Pitcher 1973 seh 29 Yinanc 1988 seh 11 Yinanc 1988 seh 12 Sinclair 1989 seh 379 Bosworth 1996 seh 234 Ibn Battuta 1929 seh 131 132 Ertug 1991 seh 132 Ertugrul 1996 seh 214 215EdebiyyatNadelyaev V M Nasilov D M Tenishev E R Sherbak A M Drevnetyurkskij slovar PDF L Nauka 1969 10 may 2021 tarixinde arxivlesdirilib PDF Gordlevskij V A Gosudarstvo Seldzhukidov Maloj Azii Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR 1941 220 Eremeev D E Mejer M S Glava 8 Anatolijskie bejliki v XIV pervoj polovine XV v Istoriya Turcii v srednie veka i novoe vremya Moskva Izd vo Moskovskogo universiteta 1992 246 ISBN 5211022017 4 fevral 2020 tarixinde arxivlesdirilib Mustafaev Shain Medzhid ogly Rossijskaya akademiya nauk redaktor Ot seldzhukov k osmanam etnopoliticheskie processy v tyurkskoj srede Maloj Azii v XI XV vekah Moskva Institut vostokovedeniya RAN Mezhdunarodnyj institut Centralnoaziatskih issledovanij 2017 410 ISBN 978 5 9943 357 45 7 Ibn Battuta H A R Gibb redaktor Travels in Asia and Africa 1325 1354 PDF London Broadway House 1929 398 Blochet E La Conquete des etats nestoriens de l Asie Centrale par les schutes Revue de l Orient chretien P Bureau des oeuvres d Orient etc 1896 Cahen Cl In Houtsma Martijn Theodoor redaktor Eretna The Encyclopaedia of Islam New Edition 2 ed by B Lewis Ch Pellat and J Schacht Assisted by J Burton Page C Dumont and V L Menage 2nd ed Leiden E J Brill 1991 705 707 Ertug A The Seljuks A Journey Through Anatolian Architecture Ahmet Ertug 1991 Ertugrul O Guduk Minare TDV Islam Ensiklopediyasi 14 1996 214 215 Gode K Eretnaogullari Islamansiklopedisi 11 1995 295 296 Gode K Eratna Devleti nin Kurulusuna Dogru 1325 1343 Turkler 6 1995 a 797 808 Pitcher D E An Historical Geography of the Ottoman Empire From Earliest Times to the End of the Sixteenth Century Leiden Brill Archive 1973 Sinclair T A Eastern Turkey An Architectural amp Archaeological Survey II Pinner Pindar Press 1989 ISBN 978 0 907132 33 2 Sumer Faruk Anadolu da Mogollar Mongols in Anatolia PDF Journal of Seljuk Studies turk Ankara Institute of Seljuk History and Civilization 1970 tarixinde nesr olunub 1969 ISBN 9789751753601 Istifade tarixi 19 oktyabr 2023 Usul D I Ilhanli doneminde Uygurlar doktora tezi PDF Tezis Konya SELCUK UNIVERSITESI 2016 Uzuncarsili I H Orta Anadolu da Eretna Devleti Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu devletleri An Turk Tarih Kurumu Basimevi 1969 155 161 Uzuncarsili I H Sivas Kayseri ve Dolaylarinda Eretna Devleti Belleten turk XXXII 1968 161 189 Uzuncarsili I H Sivas ve Kayseri Hukumdari Kadi Burhaneddin Ahmet Belleten turk XXXII 1968 a 191 245 2020 02 01 tarixinde arxivlesdirilib Yildiz H Sanskritce ratna Anadolu da Eratna mi oldu Dil Arastirmalari 11 2012 37 56 Yinanc R Dulkadir Beyligi Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari 1988 Peacock Andrew Charles Spencer Islam Literature and Society in Mongol Anatolia Cambridge University Press 17 oktyabr 2019 doi 10 1017 9781108582124 ISBN 9781108499361 OCLC 1124923987 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Eretna beyliyi az VIII cild Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2018 Clifford Edmund Bosworth New Islamic Dynasties A Chronological and Genealogical Manual 1996 ISBN 9780231107143 OCLC 35029627