fbpx
Wikipedia

Çingiz xan

Avqust 01, 2021

Vikipediyada bu adlı digər şəxslər haqqında da məqalələr var; bax: Çingiz.

Çingiz Xan (monq. Чингис Хаан; 1162, Delüün Boldog[d], Xamaq Monqol – 18 avqust 1227 və ya 25 avqust 1227, Yinchuan[d], Qərbi Hsia sülaləsi) — görkəmli Monqol hökmdarı və sərkərdəsi. Monqol qəbilələrini bir bayraq altında biləşdirərək, insanlıq tarixində ən böyük dövlət olmuş Böyük Monqol imperiyasını (1206-1368) qurmuşdur.

Çingiz xan
monq. Чингис Хаан

Yuan dövrü Çingiz xanın portreti
Monqol İmperiyasının banisi və ilk xaqanı
1206 — 1227
Sələfi Dövlət quruldu
Xələfi Ögedey xan
Xamaq Monqolun V və son xanı
1160-1206
Sələfi Xutula xan
Xələfi Böyük Monqolustan İmperiyası quruldu
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 1162
Doğum yeri Hentiy dağları, Bütöv Monqol dövləti
Vəfat tarixi avqust
Vəfat yeri Yinçua, Si Sya
Atası Yesugey bahadur
Anası Öelün
Həyat yoldaşları Börtə
Xulan
Yesugen
Yesui
başqaları
Uşaqları Cuçi
Çağatay
Ögedey
Toluy xan
başqaları
Hərbi xidmət
Döyüşlər
Çin adı
Çin adı var
Məbəd adı Taiçu (太祖)
Ulu əcdad
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Çingiz Xanın 1.000 Monqol tögrög əskinasında şəkli

Arxa plan

Monqollar qəbilələrə, tayfalara və uluslara ayrılırdılar. Monqol cəmiyyəti siniflərə — bozqır aristokratiyasına, rəiyyətə və qullara bölünmüşdü. Bu qulların dünyanın digər ölkələrdəki qullardan bir fərqi vardı: onları satmırdılar. XII əsrin ikinci yarısında Dalay-nurvə Buar-nur monqol qəbiləsindən olan tatarlar da köçərilik edirdilər. Tatarlardan qərbdə kerait adlı xalq yaşayırdı. Nayman qəbiləsi isə keraitlərdən qərbdə məskən salmışdı. Tatarlardan, keraitlərdən və naymanlardan şimalda monqol adlı qəbilə yaşayırdı. Monqollardan qərbdə Xanqay dağlarının ətəklərində və Baykal gölünün ətraflarında mergetlər, Sayan dağları ilə Baykal gölü arasında oyratlar, Cunqariyada uyğurlar məskunlaşmışdılar. Uyğurların öz mədəniyyəti və yazısı vardı. Şərqi Türküstandan və Balxaş gölü rayonundan ibarət çox böyük ərazidə türk qəbilələrinin məskunlaşdığı Qara-Kitay dövləti yaranmışdı.

Yesugey Bahatur və Çingizin anadan olması

Bütün bu çöl xalqları at belində igidliklər göstərən , düşmənlə vuruşa girməkdən çəkinməyən , yaxşı otlaqlara həmişə sahib olmaq arzusu ilə yaşayan cəngavərlər idilər. Vəhşi heyvan ovu onların həm də bir döyüşçü kimi formalaşmasında əsas amillərdən biri idi. 1125-ci ildə uzaq Şərqdə güclü Szin — "Qızıl padşahlıq" (monqolca Altan) dövləti yaranmışdı. Müasir Mancuriya və istila edilmiş Şimali Çin bu dövlətin tərkibində idi. Bu dövlət yarandığı gündən həmişə qonşu köçəri qəbilələrin hücumlarına məruz qalırdı. Köçərilərə qarşı sınanılmış mübarizə üsulu qəbilələr arasında nifaq salmaq bacarığı idi. Ayrı-ayrı qəbilələrin birləşərək möhtəşəmlik qazanmasının qarşısı bu yolla alınırdı. Bu siyasət Qobi səhrasından cənuba doğru və dağlar boyu köçərilərə qarşı çəkilmiş Çin səddindən də etibarlı idi. Bu siyasətə üstünlük verən çinlilər XII əsrdə tatarları monqollara qarşı qaldırmışdılar. Nəticədə , Xaqan Xabulun yaratdığı qara tatarlar adlanan qurum öz möhtəşəmliyini itirmişdi. İş o yerə çatmışdı ki, ağ tatarlar güclənərək çinlilərin özləri üçün qatı düşmənlərə çevrilmişdilər. Qorxuya düşmüş çinlilər tatarların daha da azğınlaşmasının qarşısını almaq üçün monqollara kömək etməyə başlamışdılar.

Monqolların çox böyük hörmətini qazanmış bir başçıları vardı. Onun adı Yesugey xan idi. O Xamaq Monqol konfederasiyasının xanı Xabul'un ölümündən sonra qəyyum olaraq dövləti idarə edirdi. O, Temuçin adlı tatar qəbilə başçısı ilə müharibə etməli olmuşdu. Müharibəni qalibiyyətlə başa çatdıran və tatar qəbilə başçısı Temuçini əsir götürən Yesugey Onon çayının sahilindəki məskəninə qayıdanda baş hərəmi Oelun'un oğul doğduğunu ona xəbər vermişdilər. Sevincək ata oğlunu qucağına alanda körpənin bərk-bərk sıxdığı sağ ovucunda qırmızı daşa bənzər qan laxtası görmüşdü. Mövhumatçı ata tatarlarla müharibədə qələbə qazanmasının əlamətini ilk övladının dünyaya gəlməsində gördüyündən ona sərkərdə Temuçinin adını qoymuşdu. Temuçin 1155-ci ilin fevral ayında Onon çayının sahilindəki Delyun-Boldox adlı yerdə dünyaya gəlmişdi.

Çingiz xanın məhşur bir sitatı var:

  "Bir mismarı kiçik bilmə,bir mismar bir nalı,bir nal bir atı,bir at bir sərkərdəni,bir sərkərdə bir ordunu,bir orduda bir dövləti xilas edir"  

Uşaqlığı

Temuçin 9 yaşında olanda atası nişanlı axtarmaqdan ötrü onu uzaqda yaşayan qəbilələrin məskənlərinə aparmışdı. Bunun əsas səbəbi yaxın qohumlarla evlənməklə baş verə biləcək fizioloji fəsadların qarşısını qabaqcadan almaq idi. O zamankı köçərilər yaxın qohumlardan qız almırdılar ki,eyni qan qohumluğu nəslin sağlamlığının pozulması ilə nəticələnər. Onlar yolda Yesugeyi yaxşı tanıyan digər qəbilə başçısı ilə rastlaşmışdılar. Həmin qəbilə başçısı Temuçinin atası Yesugeyin hansı məramla bu yerlərə gəldiyini biləndən sonra demişdi:

  "Mənim Borte adlı gözəl bir qızım var, gedək onu sizə göstərim. Əgər bəyənsəniz qohum olarıq. Bir də ki, bu gecə yuxuda sizin nəslinizin bayrağını görmüşəm. Mənə elə gəlir ki, bu, yaxşı əlamətdir"  

Valideynlər övladlarının bir-birinə yaraşdığını bildirəndən sonra onları nişanladılar və qərara gəldilər ki, 14-17 yaşına çatmalarını gözləsinlər. Həmin müddətdə bir-birlərinin xasiyyətlərinə də yaxşı bələd olarlar. Geri qayıdarkən yollarına çıxan tatarlar öz məkrli hərəkətlərini həyata keçirmək üçün hiylə işlədib onları qonaq apardılar. Ziyafət zamanı Yesugeyin yeməyinə tədricən təsir göstərən zəhər qatıb ona verdilər. Yesugey evə qayıdandan bir müddət sonra vəfat etdi. Temuçin anası və qardaşları ilə birlikdə kimsəsiz qaldı. Yesugey bahadurun tabeliyində olan adamlar varis Temuçinin azyaşlı olmasından sui-istifadə edərək ona tabe olmayacaqlarını bildirdilər. Onlar deyirdilər:

  "Ən dərin quyular qurusa da, ən sərt qaya daşları parçalansa da biz sənin tabeliyində olmayacağıq"  

Həmin qəbilə başçıları Temuçinin anasını və uşaqlarını atıb getdilər. Bu, az imiş kimi başsız qalmış ailənin mal-qarasını da sürüb apardılar. Ailə üzvləri bir neçə il çöllərdə, meşələrdə sərgərdan həyat sürməli oldular. Quş, balıq, yeraltı yuvalarda yaşayan kiçik gəmirici heyvanlar ovlamaqla bir təhər dolanırdılar. Ət üzünə həsrət qalanda yeməli bitkilərlə qidalanırdılar.

Monqolların evində bişirmək üçün ət olmaması həddindən artıq yoxsulluq sayılırdı. Bu yoxsulluq şəraitində gələcəyin döyüşçüsünün və böyük istilaçısının xarakteri mətinləşirdi. Dözümlülük Temuçinin atadan qalma mirası idi. Temuçin və qardaşları ailənin ehtiyaclarını ödəmək üçün yay otlaqlarından qış otlaqlarına köç edən zaman çaylardan balıq tutur, at üstündə səhərdən axşamadək çölləri dolaşır, ilxıdan ayrı düşmüş atları axtarıb taparaq geri qaytarır, örüşə yararlı otlaqları müəyyənləşdirirdilər. Onlar həm də ərazilərini talançılardan mühafizə etmək üçün gecə-gündüz keşik çəkirdilər. Lazım gəldikdə bir neçə gün at belində qalırdılar. Temuçinin anası Oelun çox ağıllı qadın idi. O, bilirdi ki, uşaqlarının gələcəyi onları öz mənşələrinə hörmət ruhunda tərbiyələndirməkdən çox asılıdır. Ana öz övladlarına qəhrəmanlıq dastanlarından rəvayətlər söyləyir, sələfləri olan monqol xanlarının qəhrəmanlıqlarından danışırdı. Böyük öğlu Temuçini inandırmağa çalışırdı ki, onun düşdüyü ağır vəziyyət müvəqqətidir, bir qədər böyüyəndən sonra ailəyə əvvəlki şan-şöhrətini qaytara biləcək.

Atasının ölümündə günahkar olan tatarlardan və habelə Yesugeyin ölümündən sonra onları tənha qoyub qaçan yaxın adamlardan qisas alacaq. Temuçin anasının sözlərindən ruhlanır və öz böyük gələcəyi barədə düşünürdü. Boy-buxunlu, pəhləvan cüssəli, iti baxışlı gəncə çevrilmiş Temuçin öz düşmənlərini qorxuya salmışdı. Onlar Temuçini aradan götürmək barədə düşünürdülər. Həmin düşmənlərin Tarqultay adlı başçıları vaxtilə Yesuqeyin əlində olan torpaqlara sahib çıxmış, özünü bütün torpaqların hakimi elan etmişdi. O, gənc Temuçini məhv etmək üçün hazırlaşırdı.

Bir dəfə silahlı adamlar Temuçinin köçəbəsinə hücum etmişdilər . Temuçinin düşmənlərdən yaxa qurtarması cəhdi baş tutmamışdı. Onu tutub əl-ayağına ağır taxtadan kündə keçirmişdilər. Temuçini gözətçiyə tapşırıb ona səhərəcən nəzarət etməsini tapşırmışdılar. Gecənin bir vaxtı gözətçinin maymaqlığından itstifadə edən Temuçin onun başına zərbə endirərək aradan çıxmışdı. Təqibə başlamış silahlıların əlinə keçməməkdən ötrü Onon çayındakı qamışlıqlarda gizlənmişdi. Təqib edənlərdən Sorqan Şira adlı birisi Temuçinin qamışlar arasından çıxan başını görmüş və yaxınlaşaraq belə demişdi:

  "Düşmənlərin sənin bu qabiliyyətindən qorxurlar, gözlərinin od saçması, üzünün şəfəqli olması onları vahiməyə salır. Mən səni onlara satmaram, arxayın ol".  

Təqib qurtaran kimi həmin adam Temuçinin kündəsini sındırıb onu azad etmişdi. Çobanlılar sülaləsi həmin bu adamın oğlu olan Çilavğun noyonun nəslindəndir.

Evliliyi

Mənən və cismən yetkinləşmiş Temuçin evlənmək qərarına gəldi. Qardaşları ilə birlikdə atası Yesugeyin vaxtilə onu nişanladığı Börtəgilə getdi. Gənclərin nigahı baş tutdu. Börte Temuçinə toy cehizi olaraq qara samur dərisindən tikilmiş kürk bağışladı. Gəlinin bu varlı olmayan cehizi Temuçin üçün əsl var-dövlət idi. Bundan ruhlanan Temuçin vaxtilə atası Yesugey Bahadurla qardaşlıq etmiş Toğrul xanla dostluq əlaqələri yaratmaq qərarına gəldi. Həmin vaxtlar Toğrul xanın tabeliyində olan qəbilələr böyük torpaq ərazilərinə sahiblik edirdilər. Temuçin qardaşlarının müşayiəti ilə qüdrətli Toğrul xanın iqamətgahına getdi. Mərhum atası Yesugeylə qardaşlıq dövrlərini xanın yadına saldı və xahiş etdi ki, onu oğulluğa götürməsinə razılıq versin. Sonra da xana cavan xanımının cehizini — qara samur dərisindən tikilmiş kürkü bağışladı. Toğrul xan gəncin bu hərəkətindən məmnunluq hissi duyduğunu dilə gətirdi və Temuçini oğulluğa götürməyə razılıq verdi. Həm də bildirdi ki, lazımi anda Temuçinə hər cür yardım göstərməyə hazırdır.

Temuçin evlənəndən bir qədər sonra şimalda yaşayan merkit qəbiləsinin qoşun dəstələri onun çadırına basqın etdi. Basqınçılar Yesugey Bahadurun qatı düşmənləri idi. Çünki Yesugey on səkkiz il öncə merkitlərin qəbilə başçısının xanımı Oelunu qaçıraraq özünə baş hərəm etmişdi. Oelun, yuxarıda deyildiyi kimi, bir müddət sonra Temuçini doğmuşdu. Basqın çox gözlənilməz olduğundan Temuçin əsir düşməkdən yaxasını bir təhər qurtara bilmiş, lakin yoldaşı Börte əsir alınmışdı. Bir müddətdən sonra Temuçin onu oğulluğa götürmüş Toğrul xanın yardımı ilə yoldaşını geri almağa müvəffəq olmuşdu. Temuçin xanımı Börtenin əsirlikdən sonra doğduğu ilk övladının məhz onun oğlu olmasına şübhə ilə yanaşırdı. Buna görə də Temuçin Cuçi adlı oğluna soyuq münasibət göstərirdi, lakin xanımı Börteni dərin məhəbbətlə sevirdi. Yuxarıda deyildiyi kimi, Szin Çin dövləti özünün köçəri qonşularını zəiflətmək üçün aralarında nifaq salır və daxili qarışıqlıq törədirdi. Szin imperatoru biləndə ki, yeritdiyi siyasət nəticəsində şimal-şərqdəki tatarlar əvvəlki qüdrətini xeyli dərəcədə itirib, onları silahlı müdaxilə yolu ilə darmadağın etmək qərarına gəlmiş, tatarlara arxadan zərbə endirmək üçün Toğrul xanı köməyə çağırmışdı. Temuçin atasının ölümündə günahkar olan tatarlardan qisas almaq üçün yaxşı fürsət düşdüyünü bildiyindən Toğrul xandan çinlilərin təklifinə razılıq verməsini xahiş etmiş və xanın razılığını almışdı. Özü isə Toğrul xanın müttəfiqi kimi müharibədə fəallıq göstərmişdi. Tatarlar darmadağın edilmiş, qəbilə öz müstəqilliyini birdəfəlik itirmişdi. Tatarlar monqolların tabeliyinə keçmişdi.

Xan olması

Tatarlar üzərində qələbənin səbəblərindən biri Temuçinin düşmən torpağında və qoşunlarında vəziyyətin necəliyini aşkara çıxarmaq üçün əvvəlcədən təşkil etdiyi hərbi kəşfiyyat idi. Həmin vaxtdan başlayaraq monqolların apardıqları bütün müharibələrdə hərbi kəşfiyyata xüsusi diqqət yetirilirdi. Tatarlara qarşı müharibədə göstərilən yardıma görə Toğrul xan və Temuçinə fəxri adlar verilmişdi.Toğrul xan Szin imperatorundan "Vanq xan" titulu, Temuçin isə Szinin sərhəd məsələlərinə baxan nazirindən "Sərhəddə səlahiyyətli bozqır sərkərdəsi" adı almışdı. Müstəqilliklərini həmişəlik itirmiş tatarlar monqolların tabeliyində qalmışdılar. Onlar sonralar Çingizin nəvəsi Batının monqol qoşunlarının tərkibində Rusiyayadək gedib çıxmışdılar. Tatarlara qarşı yürüşün başlanğıcında Temuçin bir çox qoşun başçıları ilə tanış olmuş, özünün hərbi istedadını nümayiş etdirə bilmişdi. O, şan-şöhrətli Xabul xanı və Xutula xanı özünün sələfləri sayırdı.

Temuçin qonşu qəbilələrin yerlərinə hücum edərək var-dövlətini, heyvan sürülərinin sayını artırırdı. Özünün tərəfdaşlarını çoxaltmaq məqsədilə müxtəlif nəsillərdən və qəbilələrdən qulluğa götürdüyü adamlara mal-dövlətindən hədiyyələr verirdi. Beləliklə, Temuçinin ulusu tədricən yaranmaqda idi. Getdikcə aydın olurdu ki, Temuçin bütün Monqolustanda hakimiyyəti əlinə alacaqdır.Buna görə də hakimiyyətə göz dikən digər qəbilə başçıları Temuçinə qarşı birləşməkdə idilər. Temuçinin ən təhlükəli düşmənləri tayciutlarla ittifaq yaratmış merkitlər sayılırdılar. Temuçin onu oğulluğa götürmüş Van-xanın köməyi ilə merkitləri darmadağın etdi. 1202-ci ildə Temuçinin özünün tatarlara qarşı döyüşlərini qələbə ilə qurtardı.

Temuçinin hərbi uğurları ona ideal bozqır hakimi şöhrəti qazandırmışdı. Bu,vaxtilə ona yardım göstərmiş Kerait xanı Toğrulun (Vanq xanın) xoşuna gəlmədiyindən aralarında düşmənçilik yaranmışdı. 1203-cü ildə sabiq müttəfiqlər arasında başlayan müharibədə Temuçinin qoşunları Van xanın qoşunlarını darmadağın etmişdi. Bu qələbədən sonra Temuçinin torpaqları genişlənərək nayman torpaqlarına çox yaxınlaşmışdı. Nayman xanı Kuçluk Temuçinin yeganə qatı düşməni olaraq qalırdı. Naymanların güclü qoşunu vardı. Buna baxmayaraq, Temuçinin qoşunları 1204-cü ilin payızında naymanları və onların müttəfiqlərini məğlubiyyətə uğratdı. Nayman xanı Kuçluk İrtış çayına tərəf qaçaraq canını bir təhər qurtara bildi. Naymanların müttəfiqi sayılan Merkit xanı Toxtabəy də onunla birlikdə aradan çıxdı. Bu qələbələrdən sonra bütün Monqolustanda Temuçinin hakimiyyəti bərqərar oldu.

Monqol qəbilə başçılarının çoxu öz iclaslarına toplaşaraq Temuçinin xaqan elan edilməsi vaxtının çatdığını bildirdilər. Qanunçuluğa dərindən hörmət edən Temuçin xaqan adının rəsmiləşdirilməsi üçün 1206-cı ildə bütün monqol aristokratiyası nümayəndələrinin iştirakı ilə Qurultay çağırılmasını lazım bildi. Onon çayının sağ sahilində təntənəli şəraitdə keçən qurultayda Temuçin rəsmi olaraq Çingiz xan adı ilə xaqan — yer üzünün hökmdarı elan edildi (Çingiz sözünün mənası bütün xalqların böyük xaqanı deməkdir.) Beləliklə, başda Çingiz xan olmaqla monqol dövləti yarandı.

Dini görüşü

Temuçin olduqca dindar adam idi. Əbədi Göy Səmaya Mönq Kök Tenqriyə inanırdı. Temuçin iki dəfə qaçılmaz ölümdən xilas olmasını Əbədi Göy Səmanın onu öz ağuşuna alması ilə əlaqələndirirdi. Bildiyimiz kimi, o, ilk dəfə tayciutların əlindən möcüzə ilə qurtarmışdı,ikinci dəfə merkitlərin köçəbəyə qəfil hücümü zamanı düşmən əsirliyindən yaxa qurtara bilmişdi.O zaman atını Burxan-xaldun dağına çaparaq qalın meşəlikdə gizlənmiş, onu təqib edən üç yüz atlı hər tərəfi ələk-vələk etsələr də əlləri boşa çıxmışdı. Təhlükə sovuşduqdan sonra doqquz dəfə diz çökərək Mönq Kök Tenqriyə, yəni Əbədi Göy Səmaya öz minnətdarlığını bildirmişdi (qədim zamanlarda Baykal gölünün adı Mönq Kök Tenqri idi). Və həmin Burxan-xaldun dağını özünün son mənzili hesab etmişdi. Çingiz xan öləndən sonra onu həmin yerdə torpağa tapşırmışdılar.

Özünün şanlı keçmişi ilə həmişə fəxr edən monqol xalqında belə bir inanc vardı ki, vaxt gələcək, monqol xalqının keçmiş şöhrətini özünə qaytara biləcək rəhbər peyda olacaq, bütün monqol qəbilələrini birləşdirəcək və xalqın düşmənlərindən qisas alacaqdır. Hamı inanırdı ki, Əbədi Göy Səmanın köməyi ilə Temuçin xaqan olacaqdır. Bu şayiələr Temuçinə də çatır və özünə olan inamı daha da artırırdı. Bütün bunlardan sonra qəbilə başçıları və bozqır aristokratları öz adamları ilə Temuçinin yanına axışırdılar. Şöhrətli Xabul xanın nəslinin nümayəndələri və sonuncu monqol xanı Xutula xanın oğlu da Temuçinə qoşulmaq istəyənlərin arasında idi. Onlar Temuçini özlərinin rəhbəri kimi tanıdıqlarını bildirdilər. Gələnlərin əksəriyyəti Temuçinin şəxsində step bahaduru idealını görürdü. Hamı inanırdı ki, Temuçinə həm dinc həyatda, həm də döyüşdə Əbədi Göy Səma himayəçidir.

İstinadlar

  1. ↑ Genghis Khan // Encyclopædia Britannica
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1417"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P2450"></a>
  2. ↑ Кораев Т. К. Чингисхан // Great Russian Encyclopedia — Большая российская энциклопедия, 2004. — Т. 34. — С. 592. — ISBN 978-5-85270-320-0
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P2924"></a>

Xarici keçidlər

Çingiz xan
Doğum: 1162 Vəfat: 1227
Hərbi titullar
Sələfləri 
yoxdur 		Çingiz xan
(Böyük Xan)
Dünya fatihi
1206-1227 		Xələfləri 
yoxdur
Hakimiyyət titulları
Sələfləri 
Hotula Xan 		Xamaq Monqol Xanı
1189-1206 		Xələfləri 
Böyük Monqol İmperyasını qurdu
Sələfləri 
Böyük Monqol İmperyasını qurdu 		 
Böyük Monqol İmperyası Xaqanı
1206-1227 		Xələfləri 
Toluy xan
Haqq iddası titulları
Sələfləri 
Cəlaləddin Mənguberdi 		 
Xarəzm Şahı
1220-1227 		Xələfləri 
Xarəzmşahlar dövlətinə Son qoyuldu

Avqust 01, 2021
çingiz, vikipediyada, adlı, digər, şəxslər, haqqında, məqalələr, çingiz, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediy. Vikipediyada bu adli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Cingiz Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz iyul 2021 Cingiz Xan monq Chingis Haan 1162 Deluun Boldog d Xamaq Monqol 18 avqust 1227 1 ve ya 25 avqust 1227 2 Yinchuan d Qerbi Hsia sulalesi gorkemli Monqol hokmdari ve serkerdesi Monqol qebilelerini bir bayraq altinda bilesdirerek insanliq tarixinde en boyuk dovlet olmus Boyuk Monqol imperiyasini 1206 1368 qurmusdur Cingiz xanmonq Chingis HaanYuan dovru Cingiz xanin portretiMonqol Imperiyasinin banisi ve ilk xaqani1206 1227Selefi Dovlet qurulduXelefi Ogedey xanXamaq Monqolun V ve son xani1160 1206Selefi Xutula xanXelefi Boyuk Monqolustan Imperiyasi qurulduSexsi melumatlarDogum tarixi 1162Dogum yeri Hentiy daglari Butov Monqol dovletiVefat tarixi avqust 1227 avqustVefat yeri Yincua Si SyaAtasi Yesugey bahadurAnasi OelunHeyat yoldaslari BorteXulan Yesugen Yesui basqalariUsaqlari Cuci Cagatay Ogedey Toluy xan basqalariHerbi xidmetDoyusler Monqollarin Xarezme yurusuCin adiCin adi varMebed adi Taicu 太祖 Ulu ecdad Vikianbarda elaqeli mediafayllarBoyuk Monqol imperiyasi 1227ci il Cingiz Xanin olumu ve Boyuk Monqol imperiyasi Xarezmsahlar imperatorlugu 1190 1220 Cingiz Xanin 1 000 Monqol togrog eskinasinda sekli Mundericat 1 Arxa plan 2 Yesugey Bahatur ve Cingizin anadan olmasi 3 Usaqligi 4 Evliliyi 5 Xan olmasi 6 Dini gorusu 7 Istinadlar 8 Xarici kecidlerArxa plan RedakteMonqollar qebilelere tayfalara ve uluslara ayrilirdilar Monqol cemiyyeti siniflere bozqir aristokratiyasina reiyyete ve qullara bolunmusdu Bu qullarin dunyanin diger olkelerdeki qullardan bir ferqi vardi onlari satmirdilar XII esrin ikinci yarisinda Dalay nurve Buar nur monqol qebilesinden olan tatarlar da kocerilik edirdiler Tatarlardan qerbde kerait adli xalq yasayirdi Nayman qebilesi ise keraitlerden qerbde mesken salmisdi Tatarlardan keraitlerden ve naymanlardan simalda monqol adli qebile yasayirdi Monqollardan qerbde Xanqay daglarinin eteklerinde ve Baykal golunun etraflarinda mergetler Sayan daglari ile Baykal golu arasinda oyratlar Cunqariyada uygurlar meskunlasmisdilar Uygurlarin oz medeniyyeti ve yazisi vardi Serqi Turkustandan ve Balxas golu rayonundan ibaret cox boyuk erazide turk qebilelerinin meskunlasdigi Qara Kitay dovleti yaranmisdi Yesugey Bahatur ve Cingizin anadan olmasi RedakteButun bu col xalqlari at belinde igidlikler gosteren dusmenle vurusa girmekden cekinmeyen yaxsi otlaqlara hemise sahib olmaq arzusu ile yasayan cengaverler idiler Vehsi heyvan ovu onlarin hem de bir doyuscu kimi formalasmasinda esas amillerden biri idi 1125 ci ilde uzaq Serqde guclu Szin Qizil padsahliq monqolca Altan dovleti yaranmisdi Muasir Mancuriya ve istila edilmis Simali Cin bu dovletin terkibinde idi Bu dovlet yarandigi gunden hemise qonsu koceri qebilelerin hucumlarina meruz qalirdi Kocerilere qarsi sinanilmis mubarize usulu qebileler arasinda nifaq salmaq bacarigi idi Ayri ayri qebilelerin birleserek mohtesemlik qazanmasinin qarsisi bu yolla alinirdi Bu siyaset Qobi sehrasindan cenuba dogru ve daglar boyu kocerilere qarsi cekilmis Cin seddinden de etibarli idi Bu siyasete ustunluk veren cinliler XII esrde tatarlari monqollara qarsi qaldirmisdilar Neticede Xaqan Xabulun yaratdigi qara tatarlar adlanan qurum oz mohtesemliyini itirmisdi Is o yere catmisdi ki ag tatarlar guclenerek cinlilerin ozleri ucun qati dusmenlere cevrilmisdiler Qorxuya dusmus cinliler tatarlarin daha da azginlasmasinin qarsisini almaq ucun monqollara komek etmeye baslamisdilar Monqollarin cox boyuk hormetini qazanmis bir bascilari vardi Onun adi Yesugey xan idi O Xamaq Monqol konfederasiyasinin xani Xabul un olumunden sonra qeyyum olaraq dovleti idare edirdi O Temucin adli tatar qebile bascisi ile muharibe etmeli olmusdu Muharibeni qalibiyyetle basa catdiran ve tatar qebile bascisi Temucini esir goturen Yesugey Onon cayinin sahilindeki meskenine qayidanda bas heremi Oelun un ogul dogdugunu ona xeber vermisdiler Sevincek ata oglunu qucagina alanda korpenin berk berk sixdigi sag ovucunda qirmizi dasa benzer qan laxtasi gormusdu Movhumatci ata tatarlarla muharibede qelebe qazanmasinin elametini ilk ovladinin dunyaya gelmesinde gorduyunden ona serkerde Temucinin adini qoymusdu Temucin 1155 ci ilin fevral ayinda Onon cayinin sahilindeki Delyun Boldox adli yerde dunyaya gelmisdi Cingiz xanin mehsur bir sitati var Bir mismari kicik bilme bir mismar bir nali bir nal bir ati bir at bir serkerdeni bir serkerde bir ordunu bir orduda bir dovleti xilas edir Usaqligi RedakteTemucin 9 yasinda olanda atasi nisanli axtarmaqdan otru onu uzaqda yasayan qebilelerin meskenlerine aparmisdi Bunun esas sebebi yaxin qohumlarla evlenmekle bas vere bilecek fizioloji fesadlarin qarsisini qabaqcadan almaq idi O zamanki koceriler yaxin qohumlardan qiz almirdilar ki eyni qan qohumlugu neslin saglamliginin pozulmasi ile neticelener Onlar yolda Yesugeyi yaxsi taniyan diger qebile bascisi ile rastlasmisdilar Hemin qebile bascisi Temucinin atasi Yesugeyin hansi meramla bu yerlere geldiyini bilenden sonra demisdi Menim Borte adli gozel bir qizim var gedek onu size gosterim Eger beyenseniz qohum olariq Bir de ki bu gece yuxuda sizin neslinizin bayragini gormusem Mene ele gelir ki bu yaxsi elametdir Valideynler ovladlarinin bir birine yarasdigini bildirenden sonra onlari nisanladilar ve qerara geldiler ki 14 17 yasina catmalarini gozlesinler Hemin muddetde bir birlerinin xasiyyetlerine de yaxsi beled olarlar Geri qayidarken yollarina cixan tatarlar oz mekrli hereketlerini heyata kecirmek ucun hiyle isledib onlari qonaq apardilar Ziyafet zamani Yesugeyin yemeyine tedricen tesir gosteren zeher qatib ona verdiler Yesugey eve qayidandan bir muddet sonra vefat etdi Temucin anasi ve qardaslari ile birlikde kimsesiz qaldi Yesugey bahadurun tabeliyinde olan adamlar varis Temucinin azyasli olmasindan sui istifade ederek ona tabe olmayacaqlarini bildirdiler Onlar deyirdiler En derin quyular qurusa da en sert qaya daslari parcalansa da biz senin tabeliyinde olmayacagiq Hemin qebile bascilari Temucinin anasini ve usaqlarini atib getdiler Bu az imis kimi bassiz qalmis ailenin mal qarasini da surub apardilar Aile uzvleri bir nece il collerde meselerde sergerdan heyat surmeli oldular Qus baliq yeralti yuvalarda yasayan kicik gemirici heyvanlar ovlamaqla bir teher dolanirdilar Et uzune hesret qalanda yemeli bitkilerle qidalanirdilar Monqollarin evinde bisirmek ucun et olmamasi heddinden artiq yoxsulluq sayilirdi Bu yoxsulluq seraitinde geleceyin doyuscusunun ve boyuk istilacisinin xarakteri metinlesirdi Dozumluluk Temucinin atadan qalma mirasi idi Temucin ve qardaslari ailenin ehtiyaclarini odemek ucun yay otlaqlarindan qis otlaqlarina koc eden zaman caylardan baliq tutur at ustunde seherden axsamadek colleri dolasir ilxidan ayri dusmus atlari axtarib taparaq geri qaytarir oruse yararli otlaqlari mueyyenlesdirirdiler Onlar hem de erazilerini talancilardan muhafize etmek ucun gece gunduz kesik cekirdiler Lazim geldikde bir nece gun at belinde qalirdilar Temucinin anasi Oelun cox agilli qadin idi O bilirdi ki usaqlarinin geleceyi onlari oz menselerine hormet ruhunda terbiyelendirmekden cox asilidir Ana oz ovladlarina qehremanliq dastanlarindan revayetler soyleyir selefleri olan monqol xanlarinin qehremanliqlarindan danisirdi Boyuk oglu Temucini inandirmaga calisirdi ki onun dusduyu agir veziyyet muveqqetidir bir qeder boyuyenden sonra aileye evvelki san sohretini qaytara bilecek Atasinin olumunde gunahkar olan tatarlardan ve habele Yesugeyin olumunden sonra onlari tenha qoyub qacan yaxin adamlardan qisas alacaq Temucin anasinin sozlerinden ruhlanir ve oz boyuk geleceyi barede dusunurdu Boy buxunlu pehlevan cusseli iti baxisli gence cevrilmis Temucin oz dusmenlerini qorxuya salmisdi Onlar Temucini aradan goturmek barede dusunurduler Hemin dusmenlerin Tarqultay adli bascilari vaxtile Yesuqeyin elinde olan torpaqlara sahib cixmis ozunu butun torpaqlarin hakimi elan etmisdi O genc Temucini mehv etmek ucun hazirlasirdi Bir defe silahli adamlar Temucinin kocebesine hucum etmisdiler Temucinin dusmenlerden yaxa qurtarmasi cehdi bas tutmamisdi Onu tutub el ayagina agir taxtadan kunde kecirmisdiler Temucini gozetciye tapsirib ona seherecen nezaret etmesini tapsirmisdilar Gecenin bir vaxti gozetcinin maymaqligindan itstifade eden Temucin onun basina zerbe endirerek aradan cixmisdi Teqibe baslamis silahlilarin eline kecmemekden otru Onon cayindaki qamisliqlarda gizlenmisdi Teqib edenlerden Sorqan Sira adli birisi Temucinin qamislar arasindan cixan basini gormus ve yaxinlasaraq bele demisdi Dusmenlerin senin bu qabiliyyetinden qorxurlar gozlerinin od sacmasi uzunun sefeqli olmasi onlari vahimeye salir Men seni onlara satmaram arxayin ol Teqib qurtaran kimi hemin adam Temucinin kundesini sindirib onu azad etmisdi Cobanlilar sulalesi hemin bu adamin oglu olan Cilavgun noyonun neslindendir Evliliyi RedakteMenen ve cismen yetkinlesmis Temucin evlenmek qerarina geldi Qardaslari ile birlikde atasi Yesugeyin vaxtile onu nisanladigi Bortegile getdi Genclerin nigahi bas tutdu Borte Temucine toy cehizi olaraq qara samur derisinden tikilmis kurk bagisladi Gelinin bu varli olmayan cehizi Temucin ucun esl var dovlet idi Bundan ruhlanan Temucin vaxtile atasi Yesugey Bahadurla qardasliq etmis Togrul xanla dostluq elaqeleri yaratmaq qerarina geldi Hemin vaxtlar Togrul xanin tabeliyinde olan qebileler boyuk torpaq erazilerine sahiblik edirdiler Temucin qardaslarinin musayieti ile qudretli Togrul xanin iqametgahina getdi Merhum atasi Yesugeyle qardasliq dovrlerini xanin yadina saldi ve xahis etdi ki onu ogulluga goturmesine raziliq versin Sonra da xana cavan xaniminin cehizini qara samur derisinden tikilmis kurku bagisladi Togrul xan gencin bu hereketinden memnunluq hissi duydugunu dile getirdi ve Temucini ogulluga goturmeye raziliq verdi Hem de bildirdi ki lazimi anda Temucine her cur yardim gostermeye hazirdir Temucin evlenenden bir qeder sonra simalda yasayan merkit qebilesinin qosun desteleri onun cadirina basqin etdi Basqincilar Yesugey Bahadurun qati dusmenleri idi Cunki Yesugey on sekkiz il once merkitlerin qebile bascisinin xanimi Oelunu qaciraraq ozune bas herem etmisdi Oelun yuxarida deyildiyi kimi bir muddet sonra Temucini dogmusdu Basqin cox gozlenilmez oldugundan Temucin esir dusmekden yaxasini bir teher qurtara bilmis lakin yoldasi Borte esir alinmisdi Bir muddetden sonra Temucin onu ogulluga goturmus Togrul xanin yardimi ile yoldasini geri almaga muveffeq olmusdu Temucin xanimi Bortenin esirlikden sonra dogdugu ilk ovladinin mehz onun oglu olmasina subhe ile yanasirdi Buna gore de Temucin Cuci adli ogluna soyuq munasibet gosterirdi lakin xanimi Borteni derin mehebbetle sevirdi Yuxarida deyildiyi kimi Szin Cin dovleti ozunun koceri qonsularini zeifletmek ucun aralarinda nifaq salir ve daxili qarisiqliq toredirdi Szin imperatoru bilende ki yeritdiyi siyaset neticesinde simal serqdeki tatarlar evvelki qudretini xeyli derecede itirib onlari silahli mudaxile yolu ile darmadagin etmek qerarina gelmis tatarlara arxadan zerbe endirmek ucun Togrul xani komeye cagirmisdi Temucin atasinin olumunde gunahkar olan tatarlardan qisas almaq ucun yaxsi furset dusduyunu bildiyinden Togrul xandan cinlilerin teklifine raziliq vermesini xahis etmis ve xanin raziligini almisdi Ozu ise Togrul xanin muttefiqi kimi muharibede fealliq gostermisdi Tatarlar darmadagin edilmis qebile oz musteqilliyini birdefelik itirmisdi Tatarlar monqollarin tabeliyine kecmisdi Xan olmasi RedakteTatarlar uzerinde qelebenin sebeblerinden biri Temucinin dusmen torpaginda ve qosunlarinda veziyyetin neceliyini askara cixarmaq ucun evvelceden teskil etdiyi herbi kesfiyyat idi Hemin vaxtdan baslayaraq monqollarin apardiqlari butun muharibelerde herbi kesfiyyata xususi diqqet yetirilirdi Tatarlara qarsi muharibede gosterilen yardima gore Togrul xan ve Temucine fexri adlar verilmisdi Togrul xan Szin imperatorundan Vanq xan titulu Temucin ise Szinin serhed meselelerine baxan nazirinden Serhedde selahiyyetli bozqir serkerdesi adi almisdi Musteqilliklerini hemiselik itirmis tatarlar monqollarin tabeliyinde qalmisdilar Onlar sonralar Cingizin nevesi Batinin monqol qosunlarinin terkibinde Rusiyayadek gedib cixmisdilar Tatarlara qarsi yurusun baslangicinda Temucin bir cox qosun bascilari ile tanis olmus ozunun herbi istedadini numayis etdire bilmisdi O san sohretli Xabul xani ve Xutula xani ozunun selefleri sayirdi Temucin qonsu qebilelerin yerlerine hucum ederek var dovletini heyvan surulerinin sayini artirirdi Ozunun terefdaslarini coxaltmaq meqsedile muxtelif nesillerden ve qebilelerden qulluga goturduyu adamlara mal dovletinden hediyyeler verirdi Belelikle Temucinin ulusu tedricen yaranmaqda idi Getdikce aydin olurdu ki Temucin butun Monqolustanda hakimiyyeti eline alacaqdir Buna gore de hakimiyyete goz diken diger qebile bascilari Temucine qarsi birlesmekde idiler Temucinin en tehlukeli dusmenleri tayciutlarla ittifaq yaratmis merkitler sayilirdilar Temucin onu ogulluga goturmus Van xanin komeyi ile merkitleri darmadagin etdi 1202 ci ilde Temucinin ozunun tatarlara qarsi doyuslerini qelebe ile qurtardi Temucinin herbi ugurlari ona ideal bozqir hakimi sohreti qazandirmisdi Bu vaxtile ona yardim gostermis Kerait xani Togrulun Vanq xanin xosuna gelmediyinden aralarinda dusmencilik yaranmisdi 1203 cu ilde sabiq muttefiqler arasinda baslayan muharibede Temucinin qosunlari Van xanin qosunlarini darmadagin etmisdi Bu qelebeden sonra Temucinin torpaqlari genislenerek nayman torpaqlarina cox yaxinlasmisdi Nayman xani Kucluk Temucinin yegane qati dusmeni olaraq qalirdi Naymanlarin guclu qosunu vardi Buna baxmayaraq Temucinin qosunlari 1204 cu ilin payizinda naymanlari ve onlarin muttefiqlerini meglubiyyete ugratdi Nayman xani Kucluk Irtis cayina teref qacaraq canini bir teher qurtara bildi Naymanlarin muttefiqi sayilan Merkit xani Toxtabey de onunla birlikde aradan cixdi Bu qelebelerden sonra butun Monqolustanda Temucinin hakimiyyeti berqerar oldu Monqol qebile bascilarinin coxu oz iclaslarina toplasaraq Temucinin xaqan elan edilmesi vaxtinin catdigini bildirdiler Qanunculuga derinden hormet eden Temucin xaqan adinin resmilesdirilmesi ucun 1206 ci ilde butun monqol aristokratiyasi numayendelerinin istiraki ile Qurultay cagirilmasini lazim bildi Onon cayinin sag sahilinde tenteneli seraitde kecen qurultayda Temucin resmi olaraq Cingiz xan adi ile xaqan yer uzunun hokmdari elan edildi Cingiz sozunun menasi butun xalqlarin boyuk xaqani demekdir Belelikle basda Cingiz xan olmaqla monqol dovleti yarandi Dini gorusu RedakteTemucin olduqca dindar adam idi Ebedi Goy Semaya Monq Kok Tenqriye inanirdi Temucin iki defe qacilmaz olumden xilas olmasini Ebedi Goy Semanin onu oz agusuna almasi ile elaqelendirirdi Bildiyimiz kimi o ilk defe tayciutlarin elinden mocuze ile qurtarmisdi ikinci defe merkitlerin kocebeye qefil hucumu zamani dusmen esirliyinden yaxa qurtara bilmisdi O zaman atini Burxan xaldun dagina caparaq qalin meselikde gizlenmis onu teqib eden uc yuz atli her terefi elek velek etseler de elleri bosa cixmisdi Tehluke sovusduqdan sonra doqquz defe diz cokerek Monq Kok Tenqriye yeni Ebedi Goy Semaya oz minnetdarligini bildirmisdi qedim zamanlarda Baykal golunun adi Monq Kok Tenqri idi Ve hemin Burxan xaldun dagini ozunun son menzili hesab etmisdi Cingiz xan olenden sonra onu hemin yerde torpaga tapsirmisdilar Ozunun sanli kecmisi ile hemise fexr eden monqol xalqinda bele bir inanc vardi ki vaxt gelecek monqol xalqinin kecmis sohretini ozune qaytara bilecek rehber peyda olacaq butun monqol qebilelerini birlesdirecek ve xalqin dusmenlerinden qisas alacaqdir Hami inanirdi ki Ebedi Goy Semanin komeyi ile Temucin xaqan olacaqdir Bu sayieler Temucine de catir ve ozune olan inami daha da artirirdi Butun bunlardan sonra qebile bascilari ve bozqir aristokratlari oz adamlari ile Temucinin yanina axisirdilar Sohretli Xabul xanin neslinin numayendeleri ve sonuncu monqol xani Xutula xanin oglu da Temucine qosulmaq isteyenlerin arasinda idi Onlar Temucini ozlerinin rehberi kimi tanidiqlarini bildirdiler Gelenlerin ekseriyyeti Temucinin sexsinde step bahaduru idealini gorurdu Hami inanirdi ki Temucine hem dinc heyatda hem de doyusde Ebedi Goy Sema himayecidir Istinadlar Redakte 1 2 Genghis Khan Encyclopaedia Britannica lt a href https wikidata org wiki Track Q5375741 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P1417 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P2450 gt lt a gt 1 2 Koraev T K Chingishan Great Russian Encyclopedia Bolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 T 34 S 592 ISBN 978 5 85270 320 0 lt a href https wikidata org wiki Track Q1768199 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q5061737 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P2924 gt lt a gt Xarici kecidler RedakteCingiz xanBorcigin sulalesiDogum 1162 Vefat 1227Herbi titullarSelefleri yoxdur Cingiz xan Boyuk Xan Dunya fatihi1206 1227 Xelefleri yoxdurHakimiyyet titullariSelefleri Hotula Xan Xamaq Monqol Xani1189 1206 Xelefleri Boyuk Monqol Imperyasini qurduSelefleri Boyuk Monqol Imperyasini qurdu Boyuk Monqol Imperyasi Xaqani1206 1227 Xelefleri Toluy xanHaqq iddasi titullariSelefleri Celaleddin Menguberdi Xarezm Sahi1220 1227 Xelefleri Xarezmsahlar dovletine Son qoyulduMenbe https az wikipedia org w index php title Cingiz xan amp oldid 6011925, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.