fbpx
Wikipedia

Validə sultan

Validə sultan vəya Sədəf-i Dürr-i Xilafət (Osmanlıca: والده سلطان) — taxta çıxan Osmanlı padşahlarının həyatda olan analarına verilən bu ünvan bəzi mənbələrdə "validə-i padşah", "validə-i səadətpənah", "məhdi-ülya-i səltənət" olaraq da qeyd olunur. Kösəm Sultan üçün "ümmül-möminin", Pərtəvniyal Sultan üçün "ümmül-cahan" ünvanları istifadə edilmiş, Dəftərdar Sarı Mehmed Paşa, ölümünün ardından Turhan Xədicə Sultanı "dövlətin bir rükn-ü rəkini" olaraq adlandırmışdır. Osmanlı sülaləsinin hərəmdəki ən yüksək təmsilçisi və hərəmxana sistemində ən yüksək rütbəli şəxs olan validə sultan icazə vermədən ona yaxınlaşmaq, yanında danışmaq vəya oturmaq olmazdı.

Osmanlı tarixində oğlunun səltənətini görə bilən validə sultan sayı 23-dür. Bunlar Orxan Qazini anası Malhun Xatun, I Muradın anası Nilüfər Xatun, I Mehmedin anası Dövlət Xatun, II Mehmedin anası Hüma Xatun, II Bəyazidin anası Gülbahar Xatun, I Süleymanın anası Hafsa Sultan, III Muradın anası Nurbanu Sultan, III Mehmedin anası Safiyə Sultan, I Əhmədin anası Handan Sultan, I Mustafanın anası Həlimə Sultan, II Osmanın anası Mahfiruz Sultan, IV MuradI İbrahimin anası Kösəm Sultan, IV Mehmedin anası Turhan Xədicə Sultan, II Süleymanın anası Saliha Dilaşub Sultan, II MustafaIII Əhmədin anası Rabiyə Gülnuş Əmətullah Sultan, I Mahmudun anası Saliha Sultan, III Osmanın anası Şahsüvar Sultan, III Səlimin anası Mihrişah Sultan, IV Mustafanın anası Aişə Səniyəpərvər Sultan, II Mahmudun anası Nəqşidil Sultan, I Əbdülməcidin anası Bəzmialəm Sultan, I Əbdüləzizin anası Pərtəvniyal SultanV Muradın anası Şevkəfza Sultandır. II Əbdülhəmid isə kiçik yaşlarında anasını itirdiyi üçün onu böyüdən mənəvi anası Piristü Sultanı validə sultan elan etmişdir.

Padşahın anası, xanımları, qızları, şahzadələri, qısaca padşahın ailəsi XVI əsrin ortalarına qədər bugün İstanbul Universitetinin olduğu yerdə Köhnə Sarayda yaşayırdılar. Qanuni Sultan Süleymanın xanımı Xürrəm Sultan qaynanası Hafsa Sultanın vəfatının ardından hərəmin bir hissəsi ilə 1534-cü ildə Topqapı sarayına köçdü. Xələfi Nurbanu Sultan da iqamət olaraq bu sarayı seçmişdi. Beləliklə, yeni sarayın hərəmxana hissəsi getdikcə böyüdü. Validə sultan ünvanını ilk dəfə III Muradın anası Nurbanu Sultan istifadə etmişdir. Topqapı Sarayında mütəmadi olaraq yaşayan ilk validə Sultan isə Safiyə Sultan olmuşdur. Validə Sultan olan bir qadın bir daha evlənə bilməzdi. Padşaha övlad verən qadınlar XVIII əsrədək xatun, hasəki, nadir olaraq sultan adlanır, III Əhmədin dövründən etibarən isə qadın vəya qadın əfəndi ünvanı alırdı. Şahzadənin anası oğluyla birlikdə sancağa çıxar, ona nəzarət edib təhlükələrdən qoruyardı və təcrübə qazanmasına kömək edərdi. 1583-cü ildə Şahzadə Mehmedin sancağa göndərilməsinin ardından bu sistem tədbiq edilmədi və şahzadələr sarayda qapalı sistemdə yaşadılar. Hərəmdə padşahdan sonra ən görkəmli otaq validə sultan otağıdır. Otaq yataq otağı, qübbəli taxt otağı, xüsusi məscid və hamamdan ibarət olub, xidmətçilərin otağı ilə mətbəx, anbar və ocaqlar Validə sultan daşlığı adlanan meydançanın ətrafında yerləşirdi. Validə sultanlar padşah, darüssəadə ağası, qadın əfəndilər və digər xidmətçilərilə taxt otağında görüşər, hərəmdəki böyük əyləncələr də burada baş tutardı. Sultan Əbdülməcidin XIX əsrdə inşa etdirdiyi Dolmabağça sarayında da böyük bir validə sultan otağı mövcuddur.

Padşah vəfat etdikdən şahzadələr xaricindəki bütün hərəmxana əhli - anası, qadınları, qızları və kölələri Köhnə saraya göndərilirdi. Şahzadələr Topqapı sarayında şimşirlik otağında həbs olunar, xanımları qalan ömrünü sürgündə yaşayar, sürgün edilən padşah qızları isə yalnız evlilik yolu ilə Köhnə saraydan göndərilə bilərdi. Yalnız oğlu taxta çıxan qadınlar cülusdan bir neçə gün sonra validə alayı adlanan böyük bir mərasimlə Topqapı sarayına geri dönərdi. Köhnə sarayda gözləmə müddəti bəzən 27 ilədək yüksəlirdi (Saliha Sultan). İlk validə alayı III Murad dövründə baş tutmuşdur. Validə sultanlar alay əsnasında at arabasıyla saraya gətirilirdi, ancaq istisna hal olaraq 1754-cü ildə taxta çıxan III Osmanın anası Şahsüvar Sultan kəcavə ilə gətirilmişdi. Bəzən uzun illərdir anasını görməyən yeni padşah (məsələn III Səlim) cülusdan öncə anasını saraya gətirtmişdir.

Alayın ertəsi günü validə sultan divan məclisinin keçirildiyi divanxanaya bir fərmanla birlikdə samur kürk və xəncər göndərərdi. Sədrəzəm divanxana önündə bu hədiyyələri qəbul edər, hədiyyələri gətirən ağaya samur kürk, 1000 qızıl sikkə və başqa hədiyyələr verib geri göndərərdi. 1754-cü ildə validə sultan olan Şahsüvar Sultan şeyxülislama da kürk göndərmiş, ardından bu, ənənə halını almışdır. IV Mustafanın anası Ayşə Səniyəpərvər Sultana validə alayından əvvəl sədarət naibi, şeyxülislamkaptan-ı dərya adından səbət dolusu meyvə və çiçəklər göndərilmişdi. 8 avqust 1808 tarixində baş tutan II Mahmudun anası Nəqşidil Sultanın alayı isə imperiya tarixinin son validə sultan alayıdır.

Validə sultanın hərəm və ailə içərisindəki önəmini ona təsis edilən maaşdan və mülklərdən də anlamaq mümkündür. Nurbanu Sultanın günlük gəliri 2000 axca idi. III Mehmed anası Safiyə Sultan üçün bu məbləği 3000 axcaya yüksəltmişdi. Safiyə Sultan oğlunun 1603 tarixində vəfatının ardından Köhnə saraya göndərilsə də, yükək dərəcəli bu maaşını almağa davam etmişdir. O günlərdə taxtda oğlu olan Handan Sultanın günlük gəliri isə 1000 axca idi. IV MuradSultan İbrahimin anası olaraq uzun müddət validə sultan olan Kösəm Sultan günlük 3000 qızıl sikkə alırdı. IV Mehmedin anası Turhan Xədicə Sultan isə əvvəlcə 2000, Kösəm Sultanın qətlindən sonra isə günlük 3000 qızıl sikkə maaş alırdı. Bundan başqa validə sultanlar XVI əsrin sonlarından etibarən onlara təsis olunan mülklərin və torpaq sahələrinin gəlirlərini də almağa başlamışdı. "Başmaqlıq" adlanan bu gəlirlər ömürləri boyunca onlara aid olurdu və ölümlərinin ardından xəzinəyə yönləndirilirdi. Kösəm Sultanın illik başmaqlıq gəliri 20 milyon axcadan çox olduğu halda, Turhan Sultanın gəlirləri 12 milyon axcaydı. Başmaqlıq hesabları xəzinə gəlirlərindən ayrı hesablanırdı. Digər tərəfdən padşah, vəzifəyə gətirilən dövlət adamları və xarici elçilər tərəfindən göndərilən hədiyyələr də validə sultanlara önəmli dərəcədə gəlir gətirirdi.

1838-ci ildə qurulan Maliyyə nazirliyi dövlətin bütün gəlir və xərclərini nizamlamaq məqsədilə validə sultanların da gəlirlərini sabitlədi. Belə ki, Sultan Əbdülməcidin anası Bəzmialəm Sultanın maaşı 1839-cu ildə 2500, 1840-cı ildə 3500 lirəyə yüksəldildi. Sultan Əbdüləzizin anası Pərtəvniyal Sultanın maaşı isə 5000 lirə idi. Bundan başqa validə sultanların günlük, aylıq və illik olaraq verilən meyvə, şam, qaymaq, süd, zeytun, buz, odun kimi qida və ləvazimatları da vardı. Taxta çıxan padşah düzgün, namuslu, təcrübəli və dövlət tərbiyəsi almış birini validəsinin saray xaricindəki işlərini idarəə etmək üçün anasına kəndxuda təyin edərdi. Kəndxuda sədrəzəm tərəfindən dəyərli hədiyyələrlə təltif edilirdi. Bundan başqa validə sultanın hərəmdəki qızların tərbiyəsi ilə məşğul olan bir qadın kəndxudası, müsahibəsi, xüsusi xidmətçiləri də vardı.

Validə sultan saraydan padşah kimi izdihamlı bir alayla çıxardı. Saraylara, məscidlərə və xüsusilə də Ədirnəyə alayla gedib qayıdardı. Xüsusilə Ədirnəni mərkəz seçən IV Mehmed dövründə gediş-gəlişlər tez-tez baş tuturdu. Bu səyahətlər əsnasında validə sultanı dövlət adamlarından biri və böyük miqdarda hərbi dəstə müşayiət edirdi. Turhan Sultanın 28 dekabr 1672 tarixində Ədirnəyə hərəkət edən alayını 3000 yeniçəri qoruyurdu. Validə sultanların şəhər içərisindəki gəzintiləri də izdihamlı olurdu. 2 iyul 1668 tarixində Turhan Sultanın Ədirnədən İstanbula gəlişini detallı şəkildə qeyd dən fransız taciri J.B. Tavernier 5-6 min nəfərlik validə alayının keçidinin təxminən 3 saat davam etdiyini yazır.

Padşahın övladı dünyaya gələndə validə sultan hədiyyələr paylayardı. Doğuşdan öncə hərəmdə bütün işlər nizamlanır, uşaq və anası üçün zinət əşyaları, ipək parçalar, geyimlər hazırlanırdı. Bundan başqa validə sultanın beşik alayı adlanan və təxminən XVII əsrdən etibarən tərtib olunan alayı da önəmlidir. Şahzadənin dünyaya gəlməsini qeyd etmək üçün qiymətli daş-qaşla bəzədilən bir beşik Köhnə saraya göndərilər, oradan alayla birlikdə şəhəri gəzərək Topqapıya gətirilərdi.

Validə sultanların dövlət işlərinə müdaxilələri və siyasi nüfuz qazanmaları əsasən XVI əsrin sonunda meydana gəlmiş, ancaq bu kimi fəaliyyətlər daha keçmiş illərdə də davam etmişdir. II Bəyazidin anası Gülbahar XatunQanuni Sultan Süleymanın anası Hafsa Sultanın oğullarına yazdıqları siyasi məzmunlu məktubları günümüzədək gəlib çatmışdır. Validə sultanların dövlət idarəsinə birbaşa müdaxiləsi isə XVI əsrin sonlarından XVII əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Belə ki, III Muradın 1574 tarixində taxta çıxmasıyla validə sultan olan Nurbanu Sultan oğlu üzərindəki nüfuzundan istifadə edərək dövlət işlərinə qarışmış, əslən venesiyalı bir kölə olan Nurbanu Sultan daim Venesiyanın lehinə siyasət yürütmüşdür. Hətta Venesiya senatının 1583-cü ildə Nurbanu Sultana 2000 Venesiya qızılı dəyərindəki hədiyyə göndərməsi bu siyasətin nə dərəcədə önəmli olduğunu göstərir.

Safiyə Sultan da oğlu üzərindəki nüfuzu ilə dövlət idarəsində söz sahibi olmuşdur. İngilis elçisi Lello onun "oğlu böyük türkü" tamamilə əlində tutduğunu, xarici siyasətdə qaynanası Nurbanu Sultanın davamçısı olaraq hədiyyə almağı sevdiyini qeyd edir. Validənin elçilərlə olan əlaqələrini isə yəhudi əsilli Esparanzo Malxi qururdu. Safiyə Sultanın rüşvət çarxının mərkəzində olan və bu yolla böyük sərvət qazanan Esparanzo 1 aprel 1600 tarixli sipahi üsyanında oğluyla birlikdə qətlə yetirildi. Safiyə Sultan isə bu fəlakətdən zorla xilas ola bildi.

XVII əsrdə kiçik yaşdakı padşahların taxta çıxması ilə dövlət, onlara naibəlik edən anaları tərəfindən idarə olunmağa başlandı. 1617-1618 tarixlərində 3 ay və 1622-1623 tarixlərində təxminən 1 il taxtda oturan I Mustafanın zehni geriliyi səbəbilə onun adına dövləti anası Həlimə Sultan idarə etdi. I Mustafanın ardından 11 yaşında taxta çıxan IV Muradın hakimiyyəti ələ aldığı 1632-ci ilədək dövlət işləri anası Kösəm Sultanla sədrəzəm və dövlət adamları tərəfindən aparıldı. 1640-cı ildə dövlət işlərinə uzaq olan digər oğlu Sultan İbrahimin taxta çıxmasıyla birlikdə oğlunun yaratdığı boşluğu Kösəm Sultan doldurdu. Sultan İbrahim 1648-də taxtdan endirilsə də, Kösəm Sultanın dövlət idarəsindəki gücü və nüfuzu azalmadı. Çünki o əsnada yeni padşah IV Mehmed 6 yaşında, anası Turhan Sultan isə 21 yaşında idi. Buna görə də Kösəm Sultan böyük validə adı ilə dövləti idarə etdi. Bununla da imperiya tarixində ilk dəfə olaraq iki validə eyni anda dövlət idarəsinə qarışırdı. Ancaq yeniçərilərlə iş birliyi quran Kösəm Sultanın, əvvəlcə Sədrəzəm Sofu Mehmed Paşa və ardından Turhan Sultanla münasibətləri pozuldu. İki validə sultanın mübarizəsi dövlət adamları arasında da qütbləşməyə səbəb oldu. Nəticədə 2 sentyabr 1651 tarixində Kösəm Sultanın qətl edilməsi ilə bu mübarizə başa çatdı.

Turhan Sultan da dövlət işlərinə qarışan digər validə sultanlar kimi dövlət adamlarının padşah önündə apardığı müzakirələrə pərdə arxasından iştirak edir, bəzən bu müzakirələrə qarışaraq fikrini də bildirirdi. 1656-cı ildə isə sədarətə gətirdiyi Körpülü Mehmed Paşaya bütün dövlət işlərini tapşırıb, qalan ömrünü xeyriyyə işlərinə sərf etdi. Beləliklə, IV Mehmeddən sonra validə sultanların naibəlik dönəmi başa çatdı. Buna baxmayaraq Gülnuş Əmətullah Sultan da oğullarının səltənətlərində bəzi dövlət işlərinə qarışmışdır. 1703-cü ildə Şeyxülislam Feyzullah Əfəndi əleyhinə baş verən Ədirnə hadisələri əsnasında II Mustafanın şeyxülislamdan əl çəkməmiş, ancaq Gülnuş Əmətullah Sultanın səyləri ilə şeyxülislam vəzifədən alınmışdır. Buna baxmayaraq bu qərarında gecikən II Mustafa üsyançılar tərəfindən taxtdan salınmış, yerinə qardaşı III Əhməd sultan elan edilmişdir. Ədirnədəki yeniçərilər isə II Mustafanı yanlış yönləndirdiyi üçün Gülnuş Əmətullah Sultanın Topqapıya yenidən bir validə sultan kimi getməsinə qarşı çıxmış, III Əhmədin məsələyə müdaxiləsi ilə ayaqlanma sona çatmışdır.

III Səlimin anası Mihrişah Sultan isə dövlət işlərində çox da maraqlı olmamışdır. Buna baxmayaraq qısa müddətlik də olsa validə sultan olan və Kösəm Sultandan sonra, oğlu taxtdan endirilsə də, Köhnə saraya göndərilməyən yeganə validə sultan olan Ayşə Səniyəpərvər Sultanın oğlu IV Mustafanı yenidən taxta çıxrmaq üçün bəzi dövlət adamları ilə müzakirələr apardığı məlumdur. Nəqşidil Sultan da dövlət işləri ilə məşğul olmamışdır. Bəzmialəm Sultanın oğlu Sultan Əbdülməcid üzərində güclü nüfuzu vardı ancaq bu nüfuzunu dövlət işlərində yox, xeyriyyəçilik işlərində istifadə etdi. Pərtəvniyal Sultan isə dövlət işləriylə yaxından məşğul olan, ehtiraslı bir qadın idi. Hələ Safiyə Sultan dövründə dövlət adamları öz işlərini gördürmək üçün validə sultanlara müraciət edirdi. Bu kimi məktublar Pərtəvniyal Sultana da ünvanlanmışdır. 3 ay kimi qısa bir müddət validə sultan olan V Muradın anası Şevkəfza Sultan da dövlət işlərinə maraq göstərmişdi. II Əbdülhəmid validə sultan elan etdiyi ögey anası Piristü Sultanı daim dövlət işlərindən uzaq tutmuşdur. Piristü Sultan, validə tacı adlanan zümrüd daşlı bir sancaq taxardı.

Padşahların taxtdan endirilməsi əsnasında dövlət adamlarının saraydakı tərəfdaşları çox vaxt validə sultanlar olurdu. I Mustafa, Sultan İbrahimII Mustafa taxtdan endiriləndə anaları sağ idi. Əqli geriliyi səbəbilə I Mustafanın taxtdan endirilməsi gündəmə gələndə anası Həlimə Sultanla da müzakirələr aparılmış, validə sultan oğlunun öldürülməməsi şərtilə taxtdan endirilməsinə razı olduğunu bildirmişdir. Yenə eyni səbəblə oğlu Sultan İbrahimin yerinə, nəvəsi IV Mehmedin taxta çıxarılmasında razılığı alınan Kösəm Sultan olmuşdur. II Mustafanın taxtdan endirilməsində də dövlət adamları Gülnuş Əmətullah Sultanın xeyir-duası alınmış, sabiq padşahın taxtdan endirilməsi qarşılığında həyatı bağışlanacağı bildirilmişdir. Validə sultanların ölümlərində vəzirlər, üləma, dövlət adamları, bəzən də padşahların qatıldığı mərasimlər keçirilirdi. Şeyxülislam, RumeliAnadolu başqazıları və digər yüksək dərəcəli din adamlarının rəhbərliyi ilə keçirilən bu mərasim əsnasında mərhum validə sultanın cənazə namazı şeyxülislam tərəfindən qılınırdı.

Validə sultan vəfat edəndə məscidlərdə əzanlar oxunur, cənazə namazının qılınacağı yer təyin edilir. Padşahlar cənazə namazlarına qatılar, ancaq dəfn prosesində iştirak etməzdilər. Cənazə namazları müxtəlif yerlərdə qılınırdı. Nurbanu Sultanın cənazə namazı Fateh məscidində qılınmış, oğlu III Murad matəm geyimində piyada olaraq alayla birlikdə məscidə qədər getmişdir. I Mahmudun anası Saliha Sultanın cənazə namazı vəfat etdiyi köşkün önündə padşahın da iştirakı ilə qılınmışdır. III Səlimin anası Mihrişah Sultanın cənazə namazı isə padşahın iştirakı ilə sarayda qılınmışdır. Validə sultanın cənazəsi dəfn olunacağı yerə alayla aparılar, alayın axırında iki nəfər vəzifəli pul səpərdi. Sədrəzəmşeyxülislamın mərasimin ertəsi günü padşaha başsağlığı verməsi isə ənənəvi idi.

III Mehmedin anası Safiyə Validə Sultan tərəfindən tikilən Yeni Məscid

Validə sultanlar istər hasəkilik, istərsə də validə sultanlıq dövründə topladıqları sərvətlə xeyriyyəçiliklə məşğul olmuş, çətin vəziyyətdə olanlara, hətta bəzən dövlət xəzinəsinə də kömək etmişdir. Mövcud məlumatlara görə, xeyriyyə qurumu təsis edən ilk validə sultan I Muradın anası Nilüfər Xatundur. O, Bursada bir təkkə, bir məscid və öz adını daşıyan körpü inşa etdirmişdir. Bundan başqa oğlunun 1388-ci ildə onun adına İznikdə inşa etdirdiyi bir imarət də vardır. II Bəyazid, anası Gülbahar Xatun üçün 3 sentyabr 1493 tarixində xeyriyyə qurumu təsis etmiş, Tokatda imarət, mədrəsəməsciddən ibarət külliyə inşa etdirmiş, bunlara yüksək gəlirli torpaqlar vəqf etmişdir. Bundan başqa Gülbahar Xatunun Tokatda inşa etdirdiyi bir məscidi də var. Qanuni Sultan Süleymanın anası Hafsa Sultanın ən önəmli əsəri isə Manisada 1523-cü ildə inşa edilən və məscid, mədrəsə, məktəb, təkkə, imarət, hamam və xəstəxanadan ibarət Hafsa Sultan külliyəsidir. Külliyəyə aid olan hamam və xəstəxana isə 1538-1539 tarixlərində oğlu tərəfindən inşa olunmuşdur. Hafsa Sultanın xeyriyyə qurumunun sənədlərinə görə, onun İzmirdə də bir məscidi var. Nurbanu Sultan da əsərlər inşa etdirən validələrdən biridir. Ən önəmli əsəri 1570-1579 tarixlərində Üsküdarda Memar Sənan tərəfindən inşa edilən Atik Validə Sultan külliyəsidir. Külliyə məscid, mədrəsə, təkkə, məktəb, imarət, hamam və xəstəxanadan ibarətdir. Külliyədə yerləşən kitabxana Osmanlı tarixində qadın tərəfindən qurulan ilk kitabxanadır. Safiyə SultanKösəm Sultan da qurumlar yaradaraq geniş xeyriyyəçilik işləri görmüşdür.

Turhan Sultan, Safiyə Sultanın 1598-ci ildə inşasını başlatdığı Yeni məscid külliyəsini tamamlamış, 30 oktyabr 1665 tarixində özünün də iştirak etdiyi mərasimlə açıq elan etmişdir. Bu məscid qadın sultan tərəfindən inşa olunan ilk məsiciddir. Bundan başqa XVII əsrin ortalarında Çanaqqala boğazının təhlükəsizliyi səbəbilə, Qelles qalası və Qumqalanı inşa etdirmişdir. Hər iki qalanın içində məscid, məktəb, hamam, dükanlar, bazarlar və qala mühafizəçiləri üçün evlər inşa etdirmişdir. 1669-cu ildə Krit adasının fəthi ilə İraklion şəhərindəki Müqəddəs Salvador kilsəsi Validə Turhan Sultan adına məscidə çevrilmişdir. 1681-ci ilin iyulunda Zal Mahmud Paşa məscidi yaxınlığında inşasına başlanan köşk daha sonralar Validə Sultan köşkü adlanmışdır.

Kavalalı Mehmed Əli Paşanın banisi olduğu və 1805-ci ildən etibarən Misirin idarəsini ələ alan Kavalalı ailəsində də, Misir hakimləri və xədivlərinin anaları Osmanlılara nisbət olaraq "Validə Paşa" ünvanı daşımışdır.

Mənbə

  • BA, İrade-Dahiliye, nr. 101585, 10 Receb 1280;
  • BA, KK, nr. 676M(1), s. 97;
  • Selânikî, Târih (İpşirli), I, 140-141;
  • Peçuylu İbrâhim, Târih, II, 72;
  • Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, Ravzatü’l-ebrâr Zeyli (haz. Nevzat Kaya), Ankara 2003, s. 12-13;
  • Abdurrahman Abdi Paşa, Vekāyi‘nâme (haz. Fahri Çetin Derin), İstanbul 2008, tür.yer.;
  • The Report of Lello Third English Ambassador to the Sublime Porte: Bâbıâli Nezdinde Üçüncü İngiliz Elçisi Lello’nun Muhtırası (nşr. ve trc. Orhan Burian), Ankara 1952, s. 41-43, 45-46, 49, 50, 54-56;
  • Hezârfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân (haz. Sevim İlgürel), Ankara 1998, s. 103-104;
  • J.-B. Tavernier, Topkapı Sarayında Yaşam (trc. Perran Üstündağ), İstanbul 1984, s. 158-161;
  • Naîmâ, Târih (haz. Mehmet İpşirli), Ankara 2007, I, III, IV, tür.yer.;
  • Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât (nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 123, 156, 523, 526;
  • Uşşâkīzâde İbrâhim, Uşşâkīzâde Târihi (haz. Raşit Gündoğdu), İstanbul 2005, I, 179-180;
  • Subhî Tarihi: Sami ve Şakir Tarihleri ile Birlikte (haz. Mesut Aydıner), İstanbul 2007, s. 718, 769, 819;
  • Hâkim Mehmed, Târih, TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 231, vr. 94b-95b, 101a-b, 102a, 190a;
  • Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 178;
  • Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, I, 249-250, 309;
  • Mehmed Emin Edîb Efendi’nin Hayatı ve Târîhi (haz. Ali Osman Çınar, doktora tezi, 1999), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 124-127, 162, 172;
  • Ahmed Câvid, Hadîka-i Vekāyi‘ (haz. Adnan Baycar), Ankara 1998, s. 20-21, 141-142;
  • Vâsıf, Târih, I, 42, 44, 46, 77;
  • Teşrîfât-ı Kadîme, s. 124-125;
  • Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi, Târih (haz. Ziya Yılmazer), İstanbul 2008, I, 32, 42-43, 46, 48, 168;
  • Tayyarzâde Atâ Bey, Târih, İstanbul 1293, III, 65-67;
  • Cevdet, Târih, IX, 283-284;
  • Lutfî, Târih, VIII, 112;
  • Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, s. 76, 150, 154-161, 168-170;
  • İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1943-45, I, 194, 220, 222, 250;
  • M. Çağatay Uluçay, Harem’den Mektuplar, İstanbul 1956, I, 19, 20, 79, 80;
  • a.mlf., Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, tür.yer.;
  • a.mlf., Harem II, Ankara 1985, s. 61-66;
  • a.mlf., “İstanbul’da XVIII. ve XIX. Asırlarda Sultanların Doğumlarında Yapılan Törenler ve Şenliklere Dair”, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, sy. 4, İstanbul 1958, s. 199-213;
  • Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960, s. 13-14;
  • Nurhan Atasoy - Filiz Çağman, Turkish Miniature Painting, İstanbul 1974, plate 30;
  • Pars Tuğlacı, Osmanlı Saray Kadınları, İstanbul 1985, s. 291, 321-326;
  • A. Galland, İstanbul’a Ait Günlük Hâtıralar: 1672-1673 (nşr. Ch. Schefer, trc. Nahid Sırrı Örik), Ankara 1987, I, 192, 215, 219;
  • Feridun M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1989, s. 95-96;
  • Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform: 1836-1856, İstanbul 1993, s. 97 vd.;
  • a.mlf., Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı Refia Sultan, İstanbul 2003, s. 8-9;
  • Gravürlerle Türkiye: İstanbul (haz. Mustafa Sevim), Ankara 1996, III, pl. 66;
  • L. P. Peirce, Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar (trc. Ayşe Berktay), İstanbul 1996, tür.yer.;
  • Arzu T. Terzi, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara 2000, s. 18;
  • Anonim Osmanlı Tarihi: 1099-1116/1688-1704 (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 2000, s. 107-109, 117, 140, 231-232, 244-245, 248-253, 270-272, 275;
  • An Ottoman Protocol Register: Containing Ceremonies from 1736 to 1808 (ed. Hakan T. Karateke), İstanbul-London 2007, s. 109-110, 125-128, 150-154, 157, 159;
  • Mustafa Güler, Gülnuş Vâlide Sultan’ın Hayatı ve Hayrâtı I, İstanbul 2006;
  • Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı, Mimarî, Tören ve İktidar (trc. Ruşen Sezer), İstanbul 2007, s. 210-214, 227-228;
  • İsmail E. Erünsal, Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri: Tarihî Gelişimi ve Organizasyonu, Ankara 2008, s. 149;
  • Lucienne Thys-Şenocak, Osmanlı İmparatorluğu’n-da Kadın Baniler: Hadice Turhan Sultan (trc. Ayla Ortaç), İstanbul 2009;
  • Cerîde-i Havâdis, nr. 525, İstanbul 28 Cemâziyelevvel 1267, s. 1;
  • Tahsin Öz, “Selim III. Mustafa IV. ve Mahmut II. Zamanlarına Ait Birkaç Vesika”, TV, sy. 1 (1941), s. 21-22;
  • İbrahim Hakkı Konyalı, “Kanunî Sultan Süleyman’ın Annesi Hafsa Sultan’ın Vakfiyyesi ve Manisa’daki Hayır Eserleri”, VD, sy. 8 (1969), s. 50;
  • Ömer Lutfi Barkan, “İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri”, TTK Belgeler, IX/13 (1979), s. 155;
  • M. Hüdai Şentürk, “Bezmiâlem Vâlide Sultan’ın Hayatı ve Hayır Eserleri”, İstanbul Araştırmaları, sy. 6, İstanbul 1998, s. 7-69;
  • J. Deny, “Vâlide Sultan”, İA, XIII, 178-187;
  • Virginia H. Aksan, “Wālide Sulŧān”, EI² (İng.), XI, 130-131.

validə, sultan, vəya, sədəf, dürr, xilafət, osmanlıca, والده, سلطان, taxta, çıxan, osmanlı, padşahlarının, həyatda, olan, analarına, verilən, ünvan, bəzi, mənbələrdə, validə, padşah, validə, səadətpənah, məhdi, ülya, səltənət, olaraq, qeyd, olunur, kösəm, sult. Valide sultan veya Sedef i Durr i Xilafet Osmanlica والده سلطان taxta cixan Osmanli padsahlarinin heyatda olan analarina verilen bu unvan bezi menbelerde valide i padsah valide i seadetpenah mehdi ulya i seltenet olaraq da qeyd olunur Kosem Sultan ucun ummul mominin Pertevniyal Sultan ucun ummul cahan unvanlari istifade edilmis Defterdar Sari Mehmed Pasa olumunun ardindan Turhan Xedice Sultani dovletin bir rukn u rekini olaraq adlandirmisdir Osmanli sulalesinin heremdeki en yuksek temsilcisi ve heremxana sisteminde en yuksek rutbeli sexs olan valide sultan icaze vermeden ona yaxinlasmaq yaninda danismaq veya oturmaq olmazdi Osmanli tarixinde oglunun seltenetini gore bilen valide sultan sayi 23 dur Bunlar Orxan Qazini anasi Malhun Xatun I Muradin anasi Nilufer Xatun I Mehmedin anasi Dovlet Xatun II Mehmedin anasi Huma Xatun II Beyazidin anasi Gulbahar Xatun I Suleymanin anasi Hafsa Sultan III Muradin anasi Nurbanu Sultan III Mehmedin anasi Safiye Sultan I Ehmedin anasi Handan Sultan I Mustafanin anasi Helime Sultan II Osmanin anasi Mahfiruz Sultan IV Murad ve I Ibrahimin anasi Kosem Sultan IV Mehmedin anasi Turhan Xedice Sultan II Suleymanin anasi Saliha Dilasub Sultan II Mustafa ve III Ehmedin anasi Rabiye Gulnus Emetullah Sultan I Mahmudun anasi Saliha Sultan III Osmanin anasi Sahsuvar Sultan III Selimin anasi Mihrisah Sultan IV Mustafanin anasi Aise Seniyeperver Sultan II Mahmudun anasi Neqsidil Sultan I Ebdulmecidin anasi Bezmialem Sultan I Ebdulezizin anasi Pertevniyal Sultan ve V Muradin anasi Sevkefza Sultandir II Ebdulhemid ise kicik yaslarinda anasini itirdiyi ucun onu boyuden menevi anasi Piristu Sultani valide sultan elan etmisdir Padsahin anasi xanimlari qizlari sahzadeleri qisaca padsahin ailesi XVI esrin ortalarina qeder bugun Istanbul Universitetinin oldugu yerde Kohne Sarayda yasayirdilar Qanuni Sultan Suleymanin xanimi Xurrem Sultan qaynanasi Hafsa Sultanin vefatinin ardindan heremin bir hissesi ile 1534 cu ilde Topqapi sarayina kocdu Xelefi Nurbanu Sultan da iqamet olaraq bu sarayi secmisdi Belelikle yeni sarayin heremxana hissesi getdikce boyudu Valide sultan unvanini ilk defe III Muradin anasi Nurbanu Sultan istifade etmisdir Topqapi Sarayinda mutemadi olaraq yasayan ilk valide Sultan ise Safiye Sultan olmusdur Valide Sultan olan bir qadin bir daha evlene bilmezdi Padsaha ovlad veren qadinlar XVIII esredek xatun haseki nadir olaraq sultan adlanir III Ehmedin dovrunden etibaren ise qadin veya qadin efendi unvani alirdi Sahzadenin anasi ogluyla birlikde sancaga cixar ona nezaret edib tehlukelerden qoruyardi ve tecrube qazanmasina komek ederdi 1583 cu ilde Sahzade Mehmedin sancaga gonderilmesinin ardindan bu sistem tedbiq edilmedi ve sahzadeler sarayda qapali sistemde yasadilar Heremde padsahdan sonra en gorkemli otaq valide sultan otagidir Otaq yataq otagi qubbeli taxt otagi xususi mescid ve hamamdan ibaret olub xidmetcilerin otagi ile metbex anbar ve ocaqlar Valide sultan dasligi adlanan meydancanin etrafinda yerlesirdi Valide sultanlar padsah darusseade agasi qadin efendiler ve diger xidmetcilerile taxt otaginda goruser heremdeki boyuk eylenceler de burada bas tutardi Sultan Ebdulmecidin XIX esrde insa etdirdiyi Dolmabagca sarayinda da boyuk bir valide sultan otagi movcuddur Padsah vefat etdikden sahzadeler xaricindeki butun heremxana ehli anasi qadinlari qizlari ve koleleri Kohne saraya gonderilirdi Sahzadeler Topqapi sarayinda simsirlik otaginda hebs olunar xanimlari qalan omrunu surgunde yasayar surgun edilen padsah qizlari ise yalniz evlilik yolu ile Kohne saraydan gonderile bilerdi Yalniz oglu taxta cixan qadinlar culusdan bir nece gun sonra valide alayi adlanan boyuk bir merasimle Topqapi sarayina geri donerdi Kohne sarayda gozleme muddeti bezen 27 iledek yukselirdi Saliha Sultan Ilk valide alayi III Murad dovrunde bas tutmusdur Valide sultanlar alay esnasinda at arabasiyla saraya getirilirdi ancaq istisna hal olaraq 1754 cu ilde taxta cixan III Osmanin anasi Sahsuvar Sultan kecave ile getirilmisdi Bezen uzun illerdir anasini gormeyen yeni padsah meselen III Selim culusdan once anasini saraya getirtmisdir Alayin ertesi gunu valide sultan divan meclisinin kecirildiyi divanxanaya bir fermanla birlikde samur kurk ve xencer gondererdi Sedrezem divanxana onunde bu hediyyeleri qebul eder hediyyeleri getiren agaya samur kurk 1000 qizil sikke ve basqa hediyyeler verib geri gondererdi 1754 cu ilde valide sultan olan Sahsuvar Sultan seyxulislama da kurk gondermis ardindan bu enene halini almisdir IV Mustafanin anasi Ayse Seniyeperver Sultana valide alayindan evvel sedaret naibi seyxulislam ve kaptan i derya adindan sebet dolusu meyve ve cicekler gonderilmisdi 8 avqust 1808 tarixinde bas tutan II Mahmudun anasi Neqsidil Sultanin alayi ise imperiya tarixinin son valide sultan alayidir Valide sultanin herem ve aile icerisindeki onemini ona tesis edilen maasdan ve mulklerden de anlamaq mumkundur Nurbanu Sultanin gunluk geliri 2000 axca idi III Mehmed anasi Safiye Sultan ucun bu meblegi 3000 axcaya yukseltmisdi Safiye Sultan oglunun 1603 tarixinde vefatinin ardindan Kohne saraya gonderilse de yukek dereceli bu maasini almaga davam etmisdir O gunlerde taxtda oglu olan Handan Sultanin gunluk geliri ise 1000 axca idi IV Murad ve Sultan Ibrahimin anasi olaraq uzun muddet valide sultan olan Kosem Sultan gunluk 3000 qizil sikke alirdi IV Mehmedin anasi Turhan Xedice Sultan ise evvelce 2000 Kosem Sultanin qetlinden sonra ise gunluk 3000 qizil sikke maas alirdi Bundan basqa valide sultanlar XVI esrin sonlarindan etibaren onlara tesis olunan mulklerin ve torpaq sahelerinin gelirlerini de almaga baslamisdi Basmaqliq adlanan bu gelirler omurleri boyunca onlara aid olurdu ve olumlerinin ardindan xezineye yonlendirilirdi Kosem Sultanin illik basmaqliq geliri 20 milyon axcadan cox oldugu halda Turhan Sultanin gelirleri 12 milyon axcaydi Basmaqliq hesablari xezine gelirlerinden ayri hesablanirdi Diger terefden padsah vezifeye getirilen dovlet adamlari ve xarici elciler terefinden gonderilen hediyyeler de valide sultanlara onemli derecede gelir getirirdi 1838 ci ilde qurulan Maliyye nazirliyi dovletin butun gelir ve xerclerini nizamlamaq meqsedile valide sultanlarin da gelirlerini sabitledi Bele ki Sultan Ebdulmecidin anasi Bezmialem Sultanin maasi 1839 cu ilde 2500 1840 ci ilde 3500 lireye yukseldildi Sultan Ebdulezizin anasi Pertevniyal Sultanin maasi ise 5000 lire idi Bundan basqa valide sultanlarin gunluk ayliq ve illik olaraq verilen meyve sam qaymaq sud zeytun buz odun kimi qida ve levazimatlari da vardi Taxta cixan padsah duzgun namuslu tecrubeli ve dovlet terbiyesi almis birini validesinin saray xaricindeki islerini idaree etmek ucun anasina kendxuda teyin ederdi Kendxuda sedrezem terefinden deyerli hediyyelerle teltif edilirdi Bundan basqa valide sultanin heremdeki qizlarin terbiyesi ile mesgul olan bir qadin kendxudasi musahibesi xususi xidmetcileri de vardi Valide sultan saraydan padsah kimi izdihamli bir alayla cixardi Saraylara mescidlere ve xususile de Edirneye alayla gedib qayidardi Xususile Edirneni merkez secen IV Mehmed dovrunde gedis gelisler tez tez bas tuturdu Bu seyahetler esnasinda valide sultani dovlet adamlarindan biri ve boyuk miqdarda herbi deste musayiet edirdi Turhan Sultanin 28 dekabr 1672 tarixinde Edirneye hereket eden alayini 3000 yeniceri qoruyurdu Valide sultanlarin seher icerisindeki gezintileri de izdihamli olurdu 2 iyul 1668 tarixinde Turhan Sultanin Edirneden Istanbula gelisini detalli sekilde qeyd den fransiz taciri J B Tavernier 5 6 min neferlik valide alayinin kecidinin texminen 3 saat davam etdiyini yazir Padsahin ovladi dunyaya gelende valide sultan hediyyeler paylayardi Dogusdan once heremde butun isler nizamlanir usaq ve anasi ucun zinet esyalari ipek parcalar geyimler hazirlanirdi Bundan basqa valide sultanin besik alayi adlanan ve texminen XVII esrden etibaren tertib olunan alayi da onemlidir Sahzadenin dunyaya gelmesini qeyd etmek ucun qiymetli das qasla bezedilen bir besik Kohne saraya gonderiler oradan alayla birlikde seheri gezerek Topqapiya getirilerdi Valide sultanlarin dovlet islerine mudaxileleri ve siyasi nufuz qazanmalari esasen XVI esrin sonunda meydana gelmis ancaq bu kimi fealiyyetler daha kecmis illerde de davam etmisdir II Beyazidin anasi Gulbahar Xatun ve Qanuni Sultan Suleymanin anasi Hafsa Sultanin ogullarina yazdiqlari siyasi mezmunlu mektublari gunumuzedek gelib catmisdir Valide sultanlarin dovlet idaresine birbasa mudaxilesi ise XVI esrin sonlarindan XVII esrin ortalarina qeder davam etmisdir Bele ki III Muradin 1574 tarixinde taxta cixmasiyla valide sultan olan Nurbanu Sultan oglu uzerindeki nufuzundan istifade ederek dovlet islerine qarismis eslen venesiyali bir kole olan Nurbanu Sultan daim Venesiyanin lehine siyaset yurutmusdur Hetta Venesiya senatinin 1583 cu ilde Nurbanu Sultana 2000 Venesiya qizili deyerindeki hediyye gondermesi bu siyasetin ne derecede onemli oldugunu gosterir Safiye Sultan da oglu uzerindeki nufuzu ile dovlet idaresinde soz sahibi olmusdur Ingilis elcisi Lello onun oglu boyuk turku tamamile elinde tutdugunu xarici siyasetde qaynanasi Nurbanu Sultanin davamcisi olaraq hediyye almagi sevdiyini qeyd edir Validenin elcilerle olan elaqelerini ise yehudi esilli Esparanzo Malxi qururdu Safiye Sultanin rusvet carxinin merkezinde olan ve bu yolla boyuk servet qazanan Esparanzo 1 aprel 1600 tarixli sipahi usyaninda ogluyla birlikde qetle yetirildi Safiye Sultan ise bu felaketden zorla xilas ola bildi XVII esrde kicik yasdaki padsahlarin taxta cixmasi ile dovlet onlara naibelik eden analari terefinden idare olunmaga baslandi 1617 1618 tarixlerinde 3 ay ve 1622 1623 tarixlerinde texminen 1 il taxtda oturan I Mustafanin zehni geriliyi sebebile onun adina dovleti anasi Helime Sultan idare etdi I Mustafanin ardindan 11 yasinda taxta cixan IV Muradin hakimiyyeti ele aldigi 1632 ci iledek dovlet isleri anasi Kosem Sultanla sedrezem ve dovlet adamlari terefinden aparildi 1640 ci ilde dovlet islerine uzaq olan diger oglu Sultan Ibrahimin taxta cixmasiyla birlikde oglunun yaratdigi boslugu Kosem Sultan doldurdu Sultan Ibrahim 1648 de taxtdan endirilse de Kosem Sultanin dovlet idaresindeki gucu ve nufuzu azalmadi Cunki o esnada yeni padsah IV Mehmed 6 yasinda anasi Turhan Sultan ise 21 yasinda idi Buna gore de Kosem Sultan boyuk valide adi ile dovleti idare etdi Bununla da imperiya tarixinde ilk defe olaraq iki valide eyni anda dovlet idaresine qarisirdi Ancaq yenicerilerle is birliyi quran Kosem Sultanin evvelce Sedrezem Sofu Mehmed Pasa ve ardindan Turhan Sultanla munasibetleri pozuldu Iki valide sultanin mubarizesi dovlet adamlari arasinda da qutblesmeye sebeb oldu Neticede 2 sentyabr 1651 tarixinde Kosem Sultanin qetl edilmesi ile bu mubarize basa catdi Turhan Sultan da dovlet islerine qarisan diger valide sultanlar kimi dovlet adamlarinin padsah onunde apardigi muzakirelere perde arxasindan istirak edir bezen bu muzakirelere qarisaraq fikrini de bildirirdi 1656 ci ilde ise sedarete getirdiyi Korpulu Mehmed Pasaya butun dovlet islerini tapsirib qalan omrunu xeyriyye islerine serf etdi Belelikle IV Mehmedden sonra valide sultanlarin naibelik donemi basa catdi Buna baxmayaraq Gulnus Emetullah Sultan da ogullarinin seltenetlerinde bezi dovlet islerine qarismisdir 1703 cu ilde Seyxulislam Feyzullah Efendi eleyhine bas veren Edirne hadiseleri esnasinda II Mustafanin seyxulislamdan el cekmemis ancaq Gulnus Emetullah Sultanin seyleri ile seyxulislam vezifeden alinmisdir Buna baxmayaraq bu qerarinda geciken II Mustafa usyancilar terefinden taxtdan salinmis yerine qardasi III Ehmed sultan elan edilmisdir Edirnedeki yeniceriler ise II Mustafani yanlis yonlendirdiyi ucun Gulnus Emetullah Sultanin Topqapiya yeniden bir valide sultan kimi getmesine qarsi cixmis III Ehmedin meseleye mudaxilesi ile ayaqlanma sona catmisdir III Selimin anasi Mihrisah Sultan ise dovlet islerinde cox da maraqli olmamisdir Buna baxmayaraq qisa muddetlik de olsa valide sultan olan ve Kosem Sultandan sonra oglu taxtdan endirilse de Kohne saraya gonderilmeyen yegane valide sultan olan Ayse Seniyeperver Sultanin oglu IV Mustafani yeniden taxta cixrmaq ucun bezi dovlet adamlari ile muzakireler apardigi melumdur Neqsidil Sultan da dovlet isleri ile mesgul olmamisdir Bezmialem Sultanin oglu Sultan Ebdulmecid uzerinde guclu nufuzu vardi ancaq bu nufuzunu dovlet islerinde yox xeyriyyecilik islerinde istifade etdi Pertevniyal Sultan ise dovlet isleriyle yaxindan mesgul olan ehtirasli bir qadin idi Hele Safiye Sultan dovrunde dovlet adamlari oz islerini gordurmek ucun valide sultanlara muraciet edirdi Bu kimi mektublar Pertevniyal Sultana da unvanlanmisdir 3 ay kimi qisa bir muddet valide sultan olan V Muradin anasi Sevkefza Sultan da dovlet islerine maraq gostermisdi II Ebdulhemid valide sultan elan etdiyi ogey anasi Piristu Sultani daim dovlet islerinden uzaq tutmusdur Piristu Sultan valide taci adlanan zumrud dasli bir sancaq taxardi Padsahlarin taxtdan endirilmesi esnasinda dovlet adamlarinin saraydaki terefdaslari cox vaxt valide sultanlar olurdu I Mustafa Sultan Ibrahim ve II Mustafa taxtdan endirilende analari sag idi Eqli geriliyi sebebile I Mustafanin taxtdan endirilmesi gundeme gelende anasi Helime Sultanla da muzakireler aparilmis valide sultan oglunun oldurulmemesi sertile taxtdan endirilmesine razi oldugunu bildirmisdir Yene eyni sebeble oglu Sultan Ibrahimin yerine nevesi IV Mehmedin taxta cixarilmasinda raziligi alinan Kosem Sultan olmusdur II Mustafanin taxtdan endirilmesinde de dovlet adamlari Gulnus Emetullah Sultanin xeyir duasi alinmis sabiq padsahin taxtdan endirilmesi qarsiliginda heyati bagislanacagi bildirilmisdir Valide sultanlarin olumlerinde vezirler ulema dovlet adamlari bezen de padsahlarin qatildigi merasimler kecirilirdi Seyxulislam Rumeli ve Anadolu basqazilari ve diger yuksek dereceli din adamlarinin rehberliyi ile kecirilen bu merasim esnasinda merhum valide sultanin cenaze namazi seyxulislam terefinden qilinirdi Valide sultan vefat edende mescidlerde ezanlar oxunur cenaze namazinin qilinacagi yer teyin edilir Padsahlar cenaze namazlarina qatilar ancaq defn prosesinde istirak etmezdiler Cenaze namazlari muxtelif yerlerde qilinirdi Nurbanu Sultanin cenaze namazi Fateh mescidinde qilinmis oglu III Murad matem geyiminde piyada olaraq alayla birlikde mescide qeder getmisdir I Mahmudun anasi Saliha Sultanin cenaze namazi vefat etdiyi koskun onunde padsahin da istiraki ile qilinmisdir III Selimin anasi Mihrisah Sultanin cenaze namazi ise padsahin istiraki ile sarayda qilinmisdir Valide sultanin cenazesi defn olunacagi yere alayla aparilar alayin axirinda iki nefer vezifeli pul seperdi Sedrezem ve seyxulislamin merasimin ertesi gunu padsaha bassagligi vermesi ise enenevi idi III Mehmedin anasi Safiye Valide Sultan terefinden tikilen Yeni MescidValide sultanlar ister hasekilik isterse de valide sultanliq dovrunde topladiqlari servetle xeyriyyecilikle mesgul olmus cetin veziyyetde olanlara hetta bezen dovlet xezinesine de komek etmisdir Movcud melumatlara gore xeyriyye qurumu tesis eden ilk valide sultan I Muradin anasi Nilufer Xatundur O Bursada bir tekke bir mescid ve oz adini dasiyan korpu insa etdirmisdir Bundan basqa oglunun 1388 ci ilde onun adina Iznikde insa etdirdiyi bir imaret de vardir II Beyazid anasi Gulbahar Xatun ucun 3 sentyabr 1493 tarixinde xeyriyye qurumu tesis etmis Tokatda imaret medrese ve mescidden ibaret kulliye insa etdirmis bunlara yuksek gelirli torpaqlar veqf etmisdir Bundan basqa Gulbahar Xatunun Tokatda insa etdirdiyi bir mescidi de var Qanuni Sultan Suleymanin anasi Hafsa Sultanin en onemli eseri ise Manisada 1523 cu ilde insa edilen ve mescid medrese mekteb tekke imaret hamam ve xestexanadan ibaret Hafsa Sultan kulliyesidir Kulliyeye aid olan hamam ve xestexana ise 1538 1539 tarixlerinde oglu terefinden insa olunmusdur Hafsa Sultanin xeyriyye qurumunun senedlerine gore onun Izmirde de bir mescidi var Nurbanu Sultan da eserler insa etdiren validelerden biridir En onemli eseri 1570 1579 tarixlerinde Uskudarda Memar Senan terefinden insa edilen Atik Valide Sultan kulliyesidir Kulliye mescid medrese tekke mekteb imaret hamam ve xestexanadan ibaretdir Kulliyede yerlesen kitabxana Osmanli tarixinde qadin terefinden qurulan ilk kitabxanadir Safiye Sultan ve Kosem Sultan da qurumlar yaradaraq genis xeyriyyecilik isleri gormusdur Turhan Sultan Safiye Sultanin 1598 ci ilde insasini baslatdigi Yeni mescid kulliyesini tamamlamis 30 oktyabr 1665 tarixinde ozunun de istirak etdiyi merasimle aciq elan etmisdir Bu mescid qadin sultan terefinden insa olunan ilk mesiciddir Bundan basqa XVII esrin ortalarinda Canaqqala bogazinin tehlukesizliyi sebebile Qelles qalasi ve Qumqalani insa etdirmisdir Her iki qalanin icinde mescid mekteb hamam dukanlar bazarlar ve qala muhafizecileri ucun evler insa etdirmisdir 1669 cu ilde Krit adasinin fethi ile Iraklion seherindeki Muqeddes Salvador kilsesi Valide Turhan Sultan adina mescide cevrilmisdir 1681 ci ilin iyulunda Zal Mahmud Pasa mescidi yaxinliginda insasina baslanan kosk daha sonralar Valide Sultan kosku adlanmisdir Kavalali Mehmed Eli Pasanin banisi oldugu ve 1805 ci ilden etibaren Misirin idaresini ele alan Kavalali ailesinde de Misir hakimleri ve xedivlerinin analari Osmanlilara nisbet olaraq Valide Pasa unvani dasimisdir Menbe RedakteBA Irade Dahiliye nr 101585 10 Receb 1280 BA KK nr 676M 1 s 97 Selaniki Tarih Ipsirli I 140 141 Pecuylu Ibrahim Tarih II 72 Karacelebizade Abdulaziz Efendi Ravzatu l ebrar Zeyli haz Nevzat Kaya Ankara 2003 s 12 13 Abdurrahman Abdi Pasa Vekayi name haz Fahri Cetin Derin Istanbul 2008 tur yer The Report of Lello Third English Ambassador to the Sublime Porte Babiali Nezdinde Ucuncu Ingiliz Elcisi Lello nun Muhtirasi nsr ve trc Orhan Burian Ankara 1952 s 41 43 45 46 49 50 54 56 Hezarfen Huseyin Efendi Telhisu l beyan fi Kavanin i Al i Osman haz Sevim Ilgurel Ankara 1998 s 103 104 J B Tavernier Topkapi Sarayinda Yasam trc Perran Ustundag Istanbul 1984 s 158 161 Naima Tarih haz Mehmet Ipsirli Ankara 2007 I III IV tur yer Defterdar Sari Mehmed Pasa Zubde i Vekayiat nsr Abdulkadir Ozcan Ankara 1995 s 123 156 523 526 Ussakizade Ibrahim Ussakizade Tarihi haz Rasit Gundogdu Istanbul 2005 I 179 180 Subhi Tarihi Sami ve Sakir Tarihleri ile Birlikte haz Mesut Aydiner Istanbul 2007 s 718 769 819 Hakim Mehmed Tarih TSMK Bagdat Kosku nr 231 vr 94b 95b 101a b 102a 190a Sem danizade Muri t tevarih Aktepe I 178 Ayvansarayi Hadikatu l cevami I 249 250 309 Mehmed Emin Edib Efendi nin Hayati ve Tarihi haz Ali Osman Cinar doktora tezi 1999 MU Sosyal Bilimler Enstitusu s 124 127 162 172 Ahmed Cavid Hadika i Vekayi haz Adnan Baycar Ankara 1998 s 20 21 141 142 Vasif Tarih I 42 44 46 77 Tesrifat i Kadime s 124 125 Sanizade Mehmed Ataullah Efendi Tarih haz Ziya Yilmazer Istanbul 2008 I 32 42 43 46 48 168 Tayyarzade Ata Bey Tarih Istanbul 1293 III 65 67 Cevdet Tarih IX 283 284 Lutfi Tarih VIII 112 Uzuncarsili Saray Teskilati s 76 150 154 161 168 170 Ibrahim Hilmi Tanisik Istanbul Cesmeleri Istanbul 1943 45 I 194 220 222 250 M Cagatay Ulucay Harem den Mektuplar Istanbul 1956 I 19 20 79 80 a mlf Padisahlarin Kadinlari ve Kizlari Ankara 1980 tur yer a mlf Harem II Ankara 1985 s 61 66 a mlf Istanbul da XVIII ve XIX Asirlarda Sultanlarin Dogumlarinda Yapilan Torenler ve Senliklere Dair Istanbul Enstitusu Mecmuasi sy 4 Istanbul 1958 s 199 213 Ayse Osmanoglu Babam Abdulhamid Istanbul 1960 s 13 14 Nurhan Atasoy Filiz Cagman Turkish Miniature Painting Istanbul 1974 plate 30 Pars Tuglaci Osmanli Saray Kadinlari Istanbul 1985 s 291 321 326 A Galland Istanbul a Ait Gunluk Hatiralar 1672 1673 nsr Ch Schefer trc Nahid Sirri Orik Ankara 1987 I 192 215 219 Feridun M Emecen XVI Asirda Manisa Kazasi Ankara 1989 s 95 96 Ali Akyildiz Tanzimat Donemi Osmanli Merkez Teskilatinda Reform 1836 1856 Istanbul 1993 s 97 vd a mlf Mumin ve Musrif Bir Padisah Kizi Refia Sultan Istanbul 2003 s 8 9 Gravurlerle Turkiye Istanbul haz Mustafa Sevim Ankara 1996 III pl 66 L P Peirce Harem i Humayun Osmanli Imparatorlugu nda Hukumranlik ve Kadinlar trc Ayse Berktay Istanbul 1996 tur yer Arzu T Terzi Hazine i Hassa Nezareti Ankara 2000 s 18 Anonim Osmanli Tarihi 1099 1116 1688 1704 haz Abdulkadir Ozcan Ankara 2000 s 107 109 117 140 231 232 244 245 248 253 270 272 275 An Ottoman Protocol Register Containing Ceremonies from 1736 to 1808 ed Hakan T Karateke Istanbul London 2007 s 109 110 125 128 150 154 157 159 Mustafa Guler Gulnus Valide Sultan in Hayati ve Hayrati I Istanbul 2006 Gulru Necipoglu 15 ve 16 Yuzyilda Topkapi Sarayi Mimari Toren ve Iktidar trc Rusen Sezer Istanbul 2007 s 210 214 227 228 Ismail E Erunsal Osmanli Vakif Kutuphaneleri Tarihi Gelisimi ve Organizasyonu Ankara 2008 s 149 Lucienne Thys Senocak Osmanli Imparatorlugu n da Kadin Baniler Hadice Turhan Sultan trc Ayla Ortac Istanbul 2009 Ceride i Havadis nr 525 Istanbul 28 Cemaziyelevvel 1267 s 1 Tahsin Oz Selim III Mustafa IV ve Mahmut II Zamanlarina Ait Birkac Vesika TV sy 1 1941 s 21 22 Ibrahim Hakki Konyali Kanuni Sultan Suleyman in Annesi Hafsa Sultan in Vakfiyyesi ve Manisa daki Hayir Eserleri VD sy 8 1969 s 50 Omer Lutfi Barkan Istanbul Saraylarina Ait Muhasebe Defterleri TTK Belgeler IX 13 1979 s 155 M Hudai Senturk Bezmialem Valide Sultan in Hayati ve Hayir Eserleri Istanbul Arastirmalari sy 6 Istanbul 1998 s 7 69 J Deny Valide Sultan IA XIII 178 187 Virginia H Aksan Walide Sulŧan EI Ing XI 130 131 Menbe https az wikipedia org w index php title Valide sultan amp oldid 6072989, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.