fbpx
Wikipedia

Məhəmməd Təpər

Avqust 06, 2021

Məhəmməd Təpər ibn Məlikşah (21 yanvar 1082 - 18 aprel 1118)— Böyük Səlcuqlu hökmdarı (1105-1118).

Məhəmməd Təpər
Məhəmməd Təpər ibn Məlikşah ibn Alp Arslan ibn Çağrı bəy ibn Mikayıl bəy ibn Səlcuq bəy Qınıq
Tacqoyma 1105
Sələfi II Məlikşah
Xələfi II Mahmud
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri İsfahan, Səlcuq İmperiyası
Vəfat tarixi (36 yaşında)
Vəfat yeri İsfahan, Səlcuq İmperiyası
Sülalə Səlcuq sülaləsi
Milliyyəti Oğuz türkü
Atası Sultan Məlikşah
Uşağı
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Məhəmməd Təpər 18 şaban 474-cü (21 yanvar 1082) ildə Tacəddin Səfəriyyə xatun adlı bir cariyədən doğuldu. Atası Sultan Məlikşah Bağdadda vəfat etdiyində (485/1092) yanında olurdu. Bir müddət sonra beş yaşındakı oğlu Mahmudu Böyük Səlcuqlu taxtına çıxarmağa çalışan ögey anası Tərkən xatunla paytaxt İsfahana getdi. Böyük qardaşı Börkiyaruq, İsfahanda Tərkən xatun ilə Mahmudu mühasirə edərkən bir fürsət tapıb, Börkiyaruqun ordusundakı anasının yanına qaçdı. Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi onun haqqında "Bağdadı kaviyyi bünyad Azərbaycan şahlarından Qiyasəddin şah..." deyə bəhs etmişdir.

Hicri 486-cı (1093-cü) ildə Bağdada gedərkən Məhəmməd Təpəri də yanında götürən Sultan Börkiyaruq onu Gəncəyə məlik olaraq göndərdi; Əmir Qutluğ Təgini də ona atabəy təyin etdi. Məhəmməd Təpər, Gəncədə olduğu sırada çevrəsindəki əmirlərin və Börkiyaruqun işdən çıxardığı vəzir Müəyyidülmülkün yönləndirməsiylə səltənət mübarizəsinə girişməyə qərar verdi. Ancaq Atabəy Qutluğ Təgini buna əngəl gördüğü üçün bir müddət gözlədi. Özünü yətəri qədər güclü hiss edincə Qutluğ Təgini öldürdüb, səltənət mübarizəsini başladı. Öncə Gəncənin də içində yer aldığı Arran və çevrəsini hakimiyət sahəsinə qatdı. Bu bölgədə Sultan Börkiyaruq adına oxunmaqda olan xütbəyə son verib özünü Böyük Səlcuqlu sultanı elan etdi, Müəyyidülmülkü də vəzirlik məqamına gətirdi. Daha sonra paytaxt İsfahana hərəkət etdi. Durumu öyrənən Sultan Börkiyaruq da Zəncan şəhərinə doğru yola çıxdı. Bu sırada Miraxur İnanc yabqu və digər bəzi əmirlər, Sultan Börkiyaruqa xəbər göndərib, mustovfi Məcdülmülk əl-Balasanini onlara təslim etməsini istədilər. Sultan bu istəyi qəbul etmədi; əmirləri razı sala bilməyincə 200 nəfərlə ordugahdan ayrılmaq məcburiyyətində qaldı. Məcdülmülk üzündən Sultan Börkiyaruqa müxalifət edən əmirlər Harrəkanda Məhəmməd Təpərə qatıldılar. Məhəmməd Təpər, Börkiyaruqu təqib etmək amacıyla Rey şəhərinə doğru yola çıxınca onunla savaşmağı gözə almayıb İsfahana dönən Börkiyaruq əhalinin şəhər qapılarını açmaması üzərinə Xuzistana getmək üçün İsfahandan ayrıldı.

Məhəmməd Təpər 2 zilqadə 492-ci (20 sentyabr 1099-cu) ildə Reyə çatdı. Bağdad şihnəsi Sədüddövlə Gövhərayin, Mosul əmiri Kürbuğa və əl-Cəzirə hakimi Çökürmüş kimi əmirlərin ona qatılmasıyla gücləndi. Sədüddövlə Gövhərayini Bağdada göndərib xəlifədən onun adına xütbə oxutmasını istədi. Bu istəyə uyan Xəlifə Müstəzhir-Billah, “Qiyasəd-dünya vəd-din” ləqəbını verdiyi Məhəmməd Təpərın sultanlığını təsdiq edərək onun adına xütbə oxutdu (17 zilhiccə 492 / 4 noyabr 1099). Buna görə Börkiyaruq özünü xəlifəyə yenidən qanuni sultan elan etdirmək üçün hərəkətə keçdi. Vasitdə ikən Hillə (Məzyədi) əmiri Səyfüddövlə Sədəqə ibn Mənsur da onun yanında yer aldı. Beləcə Sədəqənın dəstəyiylə 15 səfər 493-cü (31 dekabr 1099-cu) ildə Bağdadda xütbə təkrar Börkiyaruq adına oxunmağa başlandı. Məhəmməd Təpərın yanında olan Kürbuğa kimi bəzi əmirlər Börkiyaruqun səfinə keçdilər. Qışı Bağdadda keçirən Sultan Börkiyaruq çox sayda türkmənin ona qatılmasından sonra Məhəmməd Təpər üzərinə yürüdü. 4 rəcəb 493-cü (15 may 1100-cu) ildə Həmədan yaxınlarındakı Səfidrudda cərəyan edən savaşda Miraxur İnanc yabqunun hücumları sonunda dağılan birliklərini toparlaya bilməyən Börkiyaruq əlli nəfərlə savaş meydanını tərk etdi. Vəzir Müəyyidülmülk, Börkiyaruqun əsir düşən vəziri Əbülməhasini Bağdada göndərib Xəlifə Müstəzhir-Billahtan xütbənin təkrar Məhəmməd Təpər adına oxunmasını istədi. Xəlifə də bu istəyə uyaraq 14 rəcəb 493-cü (25 may 1100-cü) il cümə günü xütbəni Məhəmməd Təpər adına oxutdu.

Sultan Börkyaruq, savaşın ardından əmir-i dad Habəşi ibn Altuntak və digər əmirlərdən yardım almaq üçün çıxdığı səfərdə Məhəmməd Təpərın öz qardaşı Xorasan məliki Səncərə yenilincə Cürcan və Damğana gedərək yeni qüvvələr toplamağa çalışdı. Məhəmməd Təpər, daha artıq güclənməsinə fürsət vermədən Börkiyaruq ilə savaşmaq üzrə Həmədana yürüdü. 3 cəmaziyəlaxir 494-cü (5 aprel 1101-ci) ildə Həmədanda aparılan savaş Məhəmməd Təpərın məğlubiyyəti və vəziri Müəyyidülmülkün əsir düşməsiylə nəticələndi.

Məhəmməd Təpər bu yenilgidən sonra Məlik Səncərin yanına getdi. Cürcandan Damğana gələn iki qardaş buradan Reyə hərəkət etdi; Börkiyaruq da Reyə doğru yola çıxdı. Zəfərin ardından Börkiyaruqa qatılanların sayı bir ara 100.000-ə çatdı. Ancaq daha sonra bəzi əmirlər Börkiyaruqdan ayrılmağa başladılar. Məhəmməd Təpər ilə Səncər yenidən toparlanmasına imkan vermədən Börkiyaruq üzərinə yürüdülər. Ümidsizliyə qapılan Börkiyaruq 5000 nəfərlik bir qüvvəylə 17 zilqadə 494-cü (13 sentyabr 1101-ci) ildə Bağdada daxil oldu. Məhəmməd Təpər və Səncər Börkiyaruqı təqib edərək on gün sonra Bağdada çatdılar. İyirmi gün Bağdadda qalan Məhəmməd Təpər və Səncərin xəlifənin dəstəyinə rəğmən Börkiyaruqun qüvvələrinə son zərbəni nədən endirə bilmədiyi bilinmir.

Səncərin Xorasana dönməsinin ardından Bağdaddan ayrılan Məhəmməd Təpər ilə onu təqib edən Börkiyaruq Ruzravərdə qarşı-qarşıya gəldilər. Bəzi kiçik çarpışmalardan sonra tərəflər arasında andlaşma oldu (4 rəbiüləvvəl 495 / 27 dekabr 1101). Ölkə torpaqlarının rəsmən ikiyə bölündüyü bu andlaşmaya görə Börkiyaruq sultan, Məhəmməd Təpər məlik ünvanını alacaq, Məhəmməd Təpər ona buraxılan bölgələrdə üç növbət çaldıracaq və Sultan Börkiyaruqa ildə 1.300.000 dinar vergi ödəyəcəkdi. Ancaq bu andlaşma uzun sürmədi. Məhəmməd Təpər bir müddət sonra onu barış imzalamağa vadar edən əmirlərdən Bəsməli öldürtdü, Əmir Ay Təginin gözlərinə mil çəkdirdi. Ardından Reyə gedib beş növbət çaldıraraq sultanlığını elan etdi. Buna görə səfərə çıxan Börkiyaruq, Rey yaxınlarında cərəyan edən savaşda Məhəmməd Təpərı məğlub etdi (cəmaziyələvvəl 495 / mart 1102). Məhəmməd Təpər az sayda tərəfdarıyla İsfahana qaçdı. Börkiyaruq tərəfindən mühasirə edilən Məhəmməd Təpər ərzaq sıxıntısı çəkməyə başlayınca 1050 süvariylə İsfahandan gizlicə ayrıldı. Məhəmməd Təpərın Savə istiqamətində getdiyini öyrənən Börkiyaruqa bağlı qüvvələr onu təqib etdi. Xoy qapısında meydana gələn savaşda (8 cəmaziyəlaxir 496 / 19 mart 1103) Əmir Ayazın 500 nəfərlik süvari birliyi Məhəmməd Təpərin ordusunu məğlubiyyətə uğratdı.

İllərdən bəri davam edən iç savaşların dövləti yıxıb-yıpratdığını görən Börkiyaruq və Məhəmməd Təpər, Qazı Əbülməzəffər əl-Cürcani və Əbülfərəc əl-Həmədaninin də təşviqiylə barış bağlmağa qərar verdilər. Rəbiülaxir 497-ci (yanvar 1104-cü) ildə gerçəkləşdirilən andlaşmaya görə Sultan Börkiyaruq, Məhəmməd Təpərın beş növbət çaldırmasına müdaxilə etməyəcək, Məhəmməd Təpərın payına düşən şəhərlərdə Börkyaruq adına xütbə oxunmayacaq, aralarındakı yazışma vəzirlər vasitəsiylə aparılacaq, əsgərlər dilədikləri tərəfə keçə biləcəkdilər. Cibal, Fars, İsfahan, Rey, Həmədan, Xuzistan və Bağdad Börkiyaruqun; Azərbaycan, Diyarbəkir, əl-Cəzirə, Mosul, Suriya və Hillə əmiri Sədəqə ibn Mənsurun idarəsindəki torpaqlar Məhəmməd Təpərın hakimiyətinə buraxılacaqdı. Ayrıca Börkyaruqtan sonra Məhəmməd Təpər sultan olacaq, Məlik Səncərin Mavəraünnəhr və Xorasandakı durumunda hər hansı bir dəyişiliklik edilməyəcəkdi; Səncər, Məhəmməd Təpəri qanuni tanımağa davam edəcəkdi. Bu andlaşma sayəsində Sultan Məlikşahın 485-ci (1092-ci) ildə ölümüylə başlayan taxt qovğaları sona çatmış olurdu.

Andlaşmanın ardından İsfahana keçən Börkiyaruq burada xəstələndi, Bağdada götürülərkən Burucirddə ağırlaşdı. Oğlu Məlikşahı vəliəhd, Əmir Ayazı ona atabəy təyin etdikdən qısa bir müddət sonra vəfat etdi (2 rəbiülaxir 498 / 22 dekabr 1104). Atabəyiylə Bağdada gedən Məlikşah, Xəlifə Müstəzhir-Billah tərəfindən 23 rəbiülaxir 498-ci (12 yanvar 1105-ci) ildə “Cəlalüddövlə” ləqəbiylə sultan elan edildi. Bu sırada Mosulu mühasirə etməkdə olan Məhəmməd Təpər, Börkyaruqun ölüm xəbərini alınca Bağdada hərəkət etdi və 23 cəmaziyələvvəl 498-ci (10 fevral 1105-ci) ildə şəhərə girdi. Şəhərin qərb yaxasında xütbə Məhəmməd Təpər, şərqində Məlikşah adına oxunmaqdaydı. Tərəflər yeni bir savaşa hazırlanarkən barış müzakirələri məqbul nəticələndi; irəli gələn dövlət adamları Məhəmməd Təpərın hüzuruna çıxaraq atabəy Əmir Ayaz və Məlikşah adına əhf dilədilər. Məhəmməd Təpər beləcə Böyük Səlcuqlu dövləti sultanı oldu (26 cəmaziyələvvəl 498 / 13 fevral 1105).

Sultan Məhəmməd Təpər taxta keçincə mərkəzdənqaçmanı önləmək üçün gərgin bir mübarizə başlatdı. Tövrlərindən rahatsız olduğu Atabəy Ayazı öldürtdükdən sonra Səlcuqlu xanədanından Məngübars ibn Böribarsın üsyanını yatırdı (499/1105-1106). Mosul əmiri Çökürmüş və Atabəy Çavlı Sakavunu itaət altına aldı. Rum Səlcuqlu sultanı I Kılıcarslanın 25 rəcəb 500-cü (22 mart 1107-ci) il tarixində Mosula girib öz adına xütbə oxutmasına görə Çavlı Sakavu komandasında göndərdiyi qüvvələrlə Habur çayı sahilində I Kılıcarslanı məğlubiyyətə uğratdı (9 şəvval 500 / 3 iyun 1107) və onun ölümüylə qüvvəli bir rəqibindən qurtulmuş oldu (İbn Əsirə görə savaş 20 zilqadə 500-cü 13 iyul 1107-ci il tarixində cərəyan etmişdir). Ardından, taxt qovğalarından istifadə edərək hakimiyət sahəlarini genişlədən və Səlcuqlu sultanlarına qarşı gələn Hillə Məzyədi əmiri Sədəqə b. Mənsuru bərtərəf etdi (19 rəcəb 501 / 4 mart 1108).

Məhəmməd Təpərı ən çox məşğul edən məsələlərdən biri də batinilərin fəaliyətləri olmuşdur. Sultan Məlikşah zamanından bəri gizli bir təşkilat halında fəaliyətdə olan batinilərlə mübarizəni qeyri-müsəlmanlarla cihaddan daha önəmli görən sultan, Şahdiz (Dizkuh) qalasına bir səfər etdi. Qalanı ələ keçirib İsmaili-Batini rəisi İbn Attaşı əsir aldı və bir çox batinini öldürtdü (zilqadə 500 / iyul 1107). Sultan batinilərə qarşı ikinci səfəri Əlamut üzərinə tərtib etdi (məhərrəm 503 / avqust 1109); ancaq qış gəlincə geri dönmək məcburiyyətində qaldı. Atabəy Anuş Təgin Şirgir, cəmaziyələvvəl 505-ci (noyabr 1111-ci) ildə batinilərə aid Birə qalasını ələ keçirdi. Məhəmməd Təpər Səlcuqlu məliki Rizvan dövründə Hələbdə olduqca qüvvətlənən batinilərə qarşı da bir hərəkət başlatdı. Hələb məliki Alparslan əl-Əhras ilə iş birliyi içində çox sayda batini öldürüldü (507/1113-14). Sultan Əlamuta son zərbəni endirmək üzrə yenə Atabəy Anuş Təgin Şirgiri göndərdi. 11 rəbiüləvvəl 511-ci (13 iyul 1117-ci) il tarixində başlayan mühasirə Məhəmməd Təpərın ölüm xəbərinin gəlməsiylə qaldırıldı.

İslam dünyası Sultan Məlikşahın ölümündən sonra taxt qovğaları və məzhəb çatışmaları üzündən xaçlı istilasına məruz qalmış; Urfa, Antakiya, Qüds kimi strateji önəm daşıyan üç böyük şəhərin xaçlıların əlinə keçməsi belə hökmdar və əmirləri xaçlılara qarşı hərəkətə keçirə bilməmişdi. Məhəmməd Təpər taxta keçincə Əmir Çökürmüşü Richard də Salernein idarəsindəki Urfa üzərinə göndərdi. Çökürmüş 450 Frank piyadasını qətl edərək Mosula döndü.

Xaçlılar sahil bölgəsini və Suriyadakı qalaları ələ keçirdikdən sonra müsəlman əhaliyə zulm və işkəncə etmiş, bir qismini qətl etmişdilər. Xalqdan gələn şikayətlərə görə Məhəmməd Təpər, Əmir Çavlı Sakavu komandasında böyük bir ordunu xaçlılara qarşı səfərə məmur etdi (500/1106). Ancaq əmirlər arasındakı çıxan gəlir-çıxar çatışması üzündən bu səfər gerçəkləşmədi. Trablusşam əmiri Fəxrülmülk ibn Ammar ilə Dəməşq atabəyi Tuğtəginin xaçlılara qarşı yardım istəkləri də eyni səbəblərdən dolayı cavabsız qaldı (502/1108). Məhəmməd Təpər ertəsi il özünə tabe əmirlərə xəbər yollayıb xaçlılara qarşı cihada qərarlı olduğunu bildirdi. Atabəy Tuğtəginə də məktub göndərərək ordunu sövq və idarə etməsini istədi. Fəqət çeşidli əngəllər üzündən bu səfər də gerçəkləşdirilə bilmədi.

Xaçlılarla mübarizədən vaz keçməyən Məhəmməd Təpər, Mosul əmiri Mövdud ibn Altun Təgin komandasındakı bir ordunu Urfa üzərinə göndərdi (503/1110). Amma Səlcuqlu ordusu şəhəri ələ keçirə bilmədi, əvəzində Fərat kənarında franklara ağır bir zərbə endirdi. Mövdud 504-cü (1111-ci) və 505-ci (1112-ci) illərində Urfaya iki səfər daha hazırlayaraq bəzi uğurlar qazandıysa da, yenə Urfanı fəth edə bilmədi. Ardından atabəy Tuğtəgin, Mövdud, Sincar əmiri Təmirək və Ayaz ibn İlqazinin əmrindəki qüvvələrdən ibarət olan Səlcuqlu ordusu Təbəriyə yaxınlarında xaçlı ordusunu məğlubiyyətə uğratdı (11 məhərrəm 507 / 28 iyun 1113). Mövdudun eyni il Dəməşqdə öldürülməsi xaçlılarla mübarizə edən Səlcuqlu ordusu üçün ağır bir itki oldu. Məhəmməd Təpər Mövdudun yerinə Ağsunqur əl-Porsuqini Mosul valiliyinə təyin edib, xaçlılarla cihada məmur etdi. Urfa üzərinə yürüyüb şəhəri iki aydan artıq mühasirə edən Ağsunqur, ərzaq sıxıntısı və əmirlərin çəkişməsi üzündən mühasirəyə son vermək məcburiyyətində qaldı. Dönüşdə Urfa, Səruc (Suruç), Sümeysat və Fərat kənarında xaçlılara aid əkili ərazini və bağları viran etdirdi (507/1114). Daha sonra Dəməşq atabəyi Tuğtəgin və İlqazinin Böyük Səlcuqlu dövlətinə qarşı xaçlılarla ittifaq etdiyini öyrənən sultan, Həmədan əmiri Porsuq ibn Porsuqu xaçlılara qarşı mübarizəyə göndərdi; ancaq Səlcuqlu ordusu Təldanisdə xaçlıların gözlənilməyən basqını qarşısında məğlub oldu (509/1115). Ağsunqur əl-Porsuqi, 1114-cü ildə itirdiyi etibarını təkrar qazanmaq məqsədiylə və Tuğtəginin dəstəyiylə Bəkaa vadisindəki xaçlılara hücum etdi; üç mindən artıq Frank cəngavərini öldürüb çox miqdarda qənimətlə geri döndü (510/1116).

Qaraxanlılarla səlcuqlular arasındakı münasibətlər Məhəmməd Təpər dövründə zaman-zaman pozulmaqla birlikdə qaraxanlılar, Məhəmməd Təpəri qanuni tanımağa davam etdilər. Qəznəli sultanı III Məsud dönəmində (1099-1115) Qəznəli-Səlcuqlu münasibətlərinə barış hakim oldu və siyasi evliliklər yoluyla dostluqlar möhkəmləndi. Daha sonrakı illərdə Məhəmməd Təpər, Arslan Şah ilə Bəhram Şah arasındaki taxt qovğalarına müdaxilə edərək Bəhram Şahın sultan elan edilməsinə şərait yaratdı, beləcə qəznəliləri özünə tabe etdi (510/1117). Aparılan andlaşmaya görə xütbədə öncə Məhəmməd Təpərın, ardından Səncərin və nəhayət Bəhram Şahın adı oxunacaq və qəznəlilər səlcuqlulara illik vergi ödəyəcəkdilər. Gürcü kralı II Davidin Qafqazdakı türkmənləri bölgədən uzaqlaşdırıb Gəncəyə qədər irəliləməsinə görə Məhəmməd Təpər 503-cü (1110-cu) ildə göndərdiyi orduyla gürcüləri məğlub etdi. Onun dönəmində Abbasi xəlifəliyiylə münasibətlər də normal bir seyr təqib etmişdir. Məlikşahdan sonra səlcuqlular arasındakı taxt qovğaları sırasında tərəfsız qalan Abbasi xəlifəsi Müstəzhir-Billah, Bağdada kim hakim olmuşsa xütbəni onun adına oxutmuşdur. Məhəmməd Təpər gərək səltənət mübarizəsində, gərəksə tək başına Böyük Səlcuqlu taxtına keçdikdən sonra Abbasi xəlifəsinin adını və ləqəbini xütbələrdə birinci sırada zikr etməyi heç zaman yaddan çıxarmamışdır.

Bir müddət xəstə olan Məhəmməd Təpər, 511-ci ilin qurban bayramında (4-6 aprel 1118-ci ildə) Oğuz törəsinə görə böyük bir şülən hazırladı və bu ziyafət sonunda süfrəsini və sarayını yağmalatdı. 15 və ya 23 zilhiccə (9 və ya 17 aprel) günü beş oğlundan (Mahmud, Toğrul, Məsud, Süleymanşah, Səlcuqşah) ən böyüyü olan Mahmudu yanına çağıraraq artıq ömrünün sonuna gəldiyini söylədi, taxta oturmasını və dövlət işlərinə nəzarət etməsini istədi. Əmirlərdən onun üçün biət aldı. 24 zilhiccə 511-ci (18 aprel 1118-ci) il tarixində vəfat edən Məhəmməd Təpərın cənazəsi İsfahanda tikdirdiyi mədrəsənin həyətinə dəfn edildi. Bütün tarixçilərin ittifaqla bildirdiyinə görə babası Alparslanı örnək alan Məhəmməd Təpər dindar, dini elmlərə vaqif, adil, mərhamətli, comərd, elm adamlarını himayə edən bir hökmdar idi. Xalqın işləriylə yaxından ilgilənir, ona təqdim edilən hər ərzəni oxuyur, xalqa ədalət, doğruluq və insafla müamilə edilməsini istərdi. Mükus, daraib və ictiyazat kimi bəzi qeyri şəri vergiləri qaldırdığı üçün xalqın sevgisini qazanmışdır.

İç mübarizələrin dağıtdığı birliyi yenidən quraraq Böyük Səlcuqlu dövlətinə qədim etibarını və qüdrətini qazandıran Məhəmməd Təpər, “əs-Sultanül-əzəm Əbu Şüca Qiyasəddünya vəd-din Qasimu əmiril-möminin” ləqəbiylə anılır və qaynaqlarda “Səlcuqluların güclü adamı və qüsursuz insanı” olaraq tanıdılır. Onun batinilər və xaçlılarla apardığı mübarizə İslam dünyasında təqdirlə qarşılanmış, Qəzzali Nəśihətül-müluk (ət-Tibrül-məsbuk fi naśiĥatil-müluk) adlı əsərini, Əbül-Bərəkat əl-Bağdadi astronomiya ilə ilgili bir kitabını ona ithaf etmişdir. Bağdadi ayrıca sultanın bir sorğusuna cavab olaraq "Risalə fi səbəbi zuhuril-kəvakibi leylən və xafaiha nəharən" adıyla bir əsər qəlamə almış, İbn Bəlxi "Farsnamə"ni onun əmriylə yazmışdır. Məhəmməd Təpər imar-inşaat fəaliyətləriylə də yaxından ilgilənmiş, Məlikşahın Bağdadda inşasını başlatdığı Sultan məscidini tamamlatmış, İsfahanda bir mədrəsə, Nizamiyə mədrəsəsi civarında da sufilər üçün bir ribat tikdirmiş və su kanalları açdırmışdır.

Mənbə

İstinadlar

  1. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (hazırlayanlar : Dr. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman) (2000). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (türk). İstanbul: Altan Matbaacılık. səh. 224.
  2. Mücməlüt-təvarix vəl-ķıśaś (nşr. Məhəmməd Ramazani), Tehran 1318 hş., s. 384-385, 408-410, 412-414, 429, 465.
  3. İbn Kalanisi, Tarixu Dımaşķ (Amədroz), bax. İndeks.
  4. İbn Əzrak əl-Farikī, Tarixu Məyyafariķīn və Amid (nşr. Bədəvi Abdüllatif Avad), Qahirə, 1959, bax. İndeks.
  5. İbn Cəvzi, əl-Müntəzəm, IX, müx.səhifələr.
  6. Ravəndi, Rahatüs-sudur (Atəş), I, səh. 148-163.
  7. Əxbarüd-dövlətis-Səlcuqiyyə (Lugal), bax. İndeks
  8. İbn Əsir, əl-Kamil, bax. İndeks
  9. əl-Kamil, X, 429

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Avqust 06, 2021
məhəmməd, təpər, məlikşah, yanvar, 1082, aprel, 1118, böyük, səlcuqlu, hökmdarı, 1105, 1118, məlikşah, arslan, çağrı, bəy, mikayıl, bəy, səlcuq, bəy, qınıqvi, səlcuqlu, sultanı1105, 1118tacqoyma, 1105sələfi, məlikşahxələfi, mahmudşəxsi, məlumatlardoğum, tarixi. Mehemmed Teper ibn Meliksah 21 yanvar 1082 18 aprel 1118 Boyuk Selcuqlu hokmdari 1105 1118 Mehemmed TeperMehemmed Teper ibn Meliksah ibn Alp Arslan ibn Cagri bey ibn Mikayil bey ibn Selcuq bey QiniqVI Selcuqlu sultani1105 1118Tacqoyma 1105Selefi II MeliksahXelefi II MahmudSexsi melumatlarDogum tarixi 21 yanvar 1082Dogum yeri Isfahan Selcuq ImperiyasiVefat tarixi 18 aprel 1118 36 yasinda Vefat yeri Isfahan Selcuq ImperiyasiSulale Selcuq sulalesiMilliyyeti Oguz turkuAtasi Sultan MeliksahUsagi II Mahmud Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 2 Menbe 3 Istinadlar 4 Hemcinin bax 5 Xarici kecidlerHeyati RedakteMehemmed Teper 18 saban 474 cu 21 yanvar 1082 ilde Taceddin Seferiyye xatun adli bir cariyeden doguldu Atasi Sultan Meliksah Bagdadda vefat etdiyinde 485 1092 yaninda olurdu Bir muddet sonra bes yasindaki oglu Mahmudu Boyuk Selcuqlu taxtina cixarmaga calisan ogey anasi Terken xatunla paytaxt Isfahana getdi Boyuk qardasi Borkiyaruq Isfahanda Terken xatun ile Mahmudu muhasire ederken bir furset tapib Borkiyaruqun ordusundaki anasinin yanina qacdi Osmanli seyyahi Ovliya Celebi onun haqqinda Bagdadi kaviyyi bunyad Azerbaycan sahlarindan Qiyaseddin sah deye behs etmisdir 1 Hicri 486 ci 1093 cu ilde Bagdada gederken Mehemmed Teperi de yaninda goturen Sultan Borkiyaruq onu Genceye melik olaraq gonderdi Emir Qutlug Tegini de ona atabey teyin etdi Mehemmed Teper Gencede oldugu sirada cevresindeki emirlerin ve Borkiyaruqun isden cixardigi vezir Mueyyidulmulkun yonlendirmesiyle seltenet mubarizesine girismeye qerar verdi Ancaq Atabey Qutlug Tegini buna engel gordugu ucun bir muddet gozledi Ozunu yeteri qeder guclu hiss edince Qutlug Tegini oldurdub seltenet mubarizesini basladi Once Gencenin de icinde yer aldigi Arran ve cevresini hakimiyet sahesine qatdi Bu bolgede Sultan Borkiyaruq adina oxunmaqda olan xutbeye son verib ozunu Boyuk Selcuqlu sultani elan etdi Mueyyidulmulku de vezirlik meqamina getirdi Daha sonra paytaxt Isfahana hereket etdi Durumu oyrenen Sultan Borkiyaruq da Zencan seherine dogru yola cixdi Bu sirada Miraxur Inanc yabqu ve diger bezi emirler Sultan Borkiyaruqa xeber gonderib mustovfi Mecdulmulk el Balasanini onlara teslim etmesini istediler Sultan bu isteyi qebul etmedi emirleri razi sala bilmeyince 200 neferle ordugahdan ayrilmaq mecburiyyetinde qaldi Mecdulmulk uzunden Sultan Borkiyaruqa muxalifet eden emirler Harrekanda Mehemmed Tepere qatildilar Mehemmed Teper Borkiyaruqu teqib etmek amaciyla Rey seherine dogru yola cixinca onunla savasmagi goze almayib Isfahana donen Borkiyaruq ehalinin seher qapilarini acmamasi uzerine Xuzistana getmek ucun Isfahandan ayrildi 2 Mehemmed Teper 2 zilqade 492 ci 20 sentyabr 1099 cu ilde Reye catdi Bagdad sihnesi Seduddovle Govherayin Mosul emiri Kurbuga ve el Cezire hakimi Cokurmus kimi emirlerin ona qatilmasiyla guclendi Seduddovle Govherayini Bagdada gonderib xelifeden onun adina xutbe oxutmasini istedi Bu isteye uyan Xelife Mustezhir Billah Qiyased dunya ved din leqebini verdiyi Mehemmed Teperin sultanligini tesdiq ederek onun adina xutbe oxutdu 17 zilhicce 492 4 noyabr 1099 Buna gore Borkiyaruq ozunu xelifeye yeniden qanuni sultan elan etdirmek ucun herekete kecdi Vasitde iken Hille Mezyedi emiri Seyfuddovle Sedeqe ibn Mensur da onun yaninda yer aldi Belece Sedeqenin desteyiyle 15 sefer 493 cu 31 dekabr 1099 cu ilde Bagdadda xutbe tekrar Borkiyaruq adina oxunmaga baslandi Mehemmed Teperin yaninda olan Kurbuga kimi bezi emirler Borkiyaruqun sefine kecdiler Qisi Bagdadda keciren Sultan Borkiyaruq cox sayda turkmenin ona qatilmasindan sonra Mehemmed Teper uzerine yurudu 4 receb 493 cu 15 may 1100 cu ilde Hemedan yaxinlarindaki Sefidrudda cereyan eden savasda Miraxur Inanc yabqunun hucumlari sonunda dagilan birliklerini toparlaya bilmeyen Borkiyaruq elli neferle savas meydanini terk etdi Vezir Mueyyidulmulk Borkiyaruqun esir dusen veziri Ebulmehasini Bagdada gonderib Xelife Mustezhir Billahtan xutbenin tekrar Mehemmed Teper adina oxunmasini istedi Xelife de bu isteye uyaraq 14 receb 493 cu 25 may 1100 cu il cume gunu xutbeni Mehemmed Teper adina oxutdu 3 Sultan Borkyaruq savasin ardindan emir i dad Habesi ibn Altuntak ve diger emirlerden yardim almaq ucun cixdigi seferde Mehemmed Teperin oz qardasi Xorasan meliki Sencere yenilince Curcan ve Damgana gederek yeni quvveler toplamaga calisdi Mehemmed Teper daha artiq guclenmesine furset vermeden Borkiyaruq ile savasmaq uzre Hemedana yurudu 3 cemaziyelaxir 494 cu 5 aprel 1101 ci ilde Hemedanda aparilan savas Mehemmed Teperin meglubiyyeti ve veziri Mueyyidulmulkun esir dusmesiyle neticelendi 4 Mehemmed Teper bu yenilgiden sonra Melik Sencerin yanina getdi Curcandan Damgana gelen iki qardas buradan Reye hereket etdi Borkiyaruq da Reye dogru yola cixdi Zeferin ardindan Borkiyaruqa qatilanlarin sayi bir ara 100 000 e catdi Ancaq daha sonra bezi emirler Borkiyaruqdan ayrilmaga basladilar Mehemmed Teper ile Sencer yeniden toparlanmasina imkan vermeden Borkiyaruq uzerine yuruduler Umidsizliye qapilan Borkiyaruq 5000 neferlik bir quvveyle 17 zilqade 494 cu 13 sentyabr 1101 ci ilde Bagdada daxil oldu Mehemmed Teper ve Sencer Borkiyaruqi teqib ederek on gun sonra Bagdada catdilar Iyirmi gun Bagdadda qalan Mehemmed Teper ve Sencerin xelifenin desteyine regmen Borkiyaruqun quvvelerine son zerbeni neden endire bilmediyi bilinmir 5 Sencerin Xorasana donmesinin ardindan Bagdaddan ayrilan Mehemmed Teper ile onu teqib eden Borkiyaruq Ruzraverde qarsi qarsiya geldiler Bezi kicik carpismalardan sonra terefler arasinda andlasma oldu 4 rebiulevvel 495 27 dekabr 1101 Olke torpaqlarinin resmen ikiye bolunduyu bu andlasmaya gore Borkiyaruq sultan Mehemmed Teper melik unvanini alacaq Mehemmed Teper ona buraxilan bolgelerde uc novbet caldiracaq ve Sultan Borkiyaruqa ilde 1 300 000 dinar vergi odeyecekdi Ancaq bu andlasma uzun surmedi Mehemmed Teper bir muddet sonra onu baris imzalamaga vadar eden emirlerden Besmeli oldurtdu Emir Ay Teginin gozlerine mil cekdirdi Ardindan Reye gedib bes novbet caldiraraq sultanligini elan etdi Buna gore sefere cixan Borkiyaruq Rey yaxinlarinda cereyan eden savasda Mehemmed Teperi meglub etdi cemaziyelevvel 495 mart 1102 Mehemmed Teper az sayda terefdariyla Isfahana qacdi Borkiyaruq terefinden muhasire edilen Mehemmed Teper erzaq sixintisi cekmeye baslayinca 1050 suvariyle Isfahandan gizlice ayrildi Mehemmed Teperin Save istiqametinde getdiyini oyrenen Borkiyaruqa bagli quvveler onu teqib etdi Xoy qapisinda meydana gelen savasda 8 cemaziyelaxir 496 19 mart 1103 Emir Ayazin 500 neferlik suvari birliyi Mehemmed Teperin ordusunu meglubiyyete ugratdi 6 Illerden beri davam eden ic savaslarin dovleti yixib yipratdigini goren Borkiyaruq ve Mehemmed Teper Qazi Ebulmezeffer el Curcani ve Ebulferec el Hemedaninin de tesviqiyle baris baglmaga qerar verdiler Rebiulaxir 497 ci yanvar 1104 cu ilde gerceklesdirilen andlasmaya gore Sultan Borkiyaruq Mehemmed Teperin bes novbet caldirmasina mudaxile etmeyecek Mehemmed Teperin payina dusen seherlerde Borkyaruq adina xutbe oxunmayacaq aralarindaki yazisma vezirler vasitesiyle aparilacaq esgerler diledikleri terefe kece bilecekdiler Cibal Fars Isfahan Rey Hemedan Xuzistan ve Bagdad Borkiyaruqun Azerbaycan Diyarbekir el Cezire Mosul Suriya ve Hille emiri Sedeqe ibn Mensurun idaresindeki torpaqlar Mehemmed Teperin hakimiyetine buraxilacaqdi Ayrica Borkyaruqtan sonra Mehemmed Teper sultan olacaq Melik Sencerin Maveraunnehr ve Xorasandaki durumunda her hansi bir deyisiliklik edilmeyecekdi Sencer Mehemmed Teperi qanuni tanimaga davam edecekdi Bu andlasma sayesinde Sultan Meliksahin 485 ci 1092 ci ilde olumuyle baslayan taxt qovgalari sona catmis olurdu 7 Andlasmanin ardindan Isfahana kecen Borkiyaruq burada xestelendi Bagdada goturulerken Burucirdde agirlasdi Oglu Meliksahi veliehd Emir Ayazi ona atabey teyin etdikden qisa bir muddet sonra vefat etdi 2 rebiulaxir 498 22 dekabr 1104 Atabeyiyle Bagdada geden Meliksah Xelife Mustezhir Billah terefinden 23 rebiulaxir 498 ci 12 yanvar 1105 ci ilde Celaluddovle leqebiyle sultan elan edildi Bu sirada Mosulu muhasire etmekde olan Mehemmed Teper Borkyaruqun olum xeberini alinca Bagdada hereket etdi ve 23 cemaziyelevvel 498 ci 10 fevral 1105 ci ilde sehere girdi Seherin qerb yaxasinda xutbe Mehemmed Teper serqinde Meliksah adina oxunmaqdaydi Terefler yeni bir savasa hazirlanarken baris muzakireleri meqbul neticelendi ireli gelen dovlet adamlari Mehemmed Teperin huzuruna cixaraq atabey Emir Ayaz ve Meliksah adina ehf dilediler Mehemmed Teper belece Boyuk Selcuqlu dovleti sultani oldu 26 cemaziyelevvel 498 13 fevral 1105 8 Sultan Mehemmed Teper taxta kecince merkezdenqacmani onlemek ucun gergin bir mubarize baslatdi Tovrlerinden rahatsiz oldugu Atabey Ayazi oldurtdukden sonra Selcuqlu xanedanindan Mengubars ibn Boribarsin usyanini yatirdi 499 1105 1106 Mosul emiri Cokurmus ve Atabey Cavli Sakavunu itaet altina aldi Rum Selcuqlu sultani I Kilicarslanin 25 receb 500 cu 22 mart 1107 ci il tarixinde Mosula girib oz adina xutbe oxutmasina gore Cavli Sakavu komandasinda gonderdiyi quvvelerle Habur cayi sahilinde I Kilicarslani meglubiyyete ugratdi 9 sevval 500 3 iyun 1107 ve onun olumuyle quvveli bir reqibinden qurtulmus oldu Ibn Esire gore 9 savas 20 zilqade 500 cu 13 iyul 1107 ci il tarixinde cereyan etmisdir Ardindan taxt qovgalarindan istifade ederek hakimiyet sahelarini genisleden ve Selcuqlu sultanlarina qarsi gelen Hille Mezyedi emiri Sedeqe b Mensuru berteref etdi 19 receb 501 4 mart 1108 Mehemmed Teperi en cox mesgul eden meselelerden biri de batinilerin fealiyetleri olmusdur Sultan Meliksah zamanindan beri gizli bir teskilat halinda fealiyetde olan batinilerle mubarizeni qeyri muselmanlarla cihaddan daha onemli goren sultan Sahdiz Dizkuh qalasina bir sefer etdi Qalani ele kecirib Ismaili Batini reisi Ibn Attasi esir aldi ve bir cox batinini oldurtdu zilqade 500 iyul 1107 Sultan batinilere qarsi ikinci seferi Elamut uzerine tertib etdi meherrem 503 avqust 1109 ancaq qis gelince geri donmek mecburiyyetinde qaldi Atabey Anus Tegin Sirgir cemaziyelevvel 505 ci noyabr 1111 ci ilde batinilere aid Bire qalasini ele kecirdi Mehemmed Teper Selcuqlu meliki Rizvan dovrunde Helebde olduqca quvvetlenen batinilere qarsi da bir hereket baslatdi Heleb meliki Alparslan el Ehras ile is birliyi icinde cox sayda batini olduruldu 507 1113 14 Sultan Elamuta son zerbeni endirmek uzre yene Atabey Anus Tegin Sirgiri gonderdi 11 rebiulevvel 511 ci 13 iyul 1117 ci il tarixinde baslayan muhasire Mehemmed Teperin olum xeberinin gelmesiyle qaldirildi Islam dunyasi Sultan Meliksahin olumunden sonra taxt qovgalari ve mezheb catismalari uzunden xacli istilasina meruz qalmis Urfa Antakiya Quds kimi strateji onem dasiyan uc boyuk seherin xaclilarin eline kecmesi bele hokmdar ve emirleri xaclilara qarsi herekete kecire bilmemisdi Mehemmed Teper taxta kecince Emir Cokurmusu Richard de Salernein idaresindeki Urfa uzerine gonderdi Cokurmus 450 Frank piyadasini qetl ederek Mosula dondu Xaclilar sahil bolgesini ve Suriyadaki qalalari ele kecirdikden sonra muselman ehaliye zulm ve iskence etmis bir qismini qetl etmisdiler Xalqdan gelen sikayetlere gore Mehemmed Teper Emir Cavli Sakavu komandasinda boyuk bir ordunu xaclilara qarsi sefere memur etdi 500 1106 Ancaq emirler arasindaki cixan gelir cixar catismasi uzunden bu sefer gerceklesmedi Trablussam emiri Fexrulmulk ibn Ammar ile Demesq atabeyi Tugteginin xaclilara qarsi yardim istekleri de eyni sebeblerden dolayi cavabsiz qaldi 502 1108 Mehemmed Teper ertesi il ozune tabe emirlere xeber yollayib xaclilara qarsi cihada qerarli oldugunu bildirdi Atabey Tugtegine de mektub gondererek ordunu sovq ve idare etmesini istedi Feqet cesidli engeller uzunden bu sefer de gerceklesdirile bilmedi Xaclilarla mubarizeden vaz kecmeyen Mehemmed Teper Mosul emiri Movdud ibn Altun Tegin komandasindaki bir ordunu Urfa uzerine gonderdi 503 1110 Amma Selcuqlu ordusu seheri ele kecire bilmedi evezinde Ferat kenarinda franklara agir bir zerbe endirdi Movdud 504 cu 1111 ci ve 505 ci 1112 ci illerinde Urfaya iki sefer daha hazirlayaraq bezi ugurlar qazandiysa da yene Urfani feth ede bilmedi Ardindan atabey Tugtegin Movdud Sincar emiri Temirek ve Ayaz ibn Ilqazinin emrindeki quvvelerden ibaret olan Selcuqlu ordusu Teberiye yaxinlarinda xacli ordusunu meglubiyyete ugratdi 11 meherrem 507 28 iyun 1113 Movdudun eyni il Demesqde oldurulmesi xaclilarla mubarize eden Selcuqlu ordusu ucun agir bir itki oldu Mehemmed Teper Movdudun yerine Agsunqur el Porsuqini Mosul valiliyine teyin edib xaclilarla cihada memur etdi Urfa uzerine yuruyub seheri iki aydan artiq muhasire eden Agsunqur erzaq sixintisi ve emirlerin cekismesi uzunden muhasireye son vermek mecburiyyetinde qaldi Donusde Urfa Seruc Suruc Sumeysat ve Ferat kenarinda xaclilara aid ekili erazini ve baglari viran etdirdi 507 1114 Daha sonra Demesq atabeyi Tugtegin ve Ilqazinin Boyuk Selcuqlu dovletine qarsi xaclilarla ittifaq etdiyini oyrenen sultan Hemedan emiri Porsuq ibn Porsuqu xaclilara qarsi mubarizeye gonderdi ancaq Selcuqlu ordusu Teldanisde xaclilarin gozlenilmeyen basqini qarsisinda meglub oldu 509 1115 Agsunqur el Porsuqi 1114 cu ilde itirdiyi etibarini tekrar qazanmaq meqsediyle ve Tugteginin desteyiyle Bekaa vadisindeki xaclilara hucum etdi uc minden artiq Frank cengaverini oldurub cox miqdarda qenimetle geri dondu 510 1116 Qaraxanlilarla selcuqlular arasindaki munasibetler Mehemmed Teper dovrunde zaman zaman pozulmaqla birlikde qaraxanlilar Mehemmed Teperi qanuni tanimaga davam etdiler Qezneli sultani III Mesud doneminde 1099 1115 Qezneli Selcuqlu munasibetlerine baris hakim oldu ve siyasi evlilikler yoluyla dostluqlar mohkemlendi Daha sonraki illerde Mehemmed Teper Arslan Sah ile Behram Sah arasindaki taxt qovgalarina mudaxile ederek Behram Sahin sultan elan edilmesine serait yaratdi belece qeznelileri ozune tabe etdi 510 1117 Aparilan andlasmaya gore xutbede once Mehemmed Teperin ardindan Sencerin ve nehayet Behram Sahin adi oxunacaq ve qezneliler selcuqlulara illik vergi odeyecekdiler Gurcu krali II Davidin Qafqazdaki turkmenleri bolgeden uzaqlasdirib Genceye qeder irelilemesine gore Mehemmed Teper 503 cu 1110 cu ilde gonderdiyi orduyla gurculeri meglub etdi Onun doneminde Abbasi xelifeliyiyle munasibetler de normal bir seyr teqib etmisdir Meliksahdan sonra selcuqlular arasindaki taxt qovgalari sirasinda terefsiz qalan Abbasi xelifesi Mustezhir Billah Bagdada kim hakim olmussa xutbeni onun adina oxutmusdur Mehemmed Teper gerek seltenet mubarizesinde gerekse tek basina Boyuk Selcuqlu taxtina kecdikden sonra Abbasi xelifesinin adini ve leqebini xutbelerde birinci sirada zikr etmeyi hec zaman yaddan cixarmamisdir Bir muddet xeste olan Mehemmed Teper 511 ci ilin qurban bayraminda 4 6 aprel 1118 ci ilde Oguz toresine gore boyuk bir sulen hazirladi ve bu ziyafet sonunda sufresini ve sarayini yagmalatdi 15 ve ya 23 zilhicce 9 ve ya 17 aprel gunu bes oglundan Mahmud Togrul Mesud Suleymansah Selcuqsah en boyuyu olan Mahmudu yanina cagiraraq artiq omrunun sonuna geldiyini soyledi taxta oturmasini ve dovlet islerine nezaret etmesini istedi Emirlerden onun ucun biet aldi 24 zilhicce 511 ci 18 aprel 1118 ci il tarixinde vefat eden Mehemmed Teperin cenazesi Isfahanda tikdirdiyi medresenin heyetine defn edildi Butun tarixcilerin ittifaqla bildirdiyine gore babasi Alparslani ornek alan Mehemmed Teper dindar dini elmlere vaqif adil merhametli comerd elm adamlarini himaye eden bir hokmdar idi Xalqin isleriyle yaxindan ilgilenir ona teqdim edilen her erzeni oxuyur xalqa edalet dogruluq ve insafla muamile edilmesini isterdi Mukus daraib ve ictiyazat kimi bezi qeyri seri vergileri qaldirdigi ucun xalqin sevgisini qazanmisdir Ic mubarizelerin dagitdigi birliyi yeniden quraraq Boyuk Selcuqlu dovletine qedim etibarini ve qudretini qazandiran Mehemmed Teper es Sultanul ezem Ebu Suca Qiyaseddunya ved din Qasimu emiril mominin leqebiyle anilir ve qaynaqlarda Selcuqlularin guclu adami ve qusursuz insani olaraq tanidilir Onun batiniler ve xaclilarla apardigi mubarize Islam dunyasinda teqdirle qarsilanmis Qezzali Nesihetul muluk et Tibrul mesbuk fi nasiĥatil muluk adli eserini Ebul Berekat el Bagdadi astronomiya ile ilgili bir kitabini ona ithaf etmisdir Bagdadi ayrica sultanin bir sorgusuna cavab olaraq Risale fi sebebi zuhuril kevakibi leylen ve xafaiha neharen adiyla bir eser qelame almis Ibn Belxi Farsname ni onun emriyle yazmisdir Mehemmed Teper imar insaat fealiyetleriyle de yaxindan ilgilenmis Meliksahin Bagdadda insasini baslatdigi Sultan mescidini tamamlatmis Isfahanda bir medrese Nizamiye medresesi civarinda da sufiler ucun bir ribat tikdirmis ve su kanallari acdirmisdir Menbe RedakteEnver Cingizoglu Abbasiler dovrunde turkler Baki Mutercim 2015 408 seh Istinadlar Redakte Evliya Celebi b Dervis Mehemmed Zilli hazirlayanlar Dr Yucel Dagli Seyit Ali Kahraman 2000 Evliya Celebi Seyahatnamesi turk Istanbul Altan Matbaacilik seh 224 Mucmelut tevarix vel kisas nsr Mehemmed Ramazani Tehran 1318 hs s 384 385 408 410 412 414 429 465 Ibn Kalanisi Tarixu Dimask Amedroz bax Indeks Ibn Ezrak el Fariki Tarixu Meyyafarikin ve Amid nsr Bedevi Abdullatif Avad Qahire 1959 bax Indeks Ibn Cevzi el Muntezem IX mux sehifeler Ravendi Rahatus sudur Ates I seh 148 163 Exbarud dovletis Selcuqiyye Lugal bax Indeks Ibn Esir el Kamil bax Indeks el Kamil X 429Hemcinin bax RedakteOguz turkleri Turkmenler Boyuk Selcuq Imperiyasi Togrul bey Cagri bey Alp Arslan I Meliksah I MahmudXarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Mehemmed Teper amp oldid 5946985, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.