fbpx
Wikipedia

II Mustafa

September 26, 2021

II Mustafa (Osmanlı türkcəsi: مصطفى ثانى - Muṣṭafā-yi sānī; 5 iyun 1664(1664-06-05), Ədirnə – dekabr 1703, Konstantinopol) — 22-ci Osmanlı sultanı və 101-ci İslam xəlifəsi. Ordu rəhbərliyində səfərə çıxan son Osmanlı sultanı.

II Mustafa
مصطفى ثانى
Sələfi II Əhməd
Xələfi III Əhməd
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri İstanbul, Osmanlı imperiyası
Vəfat tarixi (39 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Atası IV Mehmed
Anası Əmətullah Rabiyə Gülnuş Sultan
Həyat yoldaşı
Uşağı
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

İlk illəri

2 iyun 1664-cü ildə Ədirnədə dünyaya gəlmişdir. Atası IV Mehmed, anası isə Əmətullah Gülnuş Sultandır. Doğumu səbəbilə 7 gün davam edən şənliklər keçirildi. İlk dərsini isə 5 yaşı olanda atasının lələsi Vani Mehmed Əfəndidən aldı və onun tövsiyəsilə daha sonra Seyid Feyzullah Əfəndinin tələbəsi oldu. Atasının 1672-ci ildə çıxdığı birinci Lehistan səfərində onunla birlikdə Babadağa qədər getdi. 26 may 1675-ci ildə Ədirnədə qardaşı Şahzadə Əhmədlə birlikdə möhtəşəm bir mərasimlə sünnət edildi. Bu mərasim əsnasında bacıları Xədicə Sultan və Gülsüm Sultanlar da evləndirilmişdir. 1687-ci ildə atasının taxtdan endirilməsi əsnasında onun tərəfindən namizəd göstərilsə də, dövlət xadimləri yaşca daha böyük olması səbəbilə əmisi Sultan Süleymanı taxta çıxardı. Bundan sonrakı həyatını isə atası və qardaşı Şahzadə Əhmədlə birlikdə Topqapı sarayındakı Şimşirlik otağında keçirdi, daha sonra isə Ədirnəyə aparıldı. Ədirnədə ikən sərbəst həyat yaşadı. 1691-ci ildə Sultan Süleymanın vəfatı əsnasında taxta çıxması yenidən gündəmə gəlsə də, sədrəzəm Fazil Mustafa Paşanın təkidiylə bu dəfə də digər əmisi olan Sultan Əhməd taxta çıxarıldı. Bu dövrdə Trablusşam bəylərbəyliyindən alınan Hüseyn Paşanın Sultan Əhmədi devirərək onu taxta çıxarma cəhdi uğursuz oldu. Sultan Əhmədin ölümünün ardından sədrəzəm Sürməli Əli Paşa taxta onun oğlu 3 yaşlı Şahzadə İbrahimi namizəd göstərdi. Ancaq Şahzadə Mustafa baş xəzinədar Nəzir ağa kimi bəzi saray mənsublarının da dəstəyilə, ailənin ən böyük şahzadəsi olaraq Ədirnə sarayında taxt qurduraraq sədrəzəm və şeyxülislamı gözləmədən özünü sultan elan etdi (6 fevral 1695). O əsnada 31 yaşında idi. Bir neçə gün sonra Ədirnə köhnə məsciddə qılınc qurşandı.

Səltənət illəri

Sultan Mustafanın taxta çıxdığı illərdə, 1683 tarixli Vyana mühasirəsiylə başlayan müharibə müxtəlif cəbhələdə davam edirdi. Taxta çıxar-çıxmaz ilk iş olaraq dövlət idarəsini əlinə aldı. Çoxdandır mütəmadi olaraq toplanmayan divan məclislərinin həftədə 4 gün çağırılmasını əmr etdi. Bundan başqa babaları kimi ordunun başında səfərə çıxmaq istədiyini bildirdi. Belə ki, sədrəzəm Sürməli Əli Paşaya xitabən yazdığı fərmanda Allahın ona xilafət nəsib etdiyini, sultanların çoxdandır eyş-işrətə qoşulduğu üçün əhalinin çətin vəziyyətdə olduğunu, bundan sonra özünə eyş-işrəti və rahatlığı haram qıldığını və dövlət adamlarının toplanaraq səfərə çıxma qərarını müzakirə etməsini əmr etdi. Beləliklə, İngiltərənin vasitəçilik etdiyi sülh müzakirələrinə də qarşı olduğu məlum oldu. Sultanın səfərə çıxma istəyi qarşısında dövlət adamları, sultanın qatılacağı bir səfərin olduqca baha başa gələcəyini bildirdi və onun Ədirnədə qalaraq ordunu idarə etməsini məsləhət gördülər. Bu əsnada şahzadəlik illərində müəllimi olan Seyid Feyzullah Əfəndini sürgündə yaşadığı Ərzurumdan gətirərək şeyxülislam təyin etdi. Bir tərəfdən səfərə çıxmasına qarşı çıxdığı üçün, digər tərəfdən isə Feyzullah Əfəndinin təşviqiylə Sürməli Əli Paşa sədarətdən alındı və yerinə sədarət naibi Almas Mehmed Paşa gətirildi (1 may 1695).

Sultan Mustafa hələ dövlət idarəçiliyində islahatlar apararkən, Venesiyalıların işğal etdiyi Xios adası azad edilmiş, Krım xanı Şahbaz Gəray Lehistana tərtiblədiyi səfərlərdən çox sayda əsir və qənimətlə geri dönmüşdü. Xios adasının azad edilməsi Ədirnədə şənliklərlə qeyd olundu.

Səfər hazırlıqlarının bitməsinin ardından Sultan Mustafa taxta çıxdıqdan təxminən 5 ay sonra 30 iyun 1695 tarixində birinci Avstriya səfərinə çıxdı. Belqrad və Temeşvarda toplanan məclislərdə Lippa, Luqoş, Yanova və Şebeş qalalarının zəbt edilməsinə qərar verildi. Bu əsnada Belqrad qalası Qoca Cəfər Paşanın məsuliyyətinə verildi. Əvvəlcə Lippa qalası fəth edildi. Xeyli miqdarda döyüş sursatı, qənimət və əsir alındı. 1000-ə yaxın əsir qapıqulu ocağına göndərildi. Qorunması çətin olduğu üçün Lippa qalası dağıdıldı. Timiş çayı sahilində şəxsən sultanın qatıldığı döyüş Krım qüvvələrinin dəstəyilə Osmanlıların lehinə nəticələndi. Döyüşdə general Veterani həlak oldu. Osmanlı cəbhəsində isə Diyarbəkir və Rumeli bəylərbəyləri şəhid düşdü. Qələbənin ardından Luqoş qalası alındı. Bu zəfərlər səbəbilə Sultan Mustafaya “qazi” ünvanı verildi və sultan o qışı İstanbulda keçirdi. Bu əsnada Qara dəniz sahillərini ələ keçirmək istəyən Rusiya imperiyası Müqəddəs ittifaqa qoşularaq Azov qalasına hücum etsə də, Arslan Gərayla Kəfə bəylərbəyi Mustafa Paşanın səyləriylə ruslar geri çəkildi. Ancaq çox keçmədən I Pyotr Azov qalasını dənizdən və qurudan yenidən mühasirəyə aldı. İlk hücumdan yetərincə zərər görən qala çox keçmədən ruslara təslim oldu (6 avqust 1696). Azov qalasının itirilməsi Osmanlı cəbhəsində böyük ruh düşkünlüyünə səbəb oldu və geri qaytarılması üçün dərhal fəaliyyətə başlandı. O əsnada kaptan-ı dərya Mezomorto Hüseyn Paşa idarəsindəki Osmanlı donanması Xios adası ətrafında və Moreyada Venesiyaya qarşı qələbə qazandı.

Ədirnədən İstanbula qayıdan və dərhal ikinci səfər üçün hazırlığa başlayan Sultan Mustafa zəngin vəzir və bəylərdən bütün məsrəfləri qarşılamaq üzrə əsgər toplamağı tələb etdi. Bundan başqa tarixdə ilk dəfə olaraq İstanbul və Ədirnədən 1500-ə yaxın bostancı orduya alındı. Azovun itirilməsindən sonra Səlim Gəray Krımda saxlanmışdı. Sultan Mustafa ikinci səfərinə 1696-cı ilin aprelində çıxdı. Bir çox Osmanlı qaynaqlarında, sultanın Belqraddakı məşvərət məclisində hırka-i səadət sandığını açaraq vəzir və üləmanın önündə ağladığı, Allahdan babası Sultan Süleyman Qanuninin Moxacda qazandığı kimi bir qələbə istəməsi qeyd olunur. Bu əsnada Avstriya ordusunun Temeşvar qalasını mühasirəyə alması xəbəri gəldi və səfərin istiqaməti bu qalaya yönəldildi. Avstriyalılar dərhal mühasirəni qaldırsalar da, Ulaş yaxınlığında 27 avqust tarixində məğlub oldular. Döyüş əsnasında sultanın da içində olduğu hırka-i şərif arabası yaxınlığında top mərmisi düşmüş, bu səbəblə dərhal həmin yerə sipər qazılaraq sultanın təhlükəsizliyi təmin edilmişdir. Döyüşdə Avstriya ordusunun 2 böyük generalı həlak oldu. Ardından Temeşvara daxil olan Osmanlı ordusu qalanı gücləndirdi və yenidən təhkim etdi. Həmin il Venesiyalılar Dalmatsiya sahillərindəki Ülgün qalasını mühasirəyə alsalar da, bu mühasirə uğursuz alındı.

Fransayla müharibəni sonlandıran Avstriyadan gələn sülh təkliflərini, qazanılan 2 böyük qələbədən sonra qəbul etməyən Sultan Mustafa üçüncü və sonuncu səfərinə 1697-ci ilin sentyabrında çıxdı. Səfərin istiqaməti isə hələ dəqiq bilinmədiyi üçün Belqraddakı məşvərət məclisində 2 istiqamət müzakirə edildi. Körpülü Hüseyn Paşanın təklif etdiyi Varadin istiqaməti qəbul edilmədi. Almas Mehmed Paşanın və Temeşvar mühafizi Qoca Cəfər Paşanın təkidiylə səfərin istiqaməti Temeşvar qalasına seçildi. Halbuki daha yaxında yerləşən Varadinə nəzərən, Temeşvar qalası daha uzaqda yerləşirdi və bir çox çaydan keçmək üçün körpülər tikilməli idi. Bu körpülərdən biri də Zenta yaxınlığında Tisa çayı üzərində qurulan körpü oldu. Ancaq Osmanlı ordusu bu körpü üzərindən keçərkən Avstriyalıların ani hücumuna məruz qaldı. Vahiməyə düşən Osmanlı ordusu darmadağın edili və sədrəzəmlə birlikdə onlarla zabit şəhid düşdü. Minlərlə döyüş sursatı və sədarət möhürü düşmən əlinə keçdi. Bu xəbərdən məyus olan Sultan Mustafa dərhal Temeşvara çəkildi. Sədarətə Hacı Hüseyn Paşa gətirildi (11 sentyabr 1697). Bu əsnada kaptan-ı dərya Mezomorto Hüseyn Paşa Egey dənizində venesiyalılara qarşı 2 böyük zəfər qazanmışdı. Zenta döyüşündən sonra Bosniyaya daxil olan Avstriya qüvvələri Sarayevo yaxınlığına qədər gəldi və bölgəni talan etdi (noyabr 1697). Ardından Bosniya bəylərbəyliyinə gətirilən Daldaban Mustafa Paşa bəzi qalaları ələ keçirərək venesiyalıları bölgədən çəkib çıxarmışdı.

Bu məğlubiyyətin Sultan Mustafa üzərindəki təsiri böyük oldu. Ancaq sultan müharibəni davam etdirmək istəyirdi. Lehistan, Venesiya və Rusiya cəbhələrində də vəziyyət Osmanlıların əleyhində idi. Müharibəni sonlandırmaq üçün İngiltərə səfiri Paqetin vasitəçiliyi qəbul edildi. Belqrad yaxınlığında Karlovitsa adlanan yerdə müxtəlif dövlətlərin təmsilçiləriylə gedən müzakirələr uzun çəkdi. Osmanlı tərəfinin təmsilçiləri rəisül-küttab Rami Mehmed Əfəndi və divan tərcüməçisi Aleksandr Mavrokordato idi. İmzalanan Karlovitsa sülhü ilə 16 ildir davam edən müharibələr başa çatdı. Osmanlı imperiyası Temeşvar istisna olmaqla, bütün Macarıstan torpaqlarını itirdi. Moreya yarımadası Venesiyaya, Ukrayna və Podolye bölgəsi Lehistana buraxıldı. 1700-cü ildə ruslarla imzalanan İstanbul sülhü ilə Azov qalası da Rusiya imperiyasına təslim edildi. Sülh məqsədilə paytaxta gələn səfirləri qəbul etmək üçün 1699-cu ilin sentyabrında İstanbula gələn Sultan Mustafa ertəsi il Ədirnəyə qayıtdı.

Bir neçə cəbhədə gedən müharibələr Osmanlı imperiyasını sosial və iqtisadi baxımdan sarsıtmışdı. Artan müharibə məsrəfləri üçün yeni vergilər təyin edilərkən, mövcud vergilərin miqdarı artırıldı. Qapıqulu və timarlı sipahi ocaqlarının nizamları dağıldığı üçün orduya əsgər toplamaq üçün səfərbərlik elan olundu. Müharibələr səbəbilə bəylərbəyi və sancaqbəyləri vəzifə yerlərində olmadıqları üçün bölgələrdə özbaşınalıq artmışdı.

Ədirnə hadisəsi və taxtdan endirilməsi

Karlovitsa sülhünün ardından 5 illik dönəmdə hərbi, iqtisadi tədbirlər alındı. Digər yandan isə Sultan Mustafaya qarşı həm orduda, həm əhali arasında, həm də üləma zümrəsində narazılıqlar artırdı. Sultan Mustafanın bir kənarda durub dövlət məsələlərinə diqqət verməməsi və vaxtını Ədirnə sarayında əyləncələrlə keçirməsi yeniçərilərdə və əhali arasında onun da atası kimi olması barədə şayələrə səbəb oldu.

Bütün bu narazılıqlar özünü Ədirnə hadisəsində büruzə verdi. Üsyanın hədəfi sultanın müəllimi olan və dövlət məsələlərində söz sahibinə çevrilən şeyxülislam Seyid Feyzullah Əfəndi idi. Sədarətə gətirilən Körpülü Hüseyn Paşa, Daldaban Mustafa Paşa və Rami Mehmed Paşa onun təlkinləriylə sədrəzəm olmuşdu. Bunlardan Karlovitsa sülhünün memarı sayılan Hüseyn Paşa şeyxülislamın təzyiqlərindən bezib istehfa vermiş, Daldaban Mustafa Paşa vəzifəsində qalmaq üçün ona tabe olsa da, Krımdakı iğtişaşlar bəhanəsiylə şeyxülislam onun edamına şərait yaratmışdı. Daha hiyləgər olan Rami Mehmed Paşa isə şeyxülislamı vəzifədən almağa çalışmışdı. O əsnada Gürcüstana göndəriləcək 200 cəbəcinin gecikən ülufələrini almaq bəhanəsiylə ayaqlanması ona bu fürsəti verdi. Sədrəzəmin gizli-gizli dəstəklədiyi bu hadisə daha sonra böyüyərək hkimiyyətə qarşı yönəldi. İstanbulu ələ alan üsyançılar Ədirnəyə istəklərini bildirən bir raport göndərdilər. Şeyxülislam Feyzullah Əfəndinin bu raportu sultandan gizlətməsini fürsət bilən Rami Mehmed Paşa onu vəzifədən aldı. Üsyançıların istəyilə 31 iyulda Başmaqçızadə Əli Əfəndi şeyxülislam oldu. Ancaq syanın Sultan Mustafaya qarşı yönəlməsi nəticəsində şeyxülislamlığa İmam Mehmed Əfəndi gətirildi. Məhz onun təklifi ilə yeni taxt namizədi sultanın qardaşı Şahzadə Əhməd seçildi. Ədirnə hökumətinin təmsilçisi ikinci vəzir Həsən Paşa ilə İstanbul təmsilçisi Əhməd Paşanın səyləri nəticəsində toqquşma olmadan məsələ həll olundu. Ədirnə əhalisinin də üsyançılara qoşulması nəticəsində tək qalan Sultan Mustafa saray əhalisi və vəzirlərlə Ədirnəyə qayıtdı. 22 avqust 1703-cü ildə Ədirnəyə çatdı və qardaşı Şahzadə Əhmədin otağına gələrək “Qardaşım, qul səni sultan istəyir” dedi. Beləliklə, öz istəyilə taxtdan çəkildi və qardaşının vəliəhdlik otağında yaşamağa başladı. Bundan başqa qardaşına üsyan edənlərin cəzalandırılmasını, ək stəqdirdə onların vaxtı çatanda onu da taxtdan endirəcəklərini bildirdi. Sonrakı həyatında nisbətən sərbəst yaşayan Sultan Mustafa, anası vasitəsilə Silahdar əli Paşanın vəzirliyə yüksəlməsində rol oynamışdır.

Taxtdan endirilməsindən 5 ay sonra əziyyət çəkdiyi böyrək çatışmazlığı səbəbilə Ədirnədə 39 yaşında vəfat etdi (29 dekabr 1703).

Ailəsi

Hərəmxanası

  1. Ali-cənab Baş Hasəki (ö. aprel 1699)
  2. Şahsüvar Sultan
  1. Saliha Sebkati Sultan
  2. Hüma Şah Hasəki (ö. 1 fevral 1700)
  3. Afifə Hasəki
  4. Mahfiruz Xədicə Hasəki
  5. Xədicə Hasəki
  6. Gülnur Hasəki
  7. Hafsa Sultan (ö. 12 iyun 1723).
  8. Hənifə Xatun
  9. Fatma Şahin Xatun

Oğlan uşaqları

  1. I Mahmud
  2. Şahzadə Mehmed (d. 22 noyabr 1698 – ö. 5 iyun 1703) - Hafsa Sultandan doğulma. Yeni Məsciddəki Validə Turhan Sultan türbəsinə dəfn edilib.
  3. Şahzadə Səlim (d. 16 may 1700 – ö. 8 iyun 1701) - Hafsa Sultandan doğulma.
  4. Şahzadə Murad (d. 3 mart 1703 – ö. 29 dekabr 1703) - Hafsa Sultandan doğulma. Şahzadə Əhmədlə əkizdir.
  5. Şahzadə Əhməd (d. 3 mart 1703 – ö. 7 sentyabr 1703) - Hafsa Sultandan doğulma. Şahzadə Muradla əkizdir.
  6. III Osman
  7. Şahzadə Həsən (d. 27 mart 1699 – ö. may 1733) - Yeni Məsciddəki Validə Turhan Sultan türbəsinə dəfn edilib.
  8. Şahzadə Hüseyn (d. 7 may 1699 – ö. 24 avqust 1700)
  9. Şahzadə Əhməd (d. 14 aprel 1699 – ö. 10 oktyabr 1699)
  10. Şahzadə Süleyman (d. 25 dekabr 1697 – ö. ?) - Yeni Məsciddəki Validə Turhan Sultan türbəsinə dəfn edilib.
  11. Şahzadə Əli (d. 1698 - ö. ?) - Yeni Məsciddəki Validə Turhan Sultan türbəsinə dəfn edilib.
  12. Şahzadə Süleyman (d. 1703 – ö. 1710).

Qız uşaqları

  1. Ayşə Sultan
  2. Əminə Sultan
  3. Safiyə Sultan
  4. Ruqiyə Sultan (d. 13 noyabr 1697 - ö. 28 mart 1698)
  5. Xədicə Sultan (d. 14 fevral 1698 - ö. ?)
  6. Fatma Sultan (d. 8 oktyabr 1699 - ö. 20 may 1700) - Yeni Məsciddəki Validə Turhan Sultan türbəsinə dəfn edilib.
  7. İsmihan Sultan (d. 23 aprel 1700 - ö. 1 iyun 1700)
  8. Əsma Sultan
  9. Atikə Sultan (d. 23 oktyabr 1694 - ö. ?)
  10. Ruqiyə Sultan (d. 1698 - ö. 24 dekabr 1703)
  11. Ümmügülsüm Sultan (d. 10 iyun 1700 - ö. 1 may 1701) - Zeynəb Sutanla əkizdir.
  12. Zeynəb Sultan (d. 10 iyun 1700 - ö. 18 dekabr 1705) - Ümmügülsüm Sultanla əkizdir.
  13. Əmətullah Sultan

İstinadlar

  1. ↑ Mustafa II // Encyclopædia Britannica (ing.)
  2. ↑ Sultan (1695–1703) Mustafa // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.)
  3. Silâhdar, Nusretnâme (haz. Mehmet Topal, doktora tezi, 2001), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 1-629, 657-658;
  4. Abdurrahman Abdi Paşa Vekāyi‘nâme’si (haz. Fahri Çetin Derin, doktora tezi, 1993), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 139-140, 390, 393;
  5. A. D. Alderson, Bütün Yönleriyle Osmanlı Hanedanı (trc. Şefaettin Severcan), İstanbul, ts. (Yeni Şafak), s. 263, 330;
  6. Hasan Ağazâde Hacı Abdullah Efendi, Târihçe: Mustafa II’ye Dair Bir Risâle (nşr. Fahri Çetin Derin, TD, IX/13 [1958] içinde), s. 45-70;
  7. Nazmîzâde Murtaza Efendi, Târîh-i Seferü’l-Basra (nşr. Vahid Çabuk, TED, sy. 15 [1997] içinde), s. 326-380;
  8. H. G. Majer, “The Harem of Mustafa II, 1695-1703 (Turkish Sultan)”, Osm.Ar., XII (1992), s. 431-444;
  9. Necati Tacan, Eski Osmanlı Seferlerinden Niş-Belgrad-Salankamen-Petervaradin-Lugoş-Temeşvar Kuşatma ve Meydan Muharebeleri 1690-1696 (1101-1108), İstanbul 1939, s. 86-90, 94-105;
  10. P. Rycaut, The History of Turks Beginning with the Year 1679, London 1700, s. 522-523, 539, 540, 542, 553 vd.;
  11. Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât, 1656-1704 (nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 502-503, 517-837;
  12. D. Kantemir, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (trc. Özdemir Çobanoğlu), Ankara 1980, III, 242-317;
  13. P. Lucas, Voyages du sieur Paul Lucas au Levant, Paris 1704, II, 239-243, 267 vd., 314 vd., 390-409;

Mənbə

  • Mustafa Nedim, Zafernâme, Millet Ktp., Ali Emîrî, nr. 1343;
  • İbrâhim Sırrı, Târîh-i Sultan Mustafa, İÜ Ktp., TY, nr. 3488;
  • Anonim Osmanlı Tarihi: 1099-1166/1688-1704 (nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 2000, s. 107-279;
  • a.mlf., İcmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyâb, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2064;
  • A. de la Motraye, Travels, London 1732, I, 209, 218 vd., 230-248, 253;
  • E. D. Chishull, Türkiye Gezisi ve İngiltere’ye Dönüş (trc. Bahattin Orhon), İstanbul 1993, tür.yer.;
  • Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, II-III, tür.yer.;
  • Râşid, Târih, I, 71;
  • Sâlim, Tezkire, İstanbul 1315, s. 58-63;
  • Ahmed Hasîb, Ravzatü’l-küberâ (nşr. Mesut Aydıner), Ankara 2003, tür.yer.;
  • Müstakimzâde, Tuhfe, s. 539;
  • Tayyarzâde Atâ Bey, Târih, İstanbul 1293, IV, 65-66;
  • Hammer, HEO, XII, tür.yer.;
  • Zinkeisen, Geschichte, V, 152-159, 178 vd., 187-195, 200-209, 210-217, 227-236;
  • N. Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, Gotha 1911, V, 269-272, 276-285, 286 vd.;
  • Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/1, s. 555-595;
  • Nuri Pere, Osmanlılarda Mâdenî Paralar, İstanbul 1968, s. 185-187, lv. 30-31;
  • Danişmend, Kronoloji2, III, 477-489;
  • M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 73-79;
  • Rifaat Ali Abou-el-Haj, The 1703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics, Istanbul 1984;
  • a.mlf., “The Narcissism of Mustafa II (1695-1703): a Psychohistorical Study”, St.I, XL (1974), s. 115-131;
  • Cengiz Orhonlu, “Mustafa II”, İA, VIII, 695-700;
  • J. H. Kramers, “Muśŧafā II”, EI² (Fr.), VII, 708-709;
  • Abdülkadir Özcan, “Edirne Vak‘ası”, DİA, X, 445-446;
  • a.mlf., “Karlofça Antlaşması”, a.e., XXIV, 504-507

Xarici keçidlər

II Mustafa
Doğum: 6 fevral 1664 Vəfat: 29 dekabr 1703
Hakimiyyət titulları
Sələfləri 
II Əhməd 		 
Osmanlı İmperiyası (دولت عالیه عثمانی) Sultanı
6 fevral 1695-22 avqust 1703 		Xələfləri 
III Əhməd
Sünni İslam titulları
Sələfləri 
II Əhməd 		 
İslam Xəlifəsi (خلافة إسلامية) 		Xələfləri 
III Əhməd

September 26, 2021
mustafa, osmanlı, türkcəsi, مصطفى, ثانى, muṣṭafā, sānī, iyun, 1664, 1664, ədirnə, dekabr, 1703, konstantinopol, osmanlı, sultanı, islam, xəlifəsi, ordu, rəhbərliyində, səfərə, çıxan, osmanlı, sultanı, مصطفى, ثانى22, osmanlı, sultanı, padşah, fevral, 1695, avqu. II Mustafa Osmanli turkcesi مصطفى ثانى Muṣṭafa yi sani 5 iyun 1664 1664 06 05 1 2 Edirne dekabr 1703 Konstantinopol 22 ci Osmanli sultani ve 101 ci Islam xelifesi Ordu rehberliyinde sefere cixan son Osmanli sultani 3 II Mustafaمصطفى ثانى22 ci Osmanli Sultani Padsah 6 fevral 1695 22 avqust 1703Selefi II EhmedXelefi III EhmedSexsi melumatlarDogum tarixi 6 fevral 1664Dogum yeri Istanbul Osmanli imperiyasiVefat tarixi 29 dekabr 1703 39 yasinda Vefat yeri Konstantinopol Osmanli imperiyasiDefn yeri IstanbulAtasi IV MehmedAnasi Emetullah Rabiye Gulnus SultanHeyat yoldasi Saliha Sebkati Valide SultanSahsuvar SultanUsagi I MahmudIII OsmanSafiye Sultan II Mustafanin qizi Emine Sultan II Mustafanin qizi Emetullah Sultan Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 1 1 Ilk illeri 1 2 Seltenet illeri 1 3 Edirne hadisesi ve taxtdan endirilmesi 2 Ailesi 2 1 Heremxanasi 2 2 Oglan usaqlari 2 3 Qiz usaqlari 3 Istinadlar 4 Menbe 5 Xarici kecidlerHeyati RedakteIlk illeri Redakte 2 iyun 1664 cu ilde Edirnede dunyaya gelmisdir Atasi IV Mehmed anasi ise Emetullah Gulnus Sultandir Dogumu sebebile 7 gun davam eden senlikler kecirildi Ilk dersini ise 5 yasi olanda atasinin lelesi Vani Mehmed Efendiden aldi ve onun tovsiyesile daha sonra Seyid Feyzullah Efendinin telebesi oldu Atasinin 1672 ci ilde cixdigi birinci Lehistan seferinde onunla birlikde Babadaga qeder getdi 26 may 1675 ci ilde Edirnede qardasi Sahzade Ehmedle birlikde mohtesem bir merasimle sunnet edildi Bu merasim esnasinda bacilari Xedice Sultan ve Gulsum Sultanlar da evlendirilmisdir 1687 ci ilde atasinin taxtdan endirilmesi esnasinda onun terefinden namized gosterilse de dovlet xadimleri yasca daha boyuk olmasi sebebile emisi Sultan Suleymani taxta cixardi Bundan sonraki heyatini ise atasi ve qardasi Sahzade Ehmedle birlikde Topqapi sarayindaki Simsirlik otaginda kecirdi daha sonra ise Edirneye aparildi Edirnede iken serbest heyat yasadi 1691 ci ilde Sultan Suleymanin vefati esnasinda taxta cixmasi yeniden gundeme gelse de sedrezem Fazil Mustafa Pasanin tekidiyle bu defe de diger emisi olan Sultan Ehmed taxta cixarildi Bu dovrde Trablussam beylerbeyliyinden alinan Huseyn Pasanin Sultan Ehmedi devirerek onu taxta cixarma cehdi ugursuz oldu Sultan Ehmedin olumunun ardindan sedrezem Surmeli Eli Pasa taxta onun oglu 3 yasli Sahzade Ibrahimi namized gosterdi Ancaq Sahzade Mustafa bas xezinedar Nezir aga kimi bezi saray mensublarinin da desteyile ailenin en boyuk sahzadesi olaraq Edirne sarayinda taxt qurduraraq sedrezem ve seyxulislami gozlemeden ozunu sultan elan etdi 6 fevral 1695 O esnada 31 yasinda idi Bir nece gun sonra Edirne kohne mescidde qilinc qursandi 4 Seltenet illeri Redakte Sultan Mustafanin taxta cixdigi illerde 1683 tarixli Vyana muhasiresiyle baslayan muharibe muxtelif cebhelede davam edirdi Taxta cixar cixmaz ilk is olaraq dovlet idaresini eline aldi Coxdandir mutemadi olaraq toplanmayan divan meclislerinin heftede 4 gun cagirilmasini emr etdi Bundan basqa babalari kimi ordunun basinda sefere cixmaq istediyini bildirdi Bele ki sedrezem Surmeli Eli Pasaya xitaben yazdigi fermanda Allahin ona xilafet nesib etdiyini sultanlarin coxdandir eys isrete qosuldugu ucun ehalinin cetin veziyyetde oldugunu bundan sonra ozune eys isreti ve rahatligi haram qildigini ve dovlet adamlarinin toplanaraq sefere cixma qerarini muzakire etmesini emr etdi Belelikle Ingilterenin vasitecilik etdiyi sulh muzakirelerine de qarsi oldugu melum oldu Sultanin sefere cixma isteyi qarsisinda dovlet adamlari sultanin qatilacagi bir seferin olduqca baha basa geleceyini bildirdi ve onun Edirnede qalaraq ordunu idare etmesini meslehet gorduler Bu esnada sahzadelik illerinde muellimi olan Seyid Feyzullah Efendini surgunde yasadigi Erzurumdan getirerek seyxulislam teyin etdi Bir terefden sefere cixmasina qarsi cixdigi ucun diger terefden ise Feyzullah Efendinin tesviqiyle Surmeli Eli Pasa sedaretden alindi ve yerine sedaret naibi Almas Mehmed Pasa getirildi 1 may 1695 5 Sultan Mustafa hele dovlet idareciliyinde islahatlar apararken Venesiyalilarin isgal etdiyi Xios adasi azad edilmis Krim xani Sahbaz Geray Lehistana tertiblediyi seferlerden cox sayda esir ve qenimetle geri donmusdu Xios adasinin azad edilmesi Edirnede senliklerle qeyd olundu 6 Sefer hazirliqlarinin bitmesinin ardindan Sultan Mustafa taxta cixdiqdan texminen 5 ay sonra 30 iyun 1695 tarixinde birinci Avstriya seferine cixdi Belqrad ve Temesvarda toplanan meclislerde Lippa Luqos Yanova ve Sebes qalalarinin zebt edilmesine qerar verildi Bu esnada Belqrad qalasi Qoca Cefer Pasanin mesuliyyetine verildi Evvelce Lippa qalasi feth edildi Xeyli miqdarda doyus sursati qenimet ve esir alindi 1000 e yaxin esir qapiqulu ocagina gonderildi Qorunmasi cetin oldugu ucun Lippa qalasi dagidildi Timis cayi sahilinde sexsen sultanin qatildigi doyus Krim quvvelerinin desteyile Osmanlilarin lehine neticelendi Doyusde general Veterani helak oldu Osmanli cebhesinde ise Diyarbekir ve Rumeli beylerbeyleri sehid dusdu Qelebenin ardindan Luqos qalasi alindi Bu zeferler sebebile Sultan Mustafaya qazi unvani verildi ve sultan o qisi Istanbulda kecirdi Bu esnada Qara deniz sahillerini ele kecirmek isteyen Rusiya imperiyasi Muqeddes ittifaqa qosularaq Azov qalasina hucum etse de Arslan Gerayla Kefe beylerbeyi Mustafa Pasanin seyleriyle ruslar geri cekildi Ancaq cox kecmeden I Pyotr Azov qalasini denizden ve qurudan yeniden muhasireye aldi Ilk hucumdan yeterince zerer goren qala cox kecmeden ruslara teslim oldu 6 avqust 1696 Azov qalasinin itirilmesi Osmanli cebhesinde boyuk ruh duskunluyune sebeb oldu ve geri qaytarilmasi ucun derhal fealiyyete baslandi O esnada kaptan i derya Mezomorto Huseyn Pasa idaresindeki Osmanli donanmasi Xios adasi etrafinda ve Moreyada Venesiyaya qarsi qelebe qazandi 7 Edirneden Istanbula qayidan ve derhal ikinci sefer ucun hazirliga baslayan Sultan Mustafa zengin vezir ve beylerden butun mesrefleri qarsilamaq uzre esger toplamagi teleb etdi Bundan basqa tarixde ilk defe olaraq Istanbul ve Edirneden 1500 e yaxin bostanci orduya alindi Azovun itirilmesinden sonra Selim Geray Krimda saxlanmisdi Sultan Mustafa ikinci seferine 1696 ci ilin aprelinde cixdi Bir cox Osmanli qaynaqlarinda sultanin Belqraddaki mesveret meclisinde hirka i seadet sandigini acaraq vezir ve ulemanin onunde agladigi Allahdan babasi Sultan Suleyman Qanuninin Moxacda qazandigi kimi bir qelebe istemesi qeyd olunur Bu esnada Avstriya ordusunun Temesvar qalasini muhasireye almasi xeberi geldi ve seferin istiqameti bu qalaya yoneldildi Avstriyalilar derhal muhasireni qaldirsalar da Ulas yaxinliginda 27 avqust tarixinde meglub oldular Doyus esnasinda sultanin da icinde oldugu hirka i serif arabasi yaxinliginda top mermisi dusmus bu sebeble derhal hemin yere siper qazilaraq sultanin tehlukesizliyi temin edilmisdir Doyusde Avstriya ordusunun 2 boyuk generali helak oldu Ardindan Temesvara daxil olan Osmanli ordusu qalani guclendirdi ve yeniden tehkim etdi Hemin il Venesiyalilar Dalmatsiya sahillerindeki Ulgun qalasini muhasireye alsalar da bu muhasire ugursuz alindi 8 Fransayla muharibeni sonlandiran Avstriyadan gelen sulh tekliflerini qazanilan 2 boyuk qelebeden sonra qebul etmeyen Sultan Mustafa ucuncu ve sonuncu seferine 1697 ci ilin sentyabrinda cixdi Seferin istiqameti ise hele deqiq bilinmediyi ucun Belqraddaki mesveret meclisinde 2 istiqamet muzakire edildi Korpulu Huseyn Pasanin teklif etdiyi Varadin istiqameti qebul edilmedi Almas Mehmed Pasanin ve Temesvar muhafizi Qoca Cefer Pasanin tekidiyle seferin istiqameti Temesvar qalasina secildi Halbuki daha yaxinda yerlesen Varadine nezeren Temesvar qalasi daha uzaqda yerlesirdi ve bir cox caydan kecmek ucun korpuler tikilmeli idi Bu korpulerden biri de Zenta yaxinliginda Tisa cayi uzerinde qurulan korpu oldu Ancaq Osmanli ordusu bu korpu uzerinden kecerken Avstriyalilarin ani hucumuna meruz qaldi Vahimeye dusen Osmanli ordusu darmadagin edili ve sedrezemle birlikde onlarla zabit sehid dusdu Minlerle doyus sursati ve sedaret mohuru dusmen eline kecdi Bu xeberden meyus olan Sultan Mustafa derhal Temesvara cekildi Sedarete Haci Huseyn Pasa getirildi 11 sentyabr 1697 Bu esnada kaptan i derya Mezomorto Huseyn Pasa Egey denizinde venesiyalilara qarsi 2 boyuk zefer qazanmisdi Zenta doyusunden sonra Bosniyaya daxil olan Avstriya quvveleri Sarayevo yaxinligina qeder geldi ve bolgeni talan etdi noyabr 1697 Ardindan Bosniya beylerbeyliyine getirilen Daldaban Mustafa Pasa bezi qalalari ele kecirerek venesiyalilari bolgeden cekib cixarmisdi 9 Bu meglubiyyetin Sultan Mustafa uzerindeki tesiri boyuk oldu Ancaq sultan muharibeni davam etdirmek isteyirdi Lehistan Venesiya ve Rusiya cebhelerinde de veziyyet Osmanlilarin eleyhinde idi Muharibeni sonlandirmaq ucun Ingiltere sefiri Paqetin vasiteciliyi qebul edildi Belqrad yaxinliginda Karlovitsa adlanan yerde muxtelif dovletlerin temsilcileriyle geden muzakireler uzun cekdi Osmanli terefinin temsilcileri reisul kuttab Rami Mehmed Efendi ve divan tercumecisi Aleksandr Mavrokordato idi Imzalanan Karlovitsa sulhu ile 16 ildir davam eden muharibeler basa catdi Osmanli imperiyasi Temesvar istisna olmaqla butun Macaristan torpaqlarini itirdi Moreya yarimadasi Venesiyaya Ukrayna ve Podolye bolgesi Lehistana buraxildi 1700 cu ilde ruslarla imzalanan Istanbul sulhu ile Azov qalasi da Rusiya imperiyasina teslim edildi Sulh meqsedile paytaxta gelen sefirleri qebul etmek ucun 1699 cu ilin sentyabrinda Istanbula gelen Sultan Mustafa ertesi il Edirneye qayitdi 10 Bir nece cebhede geden muharibeler Osmanli imperiyasini sosial ve iqtisadi baximdan sarsitmisdi Artan muharibe mesrefleri ucun yeni vergiler teyin edilerken movcud vergilerin miqdari artirildi Qapiqulu ve timarli sipahi ocaqlarinin nizamlari dagildigi ucun orduya esger toplamaq ucun seferberlik elan olundu Muharibeler sebebile beylerbeyi ve sancaqbeyleri vezife yerlerinde olmadiqlari ucun bolgelerde ozbasinaliq artmisdi 11 Edirne hadisesi ve taxtdan endirilmesi Redakte Karlovitsa sulhunun ardindan 5 illik donemde herbi iqtisadi tedbirler alindi Diger yandan ise Sultan Mustafaya qarsi hem orduda hem ehali arasinda hem de ulema zumresinde naraziliqlar artirdi Sultan Mustafanin bir kenarda durub dovlet meselelerine diqqet vermemesi ve vaxtini Edirne sarayinda eylencelerle kecirmesi yenicerilerde ve ehali arasinda onun da atasi kimi olmasi barede sayelere sebeb oldu 12 Butun bu naraziliqlar ozunu Edirne hadisesinde buruze verdi Usyanin hedefi sultanin muellimi olan ve dovlet meselelerinde soz sahibine cevrilen seyxulislam Seyid Feyzullah Efendi idi Sedarete getirilen Korpulu Huseyn Pasa Daldaban Mustafa Pasa ve Rami Mehmed Pasa onun telkinleriyle sedrezem olmusdu Bunlardan Karlovitsa sulhunun memari sayilan Huseyn Pasa seyxulislamin tezyiqlerinden bezib istehfa vermis Daldaban Mustafa Pasa vezifesinde qalmaq ucun ona tabe olsa da Krimdaki igtisaslar behanesiyle seyxulislam onun edamina serait yaratmisdi Daha hiyleger olan Rami Mehmed Pasa ise seyxulislami vezifeden almaga calismisdi O esnada Gurcustana gonderilecek 200 cebecinin geciken ulufelerini almaq behanesiyle ayaqlanmasi ona bu furseti verdi Sedrezemin gizli gizli desteklediyi bu hadise daha sonra boyuyerek hkimiyyete qarsi yoneldi Istanbulu ele alan usyancilar Edirneye isteklerini bildiren bir raport gonderdiler Seyxulislam Feyzullah Efendinin bu raportu sultandan gizletmesini furset bilen Rami Mehmed Pasa onu vezifeden aldi Usyancilarin isteyile 31 iyulda Basmaqcizade Eli Efendi seyxulislam oldu Ancaq syanin Sultan Mustafaya qarsi yonelmesi neticesinde seyxulislamliga Imam Mehmed Efendi getirildi Mehz onun teklifi ile yeni taxt namizedi sultanin qardasi Sahzade Ehmed secildi Edirne hokumetinin temsilcisi ikinci vezir Hesen Pasa ile Istanbul temsilcisi Ehmed Pasanin seyleri neticesinde toqqusma olmadan mesele hell olundu Edirne ehalisinin de usyancilara qosulmasi neticesinde tek qalan Sultan Mustafa saray ehalisi ve vezirlerle Edirneye qayitdi 22 avqust 1703 cu ilde Edirneye catdi ve qardasi Sahzade Ehmedin otagina gelerek Qardasim qul seni sultan isteyir dedi Belelikle oz isteyile taxtdan cekildi ve qardasinin veliehdlik otaginda yasamaga basladi Bundan basqa qardasina usyan edenlerin cezalandirilmasini ek steqdirde onlarin vaxti catanda onu da taxtdan endireceklerini bildirdi Sonraki heyatinda nisbeten serbest yasayan Sultan Mustafa anasi vasitesile Silahdar eli Pasanin vezirliye yukselmesinde rol oynamisdir 13 Taxtdan endirilmesinden 5 ay sonra eziyyet cekdiyi boyrek catismazligi sebebile Edirnede 39 yasinda vefat etdi 29 dekabr 1703 Ailesi RedakteHeremxanasi Redakte Ali cenab Bas Haseki o aprel 1699 Sahsuvar SultanSaliha Sebkati Sultan Huma Sah Haseki o 1 fevral 1700 Afife Haseki Mahfiruz Xedice Haseki Xedice Haseki Gulnur Haseki Hafsa Sultan o 12 iyun 1723 Henife Xatun Fatma Sahin XatunOglan usaqlari Redakte I Mahmud Sahzade Mehmed d 22 noyabr 1698 o 5 iyun 1703 Hafsa Sultandan dogulma Yeni Mesciddeki Valide Turhan Sultan turbesine defn edilib Sahzade Selim d 16 may 1700 o 8 iyun 1701 Hafsa Sultandan dogulma Sahzade Murad d 3 mart 1703 o 29 dekabr 1703 Hafsa Sultandan dogulma Sahzade Ehmedle ekizdir Sahzade Ehmed d 3 mart 1703 o 7 sentyabr 1703 Hafsa Sultandan dogulma Sahzade Muradla ekizdir III Osman Sahzade Hesen d 27 mart 1699 o may 1733 Yeni Mesciddeki Valide Turhan Sultan turbesine defn edilib Sahzade Huseyn d 7 may 1699 o 24 avqust 1700 Sahzade Ehmed d 14 aprel 1699 o 10 oktyabr 1699 Sahzade Suleyman d 25 dekabr 1697 o Yeni Mesciddeki Valide Turhan Sultan turbesine defn edilib Sahzade Eli d 1698 o Yeni Mesciddeki Valide Turhan Sultan turbesine defn edilib Sahzade Suleyman d 1703 o 1710 Qiz usaqlari Redakte Ayse Sultan Emine Sultan Safiye Sultan Ruqiye Sultan d 13 noyabr 1697 o 28 mart 1698 Xedice Sultan d 14 fevral 1698 o Fatma Sultan d 8 oktyabr 1699 o 20 may 1700 Yeni Mesciddeki Valide Turhan Sultan turbesine defn edilib Ismihan Sultan d 23 aprel 1700 o 1 iyun 1700 Esma Sultan Atike Sultan d 23 oktyabr 1694 o Ruqiye Sultan d 1698 o 24 dekabr 1703 Ummugulsum Sultan d 10 iyun 1700 o 1 may 1701 Zeyneb Sutanla ekizdir Zeyneb Sultan d 10 iyun 1700 o 18 dekabr 1705 Ummugulsum Sultanla ekizdir Emetullah SultanIstinadlar Redakte 1 2 Mustafa II Encyclopaedia Britannica ing 1 2 Sultan 1695 1703 Mustafa Brockhauz Ensiklopediyasi alm Silahdar Nusretname haz Mehmet Topal doktora tezi 2001 MU Sosyal Bilimler Enstitusu s 1 629 657 658 Abdurrahman Abdi Pasa Vekayi name si haz Fahri Cetin Derin doktora tezi 1993 IU Sosyal Bilimler Enstitusu s 139 140 390 393 A D Alderson Butun Yonleriyle Osmanli Hanedani trc Sefaettin Severcan Istanbul ts Yeni Safak s 263 330 Hasan Agazade Haci Abdullah Efendi Tarihce Mustafa II ye Dair Bir Risale nsr Fahri Cetin Derin TD IX 13 1958 icinde s 45 70 Nazmizade Murtaza Efendi Tarih i Seferu l Basra nsr Vahid Cabuk TED sy 15 1997 icinde s 326 380 H G Majer The Harem of Mustafa II 1695 1703 Turkish Sultan Osm Ar XII 1992 s 431 444 Necati Tacan Eski Osmanli Seferlerinden Nis Belgrad Salankamen Petervaradin Lugos Temesvar Kusatma ve Meydan Muharebeleri 1690 1696 1101 1108 Istanbul 1939 s 86 90 94 105 P Rycaut The History of Turks Beginning with the Year 1679 London 1700 s 522 523 539 540 542 553 vd Defterdar Sari Mehmed Pasa Zubde i Vekayiat 1656 1704 nsr Abdulkadir Ozcan Ankara 1995 s 502 503 517 837 D Kantemir Osmanli Imparatorlugunun Yukselis ve Cokus Tarihi trc Ozdemir Cobanoglu Ankara 1980 III 242 317 P Lucas Voyages du sieur Paul Lucas au Levant Paris 1704 II 239 243 267 vd 314 vd 390 409 Menbe RedakteMustafa Nedim Zafername Millet Ktp Ali Emiri nr 1343 Ibrahim Sirri Tarih i Sultan Mustafa IU Ktp TY nr 3488 Anonim Osmanli Tarihi 1099 1166 1688 1704 nsr Abdulkadir Ozcan Ankara 2000 s 107 279 a mlf Icmal i Sefer i Nehr i Ziyab Suleymaniye Ktp Esad Efendi nr 2064 A de la Motraye Travels London 1732 I 209 218 vd 230 248 253 E D Chishull Turkiye Gezisi ve Ingiltere ye Donus trc Bahattin Orhon Istanbul 1993 tur yer Seyhi Vekayiu l fuzala II III tur yer Rasid Tarih I 71 Salim Tezkire Istanbul 1315 s 58 63 Ahmed Hasib Ravzatu l kubera nsr Mesut Aydiner Ankara 2003 tur yer Mustakimzade Tuhfe s 539 Tayyarzade Ata Bey Tarih Istanbul 1293 IV 65 66 Hammer HEO XII tur yer Zinkeisen Geschichte V 152 159 178 vd 187 195 200 209 210 217 227 236 N Jorga Geschichte des Osmanischen Reiches Gotha 1911 V 269 272 276 285 286 vd Uzuncarsili Osmanli Tarihi III 1 s 555 595 Nuri Pere Osmanlilarda Madeni Paralar Istanbul 1968 s 185 187 lv 30 31 Danismend Kronoloji2 III 477 489 M Cagatay Ulucay Padisahlarin Kadinlari ve Kizlari Ankara 1980 s 73 79 Rifaat Ali Abou el Haj The 1703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics Istanbul 1984 a mlf The Narcissism of Mustafa II 1695 1703 a Psychohistorical Study St I XL 1974 s 115 131 Cengiz Orhonlu Mustafa II IA VIII 695 700 J H Kramers Musŧafa II EI Fr VII 708 709 Abdulkadir Ozcan Edirne Vak asi DIA X 445 446 a mlf Karlofca Antlasmasi a e XXIV 504 507Xarici kecidler RedakteII MustafaOsmanli sulalesiDogum 6 fevral 1664 Vefat 29 dekabr 1703Hakimiyyet titullariSelefleri II Ehmed Osmanli Imperiyasi دولت عالیه عثمانی Sultani6 fevral 1695 22 avqust 1703 Xelefleri III EhmedSunni Islam titullariSelefleri II Ehmed Islam Xelifesi خلافة إسلامية Xelefleri III EhmedMenbe https az wikipedia org w index php title II Mustafa amp oldid 6063263, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.