fbpx
Wikipedia

Mesopotamiya dini

Mesopotamiya dini qədim zamanlardan Xristian və İslam dövrünün başlanmasına qədər Yaxın Şərq reqionunda yayılan dini inaclardır. Bu inanclar o zaman orada yaşayan bütün xalqlar arasında yayılmışdır. Bu inancların mənşəyi Şumerdən gəlir. Sonra onlar başqa xalqlar arasında yayılmışdır.

Şumer, Akkad, Babil, Assuriya kimi dövlətlərin dinlərinin mənşəyi birdir. Onların hamısını Mesopotamiya dini kimi adlandırırlar. Assuriya və Babil dinlərinin xüsusiyyətləri ayrıca məqalələrdə verilmidir:

  1. Babil dini
  2. Assuriyada din

Mesopotamiya inanclarının özəllikləri

Mesopotamiyada, bütün Yaxın Şərqdə olduğu kimi, dinlər əsasən çoxtanrılı (politeist) və bütpərəst olmuşdur. Politeist düşüncəsi dünyanın hər bir təzahürünün arxasında bir tanrın olduğunu iddia edir. Qədim şumerlər inanırdılar ki, tanrılar hər bir şeyi yaradıb, idarə edirlər. Onlar insan cildində və insanabənzər təsəvvür edilirdi: insanlar kimi ailə qururlar, xəstələnirlər, əsəbləşirlər, savaşırlar, yaralanırlar, sevirlər, nifrət edirlər, bir birinə xəyanət edirlər, uşaq doğurlar və s. Tanrılar arasında insanlarda olduğu kimi iş bölgüsü aparılmışdı.

Şumerlərdə qadın ilahların çoxluğu onlarda matriarxat quruluşu olmasının göstəricisi hesab olunur. Sonrakı dövrlərdə şumerlərdə qadın obrazının mövqeyi nisbətən zəifləmişdir. Bizimim zamanəmizə çatmış şumer yazı lövhələrində 1500-ə qədər tanrı adları çəkilməkdədir, və bu onların panteonunun nə qədər çoxsaylı olduğunu göstərir.

Bilindiyi kimi, gədim insanlar külək, şimşək, zəlzələ və s. kimi təbiət hadilərərini tədricən simalaşdırmış, onlara adlar verərək tanrılaşdırmışdırlar. Bundan başqa xalqlar qədim zamanlarda yaşamış bəzi mömin, igid, mərd insanları və çarları onların ölümlərindən sonra tanrılaşdırırdılar, onlara mifoloji xüsusiyyətlər əlavə edərək, əsatirlərə çevirirdilər. Bu da tanrıların sayını daha da çoxaldırdı.

Mesopotamiyalılar dünya və kainat: onların yaranması, quruluşu və qanunları haqqında düşünürdülər. Artıq e.ə. III minillikdə onların düşünürləri bunlarla bağlı suallara cavablar axtararaq, öz kosmoqoniyateoqoniyalarını yaradmışdırlar. O dövrlərdə başqa ədəbi və elmi üslubun olmadığına görə, onlar öz fikirlərini əsatirlərə vasitəsi ilə ifadə edirdilər. Məbədlərdə rəqqasələr, çalğıçılar fəaliyyət göstərirdi. Onların ən vacib işləri tanrıları əyləndirmək idi. Şumerlər tanrıların qəzəblənərək onları cəzalandırmalarından qorxurdular.

Qədim şumerlərin e.ə. III minilliyə aid olan gil lövhələri üzərində yazılmış mətnlərdən bilinir ki, onlar tanrıları göy, dəniz, günəş kimi təbiət qüvvələrinin təcəssümü kimi qəbul edirdilər. Sonra, ictimai inkişaf dərinləşdikcə, tanrılar əvvəlki keyfiyyətlərini saxlayaraq, eyni zamanda şəhərlərin, əkinçilərin, çobanların və s. himayəçisi kimi tanınıb qəbul edilirdilər. Eyni zamanda, tanrılar hər bir insanın dünyagörüşündə və gündəlik həyatında da önəmli rol oynamışdırlar. Məsələn: günəş tanrısı Utu hər şeyi görür, ədaləti qoruyur, insanlara yardım edir, falçılara himayəçilik edir; bilik və su tanrısı Enki insanların və sehrbazların qoruyucusudur; Venus (Venera) planetinin (bu planet göydə ulduz kimi görsənir) tanrısı İnanna sevgililərin qoruyucusudur.

Sonra xalq arasında bu tanrılarılarla bağlı çeşidli əsatirlər meydana gəlmişdir. Bu proseslər şumer dinində müşahidə olunmaqdadır. Ümumiyyətlə Mesopotamiya dinlərinin əsasında məhz şumer əsatirləri durur. Zaman keçdikcə, burada başqa mədəniyyətlərin yayılmasına baxmayaraq, onlar şümer tanrılarını və əsatirlərini qəbul etmişdirlər. Sadəcə öz əsatirləri ilə onları daha da zənginləşdirmişdilər. Bəzən isə o tanrıların adlarını dəyişdirib öz dillərinə uyğunlaşdırsalar da, mahiyyətcə şumer dininin özəyini saxlamışdırlar.

Çox güman ki, qədim şümerlər tanrılarına münasibətlərini müqəddəslik, əxlaqi və mənəvi müstəvidə deyil, gündəlik tələbatlarının ödənməsi üçün gərəkliliyi müstəvisində qurulmuşdurlar. Tanrılar bol məhsul, hərbi uğur kimi məsələlərdə insanlara yardımçı olmalı idilər. Yəni hər bir insan, tanrıya ibadət edərkən və qurbanlar kəsərkən, ondan əvəzində nəsə istəyirdi. Əgər edilən ibadətlərin və qurbanların qarşılığında, bu və ya başqa tanrı onlardan umulan şeyləri verə bilmirdiyi təqdirdə, insanlar onlara deyil, başqa tanrılara üstünlük verirdilər. Beləliklə tanrı ilə insan münasibəti “mən sənə qurbanlar verirəm ki, sən də mənə nəsə verəsən” prinsipi üzərində qurulmuşdur.

Şumerlər inanırdılar ki, tanrılar istədiklərini edirlər və insanlar qarşısında cavab vermirlər. Ancaq insanlar, edilən ibadətlər və kəsilən qurbanlara qarşılıq olaraq onlardan öz istəklərini öyrənə bilərlər. Buna qurban kəsdikləri heyvanların qaragiyərlərinin cizgiləri və işarələri üzərində fala baxmaqla nail olurdular. Bunun üçün kahinlərə müraciət edilirdi, onlar isə hər cizgi və işarənin nəyi göstərdiyini izah edirdilər.

Tanrıdan istənilən şey haqqında məlumatın əldə olunmasının başqa yolu yuxu yozumu olmuşdur. Hər hansı işin baş tutub-tutmayacağı, ya da o işin görülüb-görülməməyin daha məqsədə uyğun olmasını bilmək üçün insanlar niyyət edib, sonra tapınaqlara (məbədlər) gedib, orada tanrılara dualar edib, qurbanlar kəsirdilər. Sonra onlar tapınaqlarda uzanıb yuxuya gedirdilər. Ayılandan sonra kahinlər onlardan yuxuda nə gördüklərini soruşur və yuxu yozması yolu ilə tanrıların hökmünü açıqlayırdılar.

Tanrılara qarşı bu cür münasibətin olduğuna görə, onlardan heç biri başqalarının üzərində yüksələ bilməzdi. Ya da yüksəlsə də, hakimiyyəti mütləq və əbədi olmamışdır. Tanrı, insanların istəklərini təmin etdiyi vaxta qədər, yüksək mövqeyini saxlamış olurdu. Belə olmasaydı endirilirdi və insanlar başqa, daha da “yetərli” tanrini ucaldıb, ona üstünlük verirdilər. Bundan başqa hər hansı tanrının yüksəlməsi heç də başqa tanrıların inkar olunması demək deyil idi. Hansısa tanrıların “yüksəlməsi” və baş tanrıya çevrilməsi, əski çarların və ya kahinlərin istəkləri əsasında da cəmiyyətə qəbul etdirilirdi. Çarın rəğbət bəslədiyi hansısa tanrıya daha da çox ehtiram edilməsi,onun hakimiyyətinin qəbul edilməsi demək idi; o tanrının açıq inkar edilməsi isə çara qarşı üsyan kimi qiymətləndirilirdi. Bir çox hallarda çarlar hətta özlərini də tanrı, yaxud yer uzərində olan hansısa tanrının təcəssümü elan edirdilər və bu keyfiyyətdə özlərini xalqa təqdim edib, onu itaətə gətirirdilər.

Şumer dinində ME adlanan butün dünyanı və tanrıları idarə edən sirli qüvvələr anlayışı da olmuşdur. Bu barədə “Ninurtanın Eriduya səyahəti” əsatirində deyilir. Onlar hansısa bir varlıq şəklini alaraq tanrının ya da insanın (kahinin) ixtiyarında ola bilər. Hər şeyin ‘ME’si vardır: savaşın, barışın, ədalətin, hüququn və s. Bu bir obyektiv qanunauyğunluqdur. Şumer əsatirlərində tanrılar bir-birindən ilahi qüvvələri (‘ME’ləri) ala bilib daha da qüdrətli və ya zəif ola bilirdilər. Şumerlər inanırdılar ki, ‘ME’lərin hissələri hansısa məbədlərdə, kahinlərdə, şəhərlərdə, çarlarda və s. ola bilir və bu onları çox qüdrətli və müqəddəs edirdi.

Şumerlərin dini inancları bizim zamanəmizə çatmış dastanlarında əks olunmuşdur. Onların yazdıqları lövhələr bəşəriyyətin ən qədim yazılı ədəbiyyatıdır. Üstəlik Şumer mədəniyyətindən daha qədim və inkişaf etmiş mədəniyyət elmə məlum deyil. Buna görə də Yaxın Şərqdə və Aralıq dənizi hövzəsində yayılmış dinlərin məhz şümerlərin dini inanclarından qaynaqlanması faktı heç bir şübhə doğurmur. Məsələ burasındadır ki, o ərazilərdəki mədəniyyətlər sonra yaranmışdır, ancaq dini rəvayətlərinin və ibadət etdikləri tanrılarının Şumer tanrıları ilə bənzərlikləri vardır, adları fərqli olsa belə. Deməli bu bənzərliyi yalnız Şumer dinindən alınması ilə izah etmək olar. Örnək üçün, Suriyanın Adonis və Babilin Təmmuz tanrısı əslində Şumerin Dimuzid (ya da Dumuzi) adlı tanrısıdır; samilərin Anu və yunanların ‘Uranus’u onların An adlı tanrısıdır; sami tanrıcası İştar (ona sonralar Astarta da deyirdilər) əslində şumerlərin İnanna’sıdır; Aralıq dənizi hövzəsində tanınan ilahə Kibela şumerlərin Ki (torpaq anası) tanrısıdır; samilərin Sin və Şamaş adlı ay və günəş tanrıları şumerlərin NannaUti tanrılarıdır; və bu siyahını hələ çox davam etdirmək olar.

Mesopotamiya inancları və monoteistik dinlər

Hətta tək tanrılı (monoteist) dinlərlə də qədim şumer dininin müəyyən parallelləri vardır. Örnək üçün, Əhdi-Ətiqdə (Yaradılış, 6: 9) və Quranda yazılan Nuh peyğəmbərin tufanı hadisəsinə bənzər hadisə “Gilqameş (hər şeyi bilmiş) haqqında 2014-05-15 at the Wayback Machine” adlanan qədim şumer-akkad dastanında da rəvayət edilmişdir. Əhdi-Ətiqə görə, Tanrı Nuha tufan haqqında xəbər verib və ona gəmini inşa etməyi əmr edib. Bu tufan nəticəsində bütün yeri su basmış və yalnız Nuh və onun ailəsi bu gəmiyə sığınaraq tufandan saq çıxa bilmişdirlər. Quranda da buna bənzər hadisə haqqında xəbər verilmişdir.

Şumer-akkad dastanı olan Gilqameşdə Şuruppak şəhərinin hökmdarı Ziusudra (akkadca Utnapişti ya da Utnapiştim) Enki tanrısından dünyanı tufan bürüyəcəyi xəbərini alır. Enkinin məsləhəti ilə, Ziusudra bir gəmi inşa etmiş və tufan zamanı oraya sığınaraq xilas olmuşdur.

Yunanlarda da buna bənzər rəvayət vardır. Orada tufan haqqında xəbəri tanrı Kronos Ksisutros adında adama vermisdi. Bu rəvayəti e.ə. IV-III əsrlərdə yaşamış yunan tarixçisi Beros qələmə almışdı.

Bu bənzərliyi izah edən araşdırmaçıların bir hissəsi Əhdi-Ətiqdəki tufan haqqında rəvəyətinin qədim şumer-akkad dastanından alınmasını; başqaları isə bu tarixi hadisənin hamıya məlum olduğundan, çeşidli xalqların dastan və kitablarında rəvayət edilməsini iddia etmişdirlər. Bəzilərinə görə Ziusudra (Utnapiştim) və Nuh (yəhudicə Noah) eyni adam da ola bilərlər, sadəcə çeşidli xalqlar eyni adama bir ad vermişdir.

“Çar Sarqon haqqında” adlı əfsanədə də maraqlı məqamlar vardır. Çar Sarqon (akkadca Şarruken) böyük Akkad dövlətinin yaradıcısı olmuşdur. O e.ə. 24-cü yüzillikdə yaşamışdı. Mesopotamiyada arxeoloqlar onun heykəlini tapıb, onun üzərində olan yazıları oxuya bilmişdirlər. Orada Sarqonun həyatı haqqında məlumat verilmişdi. Mətndən bilinir ki, onun anasının hansısa səbəbdən uşaq doğmağa ixtiyarı yox idi. Bəlkə də o kahinə idi. Ancaq bu qadın gizli yerdə Sarqonu doğdu və bu əməlini cəmiyyətə bildirməmək üçün, onu bir hörmə səbətə qoyub, üstünü qatranla bağlayıb, Fərat cayının axarı ilə buraxdı. Çayda onu Akki adında bir adam xilas edərək, öz yanında saxlamış və böyütmüşdür. Sonra isə Sarqonu qadın tanrıcası İştar sevmiş və onu çarlıq rütbəsinə yuksəltmişdir.

Əhdi-Ətiqdə və Quranda peyğəmbər Musa da doğulandan sonra qır və qatranla sürtülmüş bir səbətə qoyulmuş və Nil çayının axarına atılmışdır (Çıxış, 2: 1-10 və Quran, 20: 36-39). Oradan onu fironun qızı tapmış, xilas etmiş, və sona Musa fironun sarayında yüksək məqamlara çatmışdır. Ancaq bu hadisə Mesopotamiyada deyil, Misirdə cərəyan etmişdir. Ola bilsin ki, hansısa səbəblər üzündən arzu olunmayan doğulmuş körpə uşaqları səbətə qoymaq və çayın axarına atmaq, çayların sahillərinda yaşamış xalqların bir adəti olmuşdur. Örnək üçün, bu gün də belə uşaqları müxtəlif yerlərdə kiminsə qapısına qoyurlar. Yəni bu rəvayətlərin oxşarlığını bununla izah etmək olar.

 
Əlində xaç tutan tanrı Təmmuz. Assur relyefi, e.ə. 1500-cü illər. Berlin Dövlət Muzeyi.

Ancaq bəzi alimlər hesab edirlər ki, yəhudilər “Çar Sarqon haqqında” rəvayəti bilirdilər və bu hadisəni Misirdə Musaya aid etmişdirlər. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, “Çar Sarqon haqqında” əfsanəsi Assur çarı Aşşurbanipalın kitabxanasında tapılmış gil lövhələrinin birində yazılmışdır. Bu lövhə isə çar Sarqonun dövründə deyil, sonraki dövrlərdə, bəlkə də Musadan da sonra, yazılmışdır. Buna görə də ola bilsin ki, əksinə, yəhudilərin Musa haqqında rəvayətini assurlular çar Sarqonun rəvayəti kimi qələmə vermişdirlər Musa // Yəhudi elektron ensiklopediyası]].

Şumer və xaç simvolu

Xristianlığın simvolu olan xaçın tarixi qədim Mesopotamiya inanclarından alınmasına dair dəlillər vardır. Bu rəmz həm Babildə, həm də Misirdə Xristianlıqdan öncə də yayılmışdır. Qədim mesopotamiyalılarda xaç tanrı Dumuzinin (Təmmuzun) rəmzi olmuşdur. Əslində yunanların “τ” (tau), latınların, rusların “t,T” hərfi “Təmmuz” sözünün baş hərfidir və bu hərf elə xaçdır. O elə qədim Babildə də bu cur yazılırdı və oradan alınmışdır. Tammuz günəş tanrısı kimi də təsəvvür edilirdi. Buna görə də onun “t” simvolunun rəsmini bəzən günəşi simvolizə edən dairədə çəkirdilər.

Qədim zamanlarda insanlar bu cür xaç rəmzlərin həyatverici qüvvəyə malik olmasına inanırdılar və bu gün olduğu kimi, onları həmail kimi boyunlarından asıb gəzdirirdilər. Kahinlər də xaçlı geyimlərdən istifadə edirdilər. Məlumdur ki, ilk xristianlarda III əsrə gədər xaç rəmzi olmamışdir. O sonra başqa ənənələrdən alınmışdır. Bəzi məsihi təriqətlər bu gün də İsanın xaçda deyil sütunda öldüyünü və xaçın Xristianlığa bütpərəstlikdən gətirilməsini iddia edirlər.

Esxatologiya

Şumer-akkad esxatoloji (axirət haqqında) təsəvvürləri də böyük maraq doğurur. Əsatirlərindən bilinir ki, onlar yeraltı dünyanın mövcud olmasına inanırdılar. Şumerlər ona "Kur", akkadlar isə "Ersetu" deyirdilər. O dünyanın harada yerləşdiyi haqqında onların dəqiq təsəvvürləri yox idi. Əsatirlərdə “Kur”un sərdədində bir çay vardır. Oradan ölüləri bir gəmiçi keçirir. Orada ölənlərin ruhları iztirablar və əziyyətlər içində yaşayırlar. Ancaq o dünyada nisbətən rahat yaşayanlar da vardır. Oradan qayıdış yoxdur. “İnannanın ölülər dünyasına enməsi” əsatirindən bilinir ki, “kur”da tanrılar da ola bilər (Dumuzi kimi). İstisna hallarda tanrılar oradan kimisə çıxara bilərdilər, ancaq onun əvəzinə başqa adamlar (və ya tanrılar) “Kur”da qalmalı ıdılər. Bəzən isə, kimsə “kur”dan müvəqqəti çıxıb, yerdə hansısa işi görüb, sonra isə ora qayıda da bilərdi. Məsələn “Gilqameş, Enkidu və yeraltı dünya” əsatirində Enkidunun kölgəsi oradan yerə gəlir, Gilqameşlə görüşür.

Eyni zamanda, “Enki və Ninhursaq” əsatirindən bilinir ki, qədim şumer və akkadlar gözəl bir ölkənin mövcud olmasına da inanırdılar. O təmiz, işıqlı, misli olmayan bir yerdir. Orada ölüm və xəstəliklər yoxdur; gözəl bağlar, meşələr, çəmənliklər, çaylar və bulaqlar vardır. Bu ölkənin adı “Dilmun”dur və orada əsasən tanrılar yaşayır. Bəlkə də qədim şumerlər Bəhreyni, yaxud Fəylaka adasını, ya da Ərəbistan yarımadasının qərb hissəsini Dilmun adlandırırdılar. Eyni zamanda onlar inanırdılar ki, həyat Dilmunda yaranıb. Sonra insanlar oradan çıxıb yer üzündə yaşamağa başladılar.

Qeyd edilməlidir ki, “Kur” və “Dilmun” anlayışlarına bənzər məkanlar Şümer-Akkad sivilizasiyasından cox əsr sonra meydana gələn yəhudi, sonra isə xristianmüsəlman dünyagörüşlərində də vardır. Ancaq yahudilərdə (şumer və akkadlarda olduğu kimi) axirət dunyası haqqında təlimlər hələ bir o qədər də inkişaf etməmişdi və Əhdi-Ətiqdə bu barədə qısa və ötəri cümlələrdən başqa bir şey yoxdur. Ancaq daha sonra Əhdi-Cədiddə, və özəlliklə Quranda, axirət dünyasının təsviri daha dolğun və ətraflı cəhənnəmcənnət anlayışlarında verilmişdir. Ancaq şumer-akkad əsatirindən fərqli olaraq, orada cənnətdə tanrılar deyil, ilk insanlar yaşamışdır.

Dilmunla cənnətin bənzər cəhətləri isə hər ikisində gözəl bağların olması, xəstəlik və ölümün olmamasıdır. Bundan başqa, məsələn müsəlman təfsirçilərin arasında Adəm və Həvvanın yerləşdiyi cənnətin heç də axirətdə olah cənnətin olmaması fərziyyəsi vardır. Hətta bəzi müsəlman təfsirçilər hesab edir ki, ilk cənnət göylərdə tox, yerdə yerləşirdi. Yəni AdəmHəvvanın yaşadığı məkan yerdə idi və oradan insanlar yer üzərinə yayıldılar. Bu da Dilmunun yerdə, hətta Ərəbistanda, və ya ona yaxın olan məkanda yerləşməsi inancı ilə üst-üstə düşür. Deməli cənnət haqqında təsəvvürlər hələ qədim şumerlərdə olub.

Bundan başqa, yəhudi dünyagörüşündə, qədim şumer, akkad, və yunanlarda (aid) olduğu kimi, möminlərin axirətdəki yeri günahkarlarla eynidir. Onlar hamısı “Şeol” adlanan kölgələr məkanında yaşayır (Zəbur, 87:5-13). Məlum olur ki, yəhudilər də kölgələr dünyasının olduğuna inanırdılar və hətta istisna hallarda, şumerlərdə olduğu kimi, oradan kiminsə müvəqqəti qayıdışını da mümkün hesab edirlər: “Rəbb insanı həm öldurur, həm dirildir. Olulər diyarına həm endirir, həm cıxarır” (1 Samuel 2:6).

Əhdi-Ətiqin bəzi kitablarından belə ehtimal oluna bilər ki, onların müəllifləri günahkarların sorğu-suala çəkilməsi haqqında biliyə malik deyildilər: “Çünki heyvanın başına gələn insanın da başına gəlir, ikisinin də aqibəti eyni cür olur. Necə biri ölürsə, eləcə də o biri ölür. İkisi də eyni nəfəsə malikdir, insan heyvandan üstün deyil, çünki hər şey puçdur” (Vaiz, 3: 19). Başqa yerləri oxuduqda isə qərara gəlmək olur ki, Əhdi-Ətiqin bəzi müəllifləri gələcək həyatən mövcudluğu haqqında heç bir şey bilmirdilər (Zəbur 103: 29). Beləliklə demək olar ki, yahudilərin axirət həyatı haqqında tam və qəti təsəvvürləri yox idi. Ancaq çox əsrlər keçəndən sonra, ölülərin dirilməsi və günahkarların sorğu-suala çəkilməsi inancı da yəhudilər arasında yayılmağa başladı: “Torpağın altında yatanların çoxu əbədi həyat, bə’zisi isə əbədi xəcalət və rüsvayçılıq üçün oyanacaq” (Daniel 12:2).

Kosmoqoniya və teoqoniya

Şumer kosmoqoniyanın əsasında yastı disk kimi düşünülən göyün (anu) və yerin (ki) vəhdəti ideyası dururdu. Göy sonsuz deyil. Onun yuxarı hissənin sonu bərk cismlə, aşağı hissəsi isə yerlə məhdudlaşır. Göy “lil” (külək) adlanan ünsürlə doludur, bu da, təxminən, bizim atmosfer anlayışımıza yaxın olan termindir. Günəş, ay, ulduzlar, planetlər də “lil”dir, lakin onlar işıqsaçma qabiliyyətinə malikdirlər. Yer-göy-“lil” üçlüyü hər tərəfdən okeanla əhatə olur və hərəkətsizdir.

Kainatın quruluşunu bu cür təsəvvür edən kahinlər onu kimin tərəfindən yaradıldığı haqqında düşünərək, bunu çox saylı tanrı panteonu ilə əlaqələndirirdilər. Onlar hesab edirdilər ki, bu tanrılar dünyanı yaradıb, dəyişməyən əbədi qanunlarla onu idarə edirlər. Tanrıların dərəcəsi və gördüyü işlər fərqli düşünülürdü. Buna görə daha da əhəmiyyətli və ikinci dərəcəli tanrılar var idi. Dunyanin yaranması tanrıların da yaranması sualını meydana gətirirdi. Məsələ burasındadır ki, tanrıların çoxluğu onların özlərinin haradan yaranması, hansının daha öncə, kimin isə sonra yarandığı sualarını yaradırdı. Buna ğörə də kosmoqonik problemlər mütləq teoqoniyaların (tanrıların yaranma təlimi) da yaranmasına gətirirdi.

Ən qədim şumer kosmoqonik və teoqonik əsatirlərdən biri “Göylərin və yerin dağı” adlanır. Bu əsatirə görə, əvvəl hər şey vəhdət halında olmuş və böyük bir daq formasında olmuşdur. Bu daq hər tərəfdən sonsuz okeanın suları ilə əhatə olunurdu. Okeanın qızı olan tanrı Nammudan AnuKi törənmişdi. Nammu Anu'nu dağın başında, Ki'ni isə ətəyində məskunlaşdırdı. Anu və Ki böyüyəndə isə, onları qovuşdurdu bə bunun nəticəsində Enlil dünyaya gəldi. O da “Lil”in (küləyin, atmosferin) tanrısı oldu. Sonra ana Ki ata Anudan daha yeddi uşaq doğdu, onların hamısı isə öz növbəsində bir biri ilə qovuşaraq çoxlu oğul və qız doğdular. Nəticədə dağda sıxlıq yarandı. Bunu görən Anu Enlillə birlikdə dağı ikiyə böldülər. Yuxarısı göyə, aşağısı isə yerə çevrildi. Anu göydə qaldı, Enlil isə yerə endi və orada həyatı yaratdı.

“Enki və dünya quruluşu” adlı bir başqa əsatirinin məzmunundan məlum olur ki, dünyanın nizam-intizamını, təmin edən daha bir məşhur tanrı var idi. Onun adı Enki idi. AnEnlil yeri yaratdılar, Enki isə onun üzərində qanuna uyğunluğu təmin etdi. Məcələn o, Dəclə və Fərat çaylarını su ilə doldurdu, onların axarını təmin etdi; dövlətlərin və şəhərlərin sərhədlərini cızdı; dəniz qırağında öz məbədini qurdu; əkin sadələrini və maldarlığı yaratdı. Sonra isə o, hər sahə üçün cavabdeh olan bir tanrını təyin etdi.

Enki nizam-intizamı öz sözü ilə yaradır. Deyilir: “Enkinin Sözünü heç kəs poza bilməz, Onun Sözü geriyə qayıtmaz”. Beləliklə çox ehtimal var ki, məhz Enki (Tanrı-Söz) haqqında əsatirlər gələcəkdə yunan dunyagörüşündə dünya intizamının təcəssümü olan Loqos (Söz) anlayıçının əsasını təşkil edir. Daha sonra isə Tanrı-Söz və yaxud Kəlam (Loqos) anlayışını Xristianlıqda İsaya aid etdilər: “Əzəldən Kəlam mövcuddur; Kəlam Allahda olub və Kəlam Tanrı olub” (Yəhyanın müzdəsi 1: 1). Quran da İslamda Allahın əbədi yaradılmamış kəlamı-sözü kimi qəbul edilir.

Şümer tanrıları əsatirlərdə qoyunları otaran, sürünü yönəldən çobanlar kimi də təsəvvür olunurdular. Məsələn bu adla Enlil tanrısı və tanrılaşdırılmış Şümer çarı Şulqa tanınmışdır. Məhz bu adı sonrakı dövrlərdə Yaxın Şərq, Yuyan və Roma tanrılarına da verirdilər. Başqa tanrı Dumuzi də çoban-tanrı kimi tanınmışdır. Daha sonra xristianlar da İsanı sürünü (insan kütləsini) yönəldən çoban (mənəvi rəhbər) kimi tanıyırdılar. Sonra isə bu adla xristian keşişlərini adlandırdılar.

Mesopotamiya əsatirləri

Mesopotamiya xalqları şumer mixi yazılarını öz sami dillənə uyğunlaşdırmışdır və artıq e.ə. II-ci minillikdən başlayaraq, bu yazı bütün sahələrdə istifadə olunmuşdur. Bizim zamanəmizə bir çox qədim mixi yazıları çatmışdır. Onların çoxu dini xarakterli əsatirlərdən, çeşidli dövlət sənədlərindən, astroloji və elmi mətnlərdən ibarətdir.

Ən tanınmış əsatirlərdən biri “Gilqameş (Hər şeyi bilmiş) haqqında”[ölü keçid] dastanıdır. O hələ sümer-akkad dövründə yaranmışdır. Ancaq, dastanın bizim zamanımizə çatmış ən qədim mətni Babil mətnidir.

Bu dastanda Gilqameş Uruk şəhərinin çarı olaraq, çox güclu insan olmuşur. O gücündən səmərəli istifadə edə bilməmiş və şəhər sakinlərini sıxıntı və qorxu içində saxlayırdı. Onlar da zülmdən qurtarmaq üçün tanrılara dualar edirdilər. Onların dualarına cavab olaraq, tanrılar heyvanlarla yaşayan Enkidu adlı bir iptidai insanı yaratdılar. O Gilqameşin dostu oldu və onun gücünü xeyrli işlərin görülməsinə yönəldə bildi. Enkidu bir qadını sevib, Uruk şəhərinə gələrək, Bilgameşlə vuruşmuşdur. Ancaq döyüşdən qalib çıxan olmamışdır və bundan sonra rəqiblər dostlaşmışdırlar.

Bundan sonra iki dost çoxlu xeyrli işlər görmüş, igidlik göstərmişdilər. Onlar insanlara ziyanlı olah Humbaba adlı əjdahanı öldürə bildilər. Sonra Gilqameşi İştar tanrıcası sevmiş, ancaq o onun sevgisini rədd etmişdir. Buna cavab olaraq, İştar ona qarşı bir dəhşətli öküzü yolladı, ancaq Gilqameş onu öldürdü. Bu əməlinə görə tanrılar onu və dostu Enkidunu ölümə məhkum etdilər.

Enkidunun ölümündən sonra Gilqameş xilas olma istəyinə düşmüşdür. O tanrıların hökmlərindən qurtulmaq üçün ölməzliyə nail olmaq istəmişdir. Bunun üçün Gilqameş bu məqama çatmış Utnapiştim’i (sümerlərdə Ziusudra’nı) axtarıb tapmışdı. Utnapiştim tufandan sağ çıxmış və tanrılar ona ölməzlik bəxş etmişdilər. Gilqameş ondan ölməzliyə necə nail olduğu haqqında sual verdi. Bu suala cavab verərək, Utnapiştim başına gələn hadisələri ona danışmağa başladı. Onun sözlərinə görə, tanrılar yer üzərində tufan yollamaq və insanların məhv etmək qərarına gəldilər Tanrı insanları günahlarına görə məhv etmək qərarına gəldi və bu barədə Nuh peyğəmbərə xəbər verdi.</ref>. Ancaq Ea tanrısı Şuruppak şəhərinə enmiş və bu barədə Utnapiştim’ə xəbər verərək, ona bir gəminin inşa edilməsini əmr etdi</ref>. Utnapiştim isə bir mömin adam olmuş və tanrının dediklərini etmiş, sonra gəmiyə öz ailəsini və heyvanları mindirmişdir</ref>.

Bundan sonra tufan başlamış və yeddi gün davam etmişdir. Tufan qurtarandan sonra Utnapiştim, bayıra çıxaraq, bütün bəşəriyyətin məhv olduğunu gördü. Sonra o, gəmini Nitsar adlı dağa tərəf sürdü. Oraya çatmamış Utnapitim, əvvəl göyərçini, sonra qaranquşu, daha sonra isə qarğanı dağa tərəf uçurdu. Sonuncu uçan qarğa geriyə qayıtmadı və Utnapiştim anladı ki, nəhayət daq sulardan azad oldu.

Bunu görən tanrı Enlil qəzəbləndi, çünki onun fikrincə bütün bəşəriyyət tufanda məhv olmalı idi. Ancaq tanrı Ea ona insanların yalnız sayının azamasının zəruri olmasını, onların tamamilə məhv olmasının məqsədə uyğun olmamasını subut etmişdir. Enlil və başqa tanrılar bununla razılaşaraq, Utnapiştim’in tanrılar səviyyəsinə ucalması və ölməzlik məqamına çatması qərarına gəldilər.

Bu olayı danışandan sonra, Utnapiştim Gilqameşə taleyi ilə barışmağı məsləhət gördü, çünki kiməsə ölməzlik haqqında qərarını tanrılar yalnız bir yerdə yığışaraq verirlər. Ancaq Gilqameş üçün bunu etməyəcəklər.

Sonda, həyat yoldaşının məsləhəti ilə, Utnapiştim ona okeanın dibində bitən və insana əbədi gəncliyi verə bilən bir çiçəyin sirrini açdı. Gilqameş oradan bu çiçəyi çıxardı, ancaq geriyə gayıdanda, yolda onu bir ilan apardı və əbədi gənclik Gilqameşə qismət olmadı.

“Gilqameş haqqında” dastanına əlavə olunmuş “Gilqameş, Enkidu və yeraltı dünya” adlı dastanında dünyanın yaradılışı, göylərin yerdən ayrılması haqqında rəvayət edilir. Bu barədə dastanda deyilir: “Yer göylərdən ayrılanda, o anda, İnsanların adları bərqərar olanda, o anda, An göyü özü ilə aparanda, o anda, Enlil isə yeri özünə götürəndə, o anda...” Müqaisə üçün qeyd olunmalıdır ki, göylə yerin bir olması və sonradan ayrılması haqqında Quranda da ayə vardır: “Məgər kafir olanlar göylə yer bitişik ikən Bizim onları ayırdığımızı, hər bir canlını sudan yaratdığımızı bilmirlərmi?!” (21: 30).

Sonra Fərat çayının sahillərində bitən “huruppu” ağacdan söhbət açılır. Onu güclu külək qırıb aparır. Ancaq tanrıca İnanna onu tapıb, öz bağında əkərək, yenidən həyata gətirmişdir. Sonra Lilit adlı bir qız bu ağacı öz evi etmiş, Anzud quşu isə onun başında məskunlaşdı. Bir ilan isə ağacın kökündə özünə yuva qurdu. Ağacın məhv olmasından ehtiyatlanan İnanna bu barədə Gilqameşə şikayət etdi. O isə ora gəlib ilanın başını qılıncla vurdu. Bunu görən Lilit və Anzud qorxaraq yuvalarını tark etdilər. Sonra Gilqameş ağacı yardı və İnanna ondan özü üçün taxt düzəltdi.

Bu ağacın köklərindən düzəldilmiş musiqi aləti sehrli olur və özünü tanrılara bərabər tutan Bilameş onun vasitəsi ilə Uruk şəhərində insanları özünə tabe edib, onlara işkəncələr verirdi. İnsanla tanrılara dua etdiklərindən sonra, Gilqameşin sehrli aləti tanrıların hökmü ilə yeraltı dünyaya endirildi. Gilqameşin kədərli olduğunu görən Enkidu aləti, yeraltı dünyaya enərək, geri qaytarmağa hazır olduğunu bildirdi. O yeraltı dünyaya enərək, oranın qaydalarını pozdu və buna görə də orada əbədi qalmağa məhkum olundu. Gilqameş isə onu oradan qurtarmaq üçün Günəş tanrısına müraciət etdi və onun vasitəsi ilə onunla görüşdü.

Mesopotamiya əsatirləri arasında “Enuma Eliş” adlı əsatir xüsusi maraq doğurur. Burada qədim babillilərin kosmoqonik baxışları öz əksini tapmışdır. Şümerlərin varisləri olan sami akkadlardan və babillilərdən “Enuma Eliş” adında dastanın gil lövhələrdə yazılmış mətni bizim zamanımizə çatmış və oradan qədim akkadların kosmoqonik təsəvvürləri əks olunmuşdur. Baxmayaraq ki, bu dastan müştərək sümer-akkad dastanı adlanır, bir çox tədqiqatçılar onun məzmununun sümer dünyagörüşünü əks etdirməməsini hesab edirlər. Yəni bu dastan daha da çox akkadların dünyagörüşünü əks etdirir.

Bu dastanda dünyanın yaranması haqqında bəhs olunur. Orada deyilir ki, öncə dünyada heç bir varlıq olmamışdı. Yalnız sulardan ibarət dünya okeanı mövcud idi. Sonra bu xaotik okeandan tanrılar yarandılar. Ancaq buna baxmayaraq dünyada heç bir düzən olmamışdı. Müəyyən zaman bəzi tanrılar dünyada düzən yaratmaq fikrinə düşdülər. Ancaq bu istək xaosun tanrıcası olan Tiamatın və onun əri Abzunun etirazı ilə qarşılandı. Bunun nəticəsində qarşıdurma yarandı və Abzu öldürüldü. Ərinin qisasını almaq istəyən Tiamat da sonra döyüşdə öldürüldü. Onun qalibi Mərduk adında tanrı oldu.

Sonra Mərduk Tiamatın bədəninin bir hissəsindən göyü, başqa hissəsindən isə yeri yaratdı. Mərduk ulduzları, günəşi və ay işığını yaratdı. O Kinqu adında bir tanrını (o Tiamatın silahdaşı idi) öldürərək, onun qanını gillə qarışdırdı və Ea adlı bir başqa tanrı ilə birlikdə insanı yaratdı. İnsanın yaradılmasının səbəbi isə tanrıların işlərdən yorulması olmuşdur. İnsan onlar üçün işləmək üçün yaradıldı. Bundan sonra tanrılar dincəlməyə imkan tapdılar.

Qədim Babilistanın “Taqsırsız əzaba çəkilmiş adam” adlı poema da həddən artıq çox maraq doğurur. Burada söhbət tanrı (və ya tanrılar ) tərəfindən şiddətli sınağa çəkilmiş bir mömin insandan gedir. Poemanın mətnindən bilinir ki, bu adam mətanətlə bütün əzablara sinə gəlmişdir. Sonda tanrı ona bütün itirdiyi şeyləri və sağlamlığıni qaytarır.

Buna bənzər ravayət Əhdi-Ətiqdə (Əyyub kitabı) və Quranda (38:41-44) da vardır. Orada peyğəmbər Əyyub da Allah tərəfindən şiddətli sınaqlara çəkilir, malını, əmlakını, uşaqlarını və sağlamlığıni itirir. Əyyub bu sınaqlara mətanətlə sinə gəlir və Allahdan narazı olmur. Sonda ondan razı qalan Allah onun duası müqabilində ona itirdiyi şeyləri artıqlaması ilə qaytarır və sağlamlığını bərpa edir.

Bu bənzərliyi izah etməyə çalışan bəzi tədqiqatçılar Əhdi-Ətiqdə və Qurandaki rəvayətlərin “Taqsırsız əzaba çəkilmiş adam” poeması kimi qədim Babilistan rəvayətlərindən alınmasını iddia edirdilər. Ancaq başqalarının fikrincə bu eyni olaya olan fərqli münasibətlərdir. Yəni Əyyub peyğəmbərin əhvalatını babilistanlılar eşidib, özünə məxsus tərzdə qələmə almıçdılar. Hər halda qədim yəhudilər və babilistanlılar bir birlərinə yaxın ərazilərdə yaşamışdılar və biri-birinin mədəniyyətləri haqqında xəbərləri var idi.

İstinadlar və şərhlər

  1. Qəmər, 54:9-14.
  2. George A. Barton, Archaeology and The Bible, 7th Edition, Copyright,. 1916, by American Sunday School Union, Seventh Edition, 1937, p. 375.
  3. Taha, 20:36-39.
  4. İbn Kesir. Hadislerle Ku’ran-İ Kerim tefsiri. C. 2. İstanbul, “Çağrı yayınları”, 1991, s. 302.
  5. Klein J. Shulgi G // Fs. Tadmor. Jerusalem, 1991. P. 302-303.
  6. Rus dilinə tərcüməsi: Библиотека Всемирной Литературы, том 1. Поэзия и проза Древнего Востока. М., "Художественная Литература", 1973.
  7. Əhdi Ətiqin Yaradılış (6: 6,7) kitabında və Hud, 11:25-26.
  8. Yaradılış (6: 14), Hud, 11:38.
  9. İnsan və heyvanların qurtuluş gəmisində yerləşdirilməsi: Yaradılış (7:8-9), Hud, 11:40.
  10. Tufan hadisəsi: Yaradılış (7:10), Hud, 11:40.
  11. Yaradılış kitabında Nuhun gəmisi Ağrı dağa (8: 4), Quranda isə Cudi dağına (11: 44) doğru hərəkət etmişdir.
  12. Yaradılış (8:7-11) kitabında da sahilə yaxınlaşan zaman, Nuh quşları (qarğa və göyərçini) uçurmuşdur.
  13. Ölməzliyin axtarışında olan insan obrazına müxtəlif xalqların dastan, poema və nağıllarında rast gəlmək olar. Məsələn, Nizami Gəncəvinin “İskəndər-namə” poemasında İskəndər dirilik suyunu axtarışına şıxır və Xıdırla birlikdə zülmət çarlığına gedir. Lakin sonda o deyil, Xıdır o suyu tapır və ölməzliyə nail olur. (Низами Гянджеви. Искендер-наме // Собрание сочинений. Т. 3. Баку: Азернешр, 1991, с. 420-436).
  14. Rus dilinə tərcüməsi V. K. Afanasyevanın.
  15. Rus dilinə tərcümədə "Энума Элиш"
  16. Sad, 38:41-44.

Mənbə

  • Aydın Əlizadə. Qədim Şumer-Akkad dini və onun digər dünya dinlərinə təsiri 2015-03-31 at the Wayback Machine // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. - 2008. - N 4. - S. 81-95.

Ədəbiyyat

  • Гладкий В.Д. Древний мир, Энциклопедия, в 2 т., Донецк, МП „Отечество», 1997, т. 1, с. 295.
  • Мифологический словарь/Гл. ред. Мелетинский Е.М. - М.: Советская энциклопедия, 1990 г.- 672 с.
  • Крамер С. Н. История начинается в Шумере. – М., 1991.
  • Мифы народов мира/под ред. Токарева С. А. - М., Советская энциклопедия, 1987 г. - т.1 - 671 с.
  • Фрэзер Д. Золотая ветвь, М, АСТ, 1998, с. 349.
  • Самозванцев А. М. Мифология Востока. - М.: Алетейа, 2000 г. - 384 с., илл.
  • John Foley. The Guinnes Encyclopedia of Signs and Simbols. Guinnes Publishing Ltd., 1993
  • George A. Barton, Archaeology and The Bible, 7th Edition, Copyright,. 1916, by American Sunday School Union, Seventh Edition, 1937
  • Langdon S. Fosheringham. The Venus Tablets of Ammizaduga. Oxvord, 1928.
  • W. E Vine, Expository Dictionary of New Testament Words, Oliphants Limited, London, 1967

Həmdə bax

mesopotamiya, dini, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, noyabr, 2021, qədim, . Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz noyabr 2021 Mesopotamiya dini qedim zamanlardan Xristian ve Islam dovrunun baslanmasina qeder Yaxin Serq reqionunda yayilan dini inaclardir Bu inanclar o zaman orada yasayan butun xalqlar arasinda yayilmisdir Bu inanclarin menseyi Sumerden gelir Sonra onlar basqa xalqlar arasinda yayilmisdir Sumer Akkad Babil Assuriya kimi dovletlerin dinlerinin menseyi birdir Onlarin hamisini Mesopotamiya dini kimi adlandirirlar Assuriya ve Babil dinlerinin xususiyyetleri ayrica meqalelerde verilmidir Babil dini Assuriyada dinMundericat 1 Mesopotamiya inanclarinin ozellikleri 1 1 Mesopotamiya inanclari ve monoteistik dinler 2 Sumer ve xac simvolu 3 Esxatologiya 4 Kosmoqoniya ve teoqoniya 5 Mesopotamiya esatirleri 6 Istinadlar ve serhler 7 Menbe 8 Edebiyyat 9 Hemde baxMesopotamiya inanclarinin ozellikleri RedakteMesopotamiyada butun Yaxin Serqde oldugu kimi dinler esasen coxtanrili politeist ve butperest olmusdur Politeist dusuncesi dunyanin her bir tezahurunun arxasinda bir tanrin oldugunu iddia edir Qedim sumerler inanirdilar ki tanrilar her bir seyi yaradib idare edirler Onlar insan cildinde ve insanabenzer tesevvur edilirdi insanlar kimi aile qururlar xestelenirler eseblesirler savasirlar yaralanirlar sevirler nifret edirler bir birine xeyanet edirler usaq dogurlar ve s Tanrilar arasinda insanlarda oldugu kimi is bolgusu aparilmisdi Sumerlerde qadin ilahlarin coxlugu onlarda matriarxat qurulusu olmasinin gostericisi hesab olunur Sonraki dovrlerde sumerlerde qadin obrazinin movqeyi nisbeten zeiflemisdir Bizimim zamanemize catmis sumer yazi lovhelerinde 1500 e qeder tanri adlari cekilmekdedir ve bu onlarin panteonunun ne qeder coxsayli oldugunu gosterir Bilindiyi kimi gedim insanlar kulek simsek zelzele ve s kimi tebiet hadilererini tedricen simalasdirmis onlara adlar vererek tanrilasdirmisdirlar Bundan basqa xalqlar qedim zamanlarda yasamis bezi momin igid merd insanlari ve carlari onlarin olumlerinden sonra tanrilasdirirdilar onlara mifoloji xususiyyetler elave ederek esatirlere cevirirdiler Bu da tanrilarin sayini daha da coxaldirdi Mesopotamiyalilar dunya ve kainat onlarin yaranmasi qurulusu ve qanunlari haqqinda dusunurduler Artiq e e III minillikde onlarin dusunurleri bunlarla bagli suallara cavablar axtararaq oz kosmoqoniya ve teoqoniyalarini yaradmisdirlar O dovrlerde basqa edebi ve elmi uslubun olmadigina gore onlar oz fikirlerini esatirlere vasitesi ile ifade edirdiler Mebedlerde reqqaseler calgicilar fealiyyet gosterirdi Onlarin en vacib isleri tanrilari eylendirmek idi Sumerler tanrilarin qezeblenerek onlari cezalandirmalarindan qorxurdular Qedim sumerlerin e e III minilliye aid olan gil lovheleri uzerinde yazilmis metnlerden bilinir ki onlar tanrilari goy deniz gunes kimi tebiet quvvelerinin tecessumu kimi qebul edirdiler Sonra ictimai inkisaf derinlesdikce tanrilar evvelki keyfiyyetlerini saxlayaraq eyni zamanda seherlerin ekincilerin cobanlarin ve s himayecisi kimi taninib qebul edilirdiler Eyni zamanda tanrilar her bir insanin dunyagorusunde ve gundelik heyatinda da onemli rol oynamisdirlar Meselen gunes tanrisi Utu her seyi gorur edaleti qoruyur insanlara yardim edir falcilara himayecilik edir bilik ve su tanrisi Enki insanlarin ve sehrbazlarin qoruyucusudur Venus Venera planetinin bu planet goyde ulduz kimi gorsenir tanrisi Inanna sevgililerin qoruyucusudur Sonra xalq arasinda bu tanrilarilarla bagli cesidli esatirler meydana gelmisdir Bu prosesler sumer dininde musahide olunmaqdadir Umumiyyetle Mesopotamiya dinlerinin esasinda mehz sumer esatirleri durur Zaman kecdikce burada basqa medeniyyetlerin yayilmasina baxmayaraq onlar sumer tanrilarini ve esatirlerini qebul etmisdirler Sadece oz esatirleri ile onlari daha da zenginlesdirmisdiler Bezen ise o tanrilarin adlarini deyisdirib oz dillerine uygunlasdirsalar da mahiyyetce sumer dininin ozeyini saxlamisdirlar Cox guman ki qedim sumerler tanrilarina munasibetlerini muqeddeslik exlaqi ve menevi mustevide deyil gundelik telebatlarinin odenmesi ucun gerekliliyi mustevisinde qurulmusdurlar Tanrilar bol mehsul herbi ugur kimi meselelerde insanlara yardimci olmali idiler Yeni her bir insan tanriya ibadet ederken ve qurbanlar keserken ondan evezinde nese isteyirdi Eger edilen ibadetlerin ve qurbanlarin qarsiliginda bu ve ya basqa tanri onlardan umulan seyleri vere bilmirdiyi teqdirde insanlar onlara deyil basqa tanrilara ustunluk verirdiler Belelikle tanri ile insan munasibeti men sene qurbanlar verirem ki sen de mene nese veresen prinsipi uzerinde qurulmusdur Sumerler inanirdilar ki tanrilar istediklerini edirler ve insanlar qarsisinda cavab vermirler Ancaq insanlar edilen ibadetler ve kesilen qurbanlara qarsiliq olaraq onlardan oz isteklerini oyrene bilerler Buna qurban kesdikleri heyvanlarin qaragiyerlerinin cizgileri ve isareleri uzerinde fala baxmaqla nail olurdular Bunun ucun kahinlere muraciet edilirdi onlar ise her cizgi ve isarenin neyi gosterdiyini izah edirdiler Tanridan istenilen sey haqqinda melumatin elde olunmasinin basqa yolu yuxu yozumu olmusdur Her hansi isin bas tutub tutmayacagi ya da o isin gorulub gorulmemeyin daha meqsede uygun olmasini bilmek ucun insanlar niyyet edib sonra tapinaqlara mebedler gedib orada tanrilara dualar edib qurbanlar kesirdiler Sonra onlar tapinaqlarda uzanib yuxuya gedirdiler Ayilandan sonra kahinler onlardan yuxuda ne gorduklerini sorusur ve yuxu yozmasi yolu ile tanrilarin hokmunu aciqlayirdilar Tanrilara qarsi bu cur munasibetin olduguna gore onlardan hec biri basqalarinin uzerinde yuksele bilmezdi Ya da yukselse de hakimiyyeti mutleq ve ebedi olmamisdir Tanri insanlarin isteklerini temin etdiyi vaxta qeder yuksek movqeyini saxlamis olurdu Bele olmasaydi endirilirdi ve insanlar basqa daha da yeterli tanrini ucaldib ona ustunluk verirdiler Bundan basqa her hansi tanrinin yukselmesi hec de basqa tanrilarin inkar olunmasi demek deyil idi Hansisa tanrilarin yukselmesi ve bas tanriya cevrilmesi eski carlarin ve ya kahinlerin istekleri esasinda da cemiyyete qebul etdirilirdi Carin regbet beslediyi hansisa tanriya daha da cox ehtiram edilmesi onun hakimiyyetinin qebul edilmesi demek idi o tanrinin aciq inkar edilmesi ise cara qarsi usyan kimi qiymetlendirilirdi Bir cox hallarda carlar hetta ozlerini de tanri yaxud yer uzerinde olan hansisa tanrinin tecessumu elan edirdiler ve bu keyfiyyetde ozlerini xalqa teqdim edib onu itaete getirirdiler Sumer dininde ME adlanan butun dunyani ve tanrilari idare eden sirli quvveler anlayisi da olmusdur Bu barede Ninurtanin Eriduya seyaheti esatirinde deyilir Onlar hansisa bir varliq seklini alaraq tanrinin ya da insanin kahinin ixtiyarinda ola biler Her seyin ME si vardir savasin barisin edaletin huququn ve s Bu bir obyektiv qanunauygunluqdur Sumer esatirlerinde tanrilar bir birinden ilahi quvveleri ME leri ala bilib daha da qudretli ve ya zeif ola bilirdiler Sumerler inanirdilar ki ME lerin hisseleri hansisa mebedlerde kahinlerde seherlerde carlarda ve s ola bilir ve bu onlari cox qudretli ve muqeddes edirdi Sumerlerin dini inanclari bizim zamanemize catmis dastanlarinda eks olunmusdur Onlarin yazdiqlari lovheler beseriyyetin en qedim yazili edebiyyatidir Ustelik Sumer medeniyyetinden daha qedim ve inkisaf etmis medeniyyet elme melum deyil Buna gore de Yaxin Serqde ve Araliq denizi hovzesinde yayilmis dinlerin mehz sumerlerin dini inanclarindan qaynaqlanmasi fakti hec bir subhe dogurmur Mesele burasindadir ki o erazilerdeki medeniyyetler sonra yaranmisdir ancaq dini revayetlerinin ve ibadet etdikleri tanrilarinin Sumer tanrilari ile benzerlikleri vardir adlari ferqli olsa bele Demeli bu benzerliyi yalniz Sumer dininden alinmasi ile izah etmek olar Ornek ucun Suriyanin Adonis ve Babilin Temmuz tanrisi eslinde Sumerin Dimuzid ya da Dumuzi adli tanrisidir samilerin Anu ve yunanlarin Uranus u onlarin An adli tanrisidir sami tanricasi Istar ona sonralar Astarta da deyirdiler eslinde sumerlerin Inanna sidir Araliq denizi hovzesinde taninan ilahe Kibela sumerlerin Ki torpaq anasi tanrisidir samilerin Sin ve Samas adli ay ve gunes tanrilari sumerlerin Nanna ve Uti tanrilaridir ve bu siyahini hele cox davam etdirmek olar Mesopotamiya inanclari ve monoteistik dinler Redakte Hetta tek tanrili monoteist dinlerle de qedim sumer dininin mueyyen parallelleri vardir Ornek ucun Ehdi Etiqde Yaradilis 6 9 ve Quranda 1 yazilan Nuh peygemberin tufani hadisesine benzer hadise Gilqames her seyi bilmis haqqinda Arxivlesdirilib 2014 05 15 at the Wayback Machine adlanan qedim sumer akkad dastaninda da revayet edilmisdir Ehdi Etiqe gore Tanri Nuha tufan haqqinda xeber verib ve ona gemini insa etmeyi emr edib Bu tufan neticesinde butun yeri su basmis ve yalniz Nuh ve onun ailesi bu gemiye siginaraq tufandan saq cixa bilmisdirler Quranda da buna benzer hadise haqqinda xeber verilmisdir Sumer akkad dastani olan Gilqamesde Suruppak seherinin hokmdari Ziusudra akkadca Utnapisti ya da Utnapistim Enki tanrisindan dunyani tufan buruyeceyi xeberini alir Enkinin mesleheti ile Ziusudra bir gemi insa etmis ve tufan zamani oraya siginaraq xilas olmusdur Yunanlarda da buna benzer revayet vardir Orada tufan haqqinda xeberi tanri Kronos Ksisutros adinda adama vermisdi Bu revayeti e e IV III esrlerde yasamis yunan tarixcisi Beros qeleme almisdi Bu benzerliyi izah eden arasdirmacilarin bir hissesi Ehdi Etiqdeki tufan haqqinda reveyetinin qedim sumer akkad dastanindan alinmasini basqalari ise bu tarixi hadisenin hamiya melum oldugundan cesidli xalqlarin dastan ve kitablarinda revayet edilmesini iddia etmisdirler Bezilerine gore Ziusudra Utnapistim ve Nuh yehudice Noah eyni adam da ola bilerler sadece cesidli xalqlar eyni adama bir ad vermisdir Car Sarqon haqqinda adli efsanede de maraqli meqamlar vardir Car Sarqon akkadca Sarruken boyuk Akkad dovletinin yaradicisi olmusdur O e e 24 cu yuzillikde yasamisdi Mesopotamiyada arxeoloqlar onun heykelini tapib onun uzerinde olan yazilari oxuya bilmisdirler Orada Sarqonun heyati haqqinda melumat verilmisdi 2 Metnden bilinir ki onun anasinin hansisa sebebden usaq dogmaga ixtiyari yox idi Belke de o kahine idi Ancaq bu qadin gizli yerde Sarqonu dogdu ve bu emelini cemiyyete bildirmemek ucun onu bir horme sebete qoyub ustunu qatranla baglayib Ferat cayinin axari ile buraxdi Cayda onu Akki adinda bir adam xilas ederek oz yaninda saxlamis ve boyutmusdur Sonra ise Sarqonu qadin tanricasi Istar sevmis ve onu carliq rutbesine yukseltmisdir Ehdi Etiqde ve Quranda peygember Musa da dogulandan sonra qir ve qatranla surtulmus bir sebete qoyulmus ve Nil cayinin axarina atilmisdir Cixis 2 1 10 ve Quran 20 36 39 3 Oradan onu fironun qizi tapmis xilas etmis ve sona Musa fironun sarayinda yuksek meqamlara catmisdir Ancaq bu hadise Mesopotamiyada deyil Misirde cereyan etmisdir Ola bilsin ki hansisa sebebler uzunden arzu olunmayan dogulmus korpe usaqlari sebete qoymaq ve cayin axarina atmaq caylarin sahillerinda yasamis xalqlarin bir adeti olmusdur Ornek ucun bu gun de bele usaqlari muxtelif yerlerde kiminse qapisina qoyurlar Yeni bu revayetlerin oxsarligini bununla izah etmek olar Elinde xac tutan tanri Temmuz Assur relyefi e e 1500 cu iller Berlin Dovlet Muzeyi Ancaq bezi alimler hesab edirler ki yehudiler Car Sarqon haqqinda revayeti bilirdiler ve bu hadiseni Misirde Musaya aid etmisdirler Eyni zamanda qeyd edilmelidir ki Car Sarqon haqqinda efsanesi Assur cari Assurbanipalin kitabxanasinda tapilmis gil lovhelerinin birinde yazilmisdir Bu lovhe ise car Sarqonun dovrunde deyil sonraki dovrlerde belke de Musadan da sonra yazilmisdir Buna gore de ola bilsin ki eksine yehudilerin Musa haqqinda revayetini assurlular car Sarqonun revayeti kimi qeleme vermisdirler Musa Yehudi elektron ensiklopediyasi Sumer ve xac simvolu RedakteXristianligin simvolu olan xacin tarixi qedim Mesopotamiya inanclarindan alinmasina dair deliller vardir Bu remz hem Babilde hem de Misirde Xristianliqdan once de yayilmisdir Qedim mesopotamiyalilarda xac tanri Dumuzinin Temmuzun remzi olmusdur Eslinde yunanlarin t tau latinlarin ruslarin t T herfi Temmuz sozunun bas herfidir ve bu herf ele xacdir O ele qedim Babilde de bu cur yazilirdi ve oradan alinmisdir Tammuz gunes tanrisi kimi de tesevvur edilirdi Buna gore de onun t simvolunun resmini bezen gunesi simvolize eden dairede cekirdiler Qedim zamanlarda insanlar bu cur xac remzlerin heyatverici quvveye malik olmasina inanirdilar ve bu gun oldugu kimi onlari hemail kimi boyunlarindan asib gezdirirdiler Kahinler de xacli geyimlerden istifade edirdiler Melumdur ki ilk xristianlarda III esre geder xac remzi olmamisdir O sonra basqa enenelerden alinmisdir Bezi mesihi teriqetler bu gun de Isanin xacda deyil sutunda olduyunu ve xacin Xristianliga butperestlikden getirilmesini iddia edirler Esxatologiya RedakteSumer akkad esxatoloji axiret haqqinda tesevvurleri de boyuk maraq dogurur Esatirlerinden bilinir ki onlar yeralti dunyanin movcud olmasina inanirdilar Sumerler ona Kur akkadlar ise Ersetu deyirdiler O dunyanin harada yerlesdiyi haqqinda onlarin deqiq tesevvurleri yox idi Esatirlerde Kur un serdedinde bir cay vardir Oradan oluleri bir gemici kecirir Orada olenlerin ruhlari iztirablar ve eziyyetler icinde yasayirlar Ancaq o dunyada nisbeten rahat yasayanlar da vardir Oradan qayidis yoxdur Inannanin oluler dunyasina enmesi esatirinden bilinir ki kur da tanrilar da ola biler Dumuzi kimi Istisna hallarda tanrilar oradan kimise cixara bilerdiler ancaq onun evezine basqa adamlar ve ya tanrilar Kur da qalmali idiler Bezen ise kimse kur dan muveqqeti cixib yerde hansisa isi gorub sonra ise ora qayida da bilerdi Meselen Gilqames Enkidu ve yeralti dunya esatirinde Enkidunun kolgesi oradan yere gelir Gilqamesle gorusur Eyni zamanda Enki ve Ninhursaq esatirinden bilinir ki qedim sumer ve akkadlar gozel bir olkenin movcud olmasina da inanirdilar O temiz isiqli misli olmayan bir yerdir Orada olum ve xestelikler yoxdur gozel baglar meseler cemenlikler caylar ve bulaqlar vardir Bu olkenin adi Dilmun dur ve orada esasen tanrilar yasayir Belke de qedim sumerler Behreyni yaxud Feylaka adasini ya da Erebistan yarimadasinin qerb hissesini Dilmun adlandirirdilar Eyni zamanda onlar inanirdilar ki heyat Dilmunda yaranib Sonra insanlar oradan cixib yer uzunde yasamaga basladilar Qeyd edilmelidir ki Kur ve Dilmun anlayislarina benzer mekanlar Sumer Akkad sivilizasiyasindan cox esr sonra meydana gelen yehudi sonra ise xristian ve muselman dunyagoruslerinde de vardir Ancaq yahudilerde sumer ve akkadlarda oldugu kimi axiret dunyasi haqqinda telimler hele bir o qeder de inkisaf etmemisdi ve Ehdi Etiqde bu barede qisa ve oteri cumlelerden basqa bir sey yoxdur Ancaq daha sonra Ehdi Cedidde ve ozellikle Quranda axiret dunyasinin tesviri daha dolgun ve etrafli cehennem ve cennet anlayislarinda verilmisdir Ancaq sumer akkad esatirinden ferqli olaraq orada cennetde tanrilar deyil ilk insanlar yasamisdir Dilmunla cennetin benzer cehetleri ise her ikisinde gozel baglarin olmasi xestelik ve olumun olmamasidir Bundan basqa meselen muselman tefsircilerin arasinda Adem ve Hevvanin yerlesdiyi cennetin hec de axiretde olah cennetin olmamasi ferziyyesi vardir Hetta bezi muselman tefsirciler hesab edir ki ilk cennet goylerde tox yerde yerlesirdi 4 Yeni Adem ve Hevvanin yasadigi mekan yerde idi ve oradan insanlar yer uzerine yayildilar Bu da Dilmunun yerde hetta Erebistanda ve ya ona yaxin olan mekanda yerlesmesi inanci ile ust uste dusur Demeli cennet haqqinda tesevvurler hele qedim sumerlerde olub Bundan basqa yehudi dunyagorusunde qedim sumer akkad ve yunanlarda aid oldugu kimi mominlerin axiretdeki yeri gunahkarlarla eynidir Onlar hamisi Seol adlanan kolgeler mekaninda yasayir Zebur 87 5 13 Melum olur ki yehudiler de kolgeler dunyasinin olduguna inanirdilar ve hetta istisna hallarda sumerlerde oldugu kimi oradan kiminse muveqqeti qayidisini da mumkun hesab edirler Rebb insani hem oldurur hem dirildir Oluler diyarina hem endirir hem cixarir 1 Samuel 2 6 Ehdi Etiqin bezi kitablarindan bele ehtimal oluna biler ki onlarin muellifleri gunahkarlarin sorgu suala cekilmesi haqqinda biliye malik deyildiler Cunki heyvanin basina gelen insanin da basina gelir ikisinin de aqibeti eyni cur olur Nece biri olurse elece de o biri olur Ikisi de eyni nefese malikdir insan heyvandan ustun deyil cunki her sey pucdur Vaiz 3 19 Basqa yerleri oxuduqda ise qerara gelmek olur ki Ehdi Etiqin bezi muellifleri gelecek heyaten movcudlugu haqqinda hec bir sey bilmirdiler Zebur 103 29 Belelikle demek olar ki yahudilerin axiret heyati haqqinda tam ve qeti tesevvurleri yox idi Ancaq cox esrler kecenden sonra olulerin dirilmesi ve gunahkarlarin sorgu suala cekilmesi inanci da yehudiler arasinda yayilmaga basladi Torpagin altinda yatanlarin coxu ebedi heyat be zisi ise ebedi xecalet ve rusvayciliq ucun oyanacaq Daniel 12 2 Kosmoqoniya ve teoqoniya RedakteSumer kosmoqoniyanin esasinda yasti disk kimi dusunulen goyun anu ve yerin ki vehdeti ideyasi dururdu Goy sonsuz deyil Onun yuxari hissenin sonu berk cismle asagi hissesi ise yerle mehdudlasir Goy lil kulek adlanan unsurle doludur bu da texminen bizim atmosfer anlayisimiza yaxin olan termindir Gunes ay ulduzlar planetler de lil dir lakin onlar isiqsacma qabiliyyetine malikdirler Yer goy lil ucluyu her terefden okeanla ehate olur ve hereketsizdir Kainatin qurulusunu bu cur tesevvur eden kahinler onu kimin terefinden yaradildigi haqqinda dusunerek bunu cox sayli tanri panteonu ile elaqelendirirdiler Onlar hesab edirdiler ki bu tanrilar dunyani yaradib deyismeyen ebedi qanunlarla onu idare edirler Tanrilarin derecesi ve gorduyu isler ferqli dusunulurdu Buna gore daha da ehemiyyetli ve ikinci dereceli tanrilar var idi Dunyanin yaranmasi tanrilarin da yaranmasi sualini meydana getirirdi Mesele burasindadir ki tanrilarin coxlugu onlarin ozlerinin haradan yaranmasi hansinin daha once kimin ise sonra yarandigi sualarini yaradirdi Buna gore de kosmoqonik problemler mutleq teoqoniyalarin tanrilarin yaranma telimi da yaranmasina getirirdi En qedim sumer kosmoqonik ve teoqonik esatirlerden biri Goylerin ve yerin dagi adlanir Bu esatire gore evvel her sey vehdet halinda olmus ve boyuk bir daq formasinda olmusdur Bu daq her terefden sonsuz okeanin sulari ile ehate olunurdu Okeanin qizi olan tanri Nammudan Anu ve Ki torenmisdi Nammu Anu nu dagin basinda Ki ni ise eteyinde meskunlasdirdi Anu ve Ki boyuyende ise onlari qovusdurdu be bunun neticesinde Enlil dunyaya geldi O da Lil in kuleyin atmosferin tanrisi oldu Sonra ana Ki ata Anudan daha yeddi usaq dogdu onlarin hamisi ise oz novbesinde bir biri ile qovusaraq coxlu ogul ve qiz dogdular Neticede dagda sixliq yarandi Bunu goren Anu Enlille birlikde dagi ikiye bolduler Yuxarisi goye asagisi ise yere cevrildi Anu goyde qaldi Enlil ise yere endi ve orada heyati yaratdi Enki ve dunya qurulusu adli bir basqa esatirinin mezmunundan melum olur ki dunyanin nizam intizamini temin eden daha bir meshur tanri var idi Onun adi Enki idi An ve Enlil yeri yaratdilar Enki ise onun uzerinde qanuna uygunlugu temin etdi Mecelen o Decle ve Ferat caylarini su ile doldurdu onlarin axarini temin etdi dovletlerin ve seherlerin serhedlerini cizdi deniz qiraginda oz mebedini qurdu ekin sadelerini ve maldarligi yaratdi Sonra ise o her sahe ucun cavabdeh olan bir tanrini teyin etdi Enki nizam intizami oz sozu ile yaradir Deyilir Enkinin Sozunu hec kes poza bilmez Onun Sozu geriye qayitmaz Belelikle cox ehtimal var ki mehz Enki Tanri Soz haqqinda esatirler gelecekde yunan dunyagorusunde dunya intizaminin tecessumu olan Loqos Soz anlayicinin esasini teskil edir Daha sonra ise Tanri Soz ve yaxud Kelam Loqos anlayisini Xristianliqda Isaya aid etdiler Ezelden Kelam movcuddur Kelam Allahda olub ve Kelam Tanri olub Yehyanin muzdesi 1 1 Quran da Islamda Allahin ebedi yaradilmamis kelami sozu kimi qebul edilir Sumer tanrilari esatirlerde qoyunlari otaran surunu yonelden cobanlar kimi de tesevvur olunurdular Meselen bu adla Enlil tanrisi ve tanrilasdirilmis Sumer cari Sulqa taninmisdir 5 Mehz bu adi sonraki dovrlerde Yaxin Serq Yuyan ve Roma tanrilarina da verirdiler Basqa tanri Dumuzi de coban tanri kimi taninmisdir Daha sonra xristianlar da Isani surunu insan kutlesini yonelden coban menevi rehber kimi taniyirdilar Sonra ise bu adla xristian kesislerini adlandirdilar Mesopotamiya esatirleri RedakteMesopotamiya xalqlari sumer mixi yazilarini oz sami dillene uygunlasdirmisdir ve artiq e e II ci minillikden baslayaraq bu yazi butun sahelerde istifade olunmusdur Bizim zamanemize bir cox qedim mixi yazilari catmisdir Onlarin coxu dini xarakterli esatirlerden cesidli dovlet senedlerinden astroloji ve elmi metnlerden ibaretdir En taninmis esatirlerden biri Gilqames Her seyi bilmis haqqinda olu kecid dastanidir 6 O hele sumer akkad dovrunde yaranmisdir Ancaq dastanin bizim zamanimize catmis en qedim metni Babil metnidir Bu dastanda Gilqames Uruk seherinin cari olaraq cox guclu insan olmusur O gucunden semereli istifade ede bilmemis ve seher sakinlerini sixinti ve qorxu icinde saxlayirdi Onlar da zulmden qurtarmaq ucun tanrilara dualar edirdiler Onlarin dualarina cavab olaraq tanrilar heyvanlarla yasayan Enkidu adli bir iptidai insani yaratdilar O Gilqamesin dostu oldu ve onun gucunu xeyrli islerin gorulmesine yonelde bildi Enkidu bir qadini sevib Uruk seherine gelerek Bilgamesle vurusmusdur Ancaq doyusden qalib cixan olmamisdir ve bundan sonra reqibler dostlasmisdirlar Bundan sonra iki dost coxlu xeyrli isler gormus igidlik gostermisdiler Onlar insanlara ziyanli olah Humbaba adli ejdahani oldure bildiler Sonra Gilqamesi Istar tanricasi sevmis ancaq o onun sevgisini redd etmisdir Buna cavab olaraq Istar ona qarsi bir dehsetli okuzu yolladi ancaq Gilqames onu oldurdu Bu emeline gore tanrilar onu ve dostu Enkidunu olume mehkum etdiler Enkidunun olumunden sonra Gilqames xilas olma isteyine dusmusdur O tanrilarin hokmlerinden qurtulmaq ucun olmezliye nail olmaq istemisdir Bunun ucun Gilqames bu meqama catmis Utnapistim i sumerlerde Ziusudra ni axtarib tapmisdi Utnapistim tufandan sag cixmis ve tanrilar ona olmezlik bexs etmisdiler Gilqames ondan olmezliye nece nail oldugu haqqinda sual verdi Bu suala cavab vererek Utnapistim basina gelen hadiseleri ona danismaga basladi Onun sozlerine gore tanrilar yer uzerinde tufan yollamaq ve insanlarin mehv etmek qerarina geldiler 7 Tanri insanlari gunahlarina gore mehv etmek qerarina geldi ve bu barede Nuh peygembere xeber verdi lt ref gt Ancaq Ea tanrisi Suruppak seherine enmis ve bu barede Utnapistim e xeber vererek ona bir geminin insa edilmesini emr etdi 8 lt ref gt Utnapistim ise bir momin adam olmus ve tanrinin dediklerini etmis sonra gemiye oz ailesini ve heyvanlari mindirmisdir 9 lt ref gt Bundan sonra tufan baslamis ve yeddi gun davam etmisdir 10 Tufan qurtarandan sonra Utnapistim bayira cixaraq butun beseriyyetin mehv oldugunu gordu Sonra o gemini Nitsar adli daga teref surdu 11 Oraya catmamis Utnapitim evvel goyercini sonra qaranqusu daha sonra ise qargani daga teref ucurdu Sonuncu ucan qarga geriye qayitmadi ve Utnapistim anladi ki nehayet daq sulardan azad oldu 12 Bunu goren tanri Enlil qezeblendi cunki onun fikrince butun beseriyyet tufanda mehv olmali idi Ancaq tanri Ea ona insanlarin yalniz sayinin azamasinin zeruri olmasini onlarin tamamile mehv olmasinin meqsede uygun olmamasini subut etmisdir Enlil ve basqa tanrilar bununla razilasaraq Utnapistim in tanrilar seviyyesine ucalmasi ve olmezlik meqamina catmasi qerarina geldiler Bu olayi danisandan sonra Utnapistim Gilqamese taleyi ile barismagi meslehet gordu cunki kimese olmezlik haqqinda qerarini tanrilar yalniz bir yerde yigisaraq verirler Ancaq Gilqames ucun bunu etmeyecekler Sonda heyat yoldasinin mesleheti ile Utnapistim ona okeanin dibinde biten ve insana ebedi gencliyi vere bilen bir ciceyin sirrini acdi Gilqames oradan bu ciceyi cixardi ancaq geriye gayidanda yolda onu bir ilan apardi ve ebedi genclik Gilqamese qismet olmadi 13 Gilqames haqqinda dastanina elave olunmus Gilqames Enkidu ve yeralti dunya 14 adli dastaninda dunyanin yaradilisi goylerin yerden ayrilmasi haqqinda revayet edilir Bu barede dastanda deyilir Yer goylerden ayrilanda o anda Insanlarin adlari berqerar olanda o anda An goyu ozu ile aparanda o anda Enlil ise yeri ozune goturende o anda Muqaise ucun qeyd olunmalidir ki goyle yerin bir olmasi ve sonradan ayrilmasi haqqinda Quranda da aye vardir Meger kafir olanlar goyle yer bitisik iken Bizim onlari ayirdigimizi her bir canlini sudan yaratdigimizi bilmirlermi 21 30 Sonra Ferat cayinin sahillerinde biten huruppu agacdan sohbet acilir Onu guclu kulek qirib aparir Ancaq tanrica Inanna onu tapib oz baginda ekerek yeniden heyata getirmisdir Sonra Lilit adli bir qiz bu agaci oz evi etmis Anzud qusu ise onun basinda meskunlasdi Bir ilan ise agacin kokunde ozune yuva qurdu Agacin mehv olmasindan ehtiyatlanan Inanna bu barede Gilqamese sikayet etdi O ise ora gelib ilanin basini qilincla vurdu Bunu goren Lilit ve Anzud qorxaraq yuvalarini tark etdiler Sonra Gilqames agaci yardi ve Inanna ondan ozu ucun taxt duzeltdi Bu agacin koklerinden duzeldilmis musiqi aleti sehrli olur ve ozunu tanrilara beraber tutan Bilames onun vasitesi ile Uruk seherinde insanlari ozune tabe edib onlara iskenceler verirdi Insanla tanrilara dua etdiklerinden sonra Gilqamesin sehrli aleti tanrilarin hokmu ile yeralti dunyaya endirildi Gilqamesin kederli oldugunu goren Enkidu aleti yeralti dunyaya enerek geri qaytarmaga hazir oldugunu bildirdi O yeralti dunyaya enerek oranin qaydalarini pozdu ve buna gore de orada ebedi qalmaga mehkum olundu Gilqames ise onu oradan qurtarmaq ucun Gunes tanrisina muraciet etdi ve onun vasitesi ile onunla gorusdu Mesopotamiya esatirleri arasinda Enuma Elis adli esatir xususi maraq dogurur 15 Burada qedim babillilerin kosmoqonik baxislari oz eksini tapmisdir Sumerlerin varisleri olan sami akkadlardan ve babillilerden Enuma Elis adinda dastanin gil lovhelerde yazilmis metni bizim zamanimize catmis ve oradan qedim akkadlarin kosmoqonik tesevvurleri eks olunmusdur Baxmayaraq ki bu dastan musterek sumer akkad dastani adlanir bir cox tedqiqatcilar onun mezmununun sumer dunyagorusunu eks etdirmemesini hesab edirler Yeni bu dastan daha da cox akkadlarin dunyagorusunu eks etdirir Bu dastanda dunyanin yaranmasi haqqinda behs olunur Orada deyilir ki once dunyada hec bir varliq olmamisdi Yalniz sulardan ibaret dunya okeani movcud idi Sonra bu xaotik okeandan tanrilar yarandilar Ancaq buna baxmayaraq dunyada hec bir duzen olmamisdi Mueyyen zaman bezi tanrilar dunyada duzen yaratmaq fikrine dusduler Ancaq bu istek xaosun tanricasi olan Tiamatin ve onun eri Abzunun etirazi ile qarsilandi Bunun neticesinde qarsidurma yarandi ve Abzu olduruldu Erinin qisasini almaq isteyen Tiamat da sonra doyusde olduruldu Onun qalibi Merduk adinda tanri oldu Sonra Merduk Tiamatin bedeninin bir hissesinden goyu basqa hissesinden ise yeri yaratdi Merduk ulduzlari gunesi ve ay isigini yaratdi O Kinqu adinda bir tanrini o Tiamatin silahdasi idi oldurerek onun qanini gille qarisdirdi ve Ea adli bir basqa tanri ile birlikde insani yaratdi Insanin yaradilmasinin sebebi ise tanrilarin islerden yorulmasi olmusdur Insan onlar ucun islemek ucun yaradildi Bundan sonra tanrilar dincelmeye imkan tapdilar Qedim Babilistanin Taqsirsiz ezaba cekilmis adam adli poema da hedden artiq cox maraq dogurur Burada sohbet tanri ve ya tanrilar terefinden siddetli sinaga cekilmis bir momin insandan gedir Poemanin metninden bilinir ki bu adam metanetle butun ezablara sine gelmisdir Sonda tanri ona butun itirdiyi seyleri ve saglamligini qaytarir Buna benzer ravayet Ehdi Etiqde Eyyub kitabi ve Quranda 38 41 44 16 da vardir Orada peygember Eyyub da Allah terefinden siddetli sinaqlara cekilir malini emlakini usaqlarini ve saglamligini itirir Eyyub bu sinaqlara metanetle sine gelir ve Allahdan narazi olmur Sonda ondan razi qalan Allah onun duasi muqabilinde ona itirdiyi seyleri artiqlamasi ile qaytarir ve saglamligini berpa edir Bu benzerliyi izah etmeye calisan bezi tedqiqatcilar Ehdi Etiqde ve Qurandaki revayetlerin Taqsirsiz ezaba cekilmis adam poemasi kimi qedim Babilistan revayetlerinden alinmasini iddia edirdiler Ancaq basqalarinin fikrince bu eyni olaya olan ferqli munasibetlerdir Yeni Eyyub peygemberin ehvalatini babilistanlilar esidib ozune mexsus terzde qeleme almicdilar Her halda qedim yehudiler ve babilistanlilar bir birlerine yaxin erazilerde yasamisdilar ve biri birinin medeniyyetleri haqqinda xeberleri var idi Istinadlar ve serhler Redakte Qemer 54 9 14 George A Barton Archaeology and The Bible 7th Edition Copyright 1916 by American Sunday School Union Seventh Edition 1937 p 375 Taha 20 36 39 Ibn Kesir Hadislerle Ku ran I Kerim tefsiri C 2 Istanbul Cagri yayinlari 1991 s 302 Klein J Shulgi G Fs Tadmor Jerusalem 1991 P 302 303 Rus diline tercumesi Biblioteka Vsemirnoj Literatury tom 1 Poeziya i proza Drevnego Vostoka M Hudozhestvennaya Literatura 1973 Ehdi Etiqin Yaradilis 6 6 7 kitabinda ve Hud 11 25 26 Yaradilis 6 14 Hud 11 38 Insan ve heyvanlarin qurtulus gemisinde yerlesdirilmesi Yaradilis 7 8 9 Hud 11 40 Tufan hadisesi Yaradilis 7 10 Hud 11 40 Yaradilis kitabinda Nuhun gemisi Agri daga 8 4 Quranda ise Cudi dagina 11 44 dogru hereket etmisdir Yaradilis 8 7 11 kitabinda da sahile yaxinlasan zaman Nuh quslari qarga ve goyercini ucurmusdur Olmezliyin axtarisinda olan insan obrazina muxtelif xalqlarin dastan poema ve nagillarinda rast gelmek olar Meselen Nizami Gencevinin Iskender name poemasinda Iskender dirilik suyunu axtarisina sixir ve Xidirla birlikde zulmet carligina gedir Lakin sonda o deyil Xidir o suyu tapir ve olmezliye nail olur Nizami Gyandzhevi Iskender name Sobranie sochinenij T 3 Baku Azerneshr 1991 s 420 436 Rus diline tercumesi V K Afanasyevanin Rus diline tercumede Enuma Elish Sad 38 41 44 Menbe RedakteAydin Elizade Qedim Sumer Akkad dini ve onun diger dunya dinlerine tesiri Arxivlesdirilib 2015 03 31 at the Wayback Machine Dovlet ve Din ictimai fikir toplusu 2008 N 4 S 81 95 Edebiyyat RedakteGladkij V D Drevnij mir Enciklopediya v 2 t Doneck MP Otechestvo 1997 t 1 s 295 Mifologicheskij slovar Gl red Meletinskij E M M Sovetskaya enciklopediya 1990 g 672 s Kramer S N Istoriya nachinaetsya v Shumere M 1991 Mify narodov mira pod red Tokareva S A M Sovetskaya enciklopediya 1987 g t 1 671 s Frezer D Zolotaya vetv M AST 1998 s 349 Samozvancev A M Mifologiya Vostoka M Aleteja 2000 g 384 s ill John Foley The Guinnes Encyclopedia of Signs and Simbols Guinnes Publishing Ltd 1993 George A Barton Archaeology and The Bible 7th Edition Copyright 1916 by American Sunday School Union Seventh Edition 1937 Langdon S Fosheringham The Venus Tablets of Ammizaduga Oxvord 1928 W E Vine Expository Dictionary of New Testament Words Oliphants Limited London 1967Hemde bax RedakteMesopotamiya tanrilarinin siyahisi Zikkurat Menbe https az wikipedia org w index php title Mesopotamiya dini amp oldid 5698647, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.