fbpx
Wikipedia

Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyəti

Noyabr 07, 2021

Xəzərin ekoloji vəziyyəti — Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublikasında mövcud olan ekoloji problemləri. Xəzər dənizi dünyanın ən böyük su hövzəsidir və dünya göl sularının 44%-ni təşkil edir. Səviyyə tərəddüdündən asılı olaraq (10-20 %) dəyişməyə məruz qalır və orta hesabla 370 min km2 sahəni əhatə edir. Uzunluğu təqribən 1200 km, maksimal eni 466 km, minimum eni isə 204 km-dir. Xəzər dənizinin sahil xəttinin uzunluğu 7 min km-dir ki, onun da 955 km-i Azərbaycan Respublikasının payına düşür.

Xəzər dənizi
azərb. Xəzər dənizi‎
qaz. Каспий теңізі
fars. دریای خزر
türkm. Hazar deňzi
rus. Каспийское море

Xəzər dənizinin sahili (Azərbaycan)
Ümumi məlumatlar
Tip Qapalı
Sahəsi 371 000 km²
Həcmi 78,2 min
Uzunluğu 1205 km
Eni 554 km
Sahil uzunluğu 6380 km
Dərin yeri 1025 m
Tökülən çaylar Volqa, Ural, Terek, Kür
Yerləşməsi
41°40′ şm. e. 50°40′ ş. u.
Ölkələr
Xəzər dənizi
Xəzər dənizi

Xəzər dənizinin su balansında əsas rolu dənizə tökülən 130-a qədər çay təşkil edir. Dənizin qidalanmasında 1380 min km2 hövzəsi olan Volqa çayının xüsusi əhəmiyyəti vardır . Bu çay vasitəsilə dənizə ümumi illik axar Volqa çayı 80%, digər çaylar - Kür 6%, Ural 5%, Terek, Sulaq və Samur birlikdə 4,5%, İran ərazisindən Səfidrud, Şirrud, Gürgan və s. 4,0-4,5% təşkil edir.

Xəzər dənizində axınlar mövcuddur ki, bunların da yaranmasına səbəb olan amillər əsasən küləklər, dəniz dibinin relyefi, sahil xəttinin konfiqurasiyası, dənizin müxtəlif sahələrinin suyunun temperatur fərqi, dənizə tökülən çaylardır ( əsasən Volqa çayının təsiri böyükdür). Volqa çayından gələn suyun bir hissəsi Şimal Qərb istiqaməti ilə Orta Xəzərə axır, o biri hissəsi isə Şimal Şərq istiqamətində hərəkət edərək antisiklonik su dövranını yaradır.

Xəzər dənizinin sularının şəffaflığı ilin fəsli və coğrafi rayonundan aslı olaraq dəyişir. Dibin relyefi axınların istiqaməti və sürətinə əsaslı təsir göstərir. Dənizin dibinin relyefi üç əsas formada təzahür edir - şelf, materik yamacı və dəniz dibinin dərin çökəklik sahələri. Xəzər dənizində şelf zonası sahildən başlayaraq təxminən 100 metr dərinlikdə qurtarır. Şelf zonasından sonra materik yamacı başlayır.

Orta Xəzərdə bu zona 500-600 metr dərinliyində, Cənubi Xəzərdə isə 700-750 metrdə qurtarır. Xəzər dənizində iki dərin Dərbənd (788 m.) və Lənkəran (1025 m.) çökəklikləri qeydə alınmışdır. Coğrafi mövqeyinə görə Xəzər dənizi üzərində şimal-qərb, şimal və cənub-şərq küləkləri hökm sürür. Buna uyğun olaraq Xəzər dənizində şimal və şimal-qərbdən, cənub və cənub-şərqə və ya cənub-şərqdən şimal-qərbə və şimala doğru hərəkət edən dalğalar yaranır.

Xəzərin çirklənməsi

Xəzərin çirklənmə səbəbləri müxtəlifdir: Xəzərə axan çaylar vasitəsilə gələn çirkləndiricilər Sahil zonasında yerləşən şəhərlərdən və sənaye obyektlərindən gələn çirkləndiricilər

  • Dənizdə neft hasilatı və nəqli ilə əlaqədar çirklənmə
  • Xəzər dənizinin səviyyəsinin qalxması nəticəsində sahil zonasında su altında qalmış mənbələrdən çirklənmə
  • Üzən vasitələrin nəql və daşınma zamanı (tankerlərdən) neft və neft məhsullarının sızması
  • Kənd təsərrüfatı sahələrində istifadə olunan gübrələrin bir hissəsinin yağıntı və suvarma suları ilə yuyularaq çaylar-kanallar vasitəsilə dənizə axması
  • Gəmiçilikdə çirkləndirici amil kimi əsasən ballast suları, məişət fekal suları və döşəməaltı sular (neftli lay suları), tərsanələrdə gəmilərin təmiri zamanı formalaşan tullantılar və s.

Bu çirkləndirici mənbələr içərisində birinci yeri Xəzərə axan çaylar tutur ki, bununda çox hissəsi Volqa çayının payına düşür. Azərbaycan Respublikası ərazisindən Xəzər dənizinə bir çox irili-xırdalı çaylar axır ki, bu çaylardan Qudyalçay, Sumqayıtçay, Viləşçay və Lənkərançay qismən məişət-fekal tullantı suları ilə çirkləndirilir, Kür çayı isə Gürcüstan Respublikası ərazisində çirkləndirilərək (Tiflis şəhərinin bütün tullantı suları bu çaya axıdılır) Respublika ərazisinə daxil olur, eyni zamanda Sabirabad rayonu ərazisində isə Ermənistan Respublikası ərazisində çirkləndirilərək Kür çayına qovuşan Araz çayı vasitəsilə bir qədər də çirkləndirilir. Xəzər dənizinin çirklənməsinin digər səbəbidə təbii axarların yaxınlığında və sahil zolağında fəaliyyət göstərən müəssisə və obyektlərdə formalaşan tullantıların düzgün idarə olunmamasıdır. Bunun nəticəsində Xəzər dənizi antropogen təsirə məruz qalır və su mühitində yaşayan canlı orqanizmlərin məhvinə səbəb olur. Xəzər dənizində çirklənmələrin əsas səbəblərindən biri də sahil zolağında, çimərliklərdə neft ləkələrinin qeydə alınması iri sənaye müəssisələrində təmizləyici qurğuların effektli işləməməsi və üzən vasitəsələrdə (gəmilərdə) döşəməaltı sularının dənizə atılmasıdır. Xəzər dənizinin neftlə çirklənmənsinin qarşısını alınması üçün aşağıdakılar vacibdir:

  • Xəzər dənizi ilə əlaqəsi olan axarlara iri sənaye müəssisələrində (NQÇİ, Neft Emalı zavodları, Kimya sənaye müəssisələri və s.) formalaşan çirkab suların təmizlənmədən atılmasının qarşısının alınması;
  • Neft və neft-kimya müəssisələrində istismar olunan avadanlıqların müasir tələblərə cavab verən avadanlıqlarla əvəz olunması;
  • Açıq dənizdə fəaliyyət göstərən və NQÇİ-lərin tabeliyində olan, uzun müddət fasiləsiz istismar olunan hidrotexniki qurğuların müasir tələblərə cavab verən qurğularla əvəz edilməsini;
  • Neftlə çirklənmə qeydə alınarsa onun dərhal aradan qaldırılması istiqamətində təxirəsalınmaz işlərin görülməsi;
  • Xəzər dənizinin dəniz ətraf mühitinin mühafizəsi sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlər.

Xəzərin ekoloji təhlükəsizliyi

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra Xəzər dənizinin ekoloji təhlükəsizliyinin təmin olunması istiqamətində mühüm əhəmiyyətə malik bir sıra dövlətdaxili normativ aktlar qəbul olunmuşdur. Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsində dənizin ekoloji təhlükəsizliyinin təmin olunması məqsədilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən 2001-ci ildə Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq İdarəsi yaradılmışdır. İdarə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasını, qanunlarını, Nazirliyin Əsasnaməsini, əmr və sərəncamlarını, ratifikasiya edilmiş Beynəlxalq müqavilə, saziş və konvensiyaları rəhbər tutaraq Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda və onun şimaldan-cənubadək sahil zolağında, o cümlədən çimərlik ərazilərində, eləcə də dənizdə fəaliyyət göstərən müəssisə və obyektlərdə, üzən vasitələrdə və s. monitorinqin keçirilməsini təşkil edir və onu həyata keçirir. Monitorinqin məqsədi dənizdə və sahil zolağında fəaliyyət göstərən, birbaşa və ya dolayı yolla (kollektor, kanal, çay, və s. vasitəsilə) Xəzər dənizinə antropogen təsir göstərən müəssisələrdə formalaşan bütün növ (maye, qaz, bərk, və s.) tullantıların dəniz suyuna, qruntuna, flora və faunasına, həmçinin digər su obyektlərinə göstərdiyi təsiri təhlil və tədqiq edərək, məlumat toplamaq, təsirin minimuma endirilməsi istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

AR Prezidentinin 28 sentyabr 2006-cı il Sərəncamı ilə təsdiq olunmuş «Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair 2006-2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı»ndan irəli gələn ətraf mühitin mövcud vəziyyətinin bərpasına yönəldilmiş Bakı Buxtasının, Bibiheybət zonasının, Bakı Beynəlxalq Hava limanının ətrafının, Abşeron yarımadasındakı göllərin, neftlə çirklənmiş torpaqların, lay suları altında qalmış sahələrin və digər istehsalat tullantıları ilə çirklənmiş ərazilərin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması sxeminə uyğun Bakı və Sumqayıt şəhərlərində formalaşan tullantıların idarə olunmasının təkmilləşdirilməsi və s. tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün AR Prezidentinin göstərişinə əsasən maliyyə vəsaitlərinin ayrılması bu problemlərin vaxtında həll edilməsini reallaşdırmağa xidmət etmişdir. Xəzər dənizinin ətraf mühitinin mühafizəsi istiqamətində gündə 7 900 kub metr çirkab su təmizləmə gücünə malik modul tipli təmizləyici qurğulardan ibarət 17 stansiya qurulmuşdur. Dənizə antropogen təsir göstərən bütün axarlar inventarlaşdırılmış, xəritələşdirilmiş və problemin həlli üzrə ciddi tədbirlər görülür.

Belə ki, Bakı şəhəri ərazisində Buzovna qəsəbəsində layihə gücü 10 min m3, Şüvəlan qəsəbəsində layihə gücü 18 min m3 bioloji təmizləmə qurğuları tikilib istismara verilmiş. Hövsan Aerasiya Stansiyası rekonstruksiya edilərək gün ərzində 200 min m3 gücə malik yeni bioloji təmizləmə qurğuları tikilərək layihə gücü 600 min m3/gün-dən 800 min m3/gün-ə çatdırılmışdır. Sumqayıt şəhərində layihə gücü 200 min m3/gün olan yeni bioloji təmizləmə qurğuları tikilib istismara verilmişdir. Bundan başqa dənizdə fəaliyyət göstərən neftqazçıxarma müəssisələrində “28 May” adına NQÇİ-də Cilov adasında Layihə gücü 300 m³/gün,” Neft Daşlarında” isə layihə gücü 500 m³/ gün olan bioloji təmizləmə qurğuları tikilib istismara verilmişdir. “Azərikimya” İB-nin struktur bölmələrində əmələ gələn çirkab suların təmizlənməsi məqsədilə ümumi sahəsi 2 ha ərazini əhatə edən yeni Təmizləyici Qurğu tikilib istismara verilmişdir. “Azərikimya” İB-nin struktur bölmələrində əmələ gələn sənaye və məişət tullantı sularının (məişət tullantı suları ~300 m³/gün, kimyəvi tullantı suları ~1700 m³/gün) təmizlənməsi həyata keçirilir.

Xəzər dənizinə antropogen təsir göstərən axarların (mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya şəbəkəsi olmayan ərazilərdə) qarşısının alınması və təmizlənərək Xəzər dənizinə axıdılması məqsədilə beynəlxalq standartlara cavab verən modul tipli lokal təmizləyici qurğular quraşdırılaraq istismara verilmişdir. İstismara verilmiş qurğulara idarənin əməkdaşları tərəfindən vaxtaşırı monitorinq nəzarəti həyata keçirilir. Belə ki, qurğuların dənizə çıxışından götürülən nümunələr üzərində mütəmadi olaraq təhlillər aparılır. Hər il avqust ayının 12-si Xəzər günü və sentyabr ayının son həftəsi «Beynəlxalq Dəniz Günü» ilə əlaqədar olaraq 25-30 sentyabr tarixlərində Xəzər dənizinin Azərbaycana mənsub sahil zolağında Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən müvafiq tədbirlərin keçirilməsi, o cümlədən yerlərdə dəyirmi masalarda müzakirələr aparılır, sahil boyu ərazilərdə iməciliklər təşkil olunur. Təqdirəlayiq hal kimi qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Xəzəryanı dövlətlər arasında dənizin və onun akvatoriyasının çirklənmədən qorunması üzrə kompleks tədbirlər həyata keçirən yeganə dövlət hesab oluna bilər. Bu tədbirlərin məqsədi Xəzər dənizinin dəniz ətraf mühitinin çirklənmədən qorunması, o cümlədən Xəzər dənizinin bioloji ehtiyatlarının qorunması, mühafizəsi, bərpası, davamlı və səmərəli istifadə edilməsindən ibarətdir. Xəzər dənizinin dəniz ətraf mühitinin mühafizəsi sahəsində keçirilən monitorinqlər

Xəzər dənizində ekoloji problemlərin vaxtında aşkar olunması və aradan qaldırılması məqsədi ilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq İdarəsi Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda və onun şimaldan-cənubadək 955 km-lik sahil zolağında, o cümlədən çimərlik ərazilərində, eləcə də dənizdə fəaliyyət göstərən müəssisə və obyektlərdə, üzən vasitələrdə və s. monitorinqin keçirilməsini təşkil edir və onu həyata keçirir. Monitorinqlər zamanı dənizdə və sahil zolağında fəaliyyət göstərən, birbaşa və ya dolayı yolla (kollektor, kanal, çay, və s. vasitəsilə) Xəzər dənizinə antropogen təsir göstərən müəssisələrdə formalaşan bütün növ (maye, qaz, bərk) tullantıların dəniz suyuna, qruntuna, flora və faunasına, həmçinin digər su obyektlərinə göstərdiyi təsiri təhlil və tədqiq edilir, məlumat toplanılır, təsirin minimuma endirilməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsinin çirklənməsinin monitorinqi – dənizin çirklənmədən mühafizə edilməsi məqsədilə onun çirklənmə mənbələrinin, dənizə atılan/axıdılan çirkləndirici maddələrin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi, dənizin çirklənmə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılmasından ibarətdir. Xəzər dənizinin (gölünün) çirklənməsinin monitorinqinə aşağıdakılar daxildir:

  • dənizi çirkləndirən mənbələrin müəyyənləşdirilməsi;
  • dənizin Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsində daha intensiv çirklənməyə məruz qalan sahələrində, kurort-sağlamlıq və balıqçılıq zonalarında suyun və dib çöküntülərinin çirklənmə səviyyəsinin fiziki, kimyəvi və hidrobioloji göstəricilərinə daimi nəzarət edilməsi;
  • çirkləndirici maddələrin qatılıqlarının zaman və məkan dinamikasının tətqiq edilməsi və bu dinamikanın təbii sirkulyasiyası prosesləri, dənizin hidrometeoroloji rejimi və təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyətlərindən asılılığının öyrənilməsi;
  • açıq dənizdə, sahil zonalarında və dəniz sərhədi boyunca suyun və dib çöküntülərinin çirklənmə səviyyəsinin qiymətləndirilməsi məqsədilə müntəzəm və mütəmadi müşahidələrin aparılması;

Dəniz suyunun və dib çöküntülərinin fon tərkibi üzrə müşahidələr açıq dənizdə və az çirklənməyə məruz qalmış ayrı-ayrı sahil rayonlarındakı uzun müddətli okeanoloji (dəniz hidrometeoroloji) stansiyalarda aparılır. Suyun çirklənməsi üzrə müşahidələr dənizin okeanoloji standart dərinliklərində (0,5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 m) və dib qatında aparılır. Müşahidə stansiyaları (məntəqələri) dənizin çirklənmə səviyyəsindən asılı olaraq üç kateqoriyaya bölünür. Kateqoriyalar çirklənmə mənbələrinin gücü və yerləşməsi, çirkləndiricilərin tərkibi, forması və qatılığı, fiziki - coğrafi və regional xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla aşağıdakı şəkildə müəyyən edilir:

  • I kateqoriyalı stansiyalar (məntəqələr) dənizin mühüm iqtisadi əhəmiyyətli, yüksək dərəcədə antropogen təsirə məruz qalan sahilyanı hissələrində, balıq və digər su bioresurslarının kürüləmə, artma və qışlama yerlərində, liman və limanətrafı sahələrdə, iri yaşayış məntəqələrinin, sənaye və kənd təsərrüfatı tullantı sularının axıdıldığı, faydalı qazıntıların kəşfiyyatı, hasilatı, istismarı və nəqli yerlərində böyük çayların mənsəblərində təşkil olunur. Bu stansiyalarda vizual və iki-üç çirkləndiricilər üzrə müşahidələr ayın birinci və üçüncü dekadasında, hidrokimyəvi göstəricilər üzrə tam həcmli müşahidələr isə hər ayın ikinci dekadasında aparılır və dəniz mühitinin vəziyyəti haqqında operativ məlumatlar alınır. Hidrobioloji göstəricilərdən fitoplankton, zooplankton və mikrobioloji göstəricilər üzrə tam həcmli müşahidələr ildə bir dəfə aparılır.
  • II kateqoriyalı müşahidə stansiyaları (məntəqələri) dəniz suyunun çirklənməsinin mövsümi və illik dəyişmələrini tədqiq etmək üçün açıq dənizdə və sahilyanı zonalarda çirkləndirici maddələrin miqrasiya prosesləri nəticəsində daxil olduğu yerlərdə təşkil olunur. Bu stansiyalarda çirkləndirici maddələr və fon tərkibi üzrə tam həcmli müşahidələr hidrometeoroloji şəraitdən asılı olaraq ildə 5-6 dəfə aparılır. Hidrobioloji göstəricilər üzrə tam həcmli müşahidələr ildə bir dəfə aparılır.
  • III kateqoriyalı stansiyalar çirklənmənin fon səviyyəsinin tədqiqi, bu fonun mövsümi və illik dinamikasının öyrənilməsi və kimyəvi maddələrin balansının hesablanması məqsədilə açıq dənizdə ən az çirklənməyə məruz qalan hissələrdə təşkil olunur. Bu stansiyalarda çirkləndirici maddələr və fon tərkibi üzrə tam həcmli müşahidələr hidrometeoroloji şəraitdən asılı olaraq ildə 2-4 dəfə aparılır. Hidrobioloji göstəricilər üzrə müşahidələr 3 ildə bir dəfə aparılır.

Dənizin dib çöküntülərinin çirklənməsi üzrə müşahidələr I və II kateqoriyalı monitorinq stansiyalarında aparılır. Kateqoriyasından asılı olmayaraq monitorinq stansiyalarının hamısında dəniz mühitinin çirklənməsi üzrə aparılan tam həcmli müşahidələr zamanı hidrometeoroloji parametlər öyrənilir/ölçülür (suyun temperaturu, su axımının istiqaməti və sürəti, atmosfer təzyiqi, küləyin istiqaməti və sürəti, atmosfer yağıntıları, nisbi rütubət). Monitorinq nöqtələrindən götürülmüş nümunələr Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq İdarəsinin laboratoriyalarına təhvil verilir. Laboratoriyada monitorinqlər nəticəsində götürülmüş su, dib çöküntüsü, şlam və qazma məhlulu nümunələri üzərində analitik, bioloji, ekotoksikoloji və mikrobioloji təhlillər aparılır:

  • Analitik Tədqiqatlar - nümunələr üzərində fiziki-kimyəvi və kimyəvi təhlillər aparılır.
  • Ekotoksikologiya - nümunələr üzərində Dahpnia maqna və Pontoqammarus maeoticus test orqanizmlərindən istifadə edilməklə su nümunələri, qazma məhlulu, şlam və dib çöküntüləri üzərində ekotoksikoloji təhlillər aparılır.
  • Hidrobiologiya - su nümunələri üzərində ümumi Bağırsaq Çöpü Bakteriya Qrupunun və şərti patogen bakteriyası olan Escherichia coli-nin (E.coli) miqdarının təyini,zooplankton və zoobentos orqanizmlərinin say və kütləsinin öyrənilməsi və təmizləyici qurğuların işinin səmərəliliyini yoxlamaq məqsədi ilə aktiv lil və su nümunələri üzərində bioloji təhlillər aparılır.

İstinadlar

  1. ↑ Xəzər dənizinin ekoloji mühitinin mühafizəsi sistemləri
  2. XƏZƏR DƏNİZİNİN EKOLOGİYASI
  3. ↑ Xəzər dənizinin sahilində monitorinqlər keçirilib

Xarici keçidlər

  • Will the Caspian Sea deal hold? | Inside Story
  • The Strategic Importance of the Caspian Sea

Həmçinin bax

Noyabr 07, 2021
xəzər, dənizinin, ekoloji, vəziyyəti, xəzərin, ekoloji, vəziyyəti, xəzər, dənizinin, azərbaycan, respublikasında, mövcud, olan, ekoloji, problemləri, xəzər, dənizi, dünyanın, böyük, hövzəsidir, dünya, göl, sularının, təşkil, edir, səviyyə, tərəddüdündən, asılı. Xezerin ekoloji veziyyeti Xezer denizinin Azerbaycan Respublikasinda movcud olan ekoloji problemleri 1 Xezer denizi dunyanin en boyuk su hovzesidir ve dunya gol sularinin 44 ni teskil edir Seviyye tereddudunden asili olaraq 10 20 deyismeye meruz qalir ve orta hesabla 370 min km2 saheni ehate edir Uzunlugu teqriben 1200 km maksimal eni 466 km minimum eni ise 204 km dir Xezer denizinin sahil xettinin uzunlugu 7 min km dir ki onun da 955 km i Azerbaycan Respublikasinin payina dusur 1 Xezer deniziazerb Xezer denizi qaz Kaspij tenizi fars دریای خزر turkm Hazar denzi rus Kaspijskoe moreXezer denizinin sahili Azerbaycan Umumi melumatlarTip QapaliSahesi 371 000 km Hecmi 78 2 minUzunlugu 1205 kmEni 554 kmSahil uzunlugu 6380 kmDerin yeri 1025 mTokulen caylar Volqa Ural Terek KurYerlesmesi41 40 sm e 50 40 s u Olkeler Azerbaycan Iran Rusiya Qazaxistan TurkmenistanXezer deniziXezer deniziXezer denizinin su balansinda esas rolu denize tokulen 130 a qeder cay teskil edir Denizin qidalanmasinda 1380 min km2 hovzesi olan Volqa cayinin xususi ehemiyyeti vardir Bu cay vasitesile denize umumi illik axar Volqa cayi 80 diger caylar Kur 6 Ural 5 Terek Sulaq ve Samur birlikde 4 5 Iran erazisinden Sefidrud Sirrud Gurgan ve s 4 0 4 5 teskil edir 1 Xezer denizinde axinlar movcuddur ki bunlarin da yaranmasina sebeb olan amiller esasen kulekler deniz dibinin relyefi sahil xettinin konfiqurasiyasi denizin muxtelif sahelerinin suyunun temperatur ferqi denize tokulen caylardir esasen Volqa cayinin tesiri boyukdur Volqa cayindan gelen suyun bir hissesi Simal Qerb istiqameti ile Orta Xezere axir o biri hissesi ise Simal Serq istiqametinde hereket ederek antisiklonik su dovranini yaradir Xezer denizinin sularinin seffafligi ilin fesli ve cografi rayonundan asli olaraq deyisir Dibin relyefi axinlarin istiqameti ve suretine esasli tesir gosterir Denizin dibinin relyefi uc esas formada tezahur edir self materik yamaci ve deniz dibinin derin cokeklik saheleri Xezer denizinde self zonasi sahilden baslayaraq texminen 100 metr derinlikde qurtarir Self zonasindan sonra materik yamaci baslayir 1 Orta Xezerde bu zona 500 600 metr derinliyinde Cenubi Xezerde ise 700 750 metrde qurtarir Xezer denizinde iki derin Derbend 788 m ve Lenkeran 1025 m cokeklikleri qeyde alinmisdir Cografi movqeyine gore Xezer denizi uzerinde simal qerb simal ve cenub serq kulekleri hokm surur Buna uygun olaraq Xezer denizinde simal ve simal qerbden cenub ve cenub serqe ve ya cenub serqden simal qerbe ve simala dogru hereket eden dalgalar yaranir Mundericat 1 Xezerin cirklenmesi 1 1 Xezerin ekoloji tehlukesizliyi 2 Istinadlar 3 Xarici kecidler 4 Hemcinin baxXezerin cirklenmesi RedakteXezerin cirklenme sebebleri muxtelifdir Xezere axan caylar vasitesile gelen cirklendiriciler Sahil zonasinda yerlesen seherlerden ve senaye obyektlerinden gelen cirklendiriciler Denizde neft hasilati ve neqli ile elaqedar cirklenme Xezer denizinin seviyyesinin qalxmasi neticesinde sahil zonasinda su altinda qalmis menbelerden cirklenme Uzen vasitelerin neql ve dasinma zamani tankerlerden neft ve neft mehsullarinin sizmasi Kend teserrufati sahelerinde istifade olunan gubrelerin bir hissesinin yaginti ve suvarma sulari ile yuyularaq caylar kanallar vasitesile denize axmasi Gemicilikde cirklendirici amil kimi esasen ballast sulari meiset fekal sulari ve dosemealti sular neftli lay sulari tersanelerde gemilerin temiri zamani formalasan tullantilar ve s 1 Bu cirklendirici menbeler icerisinde birinci yeri Xezere axan caylar tutur ki bununda cox hissesi Volqa cayinin payina dusur Azerbaycan Respublikasi erazisinden Xezer denizine bir cox irili xirdali caylar axir ki bu caylardan Qudyalcay Sumqayitcay Vilescay ve Lenkerancay qismen meiset fekal tullanti sulari ile cirklendirilir Kur cayi ise Gurcustan Respublikasi erazisinde cirklendirilerek Tiflis seherinin butun tullanti sulari bu caya axidilir Respublika erazisine daxil olur eyni zamanda Sabirabad rayonu erazisinde ise Ermenistan Respublikasi erazisinde cirklendirilerek Kur cayina qovusan Araz cayi vasitesile bir qeder de cirklendirilir Xezer denizinin cirklenmesinin diger sebebide tebii axarlarin yaxinliginda ve sahil zolaginda fealiyyet gosteren muessise ve obyektlerde formalasan tullantilarin duzgun idare olunmamasidir Bunun neticesinde Xezer denizi antropogen tesire meruz qalir ve su muhitinde yasayan canli orqanizmlerin mehvine sebeb olur Xezer denizinde cirklenmelerin esas sebeblerinden biri de sahil zolaginda cimerliklerde neft lekelerinin qeyde alinmasi iri senaye muessiselerinde temizleyici qurgularin effektli islememesi ve uzen vasiteselerde gemilerde dosemealti sularinin denize atilmasidir Xezer denizinin neftle cirklenmensinin qarsisini alinmasi ucun asagidakilar vacibdir Xezer denizi ile elaqesi olan axarlara iri senaye muessiselerinde NQCI Neft Emali zavodlari Kimya senaye muessiseleri ve s formalasan cirkab sularin temizlenmeden atilmasinin qarsisinin alinmasi Neft ve neft kimya muessiselerinde istismar olunan avadanliqlarin muasir teleblere cavab veren avadanliqlarla evez olunmasi Aciq denizde fealiyyet gosteren ve NQCI lerin tabeliyinde olan uzun muddet fasilesiz istismar olunan hidrotexniki qurgularin muasir teleblere cavab veren qurgularla evez edilmesini Neftle cirklenme qeyde alinarsa onun derhal aradan qaldirilmasi istiqametinde texiresalinmaz islerin gorulmesi Xezer denizinin deniz etraf muhitinin muhafizesi sahesinde elde olunmus nailiyyetler 1 Xezerin ekoloji tehlukesizliyi Redakte Azerbaycan Respublikasi musteqillik elde etdikden sonra Xezer denizinin ekoloji tehlukesizliyinin temin olunmasi istiqametinde muhum ehemiyyete malik bir sira dovletdaxili normativ aktlar qebul olunmusdur Xezer denizinin Azerbaycan Respublikasina mensub olan bolmesinde denizin ekoloji tehlukesizliyinin temin olunmasi meqsedile Ekologiya ve Tebii Servetler Nazirliyi terefinden 2001 ci ilde Xezer Kompleks Ekoloji Monitorinq Idaresi yaradilmisdir Idare Azerbaycan Respublikasi Konstitusiyasini qanunlarini Nazirliyin Esasnamesini emr ve serencamlarini ratifikasiya edilmis Beynelxalq muqavile sazis ve konvensiyalari rehber tutaraq Xezer denizinin Azerbaycan sektorunda ve onun simaldan cenubadek sahil zolaginda o cumleden cimerlik erazilerinde elece de denizde fealiyyet gosteren muessise ve obyektlerde uzen vasitelerde ve s monitorinqin kecirilmesini teskil edir ve onu heyata kecirir Monitorinqin meqsedi denizde ve sahil zolaginda fealiyyet gosteren birbasa ve ya dolayi yolla kollektor kanal cay ve s vasitesile Xezer denizine antropogen tesir gosteren muessiselerde formalasan butun nov maye qaz berk ve s tullantilarin deniz suyuna qruntuna flora ve faunasina hemcinin diger su obyektlerine gosterdiyi tesiri tehlil ve tedqiq ederek melumat toplamaq tesirin minimuma endirilmesi istiqametinde tedbirlerin heyata kecirilmesine nail olmaqdan ibaretdir 2 AR Prezidentinin 28 sentyabr 2006 ci il Serencami ile tesdiq olunmus Azerbaycan Respublikasinda ekoloji veziyyetin yaxsilasdirilmasina dair 2006 2010 cu iller ucun Kompleks Tedbirler Plani ndan ireli gelen etraf muhitin movcud veziyyetinin berpasina yoneldilmis Baki Buxtasinin Bibiheybet zonasinin Baki Beynelxalq Hava limaninin etrafinin Abseron yarimadasindaki gollerin neftle cirklenmis torpaqlarin lay sulari altinda qalmis sahelerin ve diger istehsalat tullantilari ile cirklenmis erazilerin ekoloji veziyyetinin yaxsilasdirilmasi sxemine uygun Baki ve Sumqayit seherlerinde formalasan tullantilarin idare olunmasinin tekmillesdirilmesi ve s tedbirlerin heyata kecirilmesi ucun AR Prezidentinin gosterisine esasen maliyye vesaitlerinin ayrilmasi bu problemlerin vaxtinda hell edilmesini reallasdirmaga xidmet etmisdir Xezer denizinin etraf muhitinin muhafizesi istiqametinde gunde 7 900 kub metr cirkab su temizleme gucune malik modul tipli temizleyici qurgulardan ibaret 17 stansiya qurulmusdur Denize antropogen tesir gosteren butun axarlar inventarlasdirilmis xeritelesdirilmis ve problemin helli uzre ciddi tedbirler gorulur Bele ki Baki seheri erazisinde Buzovna qesebesinde layihe gucu 10 min m3 Suvelan qesebesinde layihe gucu 18 min m3 bioloji temizleme qurgulari tikilib istismara verilmis Hovsan Aerasiya Stansiyasi rekonstruksiya edilerek gun erzinde 200 min m3 guce malik yeni bioloji temizleme qurgulari tikilerek layihe gucu 600 min m3 gun den 800 min m3 gun e catdirilmisdir Sumqayit seherinde layihe gucu 200 min m3 gun olan yeni bioloji temizleme qurgulari tikilib istismara verilmisdir Bundan basqa denizde fealiyyet gosteren neftqazcixarma muessiselerinde 28 May adina NQCI de Cilov adasinda Layihe gucu 300 m gun Neft Daslarinda ise layihe gucu 500 m gun olan bioloji temizleme qurgulari tikilib istismara verilmisdir Azerikimya IB nin struktur bolmelerinde emele gelen cirkab sularin temizlenmesi meqsedile umumi sahesi 2 ha erazini ehate eden yeni Temizleyici Qurgu tikilib istismara verilmisdir Azerikimya IB nin struktur bolmelerinde emele gelen senaye ve meiset tullanti sularinin meiset tullanti sulari 300 m gun kimyevi tullanti sulari 1700 m gun temizlenmesi heyata kecirilir Xezer denizine antropogen tesir gosteren axarlarin merkezlesdirilmis kanalizasiya sebekesi olmayan erazilerde qarsisinin alinmasi ve temizlenerek Xezer denizine axidilmasi meqsedile beynelxalq standartlara cavab veren modul tipli lokal temizleyici qurgular qurasdirilaraq istismara verilmisdir Istismara verilmis qurgulara idarenin emekdaslari terefinden vaxtasiri monitorinq nezareti heyata kecirilir Bele ki qurgularin denize cixisindan goturulen numuneler uzerinde mutemadi olaraq tehliller aparilir Her il avqust ayinin 12 si Xezer gunu ve sentyabr ayinin son heftesi Beynelxalq Deniz Gunu ile elaqedar olaraq 25 30 sentyabr tarixlerinde Xezer denizinin Azerbaycana mensub sahil zolaginda Ekologiya ve Tebii Servetler Nazirliyi terefinden muvafiq tedbirlerin kecirilmesi o cumleden yerlerde deyirmi masalarda muzakireler aparilir sahil boyu erazilerde imecilikler teskil olunur Teqdirelayiq hal kimi qeyd etmek lazimdir ki Azerbaycan Respublikasi Xezeryani dovletler arasinda denizin ve onun akvatoriyasinin cirklenmeden qorunmasi uzre kompleks tedbirler heyata keciren yegane dovlet hesab oluna biler Bu tedbirlerin meqsedi Xezer denizinin deniz etraf muhitinin cirklenmeden qorunmasi o cumleden Xezer denizinin bioloji ehtiyatlarinin qorunmasi muhafizesi berpasi davamli ve semereli istifade edilmesinden ibaretdir Xezer denizinin deniz etraf muhitinin muhafizesi sahesinde kecirilen monitorinqler 3 Xezer denizinde ekoloji problemlerin vaxtinda askar olunmasi ve aradan qaldirilmasi meqsedi ile Ekologiya ve Tebii Servetler Nazirliyinin Xezer Kompleks Ekoloji Monitorinq Idaresi Xezer denizinin Azerbaycan sektorunda ve onun simaldan cenubadek 955 km lik sahil zolaginda o cumleden cimerlik erazilerinde elece de denizde fealiyyet gosteren muessise ve obyektlerde uzen vasitelerde ve s monitorinqin kecirilmesini teskil edir ve onu heyata kecirir Monitorinqler zamani denizde ve sahil zolaginda fealiyyet gosteren birbasa ve ya dolayi yolla kollektor kanal cay ve s vasitesile Xezer denizine antropogen tesir gosteren muessiselerde formalasan butun nov maye qaz berk tullantilarin deniz suyuna qruntuna flora ve faunasina hemcinin diger su obyektlerine gosterdiyi tesiri tehlil ve tedqiq edilir melumat toplanilir tesirin minimuma endirilmesi istiqametinde tedbirler heyata kecirilir Xezer denizinin golunun Azerbaycan Respublikasina mensub olan bolmesinin cirklenmesinin monitorinqi denizin cirklenmeden muhafize edilmesi meqsedile onun cirklenme menbelerinin denize atilan axidilan cirklendirici maddelerin kemiyyet ve keyfiyyet gostericilerinin mueyyenlesdirilmesi denizin cirklenme veziyyetinin qiymetlendirilmesi ve proqnozlasdirilmasindan ibaretdir Xezer denizinin golunun cirklenmesinin monitorinqine asagidakilar daxildir denizi cirklendiren menbelerin mueyyenlesdirilmesi denizin Azerbaycan Respublikasina mensub olan bolmesinde daha intensiv cirklenmeye meruz qalan sahelerinde kurort saglamliq ve baliqciliq zonalarinda suyun ve dib cokuntulerinin cirklenme seviyyesinin fiziki kimyevi ve hidrobioloji gostericilerine daimi nezaret edilmesi cirklendirici maddelerin qatiliqlarinin zaman ve mekan dinamikasinin tetqiq edilmesi ve bu dinamikanin tebii sirkulyasiyasi prosesleri denizin hidrometeoroloji rejimi ve teserrufat fealiyyetinin xususiyyetlerinden asililiginin oyrenilmesi aciq denizde sahil zonalarinda ve deniz serhedi boyunca suyun ve dib cokuntulerinin cirklenme seviyyesinin qiymetlendirilmesi meqsedile muntezem ve mutemadi musahidelerin aparilmasi Deniz suyunun ve dib cokuntulerinin fon terkibi uzre musahideler aciq denizde ve az cirklenmeye meruz qalmis ayri ayri sahil rayonlarindaki uzun muddetli okeanoloji deniz hidrometeoroloji stansiyalarda aparilir Suyun cirklenmesi uzre musahideler denizin okeanoloji standart derinliklerinde 0 5 10 20 50 100 500 1000 m ve dib qatinda aparilir Musahide stansiyalari menteqeleri denizin cirklenme seviyyesinden asili olaraq uc kateqoriyaya bolunur Kateqoriyalar cirklenme menbelerinin gucu ve yerlesmesi cirklendiricilerin terkibi formasi ve qatiligi fiziki cografi ve regional xususiyyetler nezere alinmaqla asagidaki sekilde mueyyen edilir I kateqoriyali stansiyalar menteqeler denizin muhum iqtisadi ehemiyyetli yuksek derecede antropogen tesire meruz qalan sahilyani hisselerinde baliq ve diger su bioresurslarinin kuruleme artma ve qislama yerlerinde liman ve limanetrafi sahelerde iri yasayis menteqelerinin senaye ve kend teserrufati tullanti sularinin axidildigi faydali qazintilarin kesfiyyati hasilati istismari ve neqli yerlerinde boyuk caylarin menseblerinde teskil olunur Bu stansiyalarda vizual ve iki uc cirklendiriciler uzre musahideler ayin birinci ve ucuncu dekadasinda hidrokimyevi gostericiler uzre tam hecmli musahideler ise her ayin ikinci dekadasinda aparilir ve deniz muhitinin veziyyeti haqqinda operativ melumatlar alinir Hidrobioloji gostericilerden fitoplankton zooplankton ve mikrobioloji gostericiler uzre tam hecmli musahideler ilde bir defe aparilir II kateqoriyali musahide stansiyalari menteqeleri deniz suyunun cirklenmesinin movsumi ve illik deyismelerini tedqiq etmek ucun aciq denizde ve sahilyani zonalarda cirklendirici maddelerin miqrasiya prosesleri neticesinde daxil oldugu yerlerde teskil olunur Bu stansiyalarda cirklendirici maddeler ve fon terkibi uzre tam hecmli musahideler hidrometeoroloji seraitden asili olaraq ilde 5 6 defe aparilir Hidrobioloji gostericiler uzre tam hecmli musahideler ilde bir defe aparilir III kateqoriyali stansiyalar cirklenmenin fon seviyyesinin tedqiqi bu fonun movsumi ve illik dinamikasinin oyrenilmesi ve kimyevi maddelerin balansinin hesablanmasi meqsedile aciq denizde en az cirklenmeye meruz qalan hisselerde teskil olunur Bu stansiyalarda cirklendirici maddeler ve fon terkibi uzre tam hecmli musahideler hidrometeoroloji seraitden asili olaraq ilde 2 4 defe aparilir Hidrobioloji gostericiler uzre musahideler 3 ilde bir defe aparilir Denizin dib cokuntulerinin cirklenmesi uzre musahideler I ve II kateqoriyali monitorinq stansiyalarinda aparilir Kateqoriyasindan asili olmayaraq monitorinq stansiyalarinin hamisinda deniz muhitinin cirklenmesi uzre aparilan tam hecmli musahideler zamani hidrometeoroloji parametler oyrenilir olculur suyun temperaturu su aximinin istiqameti ve sureti atmosfer tezyiqi kuleyin istiqameti ve sureti atmosfer yagintilari nisbi rutubet Monitorinq noqtelerinden goturulmus numuneler Xezer Kompleks Ekoloji Monitorinq Idaresinin laboratoriyalarina tehvil verilir Laboratoriyada monitorinqler neticesinde goturulmus su dib cokuntusu slam ve qazma mehlulu numuneleri uzerinde analitik bioloji ekotoksikoloji ve mikrobioloji tehliller aparilir Analitik Tedqiqatlar numuneler uzerinde fiziki kimyevi ve kimyevi tehliller aparilir Ekotoksikologiya numuneler uzerinde Dahpnia maqna ve Pontoqammarus maeoticus test orqanizmlerinden istifade edilmekle su numuneleri qazma mehlulu slam ve dib cokuntuleri uzerinde ekotoksikoloji tehliller aparilir Hidrobiologiya su numuneleri uzerinde umumi Bagirsaq Copu Bakteriya Qrupunun ve serti patogen bakteriyasi olan Escherichia coli nin E coli miqdarinin teyini zooplankton ve zoobentos orqanizmlerinin say ve kutlesinin oyrenilmesi ve temizleyici qurgularin isinin semereliliyini yoxlamaq meqsedi ile aktiv lil ve su numuneleri uzerinde bioloji tehliller aparilir 3 Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 Xezer denizinin ekoloji muhitinin muhafizesi sistemleri XEZER DENIZININ EKOLOGIYASI 1 2 Xezer denizinin sahilinde monitorinqler kecirilibXarici kecidler RedakteWill the Caspian Sea deal hold Inside Story The Strategic Importance of the Caspian SeaHemcinin bax RedakteXezer denizi Azerbaycanin ekologiyasi Menbe https az wikipedia org w index php title Xezer denizinin ekoloji veziyyeti amp oldid 5773501, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.