Xəzər suitisi (lat.Phoca caspica) — məməli heyvanların yırtıcılar dəstəsinin əsl suitilər fəsiləsinə aid növ. Kateqoriyası və statusu: EN – Təhlükə altındadır, təbii şəraitdə son 10 ildə 50 - 80 % azalıb.
Xəzər dənizində məskunlaşan yeganə dəniz məməlisidir. O, Xəzər dənizinin endemik növü olmaqla, dünyada suitilərin ən xırda növü sayılır (yaşama müddəti – 50 il).
Yetkinlik dövrünün qısa təsviri
Bədənin uzunluğu 150 sm-ə qədərdir, orta çəkisi 75 kq, maksimal çəkisi isə 100 kq-dır. Bədəni nisbətən kökdür, boynun qısa olmasına baxmayaraq, az da olsa nəzərə çarpır, başı böyük deyil. Yastılanmış vibrisin kənarları dalğavaridir. Rəngi fərqli şəkildə dəyişir. Bədənin üst qatı tünd, qarın hissəsi isə açıq boz rəngdədir. Bütün bədən boyunca tünd boz, qəhvəyi, bəzən isə qara rənglərdə nizamsız ləkələr müxtəlif ölçü və formalarda yayılmışdır. Erkək cinsin dərisinin rəngi dişilərdən fərqli olaraq daha parlaq və kontrastlıdır.
Yayılması
Xəzərin bütün akvatoriyasını və arxipelaqlar qrupunu əhatə edir. Lakin bir yerə toplanması qida və reproduktiv miqrasiyalarla əlaqədar olaraq mövsümidir. Azərbaycanda - Xəzərin Azərbaycan sektorunun bütün akvatoriyasını və Abşeron arxipelaqının ayrı-ayrı adalarını əhatə edir. Son 5 - 6 ildə Azərbaycan akvatoriyasında onların daimi yataqları artıq mövcud deyil. 20- ci əsrin 30-cu illərində Şahdili və ona bitişik adalarda suitilərin ovlanması həyata keçirilirdi. Hər il on minə yaxın suiti ovlanırdı. 60 - 70- ci illərdə onların yatağı demək olar ki, Abşeron və Bakı arxipelaqlarını bütünlüklə əhatə edirdi.
Yaşayış yeri və həyat tərzi
İstirahət məqsədilə adalara və dillərə, bəzən isə sahilə çıxırlar. Mövsümi miqrasiyanı həyata keçirirlər: Noyabr - dekabr aylarında Xəzərin şimali akvatoriyası olan Rusiyanın və ən başlıcası Qazaxıstanın sahillərində məskən salırlar. Burada yanvarın 25-dən fevralın 5-nə kimi buz meydançalarında balalama dövrü başlayır. Bala suitilər ağ kürkə bürünürlər. Laktasiya dövrü bir ay davam edir. Bala suitilər dünyaya gəldikdən iki həftə sonra tüləmə baş verir və ağ rəngini boza dəyişir. Laktasiya dövrü bitdikdən sonra dişi suiti körpəsindən uzaqlaşır və onlarda yenidən cütləşmə dövrü başlayır. Hamiləlik dövrü 11 ay davam edir. Balalama, laktasiya və cütləşmə dövründə suitilərdə zəif qidalanma və çəkilərinin təxminən yarıya kimi itirilməsi müşahidə olunur. Buzlar əriməyə başladıqda onların qidalanma məqsədi ilə Mərkəzi və Cənubi Xəzərə doğru yaz miqrasiyası başlayır.Aprelin sonu mayın əvvəllərində suitilər Azərbaycan akvatoriyasına gəlməyə başlayırlar. Bu dövrdə suitilərin çoxsayda toplaşdığı yerlər Abşeron arxipelaqının adaları, xüsusilə Çilov adası, həmçinin Pirallahı və Çilov adaları arasında yerləşən adalardır (Kiçik Tava, Böyük Tava, Tavaaltı Dardanel). Həmin dövrdə suitilərin sayı 2000-ə çatır. Bundan sonra suitilər miqrasiyanı qida obyektlərinə (əsasən kilkə balığı) görə müəyyənləşdirərək, bərabər şəkildə mərkəzi və cənubi Xəzər istiqamətində bölünürlər. Suitilər iyun ayında Xəzərin İran sahillərinə çatırlar.
Sayı
20-ci əsrin əvvəllərində onların sayı bir neçə millyon təşkil edirdisə, 1990-cı ildə onların sayı 400 - 500 minə kimi azalmışdır. Hal-hazırda suitilərin sayı 100 - 110 mindir. Demək olar ki, son 20 il ərzində onların sayı dörd dəfə azalmışdır.
Məhdudlaşdırıcı amillər
Antropogen təsirlər: həyəcan faktoru, miqrasiya yollarının pozulması; brakonyerlərin balıq ovu nəticəsində suitilərin torlara düşməsi və tələf olması; suitilərin məskunlaşdığı yataqlarda brakonyerlər tərəfindən məhvi (dəri, yağ və qaraciyər əldə etmək məqsədilə); Şimali Xəzərdə onların ovlanması; sahildə tikililərin fəal şəkildə aparılması; kimyəvi maddələrdən zəhərlənmə (üzvi xlortərkibli birləşmələr); parazit qurdlarla yoluxma (26 növdən artıq helmintlər); bakterioloji yoluxmalar; salmonella; it vəbası və qızılcaviruslarından (morbil virusu) yaranan epidemiyalar; qida mənbəyinin kəskin şəkildə azalması (Mnemiopsis ledi molyuskaların yaranması səbəbindən).
Tətbiq olunmuş və lazımi mühafizə tədbirləri
Görülmüş tədbirlər daha çox rəsmi xarakter daşıyır. Suitilərin yataqlarının və mövsümi toplandığı yerlərin balıqçılardan, quş ovçularından və digər nəqliyyat vasitələrindən mühafizəsini təşkil etmək, brakonyerlər tərəfindən çoxmetrli torların qurulmasına və suitilərin onlara düşən halda məhv edilməsinə nəzarət, yerli əhali arasında təbliğat işləri aparmaq.
1996-cı ildə Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyi (IUCN) Xəzər suitilərinin vəziyyəti barədə müzakirə aparmış və Xəzər dənizinin getdikcə çirklənməsini və suitilərin məskəni olan sahil zolağının daralmasını nəzərə alaraq, bu növün statusunu "zəif" növ kimi IUCN qırmızı kitabına daxil etmişdir.
Xəzər suitisi (Phoca caspica) pərayaqlıların yeganə nümayəndəsidir ki, Dünya okeanının ən kiçik suitisi kimi "Ginnesin Rekordlar Kitabı"na daxil edilmişdir. Bu növ yalnız Xəzər dənizində yayılmış endem növdür. Adı Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqının "Qırmızı Siyahı"sına daxil edilmiş, Azərbaycan Respublikasının "Qırmızı Kitab"ının növbəti ikinci nəşrinə daxil edilmək üçün təklif edilmişdir.
İstinadlar
Azərbaycanın Qırmızı Kitabı, II Cild, Bakı, 2013
Azərbaycanın Qırmızı Kitabı, II Cild, Bakı, 2013
Eybatov T.M. ”Caspian seal mortality in Azerbaijan.“ Caspian environment proqram. Proseedings from the first bio-network workshop. Bordeaux, November 1997, р. 95-101.
Гаджиев Д.В., Эйбатов Т.М. «Морфология зубного аппарата ластоногих» Баку. «Элм» 1995. 173 с.
. 2009-01-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-10-28.
Ədəbiyyat
Azərbaycanın Qırmızı Kitabı, II Cild, Bakı, 2013
Eybatov T.M. ”Caspian seal mortality in Azerbaijan.“ Caspian environment proqram. Proseedings from the first bio-network workshop. Bordeaux, November 1997, р. 95-101.
Гаджиев Д.В., Эйбатов Т.М. «Морфология зубного аппарата ластоногих» Баку. «Элм» 1995. 173 с.
Эйбатов Т.М. Каспийский тюлень (Pusa Caspika Gmel.) эндемик Каспия. AMEA-nın xəbərləri, yer elmləri. № 4. 2010. ы. 151-169.
Allchin C.R., Barrat T., Duck C.D., Kennedy S/ Eybatov T.M., Wilson S. “Surveys of Caspian nseals in the Apsheron peninsula region and pathology analyses of dead seal tissues”. Caspian environment proqram. Proseedings from the first bio-network workshop. Bordeaux, November 1997, р. 101-118.
xəzər, suitisi, elmi, təsnifataləmi, heyvanlartip, xordalılaryarımtip, onurğalılarsinif, məməlilərinfrasinif, plasentalılardəstə, yırtıcılaryarımdəstə, itkimilərinfradəstə, pərayaqlılarfəsilə, əsl, suitilərcins, suitilərnöv, elmi, adıphoca, caspicaarealvikinnö. Xezer suitisiElmi tesnifatAlemi HeyvanlarTip XordalilarYarimtip OnurgalilarSinif MemelilerInfrasinif PlasentalilarDeste YirticilarYarimdeste ItkimilerInfradeste PerayaqlilarFesile Esl suitilerCins Adi suitilerNov Xezer suitisiElmi adiPhoca caspicaArealVikinnovlerdetesnifatVikianbardasekilUTMS 180646MBMM 693431 Xezer suitisi lat Phoca caspica memeli heyvanlarin yirticilar destesinin esl suitiler fesilesine aid nov Kateqoriyasi ve statusu EN Tehluke altindadir tebii seraitde son 10 ilde 50 80 azalib Xezer denizinde meskunlasan yegane deniz memelisidir O Xezer denizinin endemik novu olmaqla dunyada suitilerin en xirda novu sayilir yasama muddeti 50 il 1 Mundericat 1 Yetkinlik dovrunun qisa tesviri 2 Yayilmasi 3 Yasayis yeri ve heyat terzi 4 Sayi 5 Mehdudlasdirici amiller 6 Tetbiq olunmus ve lazimi muhafize tedbirleri 7 Istinadlar 8 Edebiyyat 9 Xarici kecidlerYetkinlik dovrunun qisa tesviri RedakteBedenin uzunlugu 150 sm e qederdir orta cekisi 75 kq maksimal cekisi ise 100 kq dir Bedeni nisbeten kokdur boynun qisa olmasina baxmayaraq az da olsa nezere carpir basi boyuk deyil Yastilanmis vibrisin kenarlari dalgavaridir Rengi ferqli sekilde deyisir Bedenin ust qati tund qarin hissesi ise aciq boz rengdedir Butun beden boyunca tund boz qehveyi bezen ise qara renglerde nizamsiz lekeler muxtelif olcu ve formalarda yayilmisdir Erkek cinsin derisinin rengi disilerden ferqli olaraq daha parlaq ve kontrastlidir 2 Yayilmasi RedakteXezerin butun akvatoriyasini ve arxipelaqlar qrupunu ehate edir Lakin bir yere toplanmasi qida ve reproduktiv miqrasiyalarla elaqedar olaraq movsumidir Azerbaycanda Xezerin Azerbaycan sektorunun butun akvatoriyasini ve Abseron arxipelaqinin ayri ayri adalarini ehate edir Son 5 6 ilde Azerbaycan akvatoriyasinda onlarin daimi yataqlari artiq movcud deyil 20 ci esrin 30 cu illerinde Sahdili ve ona bitisik adalarda suitilerin ovlanmasi heyata kecirilirdi Her il on mine yaxin suiti ovlanirdi 60 70 ci illerde onlarin yatagi demek olar ki Abseron ve Baki arxipelaqlarini butunlukle ehate edirdi 3 Yasayis yeri ve heyat terzi RedakteIstirahet meqsedile adalara ve dillere bezen ise sahile cixirlar Movsumi miqrasiyani heyata kecirirler Noyabr dekabr aylarinda Xezerin simali akvatoriyasi olan Rusiyanin ve en baslicasi Qazaxistanin sahillerinde mesken salirlar Burada yanvarin 25 den fevralin 5 ne kimi buz meydancalarinda balalama dovru baslayir Bala suitiler ag kurke burunurler Laktasiya dovru bir ay davam edir Bala suitiler dunyaya geldikden iki hefte sonra tuleme bas verir ve ag rengini boza deyisir Laktasiya dovru bitdikden sonra disi suiti korpesinden uzaqlasir ve onlarda yeniden cutlesme dovru baslayir Hamilelik dovru 11 ay davam edir Balalama laktasiya ve cutlesme dovrunde suitilerde zeif qidalanma ve cekilerinin texminen yariya kimi itirilmesi musahide olunur Buzlar erimeye basladiqda onlarin qidalanma meqsedi ile Merkezi ve Cenubi Xezere dogru yaz miqrasiyasi baslayir Aprelin sonu mayin evvellerinde suitiler Azerbaycan akvatoriyasina gelmeye baslayirlar Bu dovrde suitilerin coxsayda toplasdigi yerler Abseron arxipelaqinin adalari xususile Cilov adasi hemcinin Pirallahi ve Cilov adalari arasinda yerlesen adalardir Kicik Tava Boyuk Tava Tavaalti Dardanel Hemin dovrde suitilerin sayi 2000 e catir Bundan sonra suitiler miqrasiyani qida obyektlerine esasen kilke baligi gore mueyyenlesdirerek beraber sekilde merkezi ve cenubi Xezer istiqametinde bolunurler Suitiler iyun ayinda Xezerin Iran sahillerine catirlar 4 Sayi Redakte20 ci esrin evvellerinde onlarin sayi bir nece millyon teskil edirdise 1990 ci ilde onlarin sayi 400 500 mine kimi azalmisdir Hal hazirda suitilerin sayi 100 110 mindir Demek olar ki son 20 il erzinde onlarin sayi dord defe azalmisdir 5 Mehdudlasdirici amiller RedakteAntropogen tesirler heyecan faktoru miqrasiya yollarinin pozulmasi brakonyerlerin baliq ovu neticesinde suitilerin torlara dusmesi ve telef olmasi suitilerin meskunlasdigi yataqlarda brakonyerler terefinden mehvi deri yag ve qaraciyer elde etmek meqsedile Simali Xezerde onlarin ovlanmasi sahilde tikililerin feal sekilde aparilmasi kimyevi maddelerden zeherlenme uzvi xlorterkibli birlesmeler parazit qurdlarla yoluxma 26 novden artiq helmintler bakterioloji yoluxmalar salmonella it vebasi ve qizilca viruslarindan morbil virusu yaranan epidemiyalar qida menbeyinin keskin sekilde azalmasi Mnemiopsis ledi molyuskalarin yaranmasi sebebinden Tetbiq olunmus ve lazimi muhafize tedbirleri RedakteGorulmus tedbirler daha cox resmi xarakter dasiyir Suitilerin yataqlarinin ve movsumi toplandigi yerlerin baliqcilardan qus ovcularindan ve diger neqliyyat vasitelerinden muhafizesini teskil etmek brakonyerler terefinden coxmetrli torlarin qurulmasina ve suitilerin onlara dusen halda mehv edilmesine nezaret yerli ehali arasinda tebligat isleri aparmaq 1996 ci ilde Beynelxalq Tebietin ve Tebii Servetlerin Muhafizesi Birliyi IUCN Xezer suitilerinin veziyyeti barede muzakire aparmis ve Xezer denizinin getdikce cirklenmesini ve suitilerin meskeni olan sahil zolaginin daralmasini nezere alaraq bu novun statusunu zeif nov kimi IUCN qirmizi kitabina daxil etmisdir Xezer suitisi Phoca caspica perayaqlilarin yegane numayendesidir ki Dunya okeaninin en kicik suitisi kimi Ginnesin Rekordlar Kitabi na daxil edilmisdir Bu nov yalniz Xezer denizinde yayilmis endem novdur Adi Beynelxalq Tebieti Muhafize Ittifaqinin Qirmizi Siyahi sina daxil edilmis Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi Kitab inin novbeti ikinci nesrine daxil edilmek ucun teklif edilmisdir Istinadlar Redakte Azerbaycanin Qirmizi Kitabi II Cild Baki 2013 Azerbaycanin Qirmizi Kitabi II Cild Baki 2013 Eybatov T M Caspian seal mortality in Azerbaijan Caspian environment proqram Proseedings from the first bio network workshop Bordeaux November 1997 r 95 101 Gadzhiev D V Ejbatov T M Morfologiya zubnogo apparata lastonogih Baku Elm 1995 173 s www eco gov az 2009 01 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 10 28 Edebiyyat RedakteAzerbaycanin Qirmizi Kitabi II Cild Baki 2013 Eybatov T M Caspian seal mortality in Azerbaijan Caspian environment proqram Proseedings from the first bio network workshop Bordeaux November 1997 r 95 101 Gadzhiev D V Ejbatov T M Morfologiya zubnogo apparata lastonogih Baku Elm 1995 173 s Ejbatov T M Kaspijskij tyulen Pusa Caspika Gmel endemik Kaspiya AMEA nin xeberleri yer elmleri 4 2010 y 151 169 Allchin C R Barrat T Duck C D Kennedy S Eybatov T M Wilson S Surveys of Caspian nseals in the Apsheron peninsula region and pathology analyses of dead seal tissues Caspian environment proqram Proseedings from the first bio network workshop Bordeaux November 1997 r 101 118 Xarici kecidler Redaktewww eco gov az Arxivlesdirilib 2009 01 02 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Xezer suitisi amp oldid 5745950, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
