Unudulmuş əcdadların kölgələri

"Unudulmuş əcdadların kölgələri" (ukr. Тіні забутих предків, Tini zabutıx predkiv) — Sergey Paracanovun əsasında 1964-cü ildə çəkdiyi SSRİ bədii filmi. Film 100 illik yubileyinə həsr olunmuşdur.

Unudulmuş əcdadların kölgələri
ukr. Тіні забутих предків
Filmin orijinal afişası. 4 sentyabr 1965-ci il.
Janr	arthaus
Rejissor	Sergey Paracanov
Ssenari müəllifləri	Mixail Kotsyubinski^[d] Sergey Paracanov İvan Çendey^[d]
Əsaslanır	"" povesti
Baş rollarda	İvan Mikolayçuk^[d] Nikolay Qrinko^[d] Leonid Yengibarov^[d] Nina Alisova^[d] Larisa Kadoçnikova Tatyana Bestayeva^[d]
Operator	Yuri İlyenko^[d]
Bəstəkar	Miroslav Skorik^[d]
İstehsalçı	Aleksandr Dovjenko adına kinostudiya^[d]
Distribütorlar	Holovkinoprokat (Ukrayna SSR) Artkino Pictures (ABŞ)
İlk baxış tarixi	22 mart 1965 () 4 sentyabr 1965 (Ukrayna SSR)
Müddət	95 dəq.
Büdcə	300–500 min SSRİ rublu
Gəlir	8,3 milyon bilet
Ölkə	SSRİ
Dillər	rus dili, ukrain dili
Rəng	rəngli^[d]
IMDb	ID0058642
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sovet kinoprokatında (1965) filmi 8,3 milyon tamaşaçı izləmişdir. Xarici prokatdada film "Alovlu atlar" (ing. Wild Horses of Fire) adı ilə nümayiş etdirilmişdir. Film Paracanovun ilk böyük işi idi, kostyum və rənglərin zəngin istifadəsi sayəsində ona beynəlxalq şöhrət qazandırmışdı. 1966-cı il proqramında film "avangard, ekstravaqant, dəbdəbəli dastan" və "ovsunlayıcı əsər" kimi təsvir olunmuş, xalq mahnıları və atonal musiqinin fantastik kamera işi ilə birləşdiyi qeyd edilmişdir.

Ümumi çərçivədə, "Unudulmuş əcdadların kölgələri" bir çoxları tərəfindən ən yaxşı Ukrayna filmi hesab edilir. 2021-ci ildə kino tənqidçilərinin tərtib etdiyi ən yaxşı 100 Ukrayna film siyahısında "Unudulmuş əcdadların kölgələri" birinci yeri tutmuşdur.Harvard Universiteti filmi kinematoqrafiya üzrə ali dərəcəyə iddia edən tələbələr üçün mütləq izlənilməli filmlər siyahısına əlavə etmişdir.

Süjeti

Azyaşlı İvanko Paliyçuk öz qardaşı Aleksanın həlak olmasına, sonra isə atasının düşmən Qutenyuk nəsli ilə münaqişədə öldürülməsinə şahid olur. Bu hadisələr zamanı İvanko atasının qatilinin qızı Mariçka ilə tanış olur, ona şillə vurur və yaylığını çaya atır, lakin düşmənçilik əvəzinə aralarında dostluq yaranır. Qardaşının ölümündən sonra İvanko ailənin son uşağı olaraq qalır. İvan və Mariçka böyüyür, çox vaxt birlikdə keçirir və bir-birinə aşiq olurlar, lakin nəsillər arasındakı düşmənçiliyi unutmayan qohumları bu münasibətlərə qəzəblənir. Mariçka onların cüt ola bilməyəcəyini hiss edir. Təsərrüfat pis idarə olunur, buna görə də İvan qoyun otarmaq və brinza hazırlamaq üçün yaylaqlara işləməyə gedir, qışa qayıdıb Mariçka ilə evlənməyi planlaşdırır.

Bir gün itmiş qoyunu axtarmağa gedən Mariçka qayadan düşərək dağ çayında həlak olur. Yayladan enən İvan sevdiyinin yoxa çıxdığını öyrənir və onu axtarmağa başlayır. Ağac kəsimi işinə qoşularaq Mariçkanın cəsədini tapır.

Bundan sonra İvan özünə qapanır və uzun müddət kədərli gəzir. Bir neçə il sonra Palaqna ilə tanış olur və onunla evlənir. Təsərrüfat yaxşı idarə olunsa da, İvan hələ də Mariçka üçün kədərlənir. Palaqna bunu başa düşür, lakin İvanı uşaq sahibi olmağa razı salmağa çalışır. İvan bu mövzudan qaçır. Palaqna İvana qonşu (cadugər) Yurko ilə xəyanət etməyə başlayır. İvan buna laqeyd qalır, çünki hələ də Mariçkanı sevir. Ölən Mariçka ona görünməyə başlayır.

Palaqna Yurkodan İvana sehr etməsini və onun ölməsini xahiş edir. İvan tənha olur, Mariçkanın xəyalı ona dəfələrlə görünür. Soyuq bir gecədə xəyalın ardınca gedərkən İvan ölür.

İvan yerli adət-ənənələrə uyğun olaraq rəqslər və mahnılarla dəfn olunur, uşaqlar isə pəncərələrdən bu mərasimi izləyir.

İstehsalı

Zəmin

"Sevgi dünyəvidir, eşq isə cənnətdir" Tisian Veçellio. Bu, Sergey Paracanova ilham mənbəyi olmuşdur.

Filmin ssenarisini Sergey Paracanov Zakarpatye nağıllarını toplayan ilə birlikdə yazmışdı. Paracanov Çendeyin evində təxminən bir ay yaşamışdı. O, Mariya Çendeyə üzüm yarpağından göyərti dolması hazırlamağı öyrətmişdi. İvan Mixayloviçin iş otağında yatmış, axşam yeməyindən sonra divanda uzanıb gecə saat ikiyə qədər yazara ssenari yazma texnikalarını danışmışdı. Cütlüyün danışmağa çəkindiyi mövzulara toxunmuş və istehza ilə demişdi:

Mənə ukraynalı burjua milliyyətçiliyi yaxına bilməzlər, çünki milliyyətcə erməniyəm.

Çətin dövrlərdə İvan Çendeyin adı titrlərdə qeyd olunmamışdı. 1962-ci ilin dekabrında anadan olmasının 100 illik yubileyi münasibətilə Kiyevdə bədii şurasının iclasında filmin ssenarisi təsdiqlənmişdi.

Kastinq

İvan Paliyçuk roluna ilk növbədə başqa aktyor – Rusiya aktyoru nəzərdə tutulmuşdu, çünki Paracanov Mikolayçukun xarici görünüşünü lirik qəhrəman üçün uyğun hesab etmirdi. Rejissor tövsiyəsi və filmin operatoru "Yuxin bu rola uyğun gəlmir, sınaq çəkilişlərində ukraynalı hutsul geyimlərini geyinəndə bu, ona yaraşmadı" şərhi ilə Paracanov qərarını dəyişmişdir. Paracanov nəticədə bu rolu ukraynalı aktyor İvan Mikolayçuka vermişdir. Kastinq zamanı baş verən hadisələr barədə Sergey Paracanov demişdir:

Heç bir xüsusi gözləntim yox idi, buna görə də çəkilişi İlyenkoya (operatora) tapşırdım və pavilyondan çıxdım. Bir neçə dəqiqədən sonra həyəcanlı Yuri məni yaxaladı: ‘Sergey Yosipoviç! Qayıdın! Bu, inanılmaz bir şeydir! İnsan sərhədlərindən kənar bir şeydir! Anlayış və qavrayışın hüdudlarından kənardır!’ Mənim getdiyimi görüb qorxan İvan ağarmışdı, ona elə gəlmişdi ki, mənim xoşuma gəlməyib (aktyor bunu sonradan etiraf etmişdi) və sanki içində nəsə partlamışdı. O, bizi ovsunladı. Gənc, çox narahat idi və heyrətamiz bir işıqla parıldayırdı. Ondan elə bir saflıq, elə bir ehtiras, elə bir emosionallıq axırdı ki, biz heyrətə gəldik, hər şeyi unutduq, hətta başqa aktyorun artıq təsdiqləndiyini belə.

Larisa Kadoçnikova tez təsdiqləndi. Paracanov və İlyenko filmin ssenarisini təhvil vermək üçün gəlmişdilər. Orada İlyenko Paracanovu həyat yoldaşı Larisa ilə tanış etmişdir.

Rollarda

• — İvan Paliyçuk
• Larisa Kadoçnikova — Mariçka Qutenyuk
• — Palaqna
• — Yura, molfar
• — Vataq
• — Miko
• — Hanna Paliyçuk, İvanın anası (səsləndirmə: )
• — Petro Paliyçuk, İvanın atası
• — Paraska Qutenyuk, Mariçkanın anası
• Aleksandr Raydanov — Onufri Qutenyuk, Mariçkanın atası
• İqor Dzyura — uşaqlıqda İvan Paliyçuk
• Valentina Qlyanko — uşaqlıqda Mariçka Qutenyuk
• Xalq səhnələrində — hutsulları
• Kadrarxası mətn — , Yelena Borzunova

Çəkiliş qrupu

• Ssenari müəllifləri: , Sergey Paracanov
• Rejissor: Sergey Paracanov
• Operator:
• Rəssamlar: Mixail Rakovski,
• Bəstəkar:
• Orkestr: Ukrayna SSR Dövlət Zəmanətli Simfonik Orkestri
• Dirijor:
• Montaj: M. Ponomarenko
• Rəsm direktoru: N. Yuryeva

Çəkiliş qrupuna rəssam-quruluşçu kimi qrafik və kitab illüstratoru Georgi Yakutoviç dəvət edilmişdi. O, artıq "Unudulmuş əcdadların kölgələri" kitabının bədii tərtibatında çalışmışdı. Paracanov Georginin töhfəsini belə qiymətləndirmişdi: "O, sadəcə rəssam deyil, düşünən rəssamdır. Ola bilsin ki, ondan daha istedadlısını tapmaq mümkün olardı, amma daha dərin düşünənini — yox. O, bizi bələdçi kimi apardı. O, bu yerləri yaxşı tanıyır. Bizi kəndlilikdən, saxtalıqdan xilas etmişdi". Yakutoviç Kotsyubinskinin povestinin bədii tərtibatını filmin buraxılışından sonra, 1967-ci ildə tamamlamışdı.

Çəkilişlər

Krivorivnyada yerləşən "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filminin çəkiliş yeri olmuşdur.

Filmin çəkilişləri 30 may 1963-cü ildən 15 oktyabr 1964-cü ilə qədər davam etmişdir. Bu proses İvano-Frankivsk vilayətinin yerləşən Jabye kəndində və Krivorivnya kəndinin ətrafında aparılmışdır. Krivorivnyada çəkilişlərin keçirildiyi ev hazırda muzeydir. Daxili səhnələrin çəkilişi pavilyonlarında həyata keçirilmişdir. Paracanov mədəniyyətini fəal şəkildə öyrənmiş, Kotsyubinskinin mətnini tədqiq etmiş və "növbəti yubiley filmi" çəkmək istəməmişdi, çünki əvvəlcə film Kotsyubinskinin 100 illik yubileyinə həsr olunmuşdu. Sergey Paracanov çəkilişlər haqqında bildirmişdir:

Mən qrupu incitdim, çünki məbədləri öyrəndim, vəftiz mərasimlərinə, dəfnlərə getdim. Ekranda gördüyünüz hər şey gerçək idi. kimi heç kəs ağlaya bilməz. Bu, ocaq başında, ilham mənbəyinin yanında keçirilmiş bir il idi. Bu, bütün cazibəsi ilə öyrənilməli və kəşf edilməli qeyri-adi bir diyardır.

Rejissorun çəkilişlər zamanı yaşadığı ev daim yerli hutsullarla dolu idi. Bu yeri Paracanov filmin rəssamı ilə birlikdə tapmışdı. Çəkilişlər demək olar ki, gecə-gündüz davam edirdi. Çəkiliş meydançasında işləmədikləri zaman Paracanovun evində daimi iclaslar keçirilirdi. Boş günlərdə Paracanov ətraf kəndlərdə toylara və ya dəfn mərasimlərinə gedir, yerli həyat tərzini öyrənir və ya yerli xalq geyimləri muzeyinə baş çəkirdi. Filmdə Hutsul diyarının bir çox adət-ənənələri əks olunub. Çəkilişlərdə çoxlu yerli sakinlər iştirak edirdi və onlar quruluşun autentikliyinə nəzarət edirdilər. Məsələn, hutsullara Paracanovun toy səhnəsində bəy və gəlinin boynuna boyunduruq taxmaq qərarı xoş gəlmədi, çünki belə bir ənənə yox idi. Buna baxmayaraq, bu epizod filmdə saxlanıldı.

Operator Yuri İlyenko çəkilişlərdə onunla Paracanov arasında tez-tez fikir ayrılıqlarının olduğunu xatırlatmışdı. Bir dəfə mübahisə o həddə çatmışdı ki, yerli sakinlərdən birinin gətirdiyi qədim hutsul tapançaları ilə duelə çıxmağa qərar vermişdilər. Yuri bu hadisəni belə təsvir etmişdi:

Yağış yağırdı, biz Çeremoş çayı üzərindəki körpüdə görüşməli idik. Amma çay o qədər coşmuşdu ki, körpü uçmuşdu, otuz metr məsafədən qarşı sahillərdə bir-birimizə atəş aça bilməzdik. Axşam Kiyevdən ilk işlənmiş plyonkalar gəldi. Zalda müxtəlif künclərdə oturduq. İlk qutuya baxdıqdan sonra başa düşdüm ki, heç yerə getməyəcəm. Bir-birimizi qucaqladıq, öpüşdük — və yenidən mübahisə etməyə başladıq.

Bəzən rejissorun tələbkarlığı sərt olurdu. İvan və Mariçkanın vidalaşma səhnəsində yağış yağır — çəkilişlər oktyabrın əvvəlində aparılmış, suvarma qurğusu 2 dərəcə temperaturda su tökürdü, lakin aktyorlar təxminən 10 dublyaj icra etmişdilər. Gümüşü meşə epizodu üçün çəkiliş qrupu onlarla dəfə səfərə çıxmışdı. Paracanova hava şəraiti xoşuna gəlmirdi, o, Mariçkanın xəyalının "üzməli" olduğu relsləri dəfələrlə yenidən qurmağa məcbur edirdi.

Öbür dünya effekti yaratmaq üçün gümüşü boya təkcə aktyorların üzünə deyil, ağacların yarpaqlarına da çəkilmişdi. Sonradan Paracanovun dostu, rejissor özünün "Bütlərə toxunmaq" kitabında yazmışdı:

1966-cı ildə Ukraynada, Kosiv yaxınlığında mavi boya ilə boyanmış qayalar gördüm. Payızda, qızılı yarpaqlar arasında bu qeyri-adi görünürdü. Onlar niyə mavi rəngdə idi? Heç kəs bilmirdi. Sergey qəflətən qışqırdı: Bunu mən "Kölgələr" üçün boyamışdım! Hələ də silinməyib?

Film Ukraynanın Kiyev şəhərində yerləşən nadir ukrayndilli bədii film istehsallarından biri idi. Bu kinostudiya adətən yalnız rusdilli filmlər istehsal edirdi və bu filmlərin bəziləri sonradan Ukrayna SSR-də kinoteatrlar üçün ukrayna dilinə dublyaj edilirdi. Dövlət rəsmiləri Paracanovdan filmin rusca versiyasını hazırlamağı xahiş etmişdilər, lakin o, "ukrayndilli dialoqları rus dilinə tərcümə etməyə uzun müddət müqavimət göstərdiyini" bildirmiş və bu mətni "filmin bədii toxumasının ayrılmaz hissəsi" hesab etdiyini vurğulamışdı. 1988-ci ildə Ron Hollovey ilə müsahibəsində Paracanov etiraf etmişdi: "Nazirlik məndən filmin rus dilində dublyaj edilmiş versiyasını hazırlamağımı istəmişdi. Film təkcə ukrayn dilində çəkilməmişdi, həm də ukrayn dilinin idi. Onlar filmi rus dilinə dublyaj etməyimi xahiş etmişdilər, amma mən bunu qəti şəkildə rədd etmişdim".

Büdcəsi

"Unudulmuş əcdadların kölgələri" filminin dəqiq büdcəsi hazırda ictimaiyyətə məlum deyil və yalnız filmin sənədlərində mövcuddur. Ukraynalı kino tarixçilərinin topladığı qismən sənədlərə görə, 1966-cı ilin mayında Ukrayna SSR nazirlər kabineti Paracanova "Unudulmuş əcdadların kölgələri filminin büdcəsini 97 min rubl aşdığına" görə ciddi tənbeh etmişdi. Bununla belə, ukraynalı kinorejissor Oleq Çornı 2019-cu ildə filmin büdcəsinin o dövrün tipik film büdcələrinə uyğun olduğunu, yəni 300–500 min rubl aralığında olduğunu fərz etmişdir.

Musiqisi

Filmin çəkilişlərində istifadə olunan hutsul ənənəvi geyimi.

Sergey Paracanov filmin musiqisini yazmaq üçün Qərbi Ukraynadan bəstəkar dəvət etmək qərarına gəlmişdi, çünki onun fikrinə görə, yalnız bu bölgədən olan biri "Karpat" mövzusu ilə başa çıxa bilərdi. Namizədlər arasında və da var idi, lakin seçim nəticəsində işə götürülmüşdür. Rejissor ona filmin "dahiyanə musiqisini" yaratmaq tapşırığı vermişdi, bəstəkar isə sonradan öz işini "layiqli" kimi qiymətləndirmişdi. O, partituranı Ukrayna hutsul xalq mədəniyyətindən ilhamlanaraq yazmışdır.

Bundan əlavə, film autentik ifada olan xalq musiqisi ilə zəngindir. Skorik xatırlayırdı:

Hutsulları hətta Kiyevə gətirmoşdilər, pavilyonda onların səslərini yazmışdılar. Bu cür səs yazıları o vaxta qədər mövcud deyildi. İndi belə tapmaq mümkün deyil. (...) Həmçinin, trembitləri yazmaq lazım gəldiyini xatırlayıram. (...) Açıq havada bunu etmək çətin idi, və Paracanov on trembitaçını trembitləri ilə birlikdə təyyarəyə zorla yerləşdirib Kiyevə gətirdi. (...) Alətlər sərnişin salonunda daşınırdı. Mən isə Karpatlara ekspedisiyalara gedirdim, musiqiçiləri seçirdim.

Filmdə çalışan bir çox şəxs etiraf etmişdir ki, film kollektiv səyin nəticəsidir və yalnız rejissor Sergey Paracanovun şəxsiyyətini və ideyalarını əks etdirən fərdi filmi deyil. Xüsusilə, film bir çox ukraynalı sənətkarın, o cümlədən bəstəkar Miroslav Skorikin yaradıcılıq kataloqunu təmsil edirdi. Kino tarixçisi Ceyms Steffen özünün "Sergey Paracanovun kinosu" kitabında xüsusilə vurğulamışdır ki, "filmin ən fərqli cəhətlərindən biri onun səs yolunda ukraynalı hutsul xalq musiqisindən istifadə etməsi və Skorikin xalq musiqisindən ilhamlanmış orkestr kompozisiyalarıdır". O, həmçinin qeyd etmişdir ki, "Skorikin orijinal partiturası, Ukrayna xalq musiqisi əsaslı canlı mövzular və ritmləri modernist dissonans ilə birləşdirən Bartok tipli kompozisiya, filmdə istifadə olunan ənənəvi xalq mahnılarını tamamlayır və görüntülərə effektiv emosional kontrapunkt təmin edir".

Musiqi filmin obraz strukturunun əsas komponentlərindən birinə çevrilmişdi. Filmdə Karpat dağlarında geniş yayılmış alətlər — -densivka, , , drımba, səslənir. Mahnılar, toy musiqilərinin melodiyaları, ağılar, koljadkalar və ("Axşamınız xeyir, ev sahibi", "İndi Vifleemdən xəbər var", "Get-get, koza"), digər ritual mahnılar ("" ) və xalq danışıqlarının autentikliyi filmin xüsusi, vahid səs-fəlsəfi-estetik konsepsiyasını yaradır. Bəzi müasir tədqiqatçıların fikrinə görə, "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filmindən əvvəl heç bir Ukrayna filmi bu qədər zəngin səs komponentlərinə malik olmayıb ki, bu da filmin novator xüsusiyyətlərindən biridir.

Mövzular

1988-ci ildə Kiyevdə Paracanov bəyan etmişdi: "Film boş yerdə yaranmadı. Böyük klassik Kotsyubinski var idi. O, Karpatların gözəlliyindən təsirlənərək öz Romeo və Cülyettasını, sevgi haqqında poetik bir məsəl yaratdı". Paracanov əlavə edərək bildirmişdi: "Tisianın iki qadını təsvir etdiyi "Yer sevgisi və Səma sevgisi" tablosunu xatırlayırsınızmı? Mənim filmimdə bu, Mariçka və Palaqnadır".

1988-ci ildə Ron Hollovey ilə müsahibəsində Paracanov etiraf etmişdi ki, Ukraynada əvvəllər 8 film çəkdikdən sonra məhz bu filmdə o, nəhayət "öz mövzusunu, maraq sahəsini" müəyyən etmişdi – "ukrayn xalqının üzləşdiyi problemlər". Paracanov daha da vurğulamışdı ki, o, bu filmdə qəsdən "etnoqrafiyaya, tanrıya, sevgiyə və faciəyə" fokuslanmışdı.

Filmdə istifadə olunan ənənəvi hutsul heykəlciyi.

Filmin vizualları SSRİ hökumətinin bütün sənətkarlar tərəfindən istifadə edilməsini "təsdiqlədiyi" sosialist realizmi üslubundan fərqlənirdi. Bunun əvəzinə, "Unudulmuş əcdadların kölgələri" yüksək dərəcədə simvolikdir və xaçlar, quzular, qəbirlər və ruhlar kimi Ukrayna dini və folklor obrazlarından tez-tez istifadə edir. Film həmçinin, əhval-ruhiyyəni təmsil etmək üçün rənglərdən istifadə edir. İvanın matəm dövründə ağ-qara film lentindən istifadə olunur, digər səhnələrdə isə rənglər çox vaxt sönük olur, bu da qırmızı və sarı rənglərin canlı istifadəsi ilə kontrast təşkil edir.

Paracanovun müasirlərinin xatirələrinə görə, tələbəlik illərində o, ailə faciəsi yaşamışdı — valideynlərinin razılığı olmadan onunla evlənən həyat yoldaşı həlak olmuşdu. Çox sonralar o, kiyevli bir qadınla evləndi, lakin bu evlilik 1962-ci ildə, yəni filmin çəkilişlərindən dərhal əvvəl dağılmışdır.

Buraxılışı

Festivallarda

1965-ci ilin yazında filmin festival səfəri baş tutmuşdur. İzləyənlərə görə, film "Ukrayna Sovet Sosialist Respublikası"nı, "Sovet İttifaqı"nı təmsil edirdi, baxmayaraq ki, film açıq-aşkar Ukrayna xarakteri daşıyırdı. 1965-ci ildə Ukrayna SSR Dövlət Kino Agentliyinin rəhbəri Svyatoslav İvanov öz gündəliyində filmin əsas aktyorları Larisa Kadoçnikova və ilə birlikdə filmi təmsil etmək üçün Argentinaya getdiyini təsvir etmişdi. O qeyd etmişdi ki, "biz festivalda Sovet İttifaqını təmsil edirdik, ukraynalı yox, sovet nümayəndə heyəti idik. Sovet İttifaqına ünvanlanan salamlaşma sözlərindən inciməmişdim […] Biz sadəcə böyük bir xalqın nümayəndələri idik və argentinalılar iki xalq arasındakı münasibətlərin incəliklərindən xəbərsiz idilər".

Film dünyanın bir sıra kino festivallarında isti qarşılanmışdı. Sonradan ABŞ kino tənqidçisi Rocer Ebert 1978-ci il rəyində, bəlkə də bir qədər şişirdilmiş şəkildə, filmin "1965-ci il kino festivalı dövrəsində, demək olar ki, bütün mükafatları qazandığını" qeyd etmişdi. Filmin daha nüfuzlu kino festivallarındakı nümayişləri arasında aşağıdakılar yer alırdı: Mar-del-Plata Beynəlxalq Kino Festivalında yarışmada nümayiş (mart 1965),Venesiya Kino Festivalında yarış xaricində nümayiş (avqust 1965 sonu), yarış xaricində nümayiş (iyun 1965 əvvəlləri), yarış xaricində nümayiş (oktyabr 1965 əvvəlləri), Rəngli Filmlər Həftəsində yarış xaricində nümayiş (oktyabr 1965 sonu), yarış xaricində nümayiş (iyun 1966 sonu), ilkin yarışmada nümayiş (oktyabr 1965 sonu), Romada "Sovet Kino Həftəsi"ndə yarış xaricində nümayiş (noyabr 1965 sonu), Londonda "Sovet Kino Həftəsi"ndə yarış xaricində nümayiş (noyabr 1965 sonu), yarış xaricində nümayiş (iyul 1966 sonu), yarış xaricində nümayiş (sentyabr 1966 sonu), yarışmada nümayiş (sentyabr 1966 sonu), Festivallar Festivalında yarış xaricində nümayiş (dekabr 1966 əvvəlləri) və yarış xaricində nümayiş (iyun 1967 sonu).

1977-ci ildə Venesiya Kino Festivalı adi formada keçirilməmişdi. Bunun əvəzinə, İtaliya sənətkarlarının Sovet İttifaqı və digər kommunist ölkələrindən repressiyaya məruz qalan dissident sənətkarlara dəstək nümayiş etdirmək üçün xüsusi mədəni proqram olan "Mədəni müxalifət" (it. Il Dissenso Culturale) təşkil edilmişdir. Bu proqramın bir hissəsi Paracanovun əsərlərinə həsr olunmuş xüsusi seminar idi və onun homoseksuallıq ittihamı ilə qanunsuz həbsinə dəstək göstərmək məqsədi daşıyırdı. Proqramda həmçinin, "Şərqi ölkələrdən kino" adlı xüsusi tədbir keçirilmişdi, bu tədbirdə Paracanovun iki filmi, o cümlədən "Unudulmuş əcdadların kölgələri" nümayiş etdirilmişdir. Nümayişdən əvvəl, sonradan 1997-ci ildə Venesiya Kino Festivalının prezidenti olan , İtaliya kinorejissorları və kino tənqidçiləri tərəfindən imzalanmış və Sovet İttifaqı hökumətinə dissident sənətkarların repressiyasına qarşı etirazla ünvanlanmış bəyanatı oxumuşdur.

Kiyevdə qalmaqal

Filmin nümayişi zamanı baş verən siyasi aksiya haqqında Ukrayna SSR KQB-dən xüsusi məlumat.

4 sentyabr 1965-ci ildə yerləşən "" kinoteatrında "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filminin nümayişi zamanı ədəbiyyat tənqidçisi səhnədən, ədəbiyyatşünaslıq üzrə aspirant və jurnalist zalda 1965-ci ilin yayında ukraynalı ziyalıların həbsinə etiraz olaraq ayağa qalxmağa çağırmışdılar. Etiraz məktubunu 140 nəfər imzalamışdır.

6 sentyabr 1965-ci ildə Ukrayna SSR KQB-si məlumat vermişdir:

4 sentyabr 1965-ci ildə saat 20:00-da Kiyev şəhərində "Ukrayna" kinoteatrında seansdan əvvəl tamaşaçılar filmin yaradıcı qrupu ilə görüş keçirdi. Rejissor Sergey Paracanovun çıxışından sonra səhnəyə ədəbiyyat tənqidçisi İvan Mixayloviç Dzyuba çıxdı və tamaşaçılara müraciətlə çıxış etdi. Premyerada iştirak edən vətəndaşların sözlərinə görə, Dzyuba dedi: "Hazırda Kiyevdə, Lvovda və digər şəhərlərdə ukraynalı ziyalılara və gənclərə qarşı kütləvi siyasi həbslər gedir. 1937-ci il təkrarlanır. Gənclər hakimiyyətə etiraz etməli, haqsızlığa görə utandırmalıdır." Tamaşaçıların bir hissəsi hay-küy və alqışlarla Dzyubanı dəstəkləməyə çalışdı. Zalda olan müxbir Çornovil tamaşaçıları "siyasi repressiyalar"a etiraz olaraq yerlərindən qalxmağa çağırdı. Tamaşaçıların bir qismi bu çağırışa cavab verdi. Vətəndaşların əksəriyyəti Dzyubanın çıxışına qəzəblə reaksiya verdi və onu nizam-intizama çağırmağı tələb etdi. Dzyubanın çıxışı kinoteatr administrasiyasının müdaxiləsi ilə dayandırıldı. Saat 22:00-da film nümayişi başa çatdıqdan sonra tamaşaçılardan biri (şəxsiyyəti müəyyənləşdirilir) qışqırmağa başladı: "Həqiqət haradadır? Niyə həqiqəti danışmağa imkan vermirlər? Bu biabırçılıqdır!" Eyni zamanda, 20–25 nəfərlik gənclər qrupu zalın çıxışında sıxlıq yaratmağa və tamaşaçıları saxlamağa cəhd etdi. Yaxınlıqdakı vətəndaşlar bu şəxsləri kənara itələdi və tamaşaçılar zalı tərk etdi.

20 oktyabr 1965-ci il tarixli əlavə məlumatda bildirilirdi: "4 sentyabr 1965-ci ildə "Ukrayna" kinoteatrında "Həqiqət haradadır? Niyə həqiqəti danışmağa imkan vermirlər? Bu biabırçılıqdır!" sözlərini qışqıran şəxsin Vasil Semenoviç Stus olduğu müəyyənləşdi".

Dzyubanın xatirələrinə görə, o, aksiyaya başlayanda "dərhal siren səsi eşidildi. Görünür, kinoteatrlarımızda hər ehtimala qarşı hər şey əvvəlcədən nəzərdə tutulub". Eyni zamanda, kinoteatrın direktoru Fyodor Brayçenkoya elə gəldi ki, siren əvəzinə musiqi səsləndi: "Vəziyyəti qiymətləndirib, dərhal siyasi xuliqanın əlindən mikrofonu aldım. Kinoteatrın partiya təşkilatının katibi Kuzmiç Oleq Stepanoviç radiokolonkalardan musiqinin yayımına başladı, mən isə hadisəni lokallaşdırmaq üçün hər şeyi etdim". Kinoteatr tezliklə daxili qoşunların əsgərləri tərəfindən mühasirəyə alınmışdır.

Aksiyadan sonra İvan Dzyuba dərhal "Molod" nəşriyyatından ixrac edilmiş və aspiranturasından xaric edilmiş, Vyaçeslav Çornovil "Moloda qvardiya" qəzetinin redaksiyasından işdən çıxarılmış, Vasil Stus isə Ukrayna SSR Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutundan, burada aspirant olduğu yerdən xaric edilmişdir.

Restavrasiyası

2011-ci ildə Ukrayna qəzetləri xəbər vermişdi ki, 2010-cu ildə Dovjenko Mərkəzi "İvan Mikolayçuk kolleksiyası" və "Yuri İlyenko kolleksiyası" adlanan iki tematik DVD kolleksiyasını buraxmaq təşəbbüsü çərçivəsində "Unudulmuş əcdadların kölgələri" də daxil olmaqla bir neçə filmin bərpa edilmiş versiyasını yaratmaq üçün TOV IBS şirkətini işə götürmüşdü. 2010-cu ildə aparılan bərpa işlərinin növü məlum olmamışdır. Buna baxmayaraq, məlumdur ki, həqiqətən də hər iki kolleksiya çərçivəsində filmin bərpa edilmiş versiyasını DVD-də buraxmış, lakin bunlar satış üçün nəzərdə tutulmamış və yalnız daxili tədbirlər üçün istifadə edilmişdir.

Çoxsaylı ev media buraxılışları arasında ən əhəmiyyətlisi 2015-ci ildə tam bərpa edilmiş versiyadır. Bu versiya filmin əsas aktyorlarından biri olan Larisa Kadoçnikova tərəfindən 2015-ci ilin əvvəlində "çoxdan gözlənilən" kimi təsvir edilmişdir. Bu buraxılış tam bərpa olunmuş səs və görüntüyə malikdir. Bu versiya filmin buraxılışının 50 illik yubileyini qeyd etmək üçün yaradılmışdı. 2015-ci ilin tam bərpa edilmiş versiyası 2015-ci ilin iyulunda Dovjenko Mərkəzi ilə əməkdaşlıqda və tərəfindən sifariş edilmişdi. 2015-ci ilin sentyabrında bu tam bərpa edilmiş versiyanın Ukraynanın ictimai telekanalı "UA:Pershyi"də,Kiyevdə yerləşən çoxsaylı kinoteatrlarda və Ukraynanın digər 5 böyük şəhərindəki 24 kinoteatrda premyera nümayişi keçirilmişdir.

Qəbulu

Kassa gəlirləri

"Unudulmuş əcdadların kölgələri" filminin kinoteatr buraxılışı Ukrayna SSR və SSRİ-nin digər respublikalarında məhdud kommersiya uğuru qazanmışdı. Film 1965–1966-cı illərdəki kinoteatr nümayişi zamanı Ukrayna SSR və SSRİ-nin digər respublikalarında 6,5 milyon (bəzi mənbələrə görə 8,5 milyon) tamaşaçı cəlb etmişdi. Bu, Paracanovun filmləri arasında ikinci ən yaxşı nəticə idi, yalnız onun 1958-ci ildə çəkdiyi kommunist kolxoz filmi "" 21,7 milyon tamaşaçı ilə SSRİ daxili kassasında daha çox gəlir toplamışdı.

Tənqidi rəylər

Film 1965-ci ilin martında buraxılmış və xarici anqlofon kino tənqidçilərindən ümumilikdə müsbət rəylər, Ukrayna SSR-dən olan ukraynalı kinotənqidçilərdən isə qarışıq rəylər almışdır. "Britannica Book of the Year"in 1967-ci il nəşri "Unudulmuş əcdadların kölgələri"ni həmin il Şərqi Avropadan çıxan dörd görkəmli film arasında siyahıya almış və onu "sərbəst, ekstravaqant dərəcədə dəbdəbəli dastan" adlandırmışdı. Rəy toplayıcı vebsayt "Rotten Tomatoes"da film 40 rəy əsasında 93% təsdiq reytinqinə malikdir, orta reytinq isə 8.1/10 təşkil edir. Saytın tənqidi konsensusunda deyilir: "Film kinetik vizual yanaşması ilə təsir edir, lakin həqiqətən yadda qalan təsirli hekayə və ruhlu ifalardır". Reytinq toplayıcı vebsayt -də film özünün "Ən böyük 1000 film" siyahısında 431-ci yerdə qərarlaşır.

Buraxılış zamanı film əsasən anqlofon kino tənqidçilərindən müsbət rəylər aldı. "" jurnalından Cin Moskoviç filmi "vizual olaraq parlaq" və "gənclik həddindən artıqlığına baxmayaraq, qeyri-adi texnikalarına rəğmən kino baxımından cazibədar" adlandırmış, həmin jurnaldan Endryu Serris isə onu "texniki cəhətdən təqdirəlayiq, lakin dramatik olaraq anlaşılmaz" film kimi qiymətləndirmişdir.Rocer Ebert 1978-ci ildə Paracanovun 1970-ci illərdə Sibirdə QULAQ əmək düşərgələrində həbsindən sonra "Chicago Sun-Times" üçün filmi nəzərdən keçirmiş, onu "gördüyüm ən qeyri-adi filmlərdən biri, görüntülər, musiqi və səslərin hücumu, o qədər aktiv kamera ilə çəkilmiş ki, az qala təhlükəsizlik kəmərlərinə ehtiyac duyuruq" deyə təsvir və Paracanovun işini "Martin Skorsezenin erkən işləri ilə" müqayisə etmişdir. "The New York Times"dan Stiven Holden filmi "partlayıcı rəngarəng film", "fantastik obrazlarla dolu", "sözlərdən daha çox danışan üz ifadələri və bədən dili ilə böyük həyat personajlarının səpələndiyi surreal xalq nağılı" kimi təsvir etmişdir.

"San Francisco Chronicle"dan Edvard Qutmann filmi "tamamilə təzə və təmiz görünən nadir filmlərdən biri" kimi təsvir etmiş, "rejissorun başqa kinorejissorlardan heç nə oğurlamadığını, sadəcə kameranı və onun ən yaxşı istifadə yollarını özü kəşf etdiyini" qeyd etmişdir. "" jurnalından Devid Parkinson filmi tərifləmiş, onu "kino şedevri" adlandırmış və bildirmişdir ki, film "kino formasını və mesajını dekonstruksiya edərək, çoxqatlı obrazlarla tamaşaçıları heyrətə gətirir". Özünün "Kino tarixi" kitabında Parkinson filmi "narrativ və vizual təmsilin konvensiyalarına cəsarətli hücum" kimi təsvir etmiş, onun "səbəb-məntiqi və ekran məkanının münasibətini yenidən müəyyənləşdirməyə və beləliklə tamaşaçı qavrayışının qəbul edilmiş nəzəriyyələrinə meydan oxumağa" çalışdığını, "subyektiv və obyektiv baxış bucaqlarını paradoksal şəkildə yanaşı qoyduğunu, bucaq deformasiyalarından, mürəkkəb (və görünən kimi qeyri-mümkün) kamera hərəkətlərindən, rek-fokus, telefoto-zum və balıqgözü linzalarından və Paracanovun "rəng dramaturgiyası" adlandırdığı şeydən istifadə edərək faciəvi sevgi hekayəsini danışdığını" qeyd etmişdir.

""dan Conatan Rozenbaum filmi "mif, tarix, poeziya, etnoqrafiya, rəqs və ritualın qeyri-adi birləşməsi" kimi qiymətləndirmişdir. "The New York Times"dan Deyv Ker filmi "lirik, nizamsız film" kimi təsvir edərək, onun "Aleksandr Dovjenkonun pioner işlərindən sonra Ukrayna filmində görünən ən sərbəst kamera işi ilə qeyri-realistik rəng istifadəsi ilə təcrübə apardığını" qeyd etmişdir. ""dan Ceyms Hoberman onu "heyrətamiz dərəcədə gözəl film" kimi tərifləmiş, filmin "kədərli, qısa, zülmlə dolu həyatın ecazkar mifə yüksəldildiyini" bildirmişdir. ""dən Con Paterson filmi "etnoqrafiya, xalq mifi və nağıl məntiqi ilə heyrətamiz birləşmə" kimi adlandırmış və əlavə etmişdir ki, bu, "gözəlliyi, enerjisi və durmadan ixtiraçı kinoçəkilişi ilə retinanı yandırır".

Bununla belə, buraxılış zamanı ukraynalı kinotənqidçilərin rəyləri əsasən qarışıq idi. Y. Boboşko və M. Maslovski 1964-cü ilin noyabrında "Sovetskaya kultura" üçün yazdıqları məqalədə filmin sosialist realizmindən uzaqlaşmasını tənqid etmişdilər və zarafatcıl şeir vasitəsilə müəlliflərin "əcdadların kölgələri" haqqında nağıllar əvəzinə "müasirlik" haqqında hekayələr yaratmalı olduğunu vurğulamışdılar. S. Zinıç və N. Kapelqorodska 1965-ci ilin oktyabrında "Narodnoye iskusstvo" üçün yazdıqları məqalədə filmin ədəbi "mənbə materialının" əhəmiyyətini vurğulamışdılar və filmin anadan olmasının 100 illik yubileyinə həsr olunduğunu qeyd etmişdilər. Onlar həmçinin, Paracanovun filminin Qərbi Ukraynanın kəndlilərinin mədəni unikallığını ustalıqla yenidən yaratdığını, xüsusilə bəstəkar Ukrayna xalq mahnıları və musiqisindən uyğun seçimini, operator və quruluşçu rəssam Ukraynanın kəndlilərinin adət-ənənələrini, inanclarını dəqiq təsvir edən estetik seçimlərini tərifləmişdilər.

İvan Draçın film haqqında olan rəyi 1969-cu ildə nəşr olunan "Ukrayna müasir kinosunun rejissorları və filmləri: Bədii portretlər" kitabında dərc olunmuşdur. O, "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filmini güclü edən şeyin ukrayn dilinin hutsul dialekti şəklində autentik ukraynca dialoqlardan və Ukrayna etnoqrafik materialından istifadə olduğunu vurğulamışdır. Larisa Poqribna 1971-ci ildə nəşr olunan "Kotsyubinskinin əsərləri ekranda" kitabında film haqqında mənfi danışmış, Paracanovun "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filminin Kotsyubinskinin ədəbi mənbə materialına uyğun gəlmədiyini qeyd etmiş və nəticə etibarilə "ədəbi mənbə materialının qul kimi kopyalanmasının yalnız zəif filmlərin yaranmasına səbəb olduğunu" bildirmişdir.

Paracanovun filminin o dövrün rəsmi olaraq "təsdiqlənmiş" sosialist realizmi bədii üslubundan kəskin şəkildə uzaqlaşmağına baxmayaraq, ukraynalı kinotənqidçilər "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filmini gözlənildiyindən daha sərt tənqid etməmişdir. Bu, qismən o dövrün Ukrayna SSR rəhbəri ukraynafil meylləri ilə bağlı ola bilər. Şelest Paracanovun bir növ "himayədarı, müdafiəçisi" rolunu oynamışdı. Şelestin oğlu Vitali sonradan xatirələrində bildirmişdi ki, "Paracanov əsasən atam tərəfindən qorunurdu. Atam Ukrayna SSR rəhbəri vəzifəsindən ayrılanda praktiki olaraq həmin gün Paracanov həbs olunmuşdu".

5 mart 2010-cu ildə İrəvanda keçirilən mətbuat konfransında Serbiya kinorejissoru Emir Kusturitsa Sergey Paracanovu "dahi rejissor" adlandırmış, onun "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filmini indiyə qədər çəkilmiş ən yaxşı film kimi qiymətləndirmişdir. Kusturitsanın "" filminin sonu Paracanovun filminin final səhnəsinə (quyuda ölüm) istinad edir. Kusturitsanın "Qaraçılar vaxtı" filmindəki animasiya olunmuş ağ quş "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filmindəki animasiya edilmiş qırmızı atlara işarədir.

Mükafatlar

Film 1965-ci ilin yazında beynəlxalq kino festivalı turuna başlamış və festival tamaşaçıları tərəfindən isti qarşılanmışdır. Filmin qazandığı çoxsaylı mükafatlar və yarışdan kənar nümayişlər arasında ən diqqətçəkənləri aşağıdakılardır:

• Böyük Münsif Heyəti mükafatı: Ən Yaxşı İstehsal üçün Cənub Xaçı və Tənqidçilərin Böyük mükafatı, Rəngli Fotoqrafiya, Xüsusi Effektlər və Film Səhnəqrafiyasına görə xüsusi qeyd – (mart 1965)
• Yarışdan kənar nümayiş – (iyun 1965)
• Yarışdan kənar kommersiya bölməsi nümayişi – Venesiya Kino Festivalı (avqust 1965)
• İtaliya Turizm İdarəsi mükafatı – (oktyabr 1965)
• Yarışdan kənar nümayiş – (oktyabr 1965; 1976-cı ildə retrospektiv çərçivəsində təkrar nümayiş)
• Yarışdan kənar nümayiş – Romada "Sovet Kino Həftəsi" (noyabr 1965)
• Yarışdan kənar nümayiş – Rəngli Filmlər Həftəsi (oktyabr 1965)
• Yarışdan kənar nümayiş – Londonda "Sovet Kino Həftəsi" (noyabr 1965)
• Münsif Heyətinin Xüsusi Mükafatı – Kiyevdə (may 1966)
• Yarışdan kənar nümayiş – (iyul 1966)
• Yarışdan kənar nümayiş – (iyul 1966)
• Yarışdan kənar nümayiş – (sentyabr 1966)
• Ən Yaxşı Rejissor üçün Qızıl medal – (sentyabr 1966)
• Yarışdan kənar nümayiş – Festivallar Festivalı (dekabr 1966).
• Yarışdan kənar nümayiş – (iyun 1967; 2019-cu ildə retrospektiv çərçivəsində təkrar nümayiş).
• T. Q. Şevçenko adına Ukrayna SSR Dövlət mükafatı (1988/1991).

Çox vaxt filmin 1966-cı ildə mükafatını aldığı qeyd olunur, lakin Britaniya Kino Akademiyası "" filminin ssenaristi Martiros Vartanova göndərdiyi rəsmi məktubda bildirmişdir ki, "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filmi bu mükafata namizəd göstərilməyib və buna görə də mükafat almayıb.

Mirası

2013-cü ildə "" qrupu "You Have Already Gone to the Other World" adlı altıncı studiya albomunu "LM-Duplication" etiketi ilə filmin yeni səsləndirilməsi kimi buraxmışdır. Albomun buraxılışından əvvəl, 2012-ci ildə qrup bu albomu Birləşmiş Krallıq, Portuqaliya, İtaliya və İsveçrə də daxil olmaqla tur zamanı canlı ifa etmiş, həmçinin ABŞ-də filmin çoxsaylı nümayişləri zamanı səsləndirmişdir.

2022-ci ildə ukraynalı müğənni film ilə buraxmışdır. Mahnı Ukraynanın milli finalı olan "Vidbir 2022"də qalib gəldikdən sonra Ukraynanı 2022 Avroviziya Mahnı Müsabiqəsində təmsil etməli idi, lakin Paşın "Vidbir"də qanuni iştirakçı statusu ilə bağlı yaranan mübahisələrdən sonra müsabiqədən imtina etmişdir.

Sergey Paracanovun anadan olmasının 100 illik yubileyi münasibətilə, 9 yanvar 2023-cü ildə yerləşən Xalq Memarlığı və Məişət Muzeyində performativ tədbir keçirilmişdir. Burada "Unudulmuş əcdadların kölgələri" kinosssenarisinin oxunması baş tutmuşdur. Tədbirin Çernovtsi Mərkəzi Mədəniyyət Sarayının Qriqori Ageyev adına Xalq Dram Teatrı və "Roşa" Çernovtsi Mədəniyyət Mərkəzinin "Kəsişmədə Teatr" sənət layihəsinin birgə layihəsi, həmçinin muzeyin "Açıq havada Teatr" layihəsi çərçivəsində baş tutmuşdur. Tədbirin rejissoru İvan Danilin olmuşdur.

Qeydlər

1. SSRİ-nin tərkibində olan digər respublikalarda olduğu kimi, Ukrayna SSR-də də "kassa gəlirləri" adətən statistik məqsədlər üçün kommersiya mənasında yox, satılan milyonlarla giriş biletləri ilə izlənilirdi.
2. 2015-ci ildə yayımlanmış "tam bərpa edilmiş versiya" buraxılışına əlavə olaraq, bir sıra daha az diqqət çəkən ev mediası buraxılışları da var. Bunlara 2007-ci ildə ""in ABŞ və digər ölkələrdə DVD buraxılışı (Rusiyanın "Russian Cinema Council/Ruscico" film yayım şirkəti ilə sublisenziya müqaviləsi əsasında), 2018-ci ildə "Cinemark Gaffin/" şirkətinin Yaponiyada "Blu-ray" buraxılışı (bu, həqiqi "Blu-ray" buraxılışı deyil, əslində, 1998-ci ildə buraxılmış DVD buraxılışının 4K-ya çevrilmiş versiyasıdır) və s. daxildir
3. 1991-ci ildə "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filminə görə Şevçenko Milli Kino mükafatı təkcə filmin rejissoru Sergey Paracanova (vəfatından sonra) yox, həmçinin operator Yuri İlyenkoya, aktrisa Larisa Kadoçnikovaya və quruluşçu rəssam Georgi Yakutoviçə verilmişdir. Aktyor İvan Mikolayçuk 1988-ci ildə (vəfatından sonra) kinematoqrafiyaya töhfəsinə, o cümlədən "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filminə görə Şevçenko Milli Kino mükafatına layiq görülmüşdür.

İstinadlar

1. http://www.imdb.com/title/tt0058642/.
2. http://www.imdb.com/title/tt0058642/fullcredits.
3. "Shadows of Forgotten Ancestors". 23 October 2023.
4. "Biennale Cinema 2023 | Tini zabutykh predkiv (Shadows of Forgotten Ancestors)". 17 July 2023.
5. Reviewing the film in 1966 for Variety Gene Moskowitz mistakenly called the film In the Shadow of the Past, see Shadows of Forgotten Ancestors: Ukrainian Revival. The Reception of Shadows of Forgotten Ancestors // James Steffen (2013). The Cinema of Sergei Parajanov. Madison: University of Wisconsin Press. 306 p.: pp. 73–78.
6. Shadows of Forgotten Ancestors. Ukrainian Revival // James Steffen (2013). The Cinema of Sergei Parajanov. Madison: University of Wisconsin Press. 306 p.: pp. 56–87.
7. The 4th New York Film Festival: Tini Zabutykh Predkiv / Shadows of Our Forgotten Ancestors // Robert Elliot Palets (1969). The New York Film Festival 1963–1966: A thesis submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Masters of Arts. Madison: University of Wisconsin. 235 p.: p. 216
8. Preface // First, Joshua J (2008). Scenes of Belonging: Cinema and the Nationality Question in Soviet Ukraine during the Long 1960s: A dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy (History) in The University of Michigan. 372 p.: p. ii
9. Johnson, Steven. "Q&A: A Hawk And A Hacksaw". musicOMH. November 28, 2011. İstifadə tarixi: 2015-11-17.
10. "100 найкращих українських фільмів усіх часів за версією кінокритиків. Список". Детектор Медіа (ukrayna). www.bbc.com. 2021-06-25. 2021-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
11. "Студентів Гарварду зобов'язали переглянути "Тіні забутих предків"". uapost.us. İstifadə tarixi: 2019-08-15.
12. "Wayback Machine" (PDF). slavic.fas.harvard.edu.
13. "Ювілейний показ «Тіні забутих предків» в кінотеатрі «Україна»". . 2017-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-06.Arxivləşdirilib 2017-04-04 at the Wayback Machine
14. Chapter One – Fiction, Film and Ethnography: The Making of Tini zabutykh predkiv: Making Shadows // J. J. Gurga (2012). Echoes of the past: Ukrainian poetic cinema and the experiential ethnographic mode: Doctoral thesis. London: University College London. 342 p.: p. 88–123
15. "Проект Мистецького Арсеналу «Тіні забутих предків. Виставка». Київ, 2016". 26 червня 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 квітня 2016.
16. Ukrainian Program: At the Movies. AY 15–16 Ukrainian Program Highlights. lsa.umich.edu. 06/07/2016
17. Kryvorivnya: Journey to Origins. kharkivobserver.com. 15/10/2017
18. ""Тіні забутих предків": 10 фактів про фільм Параджанова". Lovely Life (ukrayna). 2016-09-13. 2018-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-20.Arxivləşdirilib 2018-03-21 at the Wayback Machine
19. Peter Rollberg. Historical Dictionary of Russian and Soviet Cinema. US: Rowman & Littlefield. 2009. səh. 612. ISBN .
20. Shadows of Forgotten Ancestors. Turner Classic Movies. 2021
21. Поетичне кіно: заборонена школа.— Київ: "АртЕк", 2001
22. 4 вересня 1965 – прем'єра фільму "Тіні забутих предків" Arxivləşdirilib 2021-10-09 at the Wayback Machine. . 04.09.2019 (in Ukrainian)
23. Розділ 3. Українська тема в радянському кінематографі та умови її реалізації: 3.1. Висвітлення історії України в художніх кінострічках // Наталя Ховайда (2015). Державна політика у галузі кінематографа УРСР (друга половина 1960–х – перша половина 1980–х рр.): дисертація на здобуття ступеня кандидата історичних наук. Київ: Київський національний університет імені Тараса Шевченка. 240 стор.: C. 122–123 (in Ukrainian)
24. Ron Holloway. Sergei Parajanov Speaks up // Kinema. Spring 1996 Issue
25. ЦДАВО України, ф. Р–2, оп. 13, т. 1, спр. 739., арк. 101–103 (in Ukrainian)
26. "Тіні забутих предків": вигадки замість правди. detector.media. 2 September 2019 (in Ukrainian)
27. "О.Бут. Звук як компонент образної структури фільму". 30 грудня 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 серпня 2011.
28. Chapter 1. An Overview of Skoryk's Life and Works: Stylistic Development // Victor Radoslav Markiw (2010). The life and solo piano works of the Ukrainian composer Myroslav Skoryk. Queenston, Ontario: The Edwin Mellen Press. 164 pp.: p. 13.
29. "Змудзінський Богуслав. «Тіні»: енергія надпотужної дії". 2019-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-04.Arxivləşdirilib 2019-03-06 at the Wayback Machine
30. Параджанов. (4000 nüs.). М.: Молодая гвардия. 2011. ISBN .
31. Параджанов. Цена вечного праздника (PDF) (5000 nüs.). М.: Четыре искусства. 1994. ISBN .
32. Nadia Kindrachuk. Eradication of the National Element in Ukrainian Cinema in the 1960s–1970s // Historia i Polityka. No. 24 (31/2018). p. 113–121
33. VII. Пугало "українського буржуазного націоналізму" і реальність російського великодержавного шовінізму як головної небезпеки в національному будівництві СРСР // (1968). . Мюнхен: Сучасність. 276 стор.: 84–145 (html version)
34. Shadows of Forgotten Ancestors at . 2021
35. Roger Ebert. Shadows of Forgotten Ancestors // Chicago Sun-Times. January 30, 1978
36. MIFF Archive: 2019; Shadows of Our Forgotten Ancestors. miff.com.au. 2019
37. Previous editions: 8th edition (1965). mardelplatafilmfest.com. 1965
38. Gene Moskowitz. Venice Film Festival Reviews: Tini Zabytykh Predkiv (In the Shadow of the Past). Variety. September 8, 1965. p. 68
39. Filmography. Shadows of Forgotten Ancestors // James Steffen (2013). The Cinema of Sergei Parajanov. Madison: University of Wisconsin Press. 306 p.: p. 256.
40. "Once a Thief", un drama de viejos fondos bien urdido y resuelto, protagonizado por Alain Delon. ABC. 9 de juny de 1965 (in Spanish)
41. Venice Vs. Sebasitan (continued from page 5). Variety. 16 June 1965. p. 22
42. 21 Features are Listed For S. F. Film Festival // . October 18, 1965. W-2
43. Inside Stuff – Pictures. Variety. October 20, 1965. p. 25
44. Shadows of Forgotten Ancestors. history.sffs.org. 1965
45. VII Semana Internacional de cine en color. 9–17 octubre 1965: Catalogo. Palacio de las Naciones, Barcelona. 1965. (in Spanish)
46. Film Showmen at Barcelona Chide Governmental TV Monopolies But No Voices Answer From That Side. Variety. October 27, 1965. p. 15
47. 1966: 35 courts métrages // Antoine Godin-Hébert (2016). Cinéma et modernité Le Festival international du film de Montréal de 1960 à 1967, du personnalisme au néonationalisme: Mémoire présenté à la Faculté des études supérieures en vue de l’obtention du grade de Maîtrise ès arts (M. A.) en histoire. Université de Montréal. 196 p.: p. 161 (in French)
48. Montréal, Festival, An VII. Réal La Rochelle. Cinéma et Terre des hommes I. No. 46, October 1966. p. 34–40 (in French)
49. Rome's Prizes Like Spaghetti: Plenty for All. Variety. October 20, 1965. p. 29
50. Il cinema sovietico in Italia. La Settimana del film sovIetico in Italia…. . November 16, 1965. pag. 9 (in Italian)
51. Bilancio della Settimana del film sovietico. Dal Cinema Ucraino la Grossa Sopresa. . November 23, 1965. pag. 9 (pdf mirror) (in Italian)
52. Shadows of Forgotten Ancestors // Films and Filming, Vol. 12, Issues 1–6. London: Hansom Books, 1965. p. 30, p. 43
53. Festival di Locarno. Inglesi sotto il nazismo. "Accadde qui" di Brownlow e Mollo sviluppa coneffetti di alta drammaticità un’inquietante ipotesi storica. . July 27, 1966. pag. 7 (pdf mirror) (in Italian)
54. 4th New York Film Festival (1966): "An Exceptionally Personalized Point of View" Show Notes // Catalyst and Witness podcast. May 2018
55. Rena Velissarious. Uprorar at Salonika When Jurors' Picks Given; But Fest Rated Lively / Foreign Winners in Greece // Variety. October 12, 1966. p. 12
56. Filmography of all the films screened at the LFF from 1957 to 1981 // Martyn Auty, Gillian Hartnoll (1981). Water Under the Bridge: 25 Years of the London Film Festival. London: British Film Institute. 116 p.: p. 79
57. MIFF 1967 Film Archive. miff.com.au. 1967
58. Shadows of Our Forgotten Ancestors (1966). miff.com.au. 1967
59. Marco Cuzzi. L’attenzione al dissenso // Mondoperaio, No. 12/2018, p. 30–32 (in Italian).
60. yanlış ISO kodu: "марко царинник". Sergo Paradzhanov in Prison // Vol. 3, Issue 1. Spring 1978. pp. 47–55 (archive.org mirror)
61. Segio Coggiola. Cinema e dissenso alla biennale di venezia: Guai se il regista e un omosessuale // Stampa Sera за 26 November 1977. p. 17 (in Italian)
62. Sauro Borelli. Alla Biennale di Venezia. Il caso Pragianov. Sono stati presentati "Le ombre degli avi dimenticati" e "Sayat nova" // l'Unita за 26 November 1977. p. 11 (in Italian)
63. Biennale '77 – Il Dissenso Culturale. asac.labiennale.org/it/. 1977 (in Italian)
64. Biennale '77 – Il Dissenso Culturale: Cinema e Paesi dell'Est. asac.labiennale.org/it/. 1977 (in Italian)
65. Tini zabutykh predkiv. asac.labiennale.org/it/. 1977 (in Italian)
66. Room 7: The Biennale of Dissent, 1977 // The Disquieted Muses. When La Biennale di Venezia Meets History. 2020. 75 p.: 47–48
67. Henry Gabay, Antonín J. Liehm: Serghiej Paradjanov: testimonianze e documenti su l'opera e la vita. Il Dissenso culturale. La Biennale di Venezia, 1977. 146 p. (in Italian)
68. Сергій Парадажанов і мистецьке та дисидентське середовище України 1960–1970-х років // Лариса Брюховецька (2014). Сергій Параджанов і Україна. Збірник статей і документів. Київ: Редакція журналу "Кіно-Театр"; Видавничий дім "Києво-Могилянська академія". 288 стор.: С. 140–150. (in Ukrainian)
69. Перший Майдан. 4 вересня минає 50 років із дня легендарної прем’єри фільму "Тіні забутих предків" Сергія Параджанова. . 2 September 2015 (in Ukrainian)
70. 1960s’ protest premiere and Ukrainian activists. 40th anniversary of the celebrated film Shadows of Forgotten Ancestors. . 1 November 2005
71. Як прем’єра фільму "Тіні забутих предків" зламала життя режисеру Параджанову. bbc.com/ukrainian. 4 September 2020 (in Ukrainian)
72. Світло "Тіней забутих предків": 55 років тому відбувся перший публічний протест проти політичних репресій в СРСР. (radiosvoboda.org). 4 September 2020. (in Ukrainian)
73. Проект Мистецького Арсеналу "Тіні забутих предків. Виставка". Київ, 2016
74. Сергій Параджанов і Україна. Збірник статей і документів. Упорядник і редактор Л. І. Брюховецька.— К.: Редакція журналу "Кіно-Театр", Видавничий дім "Києво-Могилянська академія", 2014.— С. 182.
75. . "Перший Майдан". Газета «День», 2 вересня 2015 року, №157.
76. "Історичний календар: цей день в історії (25 квітня) // Ін-т історії України НАН України". 29 червень 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 липень 2012.
77. "Дзюба, Іван Михайлович". ВУЕ (ukrayna). 24 березня 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-04.
78. Маріне Елбакідзе. "Правило вісімок" професора Стойка Arxivləşdirilib 2015-12-08 at the Wayback Machine. 14.05.2010р.
79. "ДМИТРО СТУС: ВАСИЛЬ СТУС_ПОЕТ, ЛЮДИНА, ПРАВОЗАХИСНИК_ВАСИЛЬ СТУС". stus.center.
80. Василь Стус. 1. Згага незробленого. Олександр Рудяченко. . 05.09.2020.
81. Івану Миколайчуку до 70-річчя. archive-ktm.ukma.edu.ua. No. 1, Jan 2011 (in Ukrainian)
82. Юрій Помазков: "Золоте правило реставрації – не нашкодь". archive-ktm.ukma.edu.ua. No. 3, March 2011 (in Ukrainian)
83. Колекція Юрій Іллєнко (серія "Класика українського кінематографа"). dovzhenkocentre.org. 2010 (in Ukrainian)
84. Колекція Іван Миколайчук (серія "Класика українського кінематографа"). dovzhenkocentre.org. 2010 (in Ukrainian)
85. Українське кіно. Перегляд виставки. old.libr.dp.ua. 2010 (in Ukrainian)
86. Shadows of Forgotten Ancestors (Kino Lorber DVD under the 2007 sub-licensing agreement with Ruscico). kinolorber.com. 2010
87. 火の馬【字幕版】(DVD, 1998). kinokuniya.co.jp. 1998 (in Japanese)
88. 『火の馬』＜ＨＤリマスター＞ (DVD, 2018). kinokuniya.co.jp. 2018 (in Japanese)
89. Shadows of Forgotten Ancestors / 火の馬 / Tini zabutykh predkiv (Blu-ray / Japan). blu-ray.com. 2019
90. Sergei Parajanov Blu-ray Box Set: Shadows of Forgotten Ancestors / The Color of Pomegranates / The Legend of Suram Fortress / Ashik Kerib (Blu-ray / Japan). blu-ray.com. 2018
91. 『火の馬』＜ＨＤリマスター＞　Ｂｌｕ－ｒａｙ Ｂｌｕ－ｒａｙ　Ｄｉｓｃ (Blu-ray, 2019). kinokuniya.co.jp. 2019 (in Japanese)
92. セルゲイ・パラジャーノフ　Ｂｌｕ－ｒａｙ　ＢＯＸ（限定生産） Ｂｌｕ－ｒａｙ　Ｄｉｓｃ (Blu-ray Box Set, 2018). kinokuniya.co.jp. 2018 (in Japanese)
93. Чого нам не вистачає?. zn.ua/ukr/. 14 August 2015 (in Ukrainian)
94. "Тіні забутих предків" як мрія українського кінематографа. ukrinform.ua. 3 September 2015 (in Ukrainian)
95. Звіт Національного центру Олександра Довженка про надходження за 2015 рік. dovzhenkocentre.org. 17 March 2016 (in Ukrainian)
96. "Тіні забутих предків": півстоліття незабутності. Півстоліття виповнюється від дня прем’єри фільму Сергія Параджанова "Тіні забутих предків" 4 вересня 2015 року. Спеціально до цієї дати реставрували звук і зображення стрічки. Саме цю, реставровану версію, з нагоди ювілею UΛ:Перший покаже 4 вересня о 19:20.. tv.suspilne.media. 3 September 2015 (in Ukrainian)
97. Про підготовку та відзначення у 2015 році 50-річчя прем'єри художнього фільму "Тіні забутих предків". zakon.rada.gov.ua. 26 June 2015 (in Ukrainian)
98. 50-річчя прем'єри "Тіней забутих предків" відзначатиметься цього року офіційно. kmu.gov.ua. 13 July 2015 (in Ukrainian)
99. Держкіно відреставрує "Тіні забутих предків" Параджанова. Кабмін затвердив план заходів з відзначення 50-річчя прем'єри фільму. lb.ua. 11 July 2015 (in Ukrainian)
100. Відновлену версію фільму "Тіні забутих предків" покажуть у вересні з нагоди 50-річчя прем'єри картини. ua.interfax.com.ua. 11 July 2015 (in Ukrainian)
101. На "UА:Першому" покажуть відреставровану версію "Тіней забутих предків". stv.detector.media. 4 September 2015 (in Ukrainian)
102. У столиці відбудеться урочистий вечір, присвячений 50-річчю прем’єри художнього фільму "Тіні забутих предків". old.kyivcity.gov.ua. 4 September 2015 (in Ukrainian)
103. Ювілейний показ "Тіні забутих предків" в кінотеатрі "Україна". dovzhenkocentre.org. 4 September 2015 (in Ukrainian)
104. Дні українського кіно "…від Довженка до Параджанова" в кінотеатрі "Київ". dovzhenkocentre.org. 12 September 2015 (in Ukrainian)
105. До дня українського кіно та до ювілею фільму "Тіні забутих предків". Ретроспектива Від Довженка до Параджанова: німа трилогія Довженка та фільми поетичного кіно з 10 по 13 вересня. kyivkino.com.ua/uk/. 12 September 2015 (in Ukrainian)
106. Кінопокази фільму "Тіні забутих предків" до 50-го ювілею в кінотеатрі "Київ". dovzhenkocentre.org. 23 September 2015 (in Ukrainian)
107. У кінотеатрі "Україна" відзначили ювілей прем'єри стрічки "Тіні забутих предків". 4 вересня відбувся урочистий вечір до 50-річного ювілею прем'єри фільму "Тіні забутих предків" Сергія Параджанова з демонстрацією відреставрованої версії в кінотеатрі "Україна" у Києві, де 50 років тому і відбулася його прем’єра. Цього ж дня у 5 великих містах України просто неба і в 24 місцевих кінотеатрах пройшов одночасний показ відновленої версії стрічки. mincult.kmu.gov.ua. 4 September 2015 (in Ukrainian)
108. Steven P. Hill. Introduction to Parajanov's Notes on Shadows of Our Forgotten Ancestors // . Fall 1968 Special "Eastern Europe" Issue
109. Розділ 2. Головні принципи та напрями державної політики щодо розвитку кінематографа в УРСР: 2.3. Фінансування, розвиток інфраструктури кіновиробництва та кінопрокату // Наталя Ховайда (2015). Державна політика у галузі кінематографа УРСР (друга половина 1960–х – перша половина 1980–х рр.): дисертація на здобуття ступеня кандидата історичних наук. Київ: Київський національний університет імені Тараса Шевченка. 240 стор.: C. 94 (in Ukrainian)
110. Олена, ШАРГОВСЬКА. ""Під цев парасовлев ходили австрийскі курви, най тепер московска ходит"". ukrainianpeople.us (укр.). 24 квітня 2017 р. İstifadə tarixi: 01.05.2017.
111. The Top Guy (1958) // James Steffen (2013). The Cinema of Sergei Parajanov. Madison: University of Wisconsin Press. 306 p.: p. 42.
112. 5.8 Case of Sergei Parajanov // Liubov Dyshlyuk (2017). Soviet Cinema in Italy in the Post-War Period (1950–1970): Dissertation thesis (Dottorato di ricerca in Arti visive, performative, mediali). Alma Mater Studiorum – Università di Bologna. 200 p.: p. 176
113. Cinema: Eastern Europe // Britannica. Book of the Year 1967. 833 p.: p. 205
115. TSPDT: THE 1,000 GREATEST FILMS (500–401). theyshootpictures.com. 2021
116. Andrew Sarris. Breaks Jaw: Best Actress. Prizes At Argentine Festival / But Yanks Stub Mar Del Plata. Variety. April 7, 1965. p. 5 and p. 20
117. Critic's Choice/Film;Star-Crossed in Ukraine. nytimes.com. November 10, 1995
118. Film: The Week Ahead: Shadows of Forgotten Ancestors. archive.nytimes.com. September 2, 2012
119. Film Review – Soviet Masterpiece Emerges From 'Shadows'. sfgate.com. 8 Dec 1995
120. David Parkinson. Shadows Of Our Forgotten Ancestors Review. empireonline.com. 26.06.2006
121. New Inspirations (1959–70) // David Parkinson (2002). History of Film. London: Thames & Hudson. 264 pp: p. 213. (reprint of the 1995 1st ed.)
122. Film Series: ‘Shadows of Forgotten Ancestors’. nytimes.com. November 2, 2007
123. It Takes a Village. villagevoice.com. October 23, 2007
124. LACMA Celebrates Sergei Paradjanov. laweekly.com. 20 February 2008
125. Ю. Бобошко, М. Масловський. Авторам фільму "Тіні забутих предків" // Радянська культура, 19 листопада 1964, с. 3. (in Ukrainian)
126. Зінич С. Г., Капельгородська Н. М. Екран знайомить з побутом і творчістю народу (Про кінофільм "Тіні забутих предків"). Народна творчість. 1965. № 5. С. 44–46. (in Ukrainian)
127. Д. Я. Шлапака (1969). Одержимість відкриттів [про Сергія Параджанова] // Режисери і фільми сучасного українського кіно: творчі портрети. Київ. 1969. 214 стор. (in Ukrainian)
128. Лариса Погрібна. Твори М. Коцюбинського на екрані. Київ: Наукова думка. 1971. 156 стор. (in Ukrainian)
129. Олег Бажан. До питання про "українофільство"… Петра Шелеста… // Історія України: маловідомі імена, події, факти. Вип. 37 за 2011 рік. 215–246С.: С. 227 (in Ukrainian)
130. "Кустурица Э.. Лучше быть известным в Армении, чем в США. // regnum.ru (5 марта 2010 года)". 2021-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-22.
131. "Кустурица Э. Лучше быть известным в Армении, чем в США. // armenia-online.ru (6 марта 2010 года)". 2010-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-06.
132. Shadows of Forgotten Ancestors: Awards. mubi.com. 2021
133. Тіні забутих предків Arxivləşdirilib 2022-05-18 at the Wayback Machine. kinokolo.ua. 2021 (in Ukrainian)
134. Screenings at International Film Festivals (and Awards) // Joshua First. Sergei Paradjanov: Shadows of Forgotten Ancestors. Chicago: Intellect Books, The University of Chicago Press. 2016. 86 p.: p. 8.
135. U. S. Skunked at Film Fest, Mart Del Plata, Argentina, March 29 1965 (AP) // Hourglass. Monday, 29 March 1965
136. 1965: Festival Cinematográfico Internacional de Mar del Plata – Del 16 al 26 de marzo de 1965, organizado por la Asociación de Festivales Cinematográficos y Promoción Internacional del Cine Argentino.). mardelplatafilmfest.com. 1965 (in Spanish)
137. Maria Roger. Serge Paradjanov, Les chevaux de feu (compte-rendu) // Raison présente. Année 1978. No. 48. pp. 124–128 (in French)
138. Roger Régent. Le Cinéma: Au pays des Légendes // Revue des Deux Mondes. 1er MAI 1966, pp. 139–143 (in French)
139. Екранізації // Ніна Калениченко (1967). У вінок Михайлу Коцюбинському: збірник статей і повідомлень. Київ: Наукова думка. 272 стор.: С. 203 (in Ukrainian)
140. Я. Сірченко. Кінематограф України (до 50-ти річчя великого жовтня) // Соціалістична культура. Київ: Радянська Україна. 1967. с. 9 (in Ukrainian)
141. Прощальна хроніка від Олександра Клековкіна: 1966. . No. 196 (October 2000)
142. Awards 1968 // (1967). International Film Guide. London: Tantivy Press. 336 p.: p. 189
143. Εξήντα χρόνια Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης μέσα από 10 εικόνες και ιστορίες. Η δημοσιογράφος και ιστορικός κινηματογράφου Λίνα Μυλωνάκη μιλά στην HuffPost για τους σημαντικότερους σταθμούς στην ιστορία του θεσμού. huffingtonpost.gr. 29/10/2019 (in Greek)
144. Постанова від 1 березня 1988р. № 55 Про присудження Державних премій УРСР імені Т.Г. Шевченка. . 1 March 1988 (in Ukrainian)
145. Постанова від 27 лютого 1991р. № 52 Про присудження Державних премій УРСР імені Т.Г. Шевченка. . 27 February 1991 (in Ukrainian)
146. "Тени забытых предков— Parajanov.com". 2012-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-07-06.
147. Shadows of Forgotten Ancestors – A Hawk and a Hacksaw. lmduplication.com. 2013
148. Hawk and a Hacksaw rescore Shadows of Forgotten Ancestors. folkradio.co.uk. 2012
149. A Hawk and A Hacksaw unveil ‘Shadows of Forgotten Ancestors’ tour & Soundtrack for 2012. godisinthetvzine.co.uk. 2011
150. "Shadows of Forgotten Ancestors featuring a live HAWK & A HACKSAW score! – Guild Cinema". www.guildcinema.com. 2021-10-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-20.
151. Shadows of Forgotten Ancestors and A Hawk and A Hacksaw // Santa Fe Reporter Arts Festival Program Guide. p. 12. Sep. 2012
152. "Ukraine: Alina Pash wins 'Vidbir' national final 🇺🇦". Eurovision.tv (ingilis). 2022-02-12. İstifadə tarixi: 2022-02-15.
153. Mori, Yevhenii. "Аліна Паш відмовилась від участі в Євробаченні". suspilne.media (ukrayna). UA:PBC. 2022-02-16. İstifadə tarixi: 2022-02-16.
154. Ангеліна ПЕТЛЬОВАНА. "У Чернівцях відбулося перформативне читання кіносценарію «Тіні забутих предків»" (ukrayna). «Молодий буковинець». 2024-01-09. İstifadə tarixi: 2024-01-15. (#apostrophe_markup)

Xarici keçidlər

• "Тени забытых предков" на портале KINO-КОЛО
• "Тени забытых предков" на сайте "Энциклопедия отечественного кино"
• "Тени забытых предков" на Рускино.ру