Paris orta əsrlərdə
Orta əsr Parisi — Qərbi Avropanın ən böyük şəhərlərindən biri idi. Onun tarixi Merovinqlər (V—VIII əsrlər), Karolinqlər (VIII—X əsrlər), Kapetinqlər (X—XIV əsrlər) və Valua kimi tanınan dörd kral sülaləsinin hakimiyyət dövrlərini əhatə edir. Hələ qədim zamanlardan bəri şəhər üç şərti hissəyə bölünmüşdü (Site adası, şimal sağ sahili və cənub sol sahili); bu ərazilərin hər birisi öz fərdi inkişaf xüsusiyyətlərinə malik idi. Orta əsr Parisinə şimal tərəfindən Monmartr təpəsi, cənubdan isə daha yastı və əydəmli Sent-Jenevyev (məhz bu ərazidə sonralar məşhur Latın məhəlləsi formalaşmışdır) və Monparnas təpələri birləşirdi. Orta əsr şəhərinin təxmini sərhədləri günümüzdə Parisin ilk 6 dairəsinin (I—VI) və eləcə də VII dairənin bir hissənin tutduğu geniş əraziyə uyğun gəlirdi.
| Paris tarixi | |
|---|---|
| FLUCTUAT NEC MERGITUR Bu məqalələr ölkə seriyasındandır | |
| Orta əsrlər | |
| İntibah | |
| XVII əsr | |
| XVIII əsr | |
| Napoleon dövründə | |
| Restavrasiya | |
| Lui-Filipp dövründə | |
| İkinci imperiya | |
| Belle Époque | |
| I Dünya Müharibəsi | |
| Müharibələr arası dövr | |
| II Dünya Müharibəsi | |
| Müharibdən sonrakı dövr | |
| Xronologiya | |
| Memarlıq tarixi | |
| Musiqi | |
| Merlər | |
| Parklar | |
Paris portalı |
Qalliya-Roma Lütesiyasının əsasında salınmış qədim Paris şəhəri Merovinqlər dövründə aktiv şəkildə inkişaf etsə də, Karolinqlərin hakimiyyət illərində öz paytaxt statusunu, eləcə də keçmiş siyasi çəkisini və ticarət canlılığını itirmişdir. Buna baxmayaraq, o, Kapetinqlər dövründə tez bir şəkildə ötürülmüş vaxtın yerini doldurmağı bacarmışdır: həmin zamanlar Avropanın ən nüfuzlu ilahiyyat mərkəzlərindən birisi olmuş Paris şəhərində Qərbi Avropanın ən məşhur və etibarlı universitet binasının əsası qoyulmuşdur. Orta əsr Parisinin abadlıq işləri əsasən XIII əsrdə tamamlanmışdır, genişlənməsi isə XIV əsrin birinci yarısına kimi davam etmişdir. XV əsrin birinci yarısı paytaxt-şəhər üçün əsasən tənəzzül dövrü olmuşdur (Yüzillik müharibənin illəri ərzində şəhər öz əhalisinin təxminən yarısını itirmiş və əhəmiyyətli dərəcədə dağıdılmışdır), ancaq Orta əsrlərin sonuna kimi Paris tamamilə bərpa edilmiş və yenidən genişlənməyə başlamışdı.
Tarixi
Qalliya-Roma Parisinin mirası
II əsrdə Lütesiya adlanan qəsəbə iki hissədən ibarət idi. Senanın sahili Yuxarı Lütesiya adlanırdı və burada əsasən romalılar yaşayırdı. Site adasında yerləşən Aşağı Lütesiyada isə balıqçılıq və ticarətlə məşğul olan qall tayfası, yəni parizilər yaşayırdılar. I əsrdə romalıların istehkam kompleksi inşa olunduqdan sonra isə, Aşağı Lütesiyanı tədricən "Civitas Parisiorum", yəni latıncadan tərcümədə "Parizilərin şəhəri" adlandırmağa başladılar. Site adasından əhəmiyyətli hərbi yollar keçdiyindən, Senanın sahillərinə doğru taxta körpülər salınmışdır. Bu, tədricən qəsəbənin çayın sol, yəni daha hündür sahilinə doğru genişlənməsinə imkan yaratdı. Pariziorum III əsrdə artıq tipik Roma şəhərindən birisinə çevrildi və burada həmin dövrün memarlığını əks edən müxtəlif tikililər — saraylar, tanınmış şəhər sakinlərinin zəngin evləri (yerli patrisilərin özəyini qayıqçılar gildiyasının üzvləri təşkil edirdi), məbədlər, termlər, akveduk və teatrlar inşa edilmişdir (o zamanlar qallar Site adasında, romalılar isə çayın sol sahildə məskunlaşmağı üstün tuturdular). Təxminən 275-ci ildə (başqa məlumatlara görə — 280-ci ildə) antik şəhər, xüsusilə də onun sol sahil hissəsi, alemanlar adlandırılan german tayfası tərəfindən dağıdılmışdır. IV əsrdə isə şəhərdə ümumi istifadədə Paris (fr. Paris) adı möhkəmlənmişdir.
Erkən Orta əsrlərin başlanğıcında Qalliya-Roma şəhərinin izləri onda hələ də aydın şəkildə gözə çarpırdı. Sitenin qərb hissəsində Roma sərdarının sarayı, şərq hissəsində isə Yupiter məbədi yerləşirdi. Adanın perimetri boyunca qülləli körpülər, qala darvazaları və istehkamlar ucalırdı (IV əsrin ortalarında bu divarların tikintisi üçün german tayfaları tərəfindən dağıdılmış roma şəhərinin daşlarından istifadə olunurdu). Sol sahildə, yəni Sent-Jenevyev təpəsində (müasir V dairənin ətrafı və Sen-Mişel bulvarı boyunca uzanan məhəllələr) və onun ətrafında məbədlərin, kiçik və böyük termlərin, eləcə də akveduk, saray, dükan, amfiteatr və Roma tərzində bir zamanlar inşa olunmuş forumun qalıqları görünürdü, Monmartr təpəsinin zirvəsini isə Merkuri məbədi bəzəyirdi (1133-cü ildə VI Lüdovik Monmartrda benedikt abbatlığının əsasını qoymuş, XV əsrin sonunda isə Roma termlərinin qalıqları Klüni abbatlığının tərkibinə daxil edilmişdir). Bununla belə, şəhərin sonrakı planlaşdırmasının formalaşması üçün antik Lütesiyanın çox böyük əhəmiyyəti var idi.
Site adasını ikiyə bölən köhnə Roma yolunun istiqaməti təkcə Sena çayının ətrafında olan ərazini deyil, həmçinin şimal-cənub oxu boyunca uzanan məhəllələrin inkişafını əvvəlcədən müəyyən edirdi (hazırda o sol sahildə yerləşən Sen-Jak, adanı köndələn şəkildə keçən De la Site və sağ sahildə yerləşən Sen-Marten küçələrinin tutduğu sahəyə uyğun gəlir; Sen-Mişel və Sevastopol bulvarlarının formalaşdırdığı uzun xətt isə həmin yolu paralel olaraq kəsir).
Merovinqlər dövrü
.jpg.html){kind=link}
Paris şəhərində uzun müddət hökm sürən sakitlik və əminəmanlıq, 451-ci ildə qəflətən Qalliya ərazisinə soxulmuş Atilla qoşunları tərəfindən pozulmuşdur, ancaq tezliklə hunlar mübariz roma və onlarla ittifaqda olmuş Vestqot orduları tərəfindən məğlub olmuşdular. Merovinqlər sülaləsindən olan I Xilderikin qoşunları 470-ci ildə Parisin qərb ətraflarını qarət edərək, şəhərin uzun müddətli mühasirəsinə başladılar (476-cı ildə onlar tərəfindən Senanın sağ sahilində Lövör adlı gözətçi qülləsi inşa edilmiş və məhz bu adın əsasında daha sonralar Luvr sözü yaranmışdır). 486-cı ildə Merovinqlər sülaləsinin ilk kralı olmuş I Xlodviq başqa frank başçıları ilə ittifaqa girərək, Qalliyanın Luara çayına qədər olan şimal ərazilərini və həmçinin beşillik mühasirədən sonra Paris şəhərini işğal etməyə müvəffəq olmuşdur; 508-ci ildə isə, Xlodviq Paris şəhərini özünün şəxsi iqamətgahı olduğunu elan etmişdir (başqa məlumatlara görə, Müqəddəs Jenevyeva ilə imzaladığı razılıq sayəsində kral şəhəri sülh yolu ilə ələ keçirməyi bacarmışdır). Xristianlığın qəbulundan sonra (496-cı ildə) Xlodviq Sent-Jenevyev təpəsində Müqəddəs Pyotr və Pavel kilsəsinin əsasını qoyur və 511-ci ildə ölümündən sonra həmin ərazidə, daha doğrusu Parisin himayəçisi Müqəddəs Jenevyevanın yanında basdırılır; ətrafda salınmış abbatlıq bu müqəddəsin şərəfinə adlanmağa başlayır (hal-hazırda onun yerində əhali arasında "Xlodviq qalası" kimi tanınan Klovi qülləsi və IV Henrix liseyi yerləşir). Həmçinin VI əsrin başlanğıcında şəhərin tam mərkəzində Müqəddəs Marselin şərəfinə, Kiçik körpünün (fr. Petit Pont) yanında isə Kasıb Müqəddəs Yulianın xatirəsinə iki kilsə inşa olunmuşdur. 543-cü ildə I Xildebert İspaniyadan səfəri zamanı əldə etdiyi kral qalıqlarını mühafizə etmək üçün Sent-Krua-Sen-Vensan bazilikasının əsasını qoyur; tezliklə onun adı Sen-Jermen-de-Pre abbatlığı (fr) olaraq dəyişdirildi. Şəhərin ən nüfuzlu monastırlarından biri olan bu qurum müasir VI və VII dairələrin ərazisini əhatə edir, böyük üzümlük sahələrinə, sənətkar emalatxanalarına və böyük yarmarkaya malik idi. Bundan başqa, o dövrlərdə Site adasında Sen-Kristof və Sen-Marsial qadın monastırlarının, Senanın əks sahillərində isə Sen-Loran və Sen-Vensan kişi monastırlarının əsası qoyulmuşdur. VI əsrin ikinci yarısında Parisdə altı kilsə məclisi baş tutmuşdur; bu, Merovinqlər sülaləsinə məxsus olan mülk ərazilərində şəhərin artmış dini rolunu vurğulayırdı. 585-ci ildə baş Site adasında tikintilərin bir hissəsini məhv etmiş böyük yanğından güclü zərər çəkmiş Paris, bununla belə Senanın hər iki sahilində fəal inkişaf etməyə başladı.
Lakin Site şəhər mərkəzi qalmaqda davam edirdi. İstehkamların daxilində kralın və baş keşişin sarayları, şəhər məktəbi və I Xildebertin fərmanı üzrə tikilmiş beşnefli Sent-Etyenn kilsəsi yerləşirdi (müasir Notr-Dam-de-Pari kafedralının ərazisində bir zamanlar yerləşən bu məbəd öz ölçülərinə görə Qalliyanın ən böyük dini abidələrindən biri hesab olunurdu). Yaxınlıqdakı sağ liman təpələrində Sen-Jan-de-la-Burşi, Sen-Jerve və Sen-Jan-de-Qrev kilsələri ucaldılmışdır. VI əsrdə bir zamanlar qüdrətli Frank dövləti, gələcəkdə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənəcək üç ayrı hissəyə — Neystriya (əhalisi əsasən romanlaşdırılmış kelt xalqlarından ibarət olan bu vilayətin paytaxtı Paris şəhəri idi və o, Qalliya dövlətinin şimal-qərb torpaqlarını əhatə edirdi), Avstraziya və Burqundiya adlanan yarımmüstəqil krallıqlara parçalanır. I Xildebertin ölümündən sonra (558-ci il), Paris onun qardaşı I Xlotarın iqamətgahı olaraq seçilir, 561-ci ildə şəhər Xlotarın oğlu I Xaribertin sahibliyinə keçir, 567-ci ildə isə o, krallar Quntramn, I Sigibert, I Xilperik və I Xaribertin birgə idarəsi altına keçir (onların heç biri digər iki kralın razılığı olmadan Parisə daxil ola bilmidi). 614-cü ildə II Xlotar Parisdə ruhani kilsə məclisini çağırır və bu iclasda kilsənin ictimaiyyət arasında təsirini gücləndirmiş və zadəganlığın bəzi güzəştlərini qanuniləşdirmiş "Paris edikti" adlandırılan xüsusi fərman qəbul edilir. Bundan başqa o, Klişi-la-Qarenn kommunasında özü və oğlu I Daqobert üçün möhtəşəm saray-iqamətgahın əsasını qoyur və bundan sonra Parisin siyasi rolu enməyə başlayır, şəhərin özü isə tənəzzülə uğrayır. Əhali arasında "tənbəllər" ləqəbini almış Merovinq kralları tez-tez bir saraydan başqasına köçürdülər, real hakimiyyət isə tədricən onların mayordomlarının əlinə keçirdi. Pipinidlər sülaləsindən olmuş mayordom Heristallı Pipinin 687-ci ildə kral III Teodorix üzərində dağıdıcı qələbəsi, Avstraziya yarımmüstəqil krallığını daha da gücləndirdi Neystriyanı isə əksinə, olduqca zəiflətdi.
Karolinqlər dövrü
Karl Martellin oğlu mayordom Gödək Pipin (741—768) atasının dövründə kilsə torpaqlarının müsadirəsilə əlaqədar kəskinləşmiş kilsə-kral münasibətlərini nizamlamağa cəhd göstərdi. Benefisi kimi paylanmış bütün kilsə torpaqları kilsənin mülkiyyəi elan olundu və benefisiarilər kilsəyə xərac verməli idi. Bu cür torpaq payları precariya verbo regis (kral əmri ilə verilmiş prekari) adlanırdı. Bu halda benefisiari yenə də kralın xeyrinə hərbi xidtə göstərirdi və kralın icazəsi olmadan kilsə həmin torpağı geri ala bilməzdi.
Lanqobardların təzyiqinə məruz qalan Roma papası frank krallığına böyük ümid bağlayırdı. Ona görə də 751-ci ildə frank əyanlarının Suassondakı yığıncağında Pipin rəsmi sürətdə frankların kralı elan olundu. Mervinqlərin son nümayəndəsi III Xilderik monastıra salındı. Pipinin idarəetmə dövründə Paris daha çox ikincidərəcəli rol oynamağa başlayır (kral Böyük Karl tərəfindən paytaxtın Aaxenə köçürülməsi ilə əlaqədar, Parisin əhalisi azalmağa başlayır, şəhər getdikcə tənəzzülə uğrayır, xarici bərkidilmələr isə köhnəlirdi). 845-ci ildən başlayaraq Sena çayının vadisi norman fəthlərinin əsas istiqamətinə çevrilir. 856—857-ci illərdə normanlar Parisin sol sahilini, həmçinin Müqəddəs Jenevyeva abbatlığını, eləcə də digər kilsə və kənd təsərrüfat sahələrini qarət edirlər. 861-ci ildə Sen-Jermen-de-Pre abbatlığı boşaldılmaya məruz qalır, ətraf ərazilərdə yaşayan bütün kənd və şəhər əhalisi isə Site adasındakı qalada cəmləşməyə məcbur qalırlar. 885-ci ilin noyabr ayında Parisin divarlarına norman rəhbəri Ziqfridin komandanlığı altında 700 gəmidən və təxminən 40 min döyüşçüdən ibarət böyük flotiliya yaxınlaşır. Bir ildən çox davam etmiş ağır mühasirəyə və şəhərdə baş vermiş taun epidemiyasına baxmayaraq, qraf Hüqo Abbatın, Parisli Edin, eləcə də yepiskop Qozlenin birgə rəhbərliyi altında Paris öz azadlığını müdafiə etməyi bacarmışdır (bu özünümüdafiənin ən qəhrəman epizodlarından birisi, 6 fevral 886-cı ildə Kiçik körpü yaxınlığında baş vermiş döyüş oldu). III Karlın ümumi zəifliyi və onun normanlarla mübarizədə qərarsızlığı, 887-ci ildə onun tacdan məhrum edilməsinə gətirib çıxartdı; 888-ci ildə şəhər sakinləri arasında böyük rəğbət qazanmış Robertinlər sülaləsindən olan I Ed (en) taxtı ələ keçirməyə müvəffəq olur. Norman mühasirəsinin aradan qaldırılmasından sonra, Sena üzərindən salınmış (indiki Notr-Dam körpüsünün yerləşdiyi ərazi) və Roma dövrünə aid edilən köhnə daş körpü daha böyük körpü ilə əvəz olunmuşdur (yeni körpü çay axınıın yuxarısında, daha doğrusu köhnə körpüdən 150 metr şimalda inşa olunmuşdur). Sağ sahildə, yəni Böyük körpünün başlanğıcının yanında Böyük Şatle qalası ucaldılır, sol sahildə isə, yəni Kiçik körpünün yaxınlığında Kiçik Şatle qalası inşa edilir (hələ kral II Daz Karlın idarəetmə dövründə yaradılmış və Site adasının girişlərini mühafizə edən bu istehkam qüllələri, daha sonralar dəfələrlə yenidənqurma işlərinə məruz qalmışdılar).
Kapetinqlər dövrü
Fransanın feodal dağınıqlığı, kral taxtı uğrunda iki sülalə nümayəndələri və tərəfdarları – Karolinqlər və Robertinlər arasında uzun müddətli mübarizəyə gətirib çıxardı (sonuncular uzun illər boyunca Paris qraflığını və İl-de-Frans hersoqluğunu idarə edirdilər). Yaranmış bu vəziyyətdən german imperatoru II Kürən Otton öz xeyrinə istifadə etməyə çalışır (onun 60-minlik ordusu 972-ci ilin oktyabr ayında Parisə yaxınlaşır, ancaq hücum etməyə cəsarət etmir). IX əsrin sonundan — X əsrin sonuna kimi hər iki sülalənin nümayəndələri bir-birini növbə ilə taxtda əvəz edirdilər; buna görə də, 987-ci ildə Fransanın mənəvi və dünyəvi senyorlarının iştirakı ilə keçirilən qurultayda ölkənin gələcək kralı qismində Robertinlər sülaləsindən olan və Kapetinqlər sülaləsinin başlanğıcını qoyan Hüqo Kapet seçilmişdir (bundan sonra və daha üç əsr boyunca Paris bu sülalənin paytaxtı idi). Sena və Luara çayları boyunca uzanan geniş ərazilər, eləcə də bu ərazidə yerləşən Paris, Orlean, Sanlis və Etamp şəhərləri Hüqonun özəl mülkləri (domenləri) hesab olunurdu, ancaq hətta burada belə kralın hakimiyyəti çox zəif idi. Parislə Orlean şəhərləri arasında yerləşən ticarət yolu inadçıl və tez-tez üsyançılıqla məşğul olan feodal mülklərinin arasından keçirdi. Həmin feodallar kralın süzerenliyini formal şəkildə tanıyırdılar (onlar ticarət yollarında öz qalalarını ucaldır, ətraf kəndlərdə yaşayan sakinlərdən vergitutmaqla məşğul olur, tacirləri qarət edir və bəzən kralın özünü hədələyirdilər). Ümumilikdə tarixə nəzər salsaq, Fransa ərazisinin əsasən tez-tez bir-biri ilə düşmənçilik edən müxtəlif yarımmüstəqil feodal mülklərdən ibarət olduğunu görə bilərik. Kralın hüquqları məhdudlaşdırılmış və ya olduqca nominal səviyyədə idi. Kral hakimiyyəti praktiki olaraq onun şəxsi mülklərinin hüdudları xaricinə yayılmırdı. Feodal parçalanma hər şeydən əvvəl əhalinin etnik ümumiliyinin və özünüidentifikasiyaetmə hislərinin yoxluğu, həmçinin təbii təsərrüfatın hökmranlığı, ümumi bazarın yoxluğu və ölkənin ayrı hissələrindəki iqtisadi əlaqələrinin zəifliyi kimi dərin səbəblərlə izah olunurdu. Lakin, heç krallar da xüsusi möminlikləri ilə fərqlənmirdilər; məsələn, I Filipp bir dəfə mülkiyyətində olan domenindən keçən italyan tacirlərini qarət etmişdir. Əgər Şimali Fransanın ərazisində yerləşən o dövrün başqa şəhərlərində artıq özünüidarənin cücərtiləri meydana çıxırdısa, kral Parisi kommuna hüquqlarından qəti surətdə imtina edirdi (belə şəhərlər fr. villes de bourgeoisie — yəni "burjua şəhərləri" adlanırdılar). İdarəetmə hüququ burada kral və şəhər sakinləri arasında bölünürdü.
Kilsədən öz uzaqlaşdırmasını bağışlatmağı arzu edən Mömin II Robert Sen-Jermen-l'Oserua və normanlar tərəfindən dağıdılmış Sen-Jermen-de-Pre kilsələrini yenidən bərpa edir, Site adasındakı kral sarayını genişləndirir və saray həyətində Müqəddəs Nikolaya ithaf olunmuş kilsəni inşa etdirir (kilsənin yerləşdiyi sahədə daha sonralar qotik üslublu Sent-Şapel kapella-relikvarisi inşa olunmuşdur). Onun oğlu I Henrix köhnə Müqəddəs Martin kapellasının yerində daha böyük və möhtəşəm Sen-Marten-de-Şan monastırının əsasını qoyur və Roma Papasından faktiki muxtariyyat əldə etmək məqsədilə yeni təsis olunmuş dini quruma xüsusi imtiyazlar verir. Kral I Filipp öz mülkləri daxilinə Qatine, Jizor və Burj qraflıqlarını birləşdirir, VI Kök Lüdovik domenin təhlükəsizliyini əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirir, II Filipp Avqust isə domendə yaşayan xırda vassalları özünə tabe edərək onun ərazisini dörd dəfə genişləndirir. Beləliklə, XII əsrin sonuna kimi, Paris daha öncələr qüdrətli feodallara tabe olmuş rəqib şəhərlər sırasında başlıca rol oynamağı və öz hakim vəziyyətini təsbit etməyi bacarır. Ancaq şəhər hələ uzun müddət Norman basqınlarının və feodal istibdadının ağır nəticələrini özündə hiss edirdi. Güclü dağıntıya məruz qalmış sol sahildə, bir çox kilsə və monastırlar xarabalıqlara çevrilmişdilər, 1111-ci ildə isə Mölan qraflığının başçısı Sena çayının üzərindən salınan və sahillərlə adanı birləşdirən hər iki körpünü yandırır. Paris sakinlərinin əksəriyyəti Sitedə sıxlaşmağa davam edirdi, kral və baş keşişin partiyaları isə şəhərdə hakimiyyəti öz əllərində cəmləşdirmək üçün bir-biri ilə qızğın rəqabər və mübarizə aparırdılar. II Robertin dövründə bərpa edilmiş və adanın qərb hissəsində yerləşən saray hökmdarın iqamətgahı olaraq qalırdı, baş keşişin sarayı isə əlavə tikililər ilə birlikdə adanın sərhədlərini belə aşırdı (Site adasının əhəmiyyətli hissəsi ruhanilərin tabeliyində idi).
Site adasındakı darısqallıq şəhər sakinlərini köhnə istehkamlar xaricində, xüsusilə də Senanın sağ sahilində yerləşməyə məcbur edirdi; XI əsrin sonunda bu ərazidə yalnız üç məhəllə mövcud idi: Sen-Jermen-l'Oserua, Sen-Jerve və Sen-Marten- de-Pre. XII—XIII əsrlərdə məhəllələrin ətrafında Parisin yeni ticarət mərkəzi formalaşır, burada intensiv şəkildə müxtəlif sənətlər, sexlər və gildiyalar inkişaf edir. Qrev sahil küçəsi boyunca çay limanının genişləndirilməsi və Şampo bazarının tikintisi sağ sahilin inkişafı üçün təkanverici amillərdən birisi olmuşdur. Sol sahil daha müntəzəm həyatla yaşayırdı, Sen-Jermen-de-Pre, Sent-Jenevyev və Sen-Marsel abbatlıqlarının ətrafında düzəngahlar və üzümlüklər salınmışdır. Parisin bu hissəsinin sonrakı inkişafı XII əsrdə burada məşhur universitetin təsis edilməsi ilə çox bağlı idi; məhz bu maarifləndirici mərkəz sayəsində, şəhər tezliklə Avropanın ən əhəmiyyətli təhsil mərkəzlərindən birisinə çevrilir. İlahiyyatçı və filosof Hüqo de Sen-Viktor tərəfindən əsası qoyulmuş və onun şərəfinə adlandırılmış monastırda bir vaxtlar fəaliyyət göstərmiş məktəblər və Pyer Abelyar tərəfindən mühazirələrin oxunması üçün istifadə edilən Sent-Jenevyev təhsil mərkəzi Paris Universitetinin sələfləri hesab olunurdular. Mənəvi hakimiyyətə tabe olmuş yarımruhani magistr cəmiyyəti kimi, Paris Universiteti Şimali İtalyanın dünyəvi və respublikayönümlü universitetləri ilə tam ziddiyyət təşkil edirdi; əsas təhsil (Studium generale) kimi, Fransanın ən ali məktəbində ilahiyyat və azad incəsənət fənləri tədris olunurdu; tədris proqramına həmçinin kanonik hüquq şəklində keçirilən yurisprudensiya və tibb fənləri də daxil idi.
Kral II Filipp Avqustun yerli sakinlər tərəfindən mehribancasına "Parisin birinci kralı və Xlodviqdən sonra onun ikinci banisi" adlandırılan hakimiyyət dövrü (1180—1223-cü illər), şəhərin əsl çiçəklənmə dövrünə təsadüf edir və o, sadə ticarət qovşağından mühüm iqtisadi mərkəzə çevrilir. Sena çayının alt axını üzərində nəzarəti əldə edən kral II Filipp 1202–1204-cü illərdə Normandiya torpaqlarını fəth edir və bunun sayəsində kral mülkləri asanlıqla dənizə çıxışı əldə edirlər. Fransanın yeganə paytaxtı elan edilən Paris tez bir zamanda Orta əsrlərin intellektual mərkəzinə və Avropa kontinentinin ən zəngin ticarət şəhərlərindən birinə çevrilir. Kral II Filippin digər Fransa şəhərlərinə himayədarlıq etməsinə baxmayaraq (özünün bu cəsarətli addımını, o, şəhərlərin feodal təsirlərdən azad etmək istəyi ilə izah edirdi), doğma domenində o qısqanclıqla kral hakimiyyətinin birliyini qoruyaraq, kommunaların yaradılmasına müqavimət göstərirdi (şəhərdə onun maraqlarını əvvəlki kimi kral prevosu, şəhərin yüksək təbəqəsindən olan insanların maraqlarını isə ticarət prevosu müdafiə edirdi). Ancaq zəngin şəhər sakinləri də fərqli təsir vasitələrinə malik idilər, məhz onlar 1160-cı ildən müntəzəm şəkildə keçirilən ümumseçki zamanı prevo və dörd eşevenlərdən birini təyin edirdilər. Ümumi götürdükdə, "prevo" (fr. prévôt — rəis) — məhkəmə, inzibati və maliyyə funksiyalarını yerinə yetirən şəhər məmuruna qoyulan ad idi.
Paris dağıdıcı daşqınlara tez-tez məruz qalırdı və bu cür daşqınlardan sonra hakimiyyət körpüləri bərpa etməyə və sahil xəttini bərkitməyə məcbur olurdu. 1196-cı ildə böyük daşqın Sena çayının üzərində salınmış hər iki körpünü məhv edir, kralın özü isə Site adasındakı sarayı tərk etməyə və Sent-Jenevyev təpəsində müvəqqəti məskunlaşmağa məcbur olur. 1206-cı ilin dekabrında baş vermiş yeni daşqın isə Parisi tamamilə suya gərg edir; bu zaman yerli sakinlər bir müddət qayıqlarla hərəkət edirdilər. Bir çox evlər bu hədisə nəticəsində dağılmış, salamat qalan tikililər isə su təzyiqinin altında kənara doğru əyilmişdilər (həmçinin ada ilə sahilləri birləşdirən Kiçik körpünün divarlarında da çoxlu sayda çatlar yaranmışdır). Paris sakinləri dəhşətli təbii hadisənin bir daha təkrarlanmaması üçün hətta qibtə etdikləri səma himayədarının – yəni Müqəddəs Jenevyevanın qalıqlarını əsas meydanına çıxararaq, şəhər küçələri boyunca izdihamlı nümayiş təşkil edirlər (Site adası boyunca davam edən mərasim sona çatdıqdan sonra, Kiçik körpünün üç qövsü gürultulu səslə dağılaraq Sena çayına tökülür). 1219-cu ildə baş vermiş daha bir daşqın Kiçik körpünü yenidən yararsız hala salır və yerli sakinlər bir sahildən digərinə keçmək üçün qayıqlardan istifadə etməli olurlar.
İnşaat ehtirasına tutulmuş II Filipp paytaxtın əvvəllər çox bərbad vəziyyətdə olmuş bütün əsas küçə və meydanlarının çaylaq daşı ilə döşənməsini əmr edir, onun idarəetmə dövründə Luvr istehkamları, yeni qala divarları və Şampo adı ilə tanınan böyük ərzaq bazarı inşa edilmişdir. Tacın və şəhərin birgə maliyyə vasitələri sayəsində ucaldılmış qala divarları Parisin yeni sərhədlərini müəyyən edir və səlib yürüyüşünə yollanmış kralın şəhər sakinlərinə duyduğu mənəvi dəstəyi və müdafiə hissini simvollaşdırırdı. 1190—1200-cü illər arasında tikilmiş və hündürlüyü 2 metrə bərabər olan qala divarları ancaq sağ sahilin məhəllələrini haşiyələndirirdilər. İki onillik sonra isə qala divarları sol sahil ərazisinə də yayılır, ancaq burada divarların hündürlüyü artıq 8—9 metrəyə qədər yüksəldilir. Hər iki bu yarımdairə Ruan, Drö, Orlean, Sans və başqa böyük şəhərlərə tərəf açılan darvazalara malik idi. XIII əsrin sonlarına kimi, Paris Fransa krallığının ən qorunmuş şəhərinə çevrilir və, bundan başqa, divar şəhər sakinləri üçün birləşdirici amil kimi xidmət göstərir, onları tədricən ümumi birliyin bir hissəsi kimi hiss etməyə yardımçı olurdu. 1190—1202-ci illər arasında Luvr istehkamlarının divarında diametri 15 metrə, hündürlüyü 31 metrə və divarlarının qalınlığı 4 metrə yaxın olan möhtəşəm donjon inşa edilir (o zamanlar həmin donjonu əlavə olaraq 25 metrlik daha dörd qüllə əhatə edirdi). Beləliklə, Luvr Parisi şəhərini şimal-şərqdən qoruyaraq sağ sahilin ən əhəmiyyətli müdafiə sisteminin elementi oldu (bura tezliklə arsenal, dövlət arxivi və xəzinənin bir hissəsini daşınmışdır).
VIII Lüdovik (1223–1226), IX Lüdovik (1226–1270), III Filipp (1270–1285) və IV Filippin (1285–1314) hakimiyyət illərində Paris inkişaf etməyə və çiçəklənməyə davam edirdi, bu isə təbii ki, əhalinin artmasına və yeni tikinti işlərinin aparılmasına imkan yaradırdı. Krallar özlərinin əsas və sərbəst vaxtlarını paytaxtda keçirir və müdafiə, qanun-qayda və Paris məhkəməsinin bütün incəliklərinə bələd olan prevoların vasitəsilə şəhərə rəhbərlik edirdilər (onun iqamətgahı Böyük Şatle hesab edilirdi). Tampl qəsrində Hesab həyəti və tampliyer ordeninin əsas iqamətgahı yerləşirdi. Şəhərdəki təhlükəsizlik kral və sənət patrullarının birgə səyləri ilə təmin edilirdi. XIII əsrin boyunca memarlar Jan de Şell və Pirr de Montröyün birgə əməyi sayəsində Paris Məryəm Ana kilsəsinin tikinti işləri sürətlə tamamlanır və qotik məbəd getdikcə daha da gəliz və özünəməxsus görünüşə malik qüllə, qalereya və portallarla böyüyürdü. IX Lüdovik isə Paris şəhərinə öz incə detalları ilə fərqlənən gözəl Sent-Şapel kapellasını bağışlayır (relikvari binası 1248-ci ildə təqdis olunmuşdur).
1251-ci ildə "çobanların" birinci səlib yürüşü kimi məşhurlaşmış kəndli üsyanı Fransanın əhəmiyyətli ərazisinə yayılır (üsyançıların əsas hədəfi kral IX Lüdoviki müsəlman əsarətindən azad etmək idi). Böyük xalq kütləsi Fransanın şimal ərazilərindən Parisə doğru yürüyüş edir və yol boyu qabaqlarına çıxan bütün saray və malikanələri, eləcə ruhanilərin zəngin monastırlarını qarət edirdilər. "Çobanlar" maneəsiz şəkildə paytaxta daxil olurlar və burada onları səbirsizliklə gözləyən "Macarıstanlı müəllim" onlara lazımi təlimatları verir. Həyəcanlandırılmış camaat şəhərin keşiş və ruhanilərinə amansız divan tuturlar. Tezliklə "çobanlar" Parisi tərk edərək cənuba doğru hərəkətlərini davam edir və cənub ərazilərdə yerləşən digər şəhərləri də talan edirlər. XIV əsrin başlanğıcında tampliyerlərin mənəvi-cəngavər ordeni Avropanın ən böyük sələmçisi olur. Təriqət Avropada bank və sələm sistemini genişləndirmişdir. Fransa kralı IV Filipin 1307-ci il sentyabrın 22-də verdiyi göstərişə əsasən oktyabrın 13-ü, cümə günü ordenin Fransa ərazisindəki bütün üzvləri həbs olunaraq istintaqa cəlb edilmiş, onların əmlakı isə müsadirə olunmuşdur (onların üzərində məhkəmə prosesi Müqəddəs Jenevyeva abbatlığında keçirilirdi). 18 mart 1314-cü ildə ordenin son böyük magistri Jak de Mole Yəhudi adasında tonqalda yandırılmışdır (hal-hazırda bu ərazi Site adasının qərb hissəsinə daxildir). Yaraşıqlı Filippin Site adasındakı kral sarayı əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilir, adanın özü isə yeni qala divarları ilə hasarlanır.
Valua dövrü
XV əsrin fransız salnaməsindən olan illüstrasiya. Arxada Bastiliya qalası (solda) və Monfokon adlı nəhəng daş dar ağacı təsvir edilmişdir
1328-ci ildə Yaraşıqlı IV Karlın ölümü ilə Kapetinqlər sülaləsi süquta uğradı və taxta keçmiş Valua sülaləsi ölkənin idarəetmə funksiyasını öz üzərinə götürdü. Sülalənin ilk nümayəndəsi VI Filippin hakimiyyəti dövründə Fransa ilə İngiltərə arasında Yüzillik müharibə baş verdi (1337–1453). Yüzillik müharibənin başlanmasının əsas səbəbləri — ingilis kralının Fransada itirdikləri mülklərini geri almaq istəyi, Flandriyanı və onun şəhərlərini ələ keçirmək uğrunda başlanan rəqabət və IV Filippin oğlanlarının ölümündən sonra İngiltərə kralının Fransa taxtına olan iddiaları idi (İngiltərə kralı IV Filippin uzaq qohumu idi. Filippin oğullarının ölümündən sonra onun kişi nəsli kəsilmişdi. İngiltərə kralı bundan istifadə edərək, varislik yolu ilə Fransa taxt-tacını ələ keçirmək istəyirdi). Hərbi vergilər ağır yük kimi, əhalinin çiyinlərinə düşmüşdür; həmin dövrdə sexlərin əksəriyyəti, eləcə də müxtəlif sənət və ticarət növləri üzrə ixtisaslaşdırılmış gildiya mərkəzləri bağlanılmış, bu peşələrə nəzarət edən sənətkarlar və kargərlər arasında işsizlik baş vermişdir. Kral IV Filipp papaya qarşı mübarizədə silklərin köməyinə arxalanmaq üçün 1302-ci ildə Baş Ştatları çağırdı. Müharibə üçün önəmli olan atların alınması, əsgərlərin isə işə götürülməsi üçün külli miqdarda maliyyə vəsaiti tələb olunurdu və kral bu vəsaiti Paris sakinlərindən çox böyük əziyyət bahasına əldə etməyə müvəffəq olur. 1348-ci ilin yay aylarında Paris və onun ətrafları insanlar arasında "qara ölüm" kimi adlandırılan dəhşətli taun epidemiyasından güclü zərər çəkir. Avropalı xristianlar bu xəstəliyə görə Yəhudiləri günahkar bildilər və bu tarixə ən pis antisemitizm (İudaizm dininə, yəhudi mədəniyyətinə və ya millətinə qarşı düşmənçilik) hərəkatlarından biri kimi düşdü. Hərbi məğlubiyyət və milli məzənnənin qiymətsizləşdirilməsi kimi ağırlıqlar nəticəsində feodalların nüfuzu camaatın gözündə sıfıra bərabər olmuş və xüsusilə hökumət başçıları və cəngavərlərə qarşı Paris sakinləri arasında qatı qəzəb hissi oyanmışdır. Baş Ştatların 1356-cı ildə dofin Karl tərəfindən buraxmasına cavab olaraq, şəhərdə tacir prevosu Etyen Marselin başçılığı altında üsyan baş verir (Karl atasının olmaması zamanı Fransada hökumət naibliyini icra edirdi. Onun atası Mülayim II İohann və kiçik qardaşı Filipp Puatye döyüşündə məğlub olduqdan sonra ingilislərə əsir düşmüşdülər). 1357-ci ilin fevralında çağırılmış yeni Baş Ştatlar zəngin paris tacirlərinin və qalxmış kütlələrin dəstəyinə söykənərək, dofin hakimiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırmış geniş islahatlar proqramını hazırlayırlar ("Böyük mart qətnaməsi"). Elə həmin ildə də su tacirlərin sex iqamətgahı kimi daha əvvəllər xidmət göstərmiş "Bıçaq evinə" (hal-hazırda bu yerdə Otel-de-Vil binası yerləşir) şəhər dəftərxanası köçürülür.
Müharibədə fransızların uğursuzluqlarını müşahidə edən Etyen Marsel, sağ sahildəki şəhər rüblərinin təhlükəsizləşdirilməsini sağlamaq məqsədilə Paris istehkamını uzatmağa qərar verir. Kral V Karlın şərəfinə adlandırılmış bu divar romalıların dövründən qalmış istehkamlardan və II Filipp Avqust tərəfindən ucaldılmış qala kompleksindən sonra sayca üçüncü idi. Tikintisi müharibələrarası dövrə təsadüf edən qalanın divarları bir əsr boyunca sərasər olaraq möhkəmləndirilirdi. Ümumi uzunluğu 5 kilometrə bərabər olan güclü fortifikasiya tikililəri iki geniş və dərin xəndəyə malik idi və Parisin ətrafında yerləşən şəhər divarını tam olaraq bağlayırdı. O, həmçinin öz tərkibinə Luvr qalasını daxil edirdi; tikintisi 1383-cü ildə tamamlanmış Bastiliya qülləsi isə, müdafiə sisteminin şərqdə yerləşən ən əsas obyekti hesab edilirdi. Bundan başqa, qala divarlarını Sent-Onore, Monmartr, Sen-Deni, Sen-Marten, Tampl, və Sent-Antuan bastid-bərkitmələri və fortifikasiya qüllələri gücləndirirdi (sonuncu bastidin yerində daha sonralar Bastiliya kompleksi formalaşmışdır). Eyni zamanda V Karlın şərəfinə adlandırılmış divarların tikintisi ilə bərabər, sol sahildə II Filippin divarları bərpa edilmiş və bəzi yerlərlə təkrarən bərkidilmişdir.
Mənəvi və dünyəvi feodallar şəhər sakinlərinin diktatına tabe olmağı arzu etmirdilər. Onların dəstəyini hiss edən dofin, Baş Ştatlar tərəfindən onun boynuna qoyulmuş məsləhətçilərin hamısını tutduqları vəzifələrdən kənarlaşdırır. Buna cavab olaraq (həmçinin prevo Perrenonun silahdaşı olmuş Markın qətlinə görə), 1358-ci ilin fevralında Marselin başçılığı ilə böyük insan kütləsi kral sarayında zorla daxil olur və Karlın gözü qarşısında onun yaxın ətrafından olan insanları – Şampan vilayətinin marşalı Jan de Konflanı və Normandiyalı marşal Klemonlu Roberi öldürürlər. Marsel ətrafa səpələnmiş meyitlərdən qorxu hissi keçirən kralın başına göy-qırmızı (bu rənglər Parisin rəmzləri sayılırdı) şaperon geyindirir və ona təhlükəsizliyi və öz himayədarlığını vəd edir. Martda dofin Parisdən qaçmağı bacarır, bundan sonra o, paytaxtı ərzaq blokadasına götürməyi əmr edir və buna paralel olaraq şəhərin mühasirəsinə hazırlanmağa başlayır. Marsel isə, öz növbəsində başqa şəhərlərdən dəstək axtarır və aktiv şəkildə muzdlu qoşunları yığmağa başlayırdı. 1358-ci ilin mayında Fransanın şimal-şərqində "Jaklar" və yaxud "Jakeriya" adlanan üsyan baş verdi (əvvəlcə o Parisdən şimalda yerləşən Bovezi ərazisini tuturdu, lakin tezliklə qəzəblənmiş kənd əhli İl-de-Frans, Pikardiya və Şampan ərazilərinə qədər yayılmağa müvəffəq olurlar). Üsyana Gilyom Kal başçılıq edirdi. Üsyan başlıca olaraq feodallara qarşı yönəlmişdi. Həlledici döyüş ərəfəsində zadəganlar "jaklarla" baraşıq bağlayıb, onların başçısını danışığa dəvət etdilər. Sadəlövh Kal zadəganların düşərgəsinə gəldi və tutulub qandallandı. Beləliklə də, başsız qalmış və hərbi işi bilməyən "jaklar" darmadağın edildilər.
Fransız tacına qarşı əvvəllər də çoxsaylı intriqalar salmış və ona müəyyən şanslara malik olmuş Navarra kralı II Karl, üsyançılara divan tutduqdan sonra qəflətən Parsidə peyda oldu və öz keçmiş müttəfiqi Marseli aldadaraq, onun arxasınca dofinlə danışıqlar aparmağa başladı. Həmin vaxt isə ingilis muzdurları içərisindən olan II Karlın əsgərləri paytaxtın ətraflarında soyğunçuluqla və gizli şəkildə qarət etdikləri əşyaların ticarəti ilə məşğul olurdular. Əsgərlərin bu cür hiyləgərliyi yerli əhalinin kəskin narazılığına səbəb olmuşdur. Bundan başqa, ərzağın çatışmazlığından və üsyan başçılarının vətəndaş mübarizələrindən yorulmuş şəhər yoxsulluğu, əsasən zəngin Paris sakinlərinin maraqlarını müdafiə edən Marselə də soyuq münasibət bəsləyirlər (üsyançı prevonun bir çox keçmiş tərəfdarları Marselin ingilislərlə olan ittifaqını bağışlamır və buna görə də əsasən domeni dəstəkləyən eşeven Jan Mayarın bayrağı altına keçirlər). 31 iyul 1358-ci ildə Mayyarı dəstəkləyən bir qrup adam Marseli qətlə yetirir (deyilənlərə görə, Marsel Sent-Antuan bastidasındakı gözətçi postlarını dövrəvuru etdiyi vaxt öldürülmüşdür. Başqa versiyaya görə isə, o, həmin gecə qapıları ingilislərə açmağı planlaşdırırdı) və avqustun ayının 2-də dofin nəhayət Parisə buraxılır. O üsyanı amansızcasına yatırdır və bundan sonra II Karl şəhəri tərk etməyə məcbur olur. Dofin paytaxtda Baş Ştatları yığdı, hansılarda ki, paris sakinləri II İoannın təklif etdiyi sülh müqaviləsini rədd etdilər və ingilislərlə müharibənin davam edilməsi üçün tələb olunan maliyyə vəsaitin ayrılmasına razılaşdılar. 1364-cü ildə Fransanın kralı seçildikdən sonra (atasının ingilis əsarətində ölümündən sonra), V Karl yenə də xalqın gözündə hakimiyyətin nüfuzunu bərpa etmiş bir sıra islahatların keçirilməsinə razılıq verir. Baş Ştatlar faktiki olaraq Notabl yığıncaqları ilə əvəz edilmişdir; kral buraya böyük feodalları, ən yüksək ruhani şəxsləri, həmçinin şəhərin və Paris Universitetinin ən yüksək təbəqədən olan nümayəndələrini dəvət edirdi.
1380-ci ildə Reyms şəhərində baş tutmuş möhtəşəm tacqoyma mərasimindən sonra triumfal şəkildə Parisə daxil olan VI Karlın hakimiyyəti çox sürmür; onun zəif və psixoloji baxımdan qeyri-stabil olduğunu görən iki feodal partiya – "burqinyonlar" (bu partiyanın başında, Valua sülaləsinin kiçik xətti olmuş Burqund hersoqları dururdu) və "armanyaklar" (bu feodallara isə Orlean hersoqları, eləcə də onların qohumları hesab edilən Armanyak qrafları başçılıq edirdi) arasında olduqca sərt mübarizə başlanıldı. 1381-ci ilin dekabrında coşdurulmuş tələbə, sənətkar və rahib əhli kral prevosu sayılan Yuq Obriyə qarşı üsyan edirlər. 1382-ci ilin martında, vergi zülmünün gücləndirilməsinə cavab olaraq, Parisin bütün xırda ustaları və kargərləri yenidən üsyan keçirirlər (bu hərəkət "mayoten üsyanları" və ya "çəkicvuranların üsyanı" adlandırılmışdır, çünki üsyankarların əksəriyyəti döyüş gürzləri ilə silahlanmışdılar). "Mayotenlər" ratuşanı və arsenalı ələ keçirir, vergitutanlara və kral məmurlarının yığıcılarına hücum edir, məhbusları həbsxanalardan azad edir, həmçinin zəngin insanların evlərini və keşişlərin abbatlıqlarını qarət edirdilər. 1383-cü ilin yanvarında kral ordusu qiyamçılara amansız divan tutdu, VI Karl isə ticarətçi prevosu və eşevenlərə malik olmaq hüquqları da daxil olmaqla Parisi bütün bələdiyyə azadlıqlarından məhrum etdi (1 mart 1383-cü ildə o, şəhərə rəsmi şəkildə yeni əfvnamə təqdim etdi, ancaq həmin bağışlamanı əldə etmək üçün yerli əhali 100 min livr ödəməyi məcbur oldular).
Janna d'Ark Paris şəhərinin divarları qarşısında. Antuan Düfurun Les vies des femmes célèbres adlı salnaməsindən olan miniatüra (1505-ci il)
1413-cü ilin başlanğıcında kralın birbaşa əmri ilə Parisdə yenidən Baş Ştatlar çağırılır; burada sadə vətəndaşlar arasında toplanmış və kral məmurlarının çoxsaylı sui-istifadələri barəsində bəhs edən yazılı şikayət ərizələri səsləndirilmişdir. Paris şəhər sakinləri Ştatların təqdim etdiyi təklif və tələbləri tam şəkildə dəstəkləyirlər, lakin onlar bu qərarları həyata keçirməyə gücsüz idilər. Vergilərin ağırlığından və Baş Ştatların zəifliyindən yorulmuş Parisin xırda tacirləri və sənətkarları qəssab Simon Kaboşun başçılığı altında yeni üsyanın təməlini qoyurlar (tarixdə bu hərəkat "kaboşyenlər üsyanı" kimi məşhurlaşmışdır). Onların əsas tələbi feodal müharibəsinə son qoyulması, vergilərin azaldılması və onların yığılmasının nizamlanması idi. Hökumət kaboşyen ordonansını qəbul etməyə məcbur oldu. Bu ordonans dövlət vəzifələrinin seçkili olmasını nəzərdə tuturdu. Kaboş tərəfdarları həmçinin xalqın rifah və xoşbəxt yaşamalarına əngəl törətmiş və üsyankarlar tərəfindən günahkar bilinmiş bir sıra şəxsləri edam etmək qərarına gəlirlər (edam olunanlar içərisində həmçinin kral prevosu Pyer Dezessar da var idi); onlar həmçinin Paris sakinlərini yaratdıqları emblemi, yəni bəyaz şaperonu daşımağa məcbur edirlər. Lakin hakimiyyətə can atan Burqund hersoqunun üsyana müdaxilə etməsi vəziyyəti mürəkkəbləşdirdi. Üsyanın II mərhələsi başladı. İndi şəhərlilərin aşağı təbəqəsi alilərə qarşı mübarizə aparırdı. Burqundiya hersoqu isə ingilislərlə sazişə girdi. Şəhər aliləri ingilisləri şəhərdən qovmaq və üsyanı yatırmaq üçün armanyaklarla ittifaqa girdi. 1413–cü ilin sentyabrında onlar şəhərə girdi. Üsyan qəddarcasına yatırıldı (Qorxmaz Jan 22 avqust tarixində Parisdən qaçır, onsuzda kağızda qalmış Kaboşyen ordonansı isə tezliklə ləğv edilmişdir). Azenkur döyüşündə (1415) fransızların məğlubiyyətindən sonra, ingilislər tədricən bütün Şimali Fransa üzərində öz nəzarətini qurmağı bacarırlar. İngilislər hətta paytaxtı belə işğal edə bilirlər və onlarla açıq ittifaqa daxil olmuş burqinyonlar Parisin sahibinə çevrilirlər. 28 may 1418-ci ilin gecə radələrində sui-qəsdçilər Sen-Jermen-de-Pre qapılarını qraf de Lill-Adamın qarşısında açırlar; hiyləgər qraf gələcək kral VII Karlın tərəfdarlarının qətliyamını təşkil edir. Armanyaklar tərəfindən 10 sentyabr 1419-cu ildə Qorxmaz Janın öldürülməsi, Paris sakinlərini onun varisi hesab edilən Xeyirxah III Filippi dəstəkləməyə meylləndirdi. O, Truada imzalanmış müqavilənin xülasələrini fəal dəstəkləyirdi (bu müqaviləyə əsasən, ingilis kralı V Henrix fransız tacına varis olurdu). 1420-ci ilin 1 dekabr ayından etibarən, Paris şəhəri düz 16 il müddətinə əvvəlcə V Henrixin qoşunları, onun ardınca isə hersoq Bedfordun (ru) əsgərləri tərəfindən işğal edilmişdir; sonuncu işğalçı 1422-ci ildə Fransanın regenti (yəni naibi) seçilmişdir. Bastiliyada, Luvrda və Vensen qəsrində mənzillərə yerləşdirilmiş ingilis qarnizonuna şəhərin ən zəngin zadəganları və hətta Paris Universiteti tabe olunmuşdur. Bundan bir müddət öncə Reymsdə baş rahib tərəfindən taclanmış VII Karlın və Janna d'Arkın birgə qoşunları 1429-cu ilin sentyabrında Parisin uğursuz mühasirəsini təşəbbüs edirlər. Uğursuz mühasirəni görən Karl, şəhərə hücum etmək planına tərəddüdlə yanaşmağa başladı. O, ingilisləri öz ölkəsindən müharibə ilə deyil, danışıqlarla çıxarmaq istəyirdi. Paytaxta hücum qərarı yalnız sentyabrda qəbul edildi, amma hücum çox tez bir zamanda dayandırıldı. Kral ordunun Luara çəkilməsi barədə fərman verdi, sentyabrın 21-də isə ordunu buraxdı. 1430-cu ilin yazında hərbi əməliyyatlar yenidən bərpa edildi, amma Parisi xilas etmək istəyən Janna daim saray əyanlarının maneələri, əngəlləri ilə rastlaşırdı. Mayda o, burqundlar tərəfindən mühasirəyə alınmış Kompyenə köməyə getdi, amma 23 mayda xəyanətkarlıq nəticəsində burqundlulara əsir düşür. Taxtda oturmasına görə Jannaya minnətdarlıq hissi duymalı olan kral onu xilas etmək üçün heç barmağını da tərpətmədi. Burqundlular Jannanı 10 min qızıl livrəyə ingilislərə satdılar. 1430-cu ilin noyabr-dekabrında Janna Ruana gətirildi. Ruanda qurulmuş kilsə məhkəməsi Janna d`Arkı küfr və cadugərlikdə təqsirləndirmiş və o, tonqalda yandırılmışdır.
1436-cı ilin aprelində de Lill-Adamın və Hesab palatasının məsləhətçisi Mişel de Layenin dəstəyi ilə Parisdə güclü qiyam baş verir. Artur de Rişmonun qoşunları Sen-Jak darvazalarına hücum edərək, Parisə zorla daxil olurlar. Bastiliyada səngərlənmiş fransızlar dönükləri və ingilis əsgərləri camaatın haylaması altında tezliklə şəhərdən qovulmuşdular. Amma 1418-ci il hadisələrini Paris sakinlərinə bağışlamayan VII Karl hələ uzun müddət Turen vilayətində qalmaqda davam edirdi və yalnız 12 noyabr 1437-ci ildə o, təntənəli şəkildə Parisə daxil olur (məhz buna görə də o, şəhər sakinləri tərəfindən Qalib ləqəbini almışdır).
XI Lüdovik öz növbəsində şıltaq və dəyişkən paytaxta etibar etmirdi (atası kimi, o da əsasən Parisin Turnel sarayında yaşamağa üstünlük verirdi) və 1461-ci ildə baş tutmuş tacqoyma mərasimindən sonra hökuməti Turenə köçürür və "İctimai rifah liqası" kimi tanınan geniş feodal koalisiyasına qarşı müharibə aparırdı (həmin liqanı Paris və Şimali Fransanın bəzi şəhərləri dəstəkləyirdi). Kral məğlubiyyətə düçar olur və 1465-ci ilin oktyabrında liqanın ona təqdim etdiyi bütün ağır şərtlərə güzəştə etməli olur. Ancaq o feodal zadəganlığı ilə mübarizəsini davam etdi və tezliklə Burqund hersoqluğunu öz sərhədlərinə daxil etdi (1477-ci ildə), daha sonra isə Provans ərazisi ona təslim oldu (1481). 1491-ci ildə Bretan hersoqluğunun VIII Karlın mülklərinə daxil edilməsi ilə orta və xırda zadəganlığın və şəhər burjuaziyasının dəstəyi ilə kral hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilən Fransa ərazilərinin siyasi birləşməsi faktiki olaraq tamamlanmışdır. Lakin yarım əsrdən çox bir müddət ərzində müharibə, siyasi qətl, müttəfiqlərin müttəsil dəyişmələrindən, həmçinin dəhşətli taun epidemiyasından güclə özünə gəlmiş Paris şəhəri artıq qansızlaşdırılmışdır. Şəhər idarəsinin səlahiyyətləri 1415-ci ildə təsdiqlənmiş fərman ilə müəyyən edilirdi; həmin fərmana əsasən, dəftərxana bütünlüklə Parisə lazım olan təchizata, şəhər xəzinəsinin doldurulmasına və zəngin şəhər sakinlərinin kapitalının cəlb edilməsinə cavab verirdi. Faktiki olaraq o özündə Kiçik (burada ticarətçi prevosunun, kral prokurorunun və 4 eşevenin birgə iclas etdikləri şəhər idarəsinin özəyi idi) və Böyük dəftərxanaları (buraya həminki vəzifəli şəxslərdən başqa, həmçinin vətəndaşlar tərəfindən seçilən 24 məsləhətçi də daxil idi) birləşdirirdi.
Şəhərsalma və planlaşdırma
Binaların həddindən artıq kip şəkildə yerləşməsi səbəbindən, çayın körpüdən müşahidəsi qeyri-mümkün idi. Həmçinin, körpünün üzərində inşa olunmuş 140 ev, 112 dükan və sənətkarların emalatxanaları, həmçinin dəyirman binası bu ərazini Parisin əhəmiyyətli maliyyə məntəqəsinə çevirirdi. Burada əsasən pul və mal mübadiləsi həyata keçirilirdi.
V əsrin sonunda franklar tərəfindən işğal edilən Paris tədricən ticarətin və müxtəlif sənətlərin əhəmiyyətli kəsişmə nöqtəsi olur, XII əsrdən isə, o, dövlətin siyasi mərkəzinə çevrilir. Tipik erkən feodal şəhəri kimi inkişaf edən Paris, keçmiş Roma dövründən ona miras qalmış bir çox tikililərdən intensiv şəkildə yaxa qurtarırdı. O Site hüdudlarını aşmağa müvəffəq oldu və qədim Roma yolu üzrə uzanan antik şimal-cənub oxu sayəsində şimaldan Monmartr, cənubdan isə Sent-Jenevyev təpələrinə tərəf genişlənməyə başladı. Lakin Parisin əsil beşiyi hesab edilən Site adası (fransız dilindən tərcümədə, "Site" (fr. Cité "Şəhər" mənasını verir) hələ uzun illər onun inzibati və mənəvi mərkəzi olaraq qalırdı. Burada kral qəsri (indiki Konsyerjeri), əsas kilsə və baş keşişin iqamətgahı yerləşirdi. Yaxınlıqda yerləşən daha iki kiçik adacıq isə uzun müddət praktiki olaraq mənimsənilməmiş qalırdı və kiçik balıqçı icmasına sığınacaq yeri verirdi (onların inkişafı yalnız XVII əsrin başlanğıcında başlanıldı, hal-hazırda bu vahid Sen-Lui adasının ərazisi hesab olunur).
Parisin sol sahili ənənəvi olaraq Sent-Jenevyev, Sen-Jermen-de-Pre və Sen-Viktor abbatlıqlarına əsaslanan katolik ruhanilərin istinadgahı sayılırdı. Məhz bu ərazidə XII əsrin sonlarında məşhur Latın məhəlləsinin başlanğıcını qoymuş Paris Universitetinin əsası qoyulur (məhəllənin məhz bu cür adlandırılmasının əsas səbəbi, Orta əsr elmində, təhsil və ilahiyyat sahələrində latın dilinin hökmranlıq etməsi ilə bağlı idi). Sorbonnaya daxil olan orta əsr binaları günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır, onlar XVII əsrdə tamamilə yenidən tikilmişdilər. XII əsrdə Parisin sağ sahilində, daha doğrusu çay sahilindən Monmartr təpəsinin ətəklərinə qədər Parisin yeni ticarət-sənət mərkəzi formalaşmışdır; burada çay limanı, Şampo adı ilə tanınan böyük örtülü bazar və çoxsaylı sənət emalatxanaları yerləşirdi.
Avropanın bütün feodal şəhərləri kimi, Paris də kifayət qədər qeyri-mütəşəkkil formada inkişaf edirdi. Tələb olunan zaman şəhər sakinlərini və ən yaxın şəhər kənarlarını üsyançı feodalların və əcnəbi işğalçıların basqınlarından effektiv şəkildə mühafizə etmək üçün istehkam qurğuları inşa olunurdu. Müdafiə obyektlərinin tikintisi əsasən XII əsrin sonunda başlanılmış və 20 ildən çox müddət ərzində davam etmişdir. Qala divarlarının tikintisinə şəhər sakinlərindən və kəndlilərdən ibarət böyük insan kütləsi cəlb edilmişdir. XIII əsrin başlanğıcında Sena çayının bilavasitə yaxınlığında və onun hər iki sahilində iki yarımhalqa formalı daş bastionlar ucaldılmışdır (onların ümumi ölçüsü təxminən 5,3 kilometr idi). Dişli divarların qalınlığı fundamentlə birlikdə təxminən 3 metrəyə çatırdı, divarın yuxarısından gözətçi yolu keçirdi, hər 70—100 addımdan bir isə ümumi sayı 67-ə bərabər olan yumuru təhkimçilik qüllələri ucalırdı (onlar Parisi başqa şəhərlərlə bağlayan ən əhəmiyyətli yolların üzərində, yəni Sena çayının sağ sahilində yerləşən altı, sol sahilində isə beş şəhər qapısını cinahlarla flakasiya edirdilər). Sağ sahildəki divarların arxasında Sen-Marten-de-Şan, sol sahildəki divarların arxasında isə Sen-Marsel və Sen-Jermen-de-Pre yaşayış məntəqələri qalmışdır, bununla belə, müqəddəs Jenevyeva abbatlığı, eləcə də şəhərətrafı sahələr, bostanlar və üzümlüklər şəhər ərazinin daxilinə düşmüşdülər (həmin bu əkin torpaqlarının əksəriyyəti tezliklə şəhərdə aparılan intensiv və xaotik inşaat nəticəsində yox olmuşdur). XIV əsrin ortalarında şəhərin ticarət-sənət rayonlarının yerləşdiyi sağ sahildə evlərin ildırım sürəti ilə çoxalması səbəbindən divar yarımhalqalarının genişləndirilməsinə ehtiyac duyulur və bunun nəticəsində Parisin daxilinə bir sıra şəhər kənarları əlavə olunur (Senanın əks tərəfində isə hakimiyyət üzvləri ancaq köhnə divarların müasirləşdirməsi ilə kifayətlənirlər).
Yeni divar Sena çayının sahilində, hazırda Sen-Marten kanalının başlanğıcını götürdüyü (IV və XII Paris dairələrinin sərhəddi) yerdən başlayır , Sen-Deni yolu ilə (hazırda sonradan inşa edilmiş Sen-Deni darvazası yerləşir) qövsvari şəkildə davam edir, sonra isə yenidən Sena çayına doğru dönürdü. Bu bərkitmə sisteminin sonlarında iki nəhəng qəsr yerləşirdi (Bastiliya və Luvr). Luvr qəsrinin əks tərəfində yerləşən sahildə, daha doğrusu qraf de Nelə məxsus keçmiş iqamətgahın yanında məşhur Nel qülləsi inşa olunmuşdur (Mazarini kollecinin tikintisi üçün həmin qüllə XVII əsrdə dağıdılmışdır, hal-hazırda burada Fransa İnstitutunun binası yerləşir). Bir müddət sonra Parisdə başlanılan yeni tikinti bumu nəticəsində yarımhalqavari bərkidilmələr XVII əsrin başlanğıcında yenidən genişlənməyə məruz qalmış, ən böyük əhatənin qövsü boyunca davam etmiş və Sena çayının aşağı axarı boyunca uzadılmışdır. Köhnə divarlar və qalalar demək olar ki günümüzə qədər qorunub saxlanılmayıb, onların mövcudluğunu yalnız müasir şəhər tikmələri, həyətləri və zirzəmilərində insanlar tərəfindən unudulmuş fraqmentlər xatırladır (məsələn, Jarden-Sen-Pol sağ liman küçəsində və ya Kyujas sol sahil küçəsində yerləşən divar qalıqları, eləcə də orta əsr bərkidilmələrinin yerində çəkilmiş böyük bulvarların istiqamətləri).
Şəhər divarlarının daxilində əyri və dar küçələrin formalaşdırdığı saysız-hesabsız labirintlər və sıx tikilmiş məhəllələr yerləşirdi; heç bir səkiyə malik olmayan və dördtin daşlarla uzun müddət döşənilməyən küçələr yağış suları üçün nəzərdə tutulmuş üfunətli xəndəklərə malik idilər. Daş (əsasən karkas üslublu) və taxta (sıx yanğınlara görə, şəhər sakinləri zamanla bu materialın istifadəsindən imtina edirlər) evlərin dəryası üzərində nəhəng məbədlər ucalırdı. Hətta Sena çayı üzərindən salınmış körpülərin hər iki tərəfində tacirlərin və sənətkarların yaşayış yerləri, dükanlar və emalatxanalar tikilmişdir. Bu binalar bir-birinə bitişik şəkildə körpülərin üzərində yerləşirdilər. Şəhər divarlarının arxasında dərhal kəndlilərin yaşayış məntəqələri başlayırdı (bu ərazilər fobur adı ilə tanınırdı). Orta əsr tikililərindən müasir Parisdə çox az sayda bina mühafizə olunmuşdur — Latın məhəlləsindəki dar küçələrinin toru, sağ sahilin sıxlığı və o dövrə aid edilən müxtəlif quruluşlar (Konsyerjeri ilə birlikdə Ədalətin Sarayının kompleksi və Sent-Şapel relikvari-kapellası, Notr-Dam kafedralı, Sen-Jermen-de-Pre abbatlığının kilsəsi, Vensen qəsri, Sen-Jak qülləsi, Sen-Jermen-l'Oserua kilsəsi). Paris əhalisinin artmasını mümkün formalarının biri ilə nəzarət etmək və yönəltmək üçün kral və şəhər məmurları tərəfindən istifadə edilən ilk cəhdlər XV əsrin sonlarına düşür (hakimiyyət şəhər divarlarından kənarda tikmənin böyüməsini (artmasını) məhdudlaşdırmağa çalışır və sənətkarlara şəhərətrafılarda yerləşməyi qadağan edirdi). Həmçinin şəhər sahələrini daha yaxşı kontrol etmək üçün hakimiyyət tərəfindən Parisin birinci xəritələri və baş planları yaradılmışdır.
Memarlıq
Orta əsr Parisi roman memarlığının (X—XII əsrlər) çox gözəl nümunələrini mühafizə etməyi bacarmışdır, burada franklar tərəfindən Roma memarlığından mənimsənilmiş və yenidən işlənilmiş müxtəlif konstruksiya texnikaları dirçəlirdi. Roma üslubunda tikililər Parisin ətrafındakı təbiətlə uyğunlaşırdı, bu tikililərin yığcam formaları və aydın siluetləri elə bil ki, təbii relyefi təkrarlayır və ümumiləşdirirdi, əsasən tikinti materialı kimi istifadə edilən yerli daş isə torpaq və yaşıllıq ilə ayrılmaz şəkildə ahəngləşirdi. Roma memarlığının ən mühüm fərqləndirici cəhəti bu üslubda yastı taxta örtükləri əvəz edən daş tavanların olmasıdır. Bu memarlıqda tavanları saxlayan möhkəm sütunlarsız keçinmək olmazdı, buna görə də Roma üslubunda (Roma memarlığında) məbədlərin, monastırların, qəsrlərin daxilində iri daşıyıcı konstruksiyaların mövcudluğu nəzərdə tutulur. Roma üslubunda Parisdə tikilmiş binalar üçün dar ölçülü pəncərələri olan ağır, iri divarlar, hündür qüllələr səciyyəvi idi. Parisin o dövrün memarlığının ən gözə çarpan abidələrindən birisi, hələ VI əsrin ortalarında kral I Xildebert tərəfindən Müqəddəs Saraqosalı Vikentiyə məxsus tunikanın (alt köynəyin) saxlanılması üçün əsası qoyulmuş və bir zamanlar Latın məhəlləsinin ən gediş-gəlişli hissəsində yerləşdirilmiş məşhur Sen-Jermen-de-Pre kilsəsini aid etmək olar (kilsənin tikildiyi sahələr keçmişdə çəmənliklərlə örtüldüyündən, bu daha sonralar onun adında öz əksini tapmışdır (fr. pré — "çəmən"). Bu məbəddə xristian vaizi və 576-cı ildə ölümündən sonra katolik icma tərəfindən müqəddəslər siyahısına daxil edilmiş Parisin baş keşişi Jermen, həmçinin Merovinqlər sülaləsinin birinci kralları dəfn edilmişdilər; IX əsrdə öz möhtəşəm görünüşü ilə insanları valeh edən kilsə normanlar tərəfindən yandırılmışdır. XI əsrdə indiyə qədər öz hündürlüyü ilə daha gec tikililər arasında seçilən pompez zəng qülləsi, XII əsrdə isə altar hissəsi ilə kilsənin əsas həcmi inşa edilmişdir (XVII əsrdə məbəd yenidənqurma işlərinə məruz qalmış, lakin zəng qülləsi və altar hissəsi erkən orta əsr memarlığının ciddi xüsusiyyətlərini özündə mühafizə edə bilmişdir).
Roman memarlığı özünün bütün memarlıq formalarının və kompozisiyalarının diqqətlə tədqiq edilməsi ilə bərabər yeni memarlıq üslubunun – daha doğrusu məhz Fransa ərazisində yaranmış qotikanın formalaşmasının müjdəçisi oldu. Paris Avropanın ən böyük şəhərlərindən birisi olduğu üçün, o, labüdən yeni arxitektura düşüncəsinin əsas "inşaat laboratoriyasına" çevrilmişdir. Parisin şərqində yerləşən Vensen şəhərətrafında erkən Orta əsrlər dövründə əsası qoyulmuş və qotika dövründə formalaşmış məşhur Vensen qəsri yerləşir (bir vaxtlar kral iqamətgahı olmuş bu qəsr, zamanla bir sıra yenidənqurma və restavrasiya işlərinə məruz qalmışdır). XI əsrdə əsası qoyulmuş qəsrin tikintisi 1370-ci ildə tamamlanmışdır. Möhkəm divarlarla və xəndəklə mühasirəyə alınmış açıq ərazidə donjon yaşayış qülləsi ucalır. Demək olar ki, planda dördbucaq şəkildə olan 52 metrlik massiv donjon dördkünclü və yumuru kiçik bürclərdən cinahlara doğru atəş açır. Qəsrə giriş ancaq xəndəyin üzərindən atılmış qaldırıcı körpü və doqquz qülləcikli divara təhkim olunan darvazalar vasitəsilə mümkün idi. Möhkəm divarların yuxarısı üzrə döyüş gedişi keçirdi; qəsrin qarovulçularını düşmənlərdən mühafizə etmək məqsədilə, asma gürzlərdən və mazğallardan (maşikullardan) istifadə olunurdu. Burada, yəni Paris şəhərinin mərkəzindən bir qədər kənarda hətta şəxsi kiçik kapellaya malik olmuş qapalı saray dünyası yaradılmışdır. Tarixi muzeyə çevirilmiş bütün müasir qəsr kompleksi özündə XIV əsrin orta əsr memarlığının tipik abidəsini təşkil edir.
Şəhərlərin sürətlə inkişaf etməsi ilə, orta əsrlərdə əsas ictimai binalar olan məbədlərin daha geniş və tutumlu olmasına yaranan tələbat nəticəsində qotik memarlıq meydana çıxmışdır (toplanmış inşaat təcrübəsi və tikinti bacarığı iri ölçülü tağlar, aşırımlar və sütunların ucaldılmasına imkan verirdi). Neştərli tağların inşasına başlanmış, tağlı örtüklər isə xüsusi möhkəm daşdan hazırlanan daş qabırğalardan (nervyur) ibarət karkas əsasında qurulmağa başlamışdır, əvvəl dayaq rolu oynayan xarici divarlar konstruktiv mənasını itirmiş, tağlar isə açıq yarımtağ sistemi (arkbutanlar) və xarici dəstəklər (kontrforslar) üzərində inşa edilmişdir. Bunun nəticəsində kontrforsların arasında olan bütün boş səthin daş çərçivələrə salınmış şüşələr ilə doldurmasına imkan yarandı; məhz bu inşaat texnikası daha sonralar qurğuşun üzləmələrinin daxilinə salınmış müxtəlif rəngli şüşələrin, yəni məşhur orta əsr vitrajlarının əsasını qoymuşdur.
Site adasının şərq hissəsində ucalan Paris Məryəm Ana kilsəsi (Notr-Dam de Pari fr. Cathédrale Notre-Dame de Paris) qotika memarlığının ən parlaq nümunəsi hesab edilir. Təxminən 550-ci ildə Yupiter tanrısına ithaf olunmuş antik məbədin yerində frank kralı I Xildebertin hökmü üzrə Müqəddəs Etyenin bazilikası tikilmişdir, həmin kilsənin yanaşı olan ərazisində Müqəddəs Vəftizçi İohanın şərəfinə inşa olunmuş baptisteri və Məryəm Ana kilsəsi inşa olunmuşdur (elə həmin ərazidə həmçinin yepiskop Parisli Germanın iqamətgahı yerləşirdi). XII əsrin ortalarında bu tikililərin yenidən qurulmasına və faktiki olaraq bu sahədə yeni, daha tutumlu məbədin ucaldılmasına dair qərar qəbul olunmuşdur. Parisin baş keşişi Moris de Süllinin təşəbbüsü ilə 1163-cü ildə başlanılmış inşaat işləri yalnız 1343-cü ildə tamamlanmışdır (məhz o dövrdə kontrforsların arasında kapellalar, xorun ətrafında isə kapella çələngləri yaradılmışdır). Birdəfəyə təxminən 10 min insanı daxilində yerləşdirməyə qadir olan və o dövrlərin ən möhtəşəm tikililərindən biri sayılan kafedral kilsə (uzunluğu — 130 m, eni — 108 m, qüllələrin hündürlüyü — 69 m, günbəzlərin hündürlüyü — 39 m), Fransada daha sonralar inşa edilmiş bütün Orta əsr məbəd tikililəri üçün xüsusi nümunəyə çevrildi. Notr-Dam de Pari kafedralının ətrafında Bakirə Məryəm monastırı, baş kilsə məktəbləri və keşişlərin evləri yerləşirdi.
Kilsənin memarlığında qotika üslubunun bütün inkişaf prosesi öz əksini tapmışdır. Üfüqi parçalanmalar və qərb fasadının ağıryüklü alt yarusu roman stilinin əks-sədasıdır, buna paralel olaraq isə geniş arkbutan sistemi, qüllələrin ətəyində yerləşən və güclü şəkildə kiçik parçalara bölünən sivri və iki tərəfi açıq olan qalereyalar, eləcə də yumru qızılgül (rozetta tərzli) pəncərələr — qotika memarlığının ən parlaq formalarını özündə təcəssüm etdirir. Portalların üstündə Əhdi-Ətiqdən olan çarların daş heykəllərindən ibarət qalereya uzanır (fransız inqilabından öncə, həmin taxçalarda kralların heykəlləri dururdu), karnizlərin çoxsaylı çıxıntılarında qarqulya fiqurları yerləşdirilmişdir, barelyefli xor hasarı və şimal portalında quraşdırılmış Tanrı Anasının heykəli – Orta əsr heykəltəraşlıq sənətinin ən gözəl və zəngin nümunələridir (vaxtilə kilsənin heykəlləri rənglənmiş, bəziləri isə hətta qızıl suyuna salınmışdılar). Polixrom vitrajlar arasında, qərb fasadının oxu boyunca uzanan, eləcə də köndələn nefin (transept) şalbanbaşılarında quraşdırılan böyük qızılgüllər öz orijinal görünüşləri ilə fərqlənirlər. XVIII əsrdə rəngli vitrajların əksəriyyəti ağ şüşələmə ilə əvəz edilmişdir, orijinal vitrajların yalnız qızılgüllərdə saxlanılmasına dair yekdil qərar qəbul edilmişdir (onların içərisində XIII əsrə aid edilən ən qədim vitraj, kilsənin şimal tərəfindəki qızılgüldə yerləşir).
Şəhər sakinləri arasında "Konsyerjeri" adlandırılan Ədalət Sarayının nəhəng kompleksi Site adasının bütün qərb hissəsini əhatə edir. Onun Senanın sağ kanalına tərəf açılan şimal fasadı, bir vaxtlar həbsxana və dövlət xəzinəsinin saxlanıldığı sərt kral qəsrinin tarixi haqqında parlaq təsəvvür yaradır. Günümüzə qədər mühafizə olunmuş qüllələrdən üçü XIII əsrə aid edilir, küncdəki daha hündür kvadrat qüllə isə bir əsr sonra inşa olunmuşdur (onun yuxarı hissəsində kral varisinin doğuluşu haqqında bütün Parisə xəbər verən böyük zəng və şəhərin ilk saatları quraşdırılmışdır). Kral V Karlın XIV əsrin başlanğıcında daha geniş Luvr qəsrinə köçdükdən sonra, hökmdarın köhnə iqamətgahında parlament, hesablama palatası və başqa hökumət orqanları saxlanılmışdır. 1417-ci ildə Fransa kansleri konsyerj, yəni kral evinin qapıçısı vəzifəsinə təyin edilmişdir (bu səbəbdən də saray xalq arasında öz hazırki adını əldə etmişdir). XIX əsrdə bina əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilmişdir, məhz həmin dövrdə də sarayın Dofin meydanına açılan fasadın tərtibat işlərinə start verilmişdir.
Konsyerjeri sarayının cənub-şərq həyətində yerləşən Sent-Şapel, yəni Müqəddəs Kral kapellası kompleksin ən görkəmli tikilisi hesab edilir (kapella fasadının bir hissəsi Site çayının üzərindən salınmış Mübadilə və Sen-Mişel körpülərinin arasındakı Saray bulvarına açılır). Kapella binası 1246—1248-ci illər arasında mömin kral IX Müqəddəs Lüdovikin sifarişi üzrə çoxsaylı müqəddəs qalıqların və hər şeydən əvvəl əhali tərəfindən ehtiram edilən tikanlı çələngin saxlanılması üçün inşa edilmişdir (müqəddəs artefaktlar yerli rahiblər tərəfindən hələ o zamanlar Venesiya sələmçilərindən böyük məbləğə əldə edilmişdir). Memarın adı dəqiq məlum deyil, məhz buna görə də kapellanın tikintisini adətən inşaatçı-usta Pyer de Montröyün ayağına yazılır.
Gərilmiş yüksək həcmə malik Sent-Şapel, bir-birinin qarşısında yerləşən iki böyük zaldan ibarətdir. Aşağı zalda yerləşən iki sütun sırası hündür günbəzləri saxlayan nervyur dəstəsini dəstəkləyirlər. Sözün həqiqi mənasında kral kapellası olan yuxarı zal 10 metrlik aşırıma malikdir və bütün daxili dayaqlardan azaddır (kapellanın daxili tərtibatına nəzər yetirən insanlarda, yeddi metr hündürlüyə qaldırılmış günbəzlərin sanki havada uçduqlarına dair müəmmalı təəssürat formalaşır). Zalı rəngli vitrajlar əhatə edir, onların arasında yerləşən günbəzlərin aşağısında isə bir neçə nervyura şaxələnən incə daş rəflər yerləşdirilmişdir. Girişin üstündəki şalbanbaşlı qızılgül pəncərələri öz mürəkkəb quruluşu və hörmə ornamentləri XV əsrin alovlanan qotikasını simvollaşdırır (elə həmin dövrdə kapellanın üzərində füsünkar zəng qülləsi inşa edilmişdir). Göy rəngə boyanmış sütunlar və kapella qübbələri aşağı zalda stilləşdirilmiş zanbaq gülü, yuxarı zalda isə qəsrin silueti şəklində təkrarlanan və qızıl suyuna salınan yerləşdirmələrlə ornamentasiya edilmişdir (göy fonda qızıl zanbağın təsviri Fransanın kral gerbini simvollaşdırırdı). XIX əsrin ortalarında Sent-Şapel binası bərpa və yenidənqurma işlərinə məruz qalır; tarixçi alim və qotika üslubunun pərəstişkarı olmuş Violle-le-Dükun rəhbərliyi altında aparılan bərpa işlərinin gedişatı zamanı vitrajların və şpilin əhəmiyyətli hissəsi yenidən yaradılmışdır (usta qotika üslubunun bütün özünəməxsusluğunu və spesifikasını mühafizə etməyi bacarmışdır).
Luvr qəsrinin şərq fasadının qarşısında XII əsrdə əsası qoyulmuş qotik üslublu Sen-Jermen-l'Oserua kilsəsi yerləşir (o dövrdən ancaq hündür roman zəng qülləsi mühafizə olunmuşdur). Onun XIII əsrdə inşa olunmuş xor otaqları qotika, XV əsrə aid edilən məbədin əsas massivi alovlanan qotika, yan portallar isə intibah dövrünə aid edilir. Parisin orta əsr tikintilərinin əksəriyyəti kimi, bu məbəd də daha sonralar bərpa edilmişdir. Ancaq onun unikal nervyur günbəzləri, krujevalı qızılgül pəncərələri, qiymətli vitrajlar, eləcə də karnizlərin, boruların və kiçik bürclərin çoxsaylı heykəltəraşlıq tamamlanmaları qorunub saxlanılmışdır. Qonşu Luvr qəsrində yerləşən Sen-Jermen-l'Oserua, kral həyətinin prixod kilsəsi idi, buna görə də bu binada bir çox rəssamlar, heykəltəraşlar, memarlar, həmçinin kral həyətində bir vaxtlar yaşamış alimlər dəfn olunmuşdur. Bu kilsənin qülləsində quraşdırılmış zəng, Varfolomey gecəsinin başlanğıcı haqda insanları xəbərdar etmişdir. Varfolomey gecəsi 1572-ci il avqustun 24-nə keçən gecə müqəddəs Varfolomey bayramı günü Fransa kralı və katolik ruhanilər hugenotların kütləvi qırğınına başlamışdılar. 3 gündə Parisdə neçə min nəfər öldürülmüş, sonra bütün Fransada hugenotları qırmağa başlamışdılar. Bu hadisə tarixə qətliam, genosid günləri kimi daxil olub.
Orta əsrlər dövründə Paris şəhərinin ərazisində formalaşmış digər tikililər içərisinə aşağıdakılarının adlarını qeyd etmək olar: Sen-Jülyen-de-Povr, Sent-Etyenn-dü-Mon, Sen-Severen, Sen-Medar və Müqəddəs Arxangellər kilsələri, Klovis (və ya Xlodviq) qülləsi və Müqəddəs Jenevyeva abbatlığından qalmış və hal-hazırda IV Henrixin liseyinə daxil olan başqa binalar, hazırda fransız katolik akademiyası binasının yerləşdiyi bernardinlər kolleci və eyniadlı malikanə (V dairə), Sen-Jerve, Sen-Merri və Bilett kilsələri, Notr-Dam kafedralının kilsə səkiləri və arxeoliji sərdabələri, Otel-de-Sans (IV dairə), Sen-Marten-de-Şan və Sen-Nikolya-de-Şan kilsələri, Otel-de-Subiz, Otel-de-Klisson, keçmişdə tampliyer ordeninə məxsus Tampl qülləsinin tərkib hissəsi olmuş təhkimçilik qalasının fraqmentləri və Nikolya Flamelin yaşadığı mənzil (III dairənin ətrafları), hazırda Paris Dekart Universitetin tibb fakültəsi tərəfindən istifadə olunan kordelyerlər monastırının yemək otağı (VI dairə), Sen-Lö-Sen-Jill kilsəsi (I dairə), Sen-Pyer-de-Monmartr kilsəsi (XVIII dairə), daha öncələr Burqund hersoqlarının sarayının tərkib hissəsi olmuş Qorxmaz Jan qülləsi (II dairə).
II Filipp Avqustun dövrünə aid edilən onlarca istehkam qalıqları və qala divarları, hələ 1889-cu ildə tarixi abidələr kimi təsnif olunmuş və xüsusi siyahıya əlavə edilmişdilər. Hazırda onlar Jur, Jan-Jak Russo, Luvr və Sent-Onore küçələrində (I dairə), Etyen Marsel və Tiketon küçələrində (II dairə), Tampl, Ave Mariya, Şarleman, Fran-Burjua, Jarden-Sen-Pol, və Rozye küçələrində (III və IV dairələr), d'Arras, kardinal Lemuan, Fosse-Sen-Bernar, Klovi, Dekart və Tuen küçələrində (V dairə), Kommers-Sen-Andre və Rohan saraylarının daxili həyətlərində, Konti sahilyanı küçəsində, Dofin, Mazarini, Nel və Geneqo küçələrində, eləcə də Never dalanında (VI dairə) yerləşirlər. Divarların, qalaların, yeraltı kameraların və 1791-ci ildə dağıdılmış məşhur Bastiliya qalasının təhkimçilik xəndəklərinin fraqmentləri müasir Bastiliya meydanının ətrafında mühafizə olunmuşdur: bu qalıqlar Burdon və IV Henrix bulvarlarında, Sent-Antuan küçəsində, "Bastiliya" metro stansiyasının yaxınlığında, eləcə də Sen-Marten kanalında yerləşən Arsenal limanında yerləşirlər.
,_Paris_juin_2014.jpg.html){kind=link}
Əhali
fr. Très Riches Heures du Duc de Berry
Limburq qardaşları tərəfindən illüstrasiya edilmiş əlyazma
Əgər Qalliya-Roma Parisində 6 mindən 10 minədək insan yaşayırdısa, şəhərdə sakinlərin sayı artıq V-VI əsrlərdə 15 mindən 20 minədək, XII-XIII əsrlərdə 50 mindən 100 minədək, XIV əsrin birinci rübündə 200 mindən artıq, XV əsrin sonunda isə 300 mindən çox idi (əhalinin şəhərə birinci böyük axını XIII əsrin başlanğıcında Filipp Avqust divarının inşasından sonra baş vermişdir). Merovinqlər dövründə Paris əhalisi özündə güclü romanizasiyaya məruz qalmış qal-roman qarışıq sakinlərini təşkil edirdi (onlar tədricən gəlmə frankların içərisindən olan bir çox hərbi zadəgan ailələrini assimilyasiya etməyə müvəffəq olmuşdular). Karolinqlər dövründə yerli şəhər sakinləri və gəlmə elementlər latın dilinin əyalət dialektlərindən formalaşmış müxtəlif roman ləhçələrində danışırdılar (bu ləhçələr arasındakı fərqlər o qədər əhəmiyyətli idi ki, məsələn, Paris sakini Tuluza sakininin dilini adətən anlamırdı). Yüzillik müharibə (1337–1453) və onu müşayiət edən taun epidemiyası, çox soyuq qış ayları, dövri qıtlıqlar və onların arxasını izləmiş aclıq illəri (həmin illər canavar sürüləri hətta paytaxtın şəhərətrafılarında belə rast gəlinirdi) Paris əhalisi arasında böyük itkilərə səbəb olmuşdur. XIV sonundan və XV əsrin ortalarına kimi şəhərin bir çox məhəllələri başlı-başına buraxılmışdır (böhranın pikində sakinlərin sayı 100 min insana qədər azalmışdır), lakin sülh vaxtının gəlməsi ilə Parisin ümumi əhali sayı immiqrasiyanın hesabına bərpa olmuş və sürətlə artmağa başlamışdır. XV əsrin ikinci yarısında ölkənin siyasi və iqtisadi birləşməsi ilə birlikdə, Parisdə ümumi dilin formalaşması uğurla həyata keçirilirdi (o dövrlər vahid fransız ədəbi dili şimali fransız ləhçəsinin əsasında inkişaf edirdi).
Filipp Avqustun şərəfinə inşa olunmuş qala divarlarının daxilində olan sahə insanlar tərəfindən qeyri-müntəzəm şəkildə məskun olunurdu: məsələn, Sen-Deni, Sen-Marten və Sen-Jak kimi başküçələr boyunca uzanan sahələrdə, eləcə də Böyük və Kiçik körpülərin yaxınlığında tikililərin sıxlığı həddindən artıq böyük idi, ancaq şəhər valına və çay sahilinə yanaşı olan ərazilərdə (buralar adətən tez-tez daşqınlardan əzab çəkirdi) sakinlər daha zəif məskunlaşırdılar. Amma tədricən sıxlıq artırdı, çünki Paris ətraf kəndlərin sakinlərini, həmçinin başqa əyalətlərdən və ölkələrdən olan gəlmələri özünə cəlb etməyi bacarırdı. Müxtəlif təbəqələrin nümayəndələri hesab edilən şəhər sakinləri adətən bir-birinə yaxın yaşayırdılar, lakin gəlmə icarədarlar, məsələn, feodal-mülkədarın tabeliyində olan aşağı təbəqəli insanlarla qarışmağı sevmirdilər (paradoksal olsa da icarədarların arasında da təhkimçiliklər rast gəlinirdi). Pulla şəxsi azadlığını əldə etmiş təhkimçiliklərin məskunlaşmaları üçün, XIII əsrin ortalarında Parisin bir çox böyük monastırları ətraf ərazilərində yerləşən şəxsi mülk torpaqlarında ehtiyac duyulan bütün imkanları daha geniş şəkildə yaratmağa başlayırlar. Məsələn, Müqəddəs Jenevyeva abbatlığında bu proses 1248-ci ildə, Sen-Jermen-de-Pre abbatlığında 1250-ci ildə tamamlanmışdır, Paris regionuna adi olan kral domeninin təhkimçilikləri isə 1246—1263-cü illərdə rəsmən azad olmuşdular (bununla bərabər, kilsə ədalətin yerinə yetirilməsi, həmçinin kəndlilər tərəfindən soba və şərab pressinin istifadəsi müqabilində ödəmələri və vergiləri əldə etmək üçün torpaq hüququndan imtina etməyə tələsmirdi). Beləliklə, XIII əsrin sonuna kimi Parisin əhalisi formal olaraq təhkimçilikdən azad olmuşdur, lakin təbii ki, yerli sakinlər arasında hələ xeyli sayda borclu insan yaşayırdı.
XIII əsrdən başlayaraq bütöv Paris ərazisində yeni ənənənin tətbiqinə başlanılmışdır; təsdiqlənmiş yeni qanuna əsasən, xaç suyuna salınmış bütün Paris sakinlərinin adları, ləqəbləri, eləcə də onların yaşadıqları ünvan adları qeyd-şərtsiz identifikasiya olunmalı idi. Ləqəbin soyadla əvəzlənməsi prosesi bütünlüklə XIV əsrdə tamamlanmışdır (prosesin daha tez icrası üçün soyadların əksəriyyəti gələcək daşıyıcının mənşəyindən, peşəsindən və ya yaşadığı coğrafi ərazidən asılı olaraq tərtib olunurdu, məsələn, Pikar soyadı daşıyıcının əslən pikardiyalı, Buşe soyadı isə, onun ilk sahibinin qəssab olduğuna dəlalət edidi), lakin qadınların çoxu yalnız adı ilə çağırılırdı (ərə gedən qadınların əksəriyyəti öz həyat yoldaşının soyadını götürməyə razılaşmır və bunun əvəzinə öz qızlıq soyadı ilə qalmağı üstün tuturdular). XIV əsrin ikinci yarısında kilsələrin prixodlara ayrılması ilə yanaşı, şəhərin notabllar tərəfindən idarəsi nəzərdə tutulan məhəllələrə bölünməsi də müşayiət olunurdu (hər-hansı bir məhəllə haqda lazımi məlumatı əldə etmək üçün o zamanlar notablın adını qeyd etmək kifayət edirdi). Hər bir məhəllə qeyri-nizami və könüllü qoşun dəstəsinə malik idi və yarımyüzlüyün başçılığı ilə yarım yüzlərə bölünürdü, hansılar ki, öz növbəsində onbaşının başçılığı ilə onluqlara bölünürdü. Ətraf qəsəbələrdən və kəndlərdən, həmçinin paytaxt abbatlıqlarına məxsus kilsə torpaqlarından olan mühacirlər Paris əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər. Şəhərdə həmçinin Flandriya, Pikardiya, Şampan və Burqundiya kimi uzaq əyalətlərdən olan sakinlər də məskunlaşmışdır (XV əsrin ikinci yarısında Luara çayının vadisindən olan bir çox gəlmə gələcək həyat üçün əsasən Parisə üz tuturdu) ingilislər (o cümlədən Normandiya gəlmələri), almanlar, italyanlar, yəhudilər və qaraçılar isə Parisə kosmopolitizm (beynəlmiləllik) hissini bəxş edirdilər (xütbələrdən birində Parisin baş keşişi hətta xiromant-qaraçıların yardımından və pul müqabilində əl falına baxdıran yüzlərcə şəhər sakinini kilsədən qovmuşdur). Paytaxtda qismən yurd salmış daha bir qrup gəlmə isə, bundan daha öncə krala və şahzadələrə hərbi xidmətə dəvət olunmuş muzdurlar – araqonlar, navarralılar, basklar, qaskonlar, brabantlılar və almanlar idilər (II Filipp Avqustun "rutyer" və ya "kotteroları", Müdrik V Karlın "böyükağızları", Qalib VII Karlın "dərisoyanları"). Gəlmə əyalət adamları və "kəndçilər" kifayət qədər sürətlə assimilyasiya olurdular, lakin immiqrantların daimi yeni dalğaları "əsl parislilər" və "qeyri-parislilər" arasında ziddiyyəti stabil olaraq saxlayırdı (məhz bu səbəbə görə epidemiyalar, yüksək ölüm faizi və böhran dövrlərində doğum sayının azalması əhalinin əhəmiyyətli ixtisarına gətirib çıxarmır və mühacirlərin hesabına kompensasiya olunurdu).
Orta əsrlər dövründə Parisdə yerli təqvimin və əziz tutulan müqəddəslərin spesifik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən xüsusi dialekt formalaşmışdır (məsələn, yerli sakinlər Yepifaniyanı — "Tifen", Veronikanı — "Venis", Müqəddəs Markı isə "Müqəddəs Maar" adlandırırdılar; bundan başqa, dindarların "Dəyənək" adlı yerli təlxək müqəddəsi də mövcud idi). Yerli söyüşlər tələffüz tərzinin tərkib hissəsi idi, ancaq təhqir və kafirliklər müxtəlif tənbeh, cərimə və hətta bədən cəzaları ilə cəzalandırılırdı. İnsanların məhkum edilməsinin ardınca damğa, rüsvayçılıq dirəyi və azadlığın məhdudlaşdırılması kimi müxtəlif sərt cəza tədbirləri həyata keçirilirdi. Təhqir edilmiş qadınlar öz şərəflərinin ictimaiyyət tərəfindən bərpa edilməsi üçün cavab söyüşü etməli və ya təhqir edən şəxsi yüksək cərimə ilə cəzalandırmalı idilər. Bundan başqa, ictimai yerlərdə razılıqsız geyimə (kapüşon, qayış və ya ətəyə) və ya qadının saçlarına toxunmaq, yaxud yad uşağın başını sığallamaq çox böyük tərbiyyəsizlik əlaməti hesab olunurdu.
Yəhudilər
Qalliyada yəhudi məskənləri hələ Roma imperiyası dövründə yaranmışdır, Parisdə yəhudi koloniyaları haqqında birinci şəhadətnamələr isə IV—V əsrlə aid edilir (Merovinqlər dövründə kiçik yəhudi icması Sitenin cənub darvazalarının ətrafında və qədim Jüif küçəsində cəmləşirdi). Erkən Orta əsrlər dövründə yəhudilərin əllərində Qərbi Avropa və Şərq ölkələri (Bizans, Misir, Ərəbistan, Babilistan və İran) arasında aparılan ticarətin əhəmiyyətli hissəsi cəmləşirdi, həmçinin onlardan bir çoxu Avropa hökmdarlarının ticarət və maliyyə agentləri qismində çıxış edirdilər (məsələn, kral I Xilperikin tabeliyində çalışmış Paris taciri Prisk). Katolik kilsə adətən yəhudilərə qarşı düşmənçilik, kin və küdurət hislərini bəsləyir və kralları vaxtaşırı qızışdıraraq, onları zorla xaç suyuna salmağa və ya dövlətdən qovmağa çalışırdı. Merovinq kralları ölkədə yaşayan yəhudiləri katolik kilsənin binagüzarlığına vermiş və onları qeyd-şərtsiz kilsə qanunvericiliyinə tabe etmişdilər (yeni qanunlara uyğun olaraq, yəhudilərin və xaçpərəstlərin arasında nikahlar ciddi şəkildə qadağan edilir, Ehtiraslı həftə və Pasxa bayramının keçirildiyi günlərdə küçəyə çıxmaları, eləcə də qul-xaçpərəstlərə malik olmaq icazə verilmirdi). Xüsusilə kral I Xilperik və səyləri nəticəsində bir çox Paris yəhudilərini xaç suyuna salmağa nail olmuş yepiskop Turlu Qriqori yəhudilərlə ünsiyyətdə canfəşanlıq göstərirdilər.
612-ci ildə Vestqot kralı Sisebutun vətənindən qovulmuş bəzi ispan yəhudiləri Parisdə məskunlaşmışdılar. 614-cü ildə imzalanmış "Paris fərmanına" əsasən, yəhudilərə Frank krallığının ərazisində dövlət xidmətini aparmaq qadağan edilmişdir. Kral I Daqobert kilsənin razılığı ilə və bizans imperatoru I İraklinin məktublarının təsiri altında xaç suyuna salmanı qəbul etməyi arzu etməyən bütün yerli yəhudilərin ölkəni tərk etməli olduqları haqda bəhs edən xüsusi fərman dərc edir (həmçinin o, qonşu İspaniyadan qaçmış bütün yəhudi mühacirlərini həvəslə qovurdu). Beynəlxalq ticarət sahəsində yəhudilərin fəaliyyətini qiymətləndirən və onlara himayədarlıq edən Böyük Karlın hakimiyyət dövründə yəhudilərin kilsə tərəfindən təqibləri bir müddət dayandırılmış, Paris şəhərinə isə birləşdirilmiş Şimali İtaliya ərazilərindən yəhudi tacirləri məskunlaşmağa başlamışdır. Böyük Karl yəhudilərin ticarət müəssisələrini həvəsləndirirdi, onlara mülk almağa, gəmiçiliklə və sənətlərlə məşğul olmağa icazə verirdi. Onun oğlu Dindar I Lüdovik də həmçinin katolik ruhanilərinin hücumlarından yəhudiləri müdafiə etmək məqsədilə, yəhudilərin vətəndaş və ticarət hüquqlarının riayət edilməsinə nəzarət edən məmurlardan birisinə xüsusi olaraq "yəhudi başçısı" (lit. magister judaeorum) titulunu vermişdir.
Səlib yürüşlərinin başlanğıcı ilə (XI əsrin sonu), Qərbi Avropada yaşayan bütün yəhudi icmalarında olduğu kimi, Paris yəhudilərinin ictimai və iqtisadi vəziyyəti ciddi şəkildə tənəzzülə uğramışdır. Onlar tez-tez əhl-səliblərin və qara camaatın hücumlarına məruz qalır, xristian tacirləri isə əsasən Şərq ölkələrində çiçəklənmiş pərakəndə ticarət və sələmçilik sahələrində yəhudiləri tədricən gəlirli ticarətdən uzaqlaşdırmağa nail olmuşdular. Yəhudilərə qarşı keçirilən təqiblər xüsusilə müharibələrin aparılması üçün daim maliyyə vəsaitlərinə ehtiyac hissi duyan II Filipp Avqustun hakimiyyət illərində güclənmişdir. 1181-ci ildə o, bütün Paris yəhudilərini həbs etməyə və onların əmlakının möhürlənməsinə dair qərar qəbul etmişdir (yəhudilər krala 15 min gümüş markanı fidyə şəklində ödəyərək, canlarını qurtarmağı bacarmışdılar). 1182-ci ildə isə II Filipp yeni fərman dərc edir; həmin fərmana əsasən, kral domeninə tabe olmuş torpaqlarda məskunlaşmış bütün yerli yəhudilər üç ay ərzində sürgün olunmalı idilər. Ölkəni tərk edən yəhudilərə özü ilə götürməyə və ya satmağa yalnız daşınan əmlak növləri icazə verilirdi, onların evləri, dükanları, bağları, çaxır zirzəmiləri və anbarları dövlət xəzinəsinə köçürülmüşdür (bundan başqa, tərk edilmiş sinaqoqların əksəriyyəti katolik kilsənin tabeliyinə verilmişdir). Əslən Parisdən olan yəhudilərin bir çoxu fransız feodallarının mülklərində sığınacaq tapmışdılar, onların bir qismi isə İngiltərə və Provans vilayətinə köçmüşdülər.
1198-ci ildə kral II Filipp yəhudilərin yenidən Parisdə yaşamaları və ticarət etmələri üçün külli miqdarda vergiləri əldə edərək, onlara yenidən vətəndaşlıq hüququnu təqdim etmiş və doğma şəhərindən qovulmuş minlərcə ailəni geri qaytarmışdır (elə həmin dövrdə Yehuda ben İshak Fransa paytaxtı yəhudi yeşivasını təsis etmişdir). Kral domeninin yəhudiləri, ispan və provans yoldaşlarından fərqli olaraq dünyəvi elmlərə və fəlsəfəyə laqeydlik göstərir və bütün öz diqqətlərini Talmudun öyrənilməsində cəmləyirdilər. XIII əsrin başlanğıcında albiqoylara qarşı keçirilən repressiyalardan və orada təsis edilmiş inkvizisiyanın eyş-işrətindən yorulmuş bir çox yəhudi ailəsi bir müddət Parisdə gizlənməli olurlar, lakin IX Lüdovik onları paytaxtda təqib etməkdə davam edirdi. 1240-cı ilin iyununda Parisdə bir tərəfdən baş yəhudi yeşivasının başçısı İyehielin və xaç suyuna salınmış yəhudi Nikolay Doninin, eləcə də ən yüksək rütbəli həyətin, ruhanilərin və zadəganlığın birgə iştirakı ilə dörd ravvin arasında müzakirə baş vermişdir. Xristianlığı qəbul etmiş Nikolay Donin xaçpərəstlər üçün zərərverici və küfri Talmudun məzmunu haqqında papa IX Qriqoriyə ətraflı məlumat bildirmişdir. Ravvinlərin dəlillərinə baxmayaraq, Talmudun taleyi artıq qabaqcadan həll edilmişdir. 1242-ci ildə bütün Fransadan yığılmış və 24 arabaya yüklənmiş Talmud kitabları Parisin məşhur Qrev meydanında açıq şəkildə yandırılmışdır. Talmud kitablarının məhv edilməsi Fransada yəhudi elmini sarsıltdı, ravvin məktəblərinin sayının ixtisarına və tossafistlərin fəaliyyətinin sürətli sönməsinə gətirib çıxardı.
1290-cı ildə İngiltərə kralı I Eduardın fərmanı ilə qovulmuş yəhudilərin böyük dalğası Parisdə çökmüşdür. Buna paralel olaraq isə, fransız kralı Yaraşıqlı IV Filipp yəhudilərə böyük vergi qoyaraq, tez-tez təhdid və həbslər yolu ilə onların əmlakını və var-dövlətini konfiskasiya edirdi. 1306-cı ildə IV Filipp bir ay müddətində ölkədən bütün yəhudilərin çıxarılmasına və onlardan bütün əmlakın müsadirəsinə dair yeni sərəncam imzalayır (yəhudilərə yalnız özüylə yola ən lazımi geyimi və məhsulları götürməyə icazə verilirdi). Paris yəhudilərinin əksəriyyəti Cənubi Fransaya və İspaniyanın sərhəd ərazilərinə doğru qaçırdılar, 1315-ci ildə isə, yəni X Lüdovikin hakimiyyət illərində yəhudi qaçqınlarının bir hissəsi təkrarən paytaxta qayıtmışdır. Kralın icazəsinə baxmayaraq, kilsə tərəfindən qızışdırılan əhl-səliblər tərəfindən yeni talanlardan və ya yəhudi sələmçilərinə nifrət etmiş xalq kütlələrindən ehtiyat edən yəhudilər, paytaxtda daimi qorxu hissi ilə yaşayırdılar (1380-ci ilin noyabrında müharibə ilə qəzəbləndirilmiş xalq kütləsi paytaxtda yəhudi talanını təşkil etmişdir). Parisdən yəhudilərin tədricən çıxmasını IV Karlın yeni fərmanı sürətləndirmişdir; 1394-cü ildə qüvvəyə minmiş yeni qanuna uyğun olaraq, Fransa ərazisində məskunlaşmış bütün yəhudilər qeyd-şərtsiz olaraq qovulmalı idilər. Minlərlə sürgün Almaniya, İtaliya və İspaniyaya köçürüldü, bu vandalizm hərəkatından sonra Şimali Fransada hələ uzun illər, daha doğrusu XVII əsrin sonuna kimi yəhudi icmaları mövcud deyildi (Parisdə hərdən "yeni xristian" bəhanəsi altında İspaniyadan marran köçkünləri yerləşirdi).
İtalyanlar
Erkən Orta əsrlər dövründən başlayaraq italyan tacirləri Parisdə sıx qonaq idilər. Şampan yarmarkalarının qürubu ilə, italyan sahibkarları uzun illər boyunca bir tərəfdən İtaliya, başqa tərəfdən isə Flandriya və İngiltərənin arasında yükboşaltma məntəqəsi funksiyasını yerinə yetirmiş Paris şəhərinə köçürlər. Kral həyəti, ali ruhaniləri və zəngin aristokratiyası ilə fərqlənən paytaxtın cah-calalı və möhtəşəmliyi italyan tacirlərini hədsiz cəlb edirdi. XIV əsrdə əslən Lukkadan və Siyenadan olan və maliyyə əməliyyatları, xarici ticarət və vasitəçiliklə məşğul olan böyük italyan icması Parisdə məskunlaşır (paytaxtda həmçinin Pyaçentsa, Venesiya, Piza, Genuya və İtalyanın başqa şəhərlərindən gəlmə işgüzar həmyerlilər birlikləri mövcud idi). Bundan başqa, bir çox italiyalının Parisdə şəxsi mülkləri vardı (onların əldə etdikləri daışnmaz əmlakın adı "lombard" adlandırılan vergi kitablarında qeyd olunurdu), ancaq onlar böyük Paris burjuaziyası ilə rəqabət aparmamağa çalışırdılar (bununla belə, hər iki tərəfi çoxsaylı əlaqələr bağlayırdı. Bunun əsas səbəbi, Parisdə yaşayan cənub qonaqlarının kral və hersoqların xidmətində olmaları idi). 1343-cü ildə italyan tacirləri Sen-Deni küçəsində yerləşən Tanrının Tabutu kilsəsinin nəzdində yeni kapellanın əsasını qoyurlar və məhz bu addım daha sonralar Şimali Fransada "Lukka Çarmıxı" kultunun populyarlaşmasına gətirib çıxarır (burada söhbət Qərbi Avropaya Lukka sakinləri tərəfindən gətirilmiş möcüzəli bizans ikonasının təzimindən gedir).
Yerli italyan icmasının ən parlaq nümayəndəsi, əslən Lukka şəhərindən olan nüfuzlu tacir Diqne Responde idi. Beynəlxalq ticarət və dəniz daşınmaları, pulun mübadiləsi və tanınmış əyanlara kreditlərin təqdim olunması, boş vaxtlarında isə parça, ipək və qiymətli daşların satışı ilə məşğul olan Diqne, Paris, Brügge və Monpelye kimi şəhərlərdə nəhəng kontorlara sahiblik edirdi. Burqund hersoqunun baş məsləhətçisi kimi çalışmış Responde, Fransanın kral həyəti ilə sıx əlaqələrə malik idi. 1384-cü ildə VI Karl bütün Responde ailəsinə (onun hər iki qardaşına və bacı oğlusuna) fransız tabəəliyini bağışlayır, Diqnenin özünə isə Paris vətəndaşı rütbəsini məngirləyir. Armanyak və burginyonlar arasında baş verən vətəndaş müharibəsi zamanı, Diqne hersoq Orleanlı Lüdovikin qətl hadisəsinə cəlb edilmişdir; həbs cəzasından canını qurtarmaq üçün o, Brüggeyə köçmüş və elə orada da vəfat etmişdir. Lakin onun ailəsi zəngin müştərilərinin marağını, kralın isə təvəccöhünü qoruyub saxlayaraq, Parisdə hələ uzun illər tacirlik sənətinin inkişafını uğurla davam etdirə bilmişdilər.
Mədəniyyət
Renar və ya Tülkü haqqında roman -
XII-XIII əsrlərdə demək olar ki,
bütün Avropa ərazisinə yayılmış
fransız şəhər ədəbiyyatının
ən görkəmli abidəsi hesab olunur.
Məşhur Paris miniatür rəssamçısı
Jan Püssel tərəfindən Fransa kralı IV Karlın
üçüncü həyat yoldaşı Janna d'Evrö
üçün hazırlanmış saat kitabı.
Erkən Orta əsrlərdə mədəniyyət güclü kilsə çalarlarını almışdır. Tənəzzülə uğramış antik fəlsəfəni tezliklə ilahiyyat (teologiya) əvəzləyir, ədəbiyyat müqəddəslərin həyatının və hökmdarların təsvirinə yönəldilir, tarix monastır xronikalarına uyğunlaşdırılır, poeziya, musiqi və təsviri incəsənətlər isə sözsüz kilsə xidmətinə qoşulurdu. 768—814-cü illər Frank krallığında Böyük Karlın hakimiyyəti dövründə mədəniyyətdə mühüm dəyişikliklər baş verdi. Bu adın latınca “Karolis” kimi səslənməsi ilə əlaqədar Avropa hökmdarları o vaxtdan özlərini “korol”, yeni “kral” adlandırmağa başladılar. Frank hökmdarları sülaləsinə isə Karolinglər deyilirdi. 800-cü ildə Milad günü Romada papa III Lev Böyük Karlın başına "roma serarlarının tacını" qoyur. Beləliklə, Qərbi Avropada Karl imperiyası yaranır. Böyük Karl Roma imperatoru olur. Onun dövründə Frank krallığı öz ərazisinə görə az qala keçmiş Qərbi Roma İmperiyası böyüklüyündə idi. Nəhəng ölkəni idarə etmək üçün böyük Karla savadlı məmur və hakimlər lazım idi. Məhz onun dövründə mədəniyyətin dirçəlişi başladı. Buna Karolinq intibahı da deyilir. Böyük Karl öz sarayında digər ölkələrdən savadlı adamlar dəvət edirdi. Onlardan anqlosakson rahibi və alimi Alkuin nəinki təhsili təşkil edir, həmçinin məktəb dərslikləri də yazırdı. Sarayın nəzdində elmi biliklər üçün cəmiyyət — “Saray akademiyası” təşkil edildi. Karolinglər hakimiyyəti illərində antik dövr dövlətçiliyin və mədəniyyətin idealı elan edildi. Özünü Roma imperatorlarına oxşatmağa çalışan Böyük Karl imperiyanın bir sıra şəhərlərində daş saray və kilsələr tikdirdi. İnşaat işlərində Roma memarlığı təqlid olunur. Miniatürçülər üçün Roma rəngkarlığı nümunə hesab edilirdi. Bu dövrdə həm də məktəb təhsili sahəsində ruhanilərin və kral hakimiyyətinin üzvlərinin savadlandırılması üçün böyük işlər həyata keçirilmişdir (Parisdə keşişlərə savadın əsaslarını öyrədən bir neçə kilsə məktəbi təşkil edilmişdir). Karolinq dövrünün ədəbiyyatı əsasən təqlidi xarakter daşıyırdı, lakin əlyazmaların xarici tərtibatı əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmışdır. Ölkənin hər yerində "karolinq minuskulu" adlandırılan düz xətli dəqiq məktub üslubu işlənilirdi; o dövrün demək olar ki, bütün əlyazmaları rəngli miniatürlər və şəkillərlə bəzədilirdi.
IX Lüdovikin dövründə saray həyətində daha sonralar "Paris miniatür məktəbi" və ya "Paris saray məktəbi" şərti adı ilə məşhurlaşmış rəssamlar dərnəyi formalaşmağa başlamışdır. Həmin rəssamların yaradıcılığında yerli təsviri incəsənət ənənələri, italyanların və şimal ölkələrin ustalarının protorenessans təcrübələri birləşdirilmişdir. Flamand rəssamı Jan de Bandol, miniatürçü, heykəltəraş və memar Andre Bonevö (kral V Karlın Sen-Denidəki məzar daşının müəllifi), Jakmar de Esten, Anjer apokalipsisin kartonlarını yaratmış Brüggeli Enneken və həmçinin möhtəşəm şpaler seriyasını yaratmış Nikolay Batay müxtəlif dövrlərdə kral ailəsinin nümayəndələri üçün çalışmışdılar. Miniatürçü Jan Püsel ənənəvi olaraq fransız milli rəsm sənətinin banisi hesab edilir. Miniatür sənətinin inkişafına V Karlın, Burqund və Berri hersoqlarının və o dövrün ən böyük şəxsi kitabxanalarının sahiblərinin birgə mesenatlığı imkan yaratmışdır. 1405-ci ildən Parisdə Limburq qardaşları yaşayırdılar; bir çox rəsm əsərlərindən başqa, onlar məşhur "Berri hersoqunun möhtəşəm saat kitabını" yaratmışdılar. XIV əsrin sonunda — XV əsrin başlanğıcında ən yüksək çiçəklənmə dövrünü yaşayan Fransanın qəflətən yüzillik müharibədə məğlubiyyətindən, eləcə də mürəkkəb siyasi və 1420-ci ildə baş vermiş güclü iqtisadi problemlər səbəbindən mütəəssir olmuş Paris rəssamlıq məktəbi tənəzzülə uğrayır.
VII Lüdovikin arvadı kraliça Akvitaniyalı Alienoranın svitasında xidmət göstərmiş trubadur dəstələri, tezliklə Şimali Fransada provansal poeziyasının populyarlaşdırılmasına müvəffəq olmuşdular. Əsərlərini köhnə fransız dilində yazmış truverlər (alicənablığın və onlara qoşulmuş şəhər sakinlərinin xüsusi nümayəndələri, həmçinin alim klir üzvləri) isə cənublular tərəfindən yaradılmış nəzakətli poeziya mədəniyyətini qəbul edirlər, ancaq lap başdan onların lirikasında trubadurlar üçün ağlasığmaz hərəkət kimi qiymətləndirilən münaqişə meydana çıxır (həddən ziyadə dinə etiqadları ilə fərqlənən truverlər, başqa tərəfdən kralın xanımına xidmət göstərməli idilər). Truverlər ardıcıl şəkildə folklor nəğmə janrlarını tətbiq edərək, şərti olaraq daha çox eşq oyununun və real həyatın əlamətlərinə güzəşt edən xalq ənənələrinə müraciət edirdilər. XIII əsrdə truverlər polifonik kilsə musiqisinin bütün yeni nailiyyətlərindən istifadə edərək, daha mürəkkəb musiqi formalarına müraciət edirlər. Lirika həmin kurtuaz (nəzakətli) ştamplardan qəti şəkildə ancaq şəhərli truverlərin yaradıcılığı dövründə azad ola bilmişdir. Bütün məlum (və məşhur) janrlarda özünü sınamış, Latın məhəlləsində yaşayan məsləkdaşları ilə daim ünsiyyətdə olmuş və ən başlıcası böyük ədəbi məhsuldarlığı və səmərəliliyi ilə fərqlənmiş truver Rütböf, poeziya ilə məşğul olan ən məşhur Paris rəiyyətlərindən birisi idi (kilsə onun kobudtəhər, amma kifayət qədər ağıllı sirventalarından ehtiyat edərək, Roma Papası IV Aleksandra göndərdiyi xüsusi bullada Rütböfün inşalarını kəskin şəkildə ittiham edir və onun tonqalda yandırılmasını təklif edir). Onun müasiri Gilyom de la Vilnöv paytaxt küçələrinin həyatı haqda bəhs edən "Parisin fəryadı" (fr. Les Crieries de Paris) adlı məşhur poemanı yaratmışdır.
Ölkə boyunca uzun səyahətlər etmiş jonqlyorlar, xalq yaradıcılığının ifadəçiləri və daşıyıcıları idilər (onlar kənd mədəniyyətinə ciddi meyl göstərirdilər). Onlar yarmarkalarda, bayramlarda, xaç suyuna salma mərasimlərində və ya toylarda camaatın qarşısında məzhəkəli və yumoristik çıxışlar edərək öz günlük məvaciblərini qazanırdılar. Onlar xalq mahnılarını ifa edir, müxtəlif alətlərdə oynayır, kiçik həcmli, lakin tez-tez zarafatcıl kontekstə malik səhnəciklər oynayır, hər cür predmetdə jonqlyorluq edir, müxtəlif akrobatik nömrələr və fokuslar göstərirdilər. Jonqlyorlar təkcə xalq bidətlərini qəbul etmir, həm də onları şəhərlər arasında tez bir şəkildə yayır və bununla da kilsə tərəfindən nifrətə səbəb düçar olurdular. XIII əsr Parisinin musiqi həyatının bütün müxtəlifliyi Paris Universitetinin magistri İohann de Qrokeyo tərəfindən təsvir edilmiş və sistemləşdirilmişdir. Təxminən 1300-cü illərdə yazdığı musiqi traktatında, o, təkcə alimsayağı (menzural) kilsə musiqisinə deyil, həmçinin şifahi ənənədə mövcud olmuş şəhər əhalisinin məşhur musiqilərinə də diqqət ayırırdı.
Tədricən küçə artistləri Parisdə məskunlaşmağa başladılar, şəhər zadəganları, əmək adamları və tavern sahibləri arasında özlərinə müştəri heyəti topladılar və hətta onların adı şəhərin vergi gikatablarında da qeyd edilirdi (məsələn, XIII əsrdə orada janqlyorlar, təlxəklər, küçə şairləri, musiqiçiləri, buynuz oynadanlar qeyd edilir. Bəzən onların toplaşdığı yerləri Janqlyorlar və ya Şairlər küçəsi adlandırırdılar, 1321-ci ildə artislərin sexi qeydiyyata alınmış, 1328-ci ildə isə Sen-Marten küçəsində onların imarətinin əsası qoyulmuşdur ki, sonradan o da Müqəddəs Musiqiçi Yulian kilsəsinə birləşdirilmişdir. Artist həmkarlarının sayının artması ilə şəhər hakimiyyəti onların fəaliyyətini nizama salmağa başladı. Belə ki, kralın 1372-ci ildə imzaladığı prevo fərmanına əsasən, tavern sahibləri və onların nəzdində çalışan menestrellər şəhər işıqlarının söndürülməsi haqda bildiriş zəng siqnalının çalınmasından dərhal sonra öz gündəlik fəaliyyətlərini dayandırmalı idilər (həmin zəng siqnalı, gecə saatlarında içkinin içilməsinin və musiqi alətlərində ifa edilməsinin qadağan olduğunu simvolizə edirdi, istisna yalnız toyların keçirilməsi zamanı dəvət olunan musiqiçilərə aid edilirdi. Bu cür toy mərasimlərində şən musiqilərin ifası ancaq şəxsi evlərin daxilində və qonşulara mane olmamaq şərti ilə icazə verilirdi).
1398-ci ildə ən kasıb şəhər sakinləri təbəqəsindən olan həvəskarlar aktyorlar Paris yaxınlığında "Tanrının Ehtirasları" (fr. Confrèrie de la Passion) adlı misteriya tamaşasını nümayiş edirlər. Şəhər hakimiyyəti onların fəaliyyətinə mane olurdu, çünki bu qəbildən olan toplum birləşmələri dövlətin maraqlarına sərt etmir və kral tərəfindən icazə olunmurdu. Aktyorlar misteriyaların yerli əhaliyə təqdim olunması üçün "Tanrı Ehtiraslarının qardaşlığı" adlı xüsusi birlik yaradır və Sen-Deni darvazalarının yaxınlığında yerləşən Müqəddəs Üçlük xəstəxanasında məskən salırlar. 4 dekabr 1402-ci ildə kral VI Karl "Qardaşlığa" İsanın, həmçinin "müqəddəslərin, əxlaqlı adamların və möminlərin" həyatlarından olan müxtəlif hekayələrin səhnələşdirilməsinə dair rəsmi icazə verir (bununla da, Parisdə Avropanın ilk stasionar teatrının əsası qoyulmuşdur).
Şəhərdə oynanılan dram janrlı tamaşalar, xalq oyunlarları, maskarad kostyumlarını xatırladan kənd geyinmələri və mərasimləri, eləcə də kəndli yaz və payız bayramları ilə sıx bağlı idi. XII əsrin ortalarında "fablio" adlandırılan və daha çox rəiyyətin dilində olan realistik və yumoristik mənzum hekayələrinin özünəməxsus janrı yaranır. Bu janr daha sonralar şəhər sakinlərinin bir təbəqə kimi formalaşmasının mühüm amili oldu və dərhal erkən şəhər ədəbiyyatını, daha köhnə yönümlü kilsə və cəngavər ədəbiyyatlarından ayırdı. Bundan başqa, fablio janrına üslubiyyat və məzmun üzrə yaxın olan şəhər satirik eposu inkişaf edirdi (bu stilin ən böyük abidəsi təbii ki, "Tülkü haqqında roman" kitabı idi). Şəhər bidətinin güclü təsiri altında öz poeziya nümunələrini latın dilində yazmış köçəri məktəbli-vaqantlar katolik kilsə üçün olduqca müxalifyönümlü idilər. XII əsrdə, öz inkişafının erkən mərhələsində, şəhər ədəbiyyatı vəhdət şəklində kilsə və cəngavər ədəbiyyatlarına qarşı dururdu. Lakin XIII əsrdən başlayaraq, zəngin şəhər təbəqəsinin nümayəndələri tərəfindən yaradılmış ədəbi yaradıcıllığının, kənd camaatına məxsus və sadə dildə yazılmış ədəbiyyat nümunələrindən bölünməsi baş verir.
Təhsil və elm
Sırf klerikal xarakter daşıyan ilk Paris məktəbləri Notr-Dam de Pari kafedralının divarları yaxınlığında yaradılmışdır. Ancaq tezliklə baş keşişin himayəsinin altından uzaqlaşmağı arzu edən müəllimlərin və onların şagirdlərinin bir hissəsi Sena çayının sol sahilində yerləşən Sent-Jenevyev və Sen-Viktor monastırlarının daha liberal abbatlarının himayəsi altına keçir və məhz həmin sahədə də ilk Universitet binasının əsasını qoyurlar. 1200-cü ildə imzalanmış və qanuniləşdirilmiş xüsusi xartiyanın köməyi ilə, Parisin təhsil mərkəzlərində bilik sahibi olan tələbə-gənclər və magistrlərin formalaşdırdığı birliklər kral tərəfindən xüsusi imtiyazları (bu cür imtiyazlar məktəblərin özəlləşdirilməsinə və kral prevosu yurisdiksiyasının altından çıxarılmasına səbəb olurdu), eləcə də öz hüquq və azadlıqlarını əldə etmişdilər. Məktəblilər ittifaqı 1207-ci ildən başlayaraq yepiskop aktlarında, müəllimlər ittifaqı isə 1208-ci ildə tərtib olunmuş Papa hesabatında müzakirə obyektinə olmuşdur (Paris Universiteti rəsmən öz adını 1217-ci ildə əldə etmişdir; burada tədris olunan fənlər və tələbələrin oxuduqları fakültələr haqda ətraflı məlumatlar 1219-cu ilə aid edilən sənədlərdə qeyd olunmuşdur). Kafedral məktəbinin rektoruna tabe olmağa müəllimlərin və şagirdlərin imtinası, Sent-Jenevyev monastırının baş keşişi və yepiskopunun qarşı durmasına gətirib çıxartdı (1221-ci ildə Papa III Honori abbatla tərəfdaşlıq etdiyini rəsmən etiraf etdi və bu, gələcəkdə Latın məhəlləsinin mövqelərinin bərkidilməsinə səbəb oldu). 1215-ci ildə kardinal Rober de Kurson universitet nizamnaməsinin birinci maddələrini tərtib edir (məhz onun yaratdığı aktlarda ilk dəfə olaraq "lat. Universitas magistrorum et scolarium" sözləri rast gəlinirdi). 1231-ci ildə Papa IX Qriqorinin imzaladığı bulla universitetin sonrakı muxtariyyətini daha da önə irəli çəkdi. Mühazirələrin başlanğıcda tövlələrdə və anbarlarda oxunmasına baxmayaraq, artıq XIII əsrin ortalarında dörd fakültəyə malik olan Paris Universitetiöz populyarlığı ilə məşhur Bolonya Universitetini kölgədə qoydu (Fransada Parisin əsas rəqibləri, Orlean və Monpelye şəhərlərində yerləşən məktəblər idi). Kapetinqlər sülaləsindən olan kral IX Lüdovikin tövbə edəni, dindar Rober de Sorbon 1253-cü ildə Parisin Kup-Gel küçəsində kollej binasının əsasını qoyur; daha sonralar nəhəng universitet kompleksinə çevrilən bina öz ikinci adını məhz bu dindar alimin soyadından almışdır. Daha sonralar Sorbonnanın nəzdində mətbəə təşkil edilmiş və artıq 1469-cu ildə burada Parisin ilk kitabı nəşr olunur.
Site və Kiçik körpünün yaxınlığında yerləşən köhnə kafedral məktəblərini sıxışdıran Latın məhəlləsi bütün XIII əsr boyunca fəal şəkildə inkişaf edirdi. Kollejlər və ya kollegiyalar lat. Collegium pauperum magistrorum başlanğıc mərhələdə kiçik və kifayət qədər yaraşıqsız tikililəsi təşkil edirdilər; şənliyin, oyunların, sərxoşluğun və vuruşmaların səs-küylü atmosferində təxminən 10 min cavan oğlan yaşayır və oxuyurdular (başqa məlumatlara görə isə, Sent-Jenevyev təpəsi ilə Mober meydanının arasındakı geniş sahədə sıxlaşan və zəngin aristokratlar və dini ordenlər tərəfindən maliyyələşdirilən təxminən 75 kiçik kollej binasında 40 min insan təhsil alırdı). Orta əsrlərlərə Paris Universiteti öz tərkibində tələbələri, müəllimləri və hətta onlara xidmət göstərən və müxtəlif peşələrə sahib olan insanları birləşdirirdi (məsələn, kitab satıcıları, əlyazma köçürdənləri, xidmətçiləri, əczanəçiləri, aşxanaçıları və digərlərini). Yalnız bakalavr, magistr və ya doktorluq səviyyələrini müvəffəqiyyətlə keçmiş və alimlik dərəcəsinə kimi yüksəlmiş şəxslər müəllimlik peşəsinə sahib ola bilirdilər. Bütün müəllimlər belə adlandırılan fakültələrdə birləşir (sonralar bu sözün altında biliklərin müəyyən sahəsini öyrədən Universitet şöbəsi anlamağa başlanıldı) və özlərinə başçı — yəni dekanı seçirdilər. Paris Universitetində dörd əsas fakültə mövcud idi: onlardan birisi "yeddi azad incəsənəti" öyrədən "kiçik" və ya "gözəl sənəntlər" (trivium — yəni qrammatika, məntiq və ritorika və kvadrivium — hesab, həndəsə, astronomiya və harmonika), digər üçü isə "böyük" — yəni tibb, hüquq və ilahiyyat fakültələri idilər (sonunculara tələbələri ancaq ondan öncəki daha kiçik fakültələri uğurla bitirdikdən sonra qəbul edirdilər). Həm də Paris Universitetinin hüquq fakültəsində yalnız qanuni (kanonik) hüququ dərs deyirdilər, vətəndaş hüququnu dərindən öyrənmək üçün isə mütləq şəkildə Orlean şəhərinə üz tutmaq lazım idi (1229-cu ildə imzaladığı məşhur "Super speculam" bullası ilə, Papa III Honori kilsədən uzaqlaşdırma təhdidi altında, Parisdə və onun şəhər kənarlarında mülki hüquq fənni üzrə məşğuliyyətlərin keçirilməsini və izlənilməsini qadağan etmişdir).
Universitetin ən çoxsaylı fakültəsi gözəl sənətlərlə bağlı idi, çünki bu fakültəni uğurla bitirmiş, eləcə də bakalavr və ya "incəsənətlər" magistrinin elmi dərəcəsini daşımağa layiq görülmüş tələbələrə daha sonralar bu predmetləri dərs deməyə ixtiyar veririlirdi. Onu şagirdlərin sayına görə nüfuzlu kanonik hüquq fakultəsi izləyirdi, çünki, hüquq təhsilini almış hər bir şəxs üçün kilsə və ya dünyəvi aləmdə karyera qurmağa yaxşı şans verilirdi. İlahiyyat fənninin uzun və çətin kurslarının öhdəsindən tələbələrin çox az hissəsi gəlməyə müvəffəq olurdu (Orta əsrlərin sonunda bu fənni daha çox dilənçiliklə məşğul olan, lakin gələcək həyatlarını yaxşılaşdırmağa ümid edən orden rahibləri öyrənirdilər) və XIII əsrdən başlayaraq ilahiyyatçılar hüquqşünaslar tərəfindən edilən kəskin rəqabətə öz şikayətlərini bildirirdilər (hüquq üzrə mütəxəssislər şagirdləri daha asan metodlarla öz tərəflərinə cəlb etməyi bacarırdılar). Universitetdə tədris alan şəxslər "tələbə" adlanırdılar (bu söz latın dilində tez-tez istifadə olunan "studere" – yəni xüsusi çalışqanlıqla məşğul olmaq feilindən yaranmışdır) və öz növbəsində dörd "millətə" (həmyerlilər birliklərinə) birləşirdilər – qalliyalılar (o, öz tərkibinə fransızları, ispanları, italiyalıları və Şərqdə əhl-səliblərin dövlətlərində anadan olmuş sakinləri daxil edirdi), normandiyalılar, ingilislər və pikardiyalılar. Hər "millətin" başında prokurator (latın dilindən tərcümədə cura – qayğı mənası verir) adlandırılan şeçilmiş şəxs dururdu, hər dörd "millət" isə birlikdə bütün Universitet tələbəliyinin başçısını — "rektor" (lat. Rector — "hökmdar") adlanan şəxsi seçirdilər. Təhsilin mühüm hissəsini müzakirələr təşkil edirdilər; bu disputlar bəzən elə coşqun və aqressivyönümlü olurdular ki, hirsli tələbə və müəllimlər arasında açıq əlbəyaxa davalar baş verirdi. Universitet elmi sxolastika adlanırdı, lakin müasir anlamda o, əsl elm deyil və sadəcə olaraq ilahiyyatın və Aristotel məntiqinin sintezi idi; Aristotelin traktatları "gözəl sənətlər" fakültəsində keçirilən təlim-tədrisin əsasını təşkil edirdi. Universitetə daxil olmuş tələbələrin yalnız üçdə biri bakalavr və 1/16-i magistr dərəcələrinə kimi yüksəlməyi bacarırdı. Heç bir dərəcə almayan tələbələr isə ancaq "kiçik" fakültədə təhsil aldığı zaman, əldə etdiyi biliklərlə kifayətlənərək Universitet həyatı ilə birdəfəlik vidalaşmalı idilər. XV əsrdə tələbələrin ümumi miqdarı azalır, həm də bu azalma daha çox əcnəbilərin payına düşür və yaranmış boşluqlar tez bir zamanda fransızlar tərəfindən doldurulur.
Görkəmli filosof və teoloq, Paris Universitetinin magistri Benli Amori (və yaxud Bendən olan Amalrik) öz panteistik tezislərinə və əsasnamələrinə görə (o, Tanrının kainatdan ayrı və müstəqil bir varlığı olmadığını, onun təbiətdə, həyatda, insan dünyasında olduğunu iddia edirdi) katolik kilsə ilə münaqişəyə daxil olur. Kilsə Amorini ittiham edərək, öz inamlarından üz döndərməyə məcbur etdi. Lakin onun o cümlədən Paris Universitetinin divarları daxilində təlim-tədris işləri ilə məşğul olan çoxlu davamçıları var idi (özlərini "amalriklər" adlandıran bu davamçılar, müəllimin 1204-cü ildə ölümündən sonra onun baxışlarını vəz etməyə davam edirdilər). 1210-cu ildə kafedral kilsənin hökmü üzrə Benli Amorinin on davamçısı yandırılmışdır, müəllimin özünün qalıqlarları isə qəbirdən qazıb çıxardılaraq, həmin tonqalın içərisinə atılmışdır. Amorinin başqa şagirdləri isə, həmçinin məşhur fransız filosofu Dinanlı Davidi kilsə kafir elan edərək, onları həbsxanalara göndərir (ruhanilər həmçinin amalriklərin bütün ədəbiyyatlarını qabaqcadan konfiskasiya edərək, xüsusi küfurluq hissi oyadan kitabları məhv edirlər). Ərəb alimlərinin tərcümələri sayəsində bütün Avropa ərazisində məşhurlaşmış Aristotelin metafizika və fizika üzrə bütün əməkləri Roma papası III İnnokentinin xüsusi bullası ilə qadağan edilmişdir. Bu qadağa hələ XIII əsrin 70-ci illərinə qədər qüvvədə qalmışdır, onu pozmağa cəhd göstərmiş qoçaqlara isə, kilsə amansızcasına divan tuturdu (məsələn, Paris Universitetinin magistri Brabantlı Sigerin cəzalandırılması). 1255-ci ildə kilsə bütün öz ideoloji opponentlərinin Paris Universitetindən qovulmasına nail oldu və Papa IV Aleksandrın xüsusi bullası ilə Dominikan və Fransiskan ordenlərindən ilahiyyatçılarına kafedralarda imtiyazlı vəziyyəti təmin etdi. Ortodoksal sxolastikanın əsas sistemləşdiricisi, XIII əsr ortasında Paris universitetində dərs demiş və dominikanlılar ordeninin üzvü olmuş məşhur filosof, teoloq və Kilsənin baş müəllimi Akvinalı Foma idi. Aristotelin ideyalarının əksəriyyəti ilə Fomada rastlaşmaq olar, amma bu ideyalar xristian təlimi çərçivəsinə salınmışdır. Foma Aristoteli “xristianlaşdırırdı. Aristotelin ilk səbəbi xristian Tanrısı ilə əvəz olundu. Lakin Foma qanunları Aristoteldən fərqli bir tərzdə başa düşür. Foma şəhər-dövlətdə deyil, feodal cəmiyyətində yaşayır və qanunlara münasibətdə bu cəmiyyətə xas olan nöqteyi-nəzəri dəstəkləyirdi. XIV əsrdə Universitetin magistrləri kralın yanında görünən yeri tutur, onun məsləhətçisi, analitik və informatoru kimi çalışırdılar, ancaq zaman keçdikcə krallığın idarə olunması üzrə magistrlərə həvalə olunan geniş imtiyazlar və müstəsna hüquqlar geri götürülmüşdür.
XIV əsrin sonunda — XV əsrin başlanğıcında Paris Universiteti və hər şeydən əvvəl onun ən nüfuzlu ilahiyyat fakultəsi, Böyük təfriqənin (1378–1417) ətrafında gedən kəskin dini münaqişəyə cəlb edilmiş oldu. Kilsə birliyinin əvvəlki tək bərpasını icra etmək və ümumi konsensusa gəlmək məqsədilə, Universitet heyəti 1393-cü ildə hər iki tərəf üçün böyük müşavirə təşkil edir; 1398 və 1407-ci illərdə Sorbonna Vatikan hakimiyyətinə tabe olmaqdan imtina edən fransız kilsəsini tam şəkildə dəstəklədi. Böyük Parçalanma dövründə, paris magistrlərinin beynəlxalq nüfuzu və krallığın siyasi çəkisi birləşir və bu, Fransa Universitetlərinin üstünlüyünün bütün dünyada təsdiq olunması üçün edilmiş ən böyük addım idi. Bundan başqa, müəllimlərin və tələbələrin əksəriyyətinin siyasətlə maraqlanmamalarına baxmayaraq, universitet bütün Paris kimi, armanyak və burqinyon partiyalarının arasında gedən kəskin mübarizəyə və çəkişmələrə cəlb edilmişdir (məsələn, 1395-ci ildə universitetin kansler vəzifəsinə Burqund hersoqunun himayəsindən yararlanan Paris Məryəm Ana kilsəsinin keşişi Jan Jerson təyin olunmuşdur, ancaq 1414-cü ildə o, burqinyonlarla olan bütün əlaqələrini kəsərək Konstans şəhərində keçirilən məclisə qatılmışdır).
XII əsrdə Parisdə orta əsr cəmiyyətinin intellektual həyatında prinsipial olaraq yeni hadisə sayılan qeyri-kilsə məktəblərinin əsası qoyulmuşdur. Bu cür məktəblərin əsas xüsusiyəti, bütün tədris prosesinin pullu olmasından ibarət idi (məktəbin magistrləri şagirdlərin ödədikləri pul məvacibləri ilə yaşayırdılar). Filosof və teoloqlar Konşlu Gilyom və Pyer Abelyarın Paris məktəbləri XII əsrin ortalarında Qərbi Avropanın ən məşhur qeyri-kilsə məktəbləri idilər. Universalilər haqqında olan mübahisədə, Abelyar həm ifrat nominalistlər, həm də ifrat realistlərin əleyhinə çıxış etmişdir. Abelyara görə, yalnız təkcə əşyalar ("substansiyalar") mövcud ola bilər, onlar öz aralarında bir–birinin eynidir. Universalilər də həmin eyniliyə əsaslanmışdır. O nominalizmə bu cür haqq qazandırırdı. Lakin onun fikrincə, ümumi anlayışların, yaxud ideyaların reallığı da (allahın zəkasında) qəbul edilməlidir. Onlar allahın yaratdığı şeylərin nümunələridir. Abelyar əqlə haqq qazandırır və sxolastika mötədil realizmin inkişafına şərait yaradırdı. Bu isə sxolastiklərin mürtəce hissəsində güclü narazılığa səbəb olurdu. Abelyar Parisdəki məktəbini təsis etdikdən sonra orada uğurlu fəaliyyət göstərmişdir. Avropanın müxtəlif yerlərindən onun şagirdləri yanına axışırdı. Onun həyatında öz şagirdi Eloiza ilə macərası mühüm yer tutmuşdur. Bu macəra bədbəxtliklə nəticələnir. Bununla yanaşı, mürtəce teoloqlar onu kafir-yeretik kimi mühakimə edərək, onu camaatın gözü qarşısında bütün yaratdığı ilahiyyat kitablarını şəxsən yandırmağa məcbur edirlər. Həmçinin ölümünə az qalmış onun təlimi ikinci dəfə mühakimə edilmişdir. Beləliklə, XII—XIII əsr hüdudlarında Parisdə təhsil müəssisələrinin üç tipi mövcud idi: Müqəddəs Məryəm Ana kafedralının nəzdində təsis edilmiş və kapitul məmurları tətəfindən idarə olunan məktəb qrupları (xoristlərin naibi yeparxiyanın ibtidai, kansler isə yüksək məktəblərinin mövcud vəziyyətlərinə nəzarət edirdilər), ən böyük abbatlıqların məktəbləri (Sent-Jenevyev, Sen-Viktor, Sen-Jermen-de-Pre) və klir üzvləri tərəfindən açılmış özəl məktəblər (bu cür məktəblər magistr rütbəsini alaraq, baş keşişin və ya kanslerin birbaşa himayəsi və nəzarəti altında idilər). Beynəlxalq təhsil mərkəzi olaraq, Paris əcnəbi və yerli tələbələri daha çox dialektika və teologiya fənləri üzrə ixtisaslaşdırırdı.
Orta əsr Parisində minlərcə tələbə yaşayırdı. Onların içərisinə 13-14 yaşında olan çox gənc tələbələrlə də rastlaşmaq mümkün idi; yeniyetmə tələbələr öz biliklərini əvvəlcə "gözəl sənətlər" fakültəsində başlayaraq, ilkin mərhələ kimi baza təhsilini almağa müvəffəq olurdular. Bu tələbələrin çox kiçik hissəsi gələcəkdə yaxşı vəzifələrdə çalışmaq üçün, onlara giriş imkanı yaradan lisensiat dərəcəsindən lazımınca yararlana bilirdilər. Ən bacarıqlı və inadkar tələbələr doktor dərəcəsinə qədər yüksəlirdilər və bu, təbii ki, gələcəkdə onlara müəllimlik etməyə, eləcə də kilsədə və ya kralın yanında xidmət göstərməyə imkan yaradırdı (burada söhbət artıq olduqca yetişkin tələbələrdən gedirdi, onlar bəzən kollejdə "ilişib" qalmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edirdilər). Gənc məktəblilərin əksəriyyəti onlar tərəfindən seçilmiş universitet professorlarının mühazirələrinə gəlir, təhsilin sonunda isə hər hansı elmi dərəcənin alınması üçün həmin professora iltimasçılıq edirdilər. O zamanlar gənc tələbələr qohum və ya tanışların evlərində məskunlaşırdı, bunun əksinə olaraq təmin edilmiş ailələrdən olan gəlmələr isə pansionda yerləşdirilirdilər, yetkin tələbələr isə qazandıqları pullarla ev kiralayır və hətta şəxsi xidmətçilərə malik olurdular. 1180-ci ildən Otel-Dyö xəstəxanası bəzi otaqlarında 18 məktəbli-klirlərin kirayənişin kimi yaşamaları üçün bütün lazımi imkanları yaratmağa başladı; xəstəxana məktəblilərin müalicə xərclərini də öz üzərinə götürməyə razı idi, bir şərtlə ki, qarşı tərəf də öz növbəsində ölüm ayağında olan xəstə pasientlərə baxmalı və onların dəfnində iştirak etməli idi. Daha sonralar həmin məktəblilər əlillər evini tərk edərək, yaratdıqları şəxsi mənzildə 18 yaşında olan şəxslər nəzərdə tutulmuş Parisin ilk kollejini təsis edirlər (XIII əsrin başlanğıcında Müqəddəs Fomada təhsil alan tələbələr üçün Luvr qəsrinin yaxınlığında sığınacaq evi və Sent-Onore kollejinin əsası qoyulmuşdur). Bu kollejlər başlanğıcda bir növ internatları özündə təşkil edirdilər; buraya maddi imkanı olmayan, amma kifayət qədər bacarıqlı və səriştəli tələbə-ilahiyyatçıları pulsuz qəbul edirdilər (zamanla burada müəllimlər repetitorluqla məşğul olmağa başladılar və təqaüdçülərlə yanaşı, həm də pullu şagirdlərin biliklərinin mükəmməlləşdirilməsinə başladılar). XIV əsrdən başlayaraq Parisdə "pedaqogika" adlandırılan xüsusi yaşayış yerləri meydana çıxmağa başladı — bütün şəraitlə təchiz edilmiş bu cür apartament-pansionlarda, müəllim ona valideynlər tərəfindən etibar edilmiş şagirdləri saxlayırdı. XV əsrin ortalarında tələbələr əsasən üç qrupa bölünürdülər: "uzunqanadlılar" (nəzarətsiz tələbələr), "pedaqogikalara" görə pul ödəyən pansionerlər və kollejlərdə universitet hesabına yaşayan tələbələr.
XV əsrin ikinci yarısında Universitet və müəllimlərin bir qismi papa hakimiyyətindən ən böyük muxtariyyətin alınmasına nail oldular (XIII əsrin başlanğıcından etibarən, Paris Universiteti faktiki olaraq Fransanın kralı və ya Paris baş keşişi tərəfindən deyil, Papa və onun etibar etdiyi insanlar tərəfindən idarə olunurdu). Bundan sonra universitetdə tibb və yaxud hüquq fakültələri kimi biliklərin yeni sahələri (həmçinin mühəndislik işi, memarlıq, coğrafiya və kosmoqrafiya) güclü inkişaf etməyə başlayır, humanist axınlarının sayəsində incəsənət fənni canlandırılır, Paris tələbələri tez-tez başqa ölkələrə, xüsusilə də İtaliyaya yola düşməyə başlayırlar. İtaliyada onlar özləri üçün elmin yeni üfüqlərini və İntibah dövrü sənətlərini açmağa nail olurlar. Ancaq bununla belə, kilsədən muxtariyyatı əldə etmiş universitet kral hakimiyyətindən asılı vəziyyətə düşür və bütün əvvəlki imtiyazlarından məhrum olur (məsələn, müəllimlərin istədikləri vaxt məşğuliyyəti dayandırmaq hüquqları və ya Parisi tərk edərək, başqa şəhərdə məskunlaşmaq və oradakı tələbələrə tədris etmək hüququ).
Məişət və bayramlar
Rəsm əsərinin müəllifi, fransız rəssamı, Fransa intibahının birinci ustası Jan Fukedir | ||||||||||
Kapetinqlər dövründə canlanmış Pti-Pon, Jüivri, Lantern və Pti-Drapri kimi 4-5 metr eni olan küçələrdə gil və ağacdan iki və üç mərtəbəli sadə evlər, həmçinin varlıların daşdan inşa edilmiş, kamin və mətbəxi olan evləri düzülmüşdü. XIII əsrin sonu-XIV əsrin əvvəllərində zənginlərin evlərinin ətrafı bağla əhatələnir, əksər hallarda çaya baxan tərəfdə əsas binaya birləşən və qabağında həyəti olan qanad inşa edilir, evləri əhatə edən divarlar isə daxildən divar rəsmləri ilə bəzədilirdi. Ancaq XIV əsrin ortalarına qədər Paris varlılarının əksəriyyəti öz evinin memarlığının qayğısına o qədər də qalmırdılar. Tipik kommersantın (tacirin) malikanəsi vahid quruluşda birləşdirilmiş iki və ya üç adi evi özündə təşkil edirdi. Birinci mərtəbənin geniş sahəsini küçəyə açılan dükanlar və anbarlar tuturdu, yuxarı mərtəbələrdə isə yaşayış otaqları və sahibin kabineti yerləşirdi (burada ev sahibi dəyərli əşyaları və vacib sənədləri gizlədirdi). Bundan başqa, malikanə sahibləri tualet otaqları və çirkli suyun axıdılması üçün nəzərdə tutulan borularla təchiz olunmuş bəzi otaqları simvolik məbləğə kirayə verməyi üstün tuturdular. Parisin ticarət hissəsinin mərkəzində inşa edilmiş evlər ancaq daxili həyətə malik idilər, amma kənarlarda yerləşən evlərin ətrafında adətən kiçik bağları, bostanları və quyuları müşaiyət etmək olurdu. Sahiblə bir damın altında onun yaxın qohumları və daimi xidmətçiləri yaşayırdı, gündüz vaxtı isə evdə həmçinin başqa qulluqçuları və dükanın işçilərini görmək mümkün idi.
XIV əsrin sonunda — XV əsrin başlanğıcında böyük burjuaziya nümayəndələrinin öz şəxsi malikanələrinə olan münasibətləri kəskin dəyişir və bu evlər öz möhtəşəmliyinə görə kral iqamətgahlarına və şahzadələrinin evlərinə bənzəməyə və bərabərləşməyə başlayır (məsələn, Sen-Jermen-an-Le, Sen-Pol və Turnel sarayları). Evlərin ətrafında tez-tez fəvvarə və çarhovuzlarla bəzədilmiş bağlar salınmağa başlanılır, kilsə, kitabxana, kabinet, silah otağı, sahibə məxsus yataq otaqları isə artıq hər bir zəngin evin və ya malikanənin məcburi atributu hesab edilirdi (həmçinin bu cür evlərin otaqları rəsm əsərləri, keramik məmulatlar, xalçalar, bahalı mebellər və musiqi alətləri ilə bəzədilirdi). Aristokratik iqamətgahların tərtibat işləri zamanı, dam üçün kirəmit və şifer, fasad və yükdaşıyıcı konstruksiyalar üçün mərmər və oyma daş, pəncərələr üçün vitrajlar, divarların köbələnməsi üçün bahalı ağac materialları, döşəmələrin quraşdırılması üçün isə yastı plitə daş və ya kaşı istifadə olunurdu. Var-dövlət kimi müvəffəqiyyətin xarici atributltarını əldə etdikdən sonra (bu atributlar adətən ev, karet, bahalı geyim, qədimi kitablar və bahalı əşyaların ümumi sayı ilə qiymətləndirilirdi), burjua özünü daha məğmun edilmiş kimi hiss etmirdi, Paris cəmiyyətinin sosial iyerarxiyasından və burjuaziya mühitindən doğurulmuş notabllar (yəni məclis üzvləri) isə, demək olar ki, zadəganlarla bərabər səviyyəyə yüksəlməyə müvəffəq olmuşdular. Zəngin şəhər sakinləri xüsusilə əyləncə və təhsil vasitələri ilə zadəganlığı yamsılamağa çalışırdılar, onlardan ən müvəffəqiyyətliləri isə tanınmış soyad sahibləri ilə qohum əlaqələrinə daxil olur və ya qəsrli torpaqları aristokratik titullarla birlikdə satın alaraq özləri zadəganlara çevrilirdilər.
Kralın ən yaxın qohumları və məsləhətçiləri Parisdə kral həyətini təqlid edən qəşəng evlərə və saraylara malik idilər. Ən təmtəraqlı aristokratik iqamətgahlar siyahısına günümüzə qədər mühafizə edilməmiş və Luvr qəsrinin yaxınlığında yerləşmiş Burbon sarayı (müasir Burbon sarayı ilə qarışdırmayın), eləcə də Orlean, Berri və Burqundiya hersoqlarının malikanələri daxil edilmişdir. XIV əsrin sonunda ucaldılmış de Burbon hersoqlarının sarayı ətrafdakı 30-a yaxın kiçik binanı udmuşdur. Geniş ansamblın tərkibinə parad zallar, yataq otaqları, kabinetlər, qonaq otaqları, kiçik kilsə, silahxana, hamam odaları (Luvr qəsrinin də istifadə etdiyi mənbələrdən olan su ilə təchiz olunurdu), çörəkxana, meyvə anbarı, eləcə də bütün bu otaqları birləşdirən zərif qalereyalar, həmçinin həyət və bağlar daxil idi. Sarayın damları o dövrün Parisi üçün nadir sayılan şiferlə örtülmüş və qızıl suyuna salınmış qurğuşun heykəlləri ilə bəzənmişdir.
Həmçinin müxtəlif kilsə iyerarxları (yepiskoplar, böyük abbatlıqların baş keşişləri və ya priorlar) Parisdə bir-birindən möhtəşəm iqamətgahlara malik idilər; onlar paytaxta tez-tez təşrif buyurduqları zaman bu saraylarda istirahət etməyi çox sevirdilər. Məsələn, Sansa arxiyepiskopu Sena çayının sağ sahilindəki gözəl Sen-Pol sarayına sahiblik edirdi (hazırda Selestin sahil küçəsinin keçdiyi bu ərazi IV dairənin ərazisi hesab olunur). 1365-ci ildə saray kral V Karl tərəfindən konfiskasiya olunur (o, bu binanı Luvr qəsri ilə yanaşı daha bir kral iqamətgahına çevirir). Sarayın strateji baxımdan uğurlu ərazidə yerləşməsi, yerli qiyampərəst əhalidən qorxan kral üçün olduqca əlverişli idi; o, lazım gəldiyi anda gizlincə qayıqla şəhəri tərk edə bilirdi. Sen-Pol sarayını xüsusilə Divanə IV Karl sevirdi. Kompensasiya qismində V Karl Figye küçəsində yerləşən Estomenil sarayını arxiyepiskopa hədiyyə edir və sevinclə dolu ruhani burada öz yeni Paris iqamətgahını təşkil edir. 1475-ci ildə köhnə və yarımsökük bina dağıdılır və onun yerində daha təmtəraqlı Sans sarayı inşa olunur (həmçinin günümüzə kimi, XV əsrin başlanğıcında antik termlərin yaxınlığında inşa olunmuş Klüni abbatlarının sarayı mühafizə olunmuşdur. Orta və yüksək rifahlı ailələrin yaşadığı Paris evlərinin əksəriyyətində qonaqlar üçün nəzərdə tutulmuş böyük qəbul otağı yaradılırdı. Təmizlik işləri adətən bu otaqla başlanılırdı və ən gözəl mebel, həmçinin servant rəflərində qoyulmuş ən gözəl tunc və ya gümüş qab-qacaq məhz burada nümayiş olunurdu. Buradakı stullar və skamyalar balışlarla örtülür (tez-tez əyləşmək üçün sandıqlar istifadə olunurdu), döşəmələr xalçalarla bəzədilir (yay aylarında onun üzərinə yeni biçilmiş ot və güllər səpilirdi), otaqda daha çox sərbəst məkanın yaradılması üçün isə yeməkdən sonra masalar adətən yığışdırılır və xəlvəti yerdə gizlənirdi. Sarayın parad (təntənəli) zalları buxarı ilə qızdırırdı və kandelyabr-şamdanlara yerləşdirilmiş çoxlu şamlarla işıqlandırılırdı. Evdəki bütün digər ikincidərəcəli sahələr sadə "otaq" sözü ilə işarələnirdi ("kontora" adlanan reprezentativ iş kabineti burada istisna idi). Mətbəx daha çox həyətə çıxışı olan əlavə tikilin daxilində inşa edilir və mütləq şəkildə su mənbəyinin yanında yerləşirdi. Çirkləndirici mayelərinin daha effektiv şəkildə aradan qaldırılması üçün mətbəx və hamam otaqlarında azca maili və yastı plitələr döşənilirdi (plitələrin altında quraşdırılmış borular vasitəsil, çirkab su həyətə və ya küçəyə axıdılırdı). Mətbəx ləvazimatlarını həmçinin qazanlar üçün nəzərdə tutulan qarmaqlar, üçayaqlı qazançalar və başqa avadanlıqlarla təchiz edilmiş mərkəz ocaq tamamlayırdı (bir çox kasıb evlərdə sözügedən mətbəx ümumiyyətlə yox idi, ancaq otaqların birisində qurulmuş kiçik manqal və ya ocaq buranın nə üçün istifadə olunmasına dair insanlarda aydın təsəvvür formalaşdırırdı). Tipik varlı evin əlavə atributlarına ayaqyolu, su quyusu, bağ, kaşı ilə döşənilmiş həyət, xidməti əlavə tikililər, odun və alətlərin saxlanılması üçün müxtəlif anbarlar, otlu və ya dənli anbarlar, yükdaşıyan heyvanlar üçün burdaqlar və s. aid edilirdi.
XIII əsrin sonuna kimi, Parisin demək olar ki, bütün küçələrinə orijinal adlar verilmişdir, bu isə, təbii ki, şəhərdə gəzişən insanların həyatını əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirmişdir. Lakin bununla belə, küçələrin adları hələ heç yerdə göstərilmirdi (evlərin numerasiyasını təsvir edən lövhəciklər və ya daş üzərində yonulmuş küçə adlarının tətbiqinə yalnız XVIII əsrin əvvəllərində başlanılmışdır), buna görə də yerli sakinlər bu ünvanları sadəcə olaraq yadda saxlamağa və yaxud yoldan keçən birisindən məlumat əldə etməyə məcbur idilər. Evlərin kəndarında quraşdırılmış və ev sahibinin fəaliyyət növünü təsvir edən taxta lövhələr şəhərdə əhəmiyyətli oriyentir hesab olunurdu, ancaq onlar da tez-tez yeniləri ilə əvəz olunduqları üçün, şəhərə təşrif buyuran çoxsaylı qonaqlar çətinlik, dilemma və anlaşılmamazlıq hisləri ilə üz-üzə qalırdılar. Qəbiristanlıq, küçə, bazar və prixod kilsəsi sadə Paris sakinlərinin gündəlik həyatının əsas mərkəzi sayılırdı. Onlar yaşadıqları rayonun hüdudları kənarına çox nadir hallarda çıxırdılar – yalnız dini mərasimlərin, dövlət bayramlarının, təntənəli idman yürüşlərinin, hərbi təlimlərin və ya kütləvi oyunların keçirilməsi zamanı yerli camaat az tədqiq etdikləri rayonlara kütləvi axın edirdilər. Gecələr bütün şəhər qapıları bağlanılır, mərkəzdəki keçələr isə sex patrul dəstələri tərəfindən mühafizə edilirdi (qapıların bağlanılmasına kimi şəhərə daxil ola bilməyən yerli sakinlər gecələmək üçün şəhərətrafı karvansalara üz tutmağa məcbur olurdular). Qiyam, nifaq və müharibə dövrlərində (bu isə bütövlükdə XIV əsrin ortalarını və XV əsrin birinci yarısını əhatə edirdi), bir neçə ikincidərəcəli şəhər darvazası ümumiyyətlə hörülmüş, bu isə yerli hakimiyyətə yerdə qalan əsas qapılarda ümumi nəzarətin gücləndirilməsinə yeni imkanlar yaratmışdır
Karolinqlər dövründə kilsə bazar gününü bayram və istirahət günü olaraq elan etdi. Bazar günü insanlar yığıncaqlarda və ya kilsə mərasimlərində iştirak etməli idilər. Yaxşı havada isə, şəhər sakinləri adətən küçəyə çıxır, yaxud yaşadıqları evlərin aşağısındakı skamyada əyləşərək qonşularla söhbət edirdilər. Paris sakinlərinin asudə vaxtının tipik növləri içərisində çay boyunca qayıqla vərdələnmə, Senanın hər iki sahilində yerləşən küçələr, eləcə də körpülər, ticarət küçələri ilə gəzintilər və yarmarkaların baş çəkilməsi daxil idi. Bundan başqa köçəri artistlərin, meymun təlimçilərinin və ayı bələdçilərinin göstərdikləri şou proqramlar, küçə teatrları (o cümlədən kukla teatrı), kilsə misteriyaları, idman yarışları (hazırki böyük tennis oyununun raketkasız timsalı – kürə və ya top oyunu), intellektual (şaxmat) və qumar oyunları (zər və kartlar), həmçinin şəhər divarlarının yaxınlığında keçirilən hərbi yarışlar yerli şəhər sakinləri arasında çox populyar əyləncə və vaxtkeçirmə məşğuliyyət növləri hesab olunurdu. Camaatın böyük yığışması həm də dini və ya sex nümayişləri zamanı müşahidə olunurdu. Ənənəvi təntənəli bayram yürüşlərindən savayı, Parisdə həmçinin təqvimlə nəzərdə tutulmamış nümayişlər də keçirilirdi: məsələn, məhkəmənin və ya hakimiyyətin qərarı üzrə keçirilən və günahların tanrı tərəfindən yüngülləşdirilməsinə istiqamətləndirilən təntənəli nümayişlər, quraqlığın sonu və ya daşqınların dayandırılması üçün kasıb cütcü və əkinçilər tərəfindən keçirilən bayram əfval-ruhiyyəli ibadət yürüşləri, həmçinin çoxdan gözlənilən əmin-amanlığın qurulması, kral varisinin doğuluşu və ya hökmdarın sağalması barəsində vətəndaşlar tərəfindən keçirilən təntənəli minnətdarlıq yürüşləri və s. (həmin yürüşlərə günahsızlığın rəmzi sayılan kiçik uşaqlar da cəlb olunurdu). Hadisənin fövqəladəliyindən və ya bayramın əhəmiyyətindən asılı olaraq, nümayişə həm öz müqəddəs himayəçisinə hörmət edən qardaşlığın üzvləri və prixoda mənsub adamlar, həm da bütün Paris cəmiyyətinin nümayəndələri – məsələn, ruhanilər, idarəetmə orqanlarının və məhkəmələrin üzvləri, sənət sexlərinin nümayəndələri daxil olurdu. Həmçinin matəm kortejlərinə mütləq şəkildə dilənçilik edən ordenlərdən olan rahiblər daxil edilirdi.
Prixod və kollegial kilsələri üzərində geniş preroqativə malik Paris Məryəm Ana kilsəsinin rahibliyi, kafedraldan Sen-Jerve kilsəsinə qədər uzanan çay marşrutu boyunca xüsusi qayıq vasitəsilə kiçik səyahətlər təşkil edirdilər; ibadət mərasimi keçirildikdən sonra, kanoniklər yerli ruhanilərdən tabeetmə nişanlarını və töycü bəxşişini əldə edirdilər (kilsənin kiçik xoristləri isə hədiyyə qismində albalı və qoyun əti alırdılar). Bundan əlavə, müqəddəs Viktorun xatirəsinə dair hər il 21 iyul tarixində keçirilən möhtəşəm bayram zamanı, Paris Məryəm Ana kilsəsinin dini xadimləri çay boyunca Sen-Viktor abbatlığına yola düşürdülər. Müqəddəs Jenevyevanın abbatlığından çıxış edən kortej üzvləri ilahi mərhəmət və müdafiə mövzularında ibadət və yalvarış edirdilər. Bu cür önəmli hadisələr zamanı xalqın böyük izdihamı altında şəhərin mərkəzi meydanına Parisin səmavi himayədarlarının — yəni Müqəddəs Jenevyeva və Müqəddəs Marselin qurudulmuş qalıqları gətirilirdi. Paris Universitetinin nümayəndələri tərəfindən (magistr və tələbələr) şəhər boyu keçirilən yürüyüş vaxtı, Sen-Jak küçəsində yerləşən möhtəşəm Sen-Matüren kilsəsi bayram şənliklərinin başlanğıc nöqtəsinə çevrilirdi. Karnaval və Vəftizçi İohannın xatirəsinə keçirilən xeyriyyə tədbirləri zamanı isə, Sena çayının sahilində yerləşən Qrev meydanında bayram tonqalı yandırılırdı (yanğın təhlükəsizliyi baxımından, bu ərazi ruhanilər tərəfindən çox uğurla seçilmişdir).
Çoxsaylı bayramlar və din baxımından olduqca əhəmiyyətli olan təntənəli yürüşlər içərisinə XIV əsrdə daha bir ənənə əlavə olunmuşdur; çoxsaylı məiyyətlə mühasirə olunmuş krallar, kraliçalar və ya şahzadələr yerli əhalinin alqışlarları və uğultusu altında əsas darvazaları keçməklə şəhərə daxil olurdular. Xalqın böyük izdihamı vaxtı keçirilən və şəhər həyatının gözə çarpan hadisəsi sayılan bu cür təntənəli mərasimlər diqqətlə hazırlanır və Paris xəzinəsi hesabına maliyyələşdirilirdi (kralın təntənəli girişi vaxtı, onu qarşılayan kortejə hər şeydən əvvəl maliyyəçilər, o cümlədən Hesab Palatasından olan üzvlər, daha sonra Şatle hakimləri, bunun ardınca — şəhər hakimiyyətinin nümayəndələri və nəhayət son olaraq parlamentin nümayəndələri daxil olurdular. Onların içərisində ancaq Parlament üzvləri kralı salamlamaq və onu müşayiət etmək hüququna malik idilər). Bu cür vacib təqvim günündə şəhər hakimiyyəti, sexlər və sadə Paris sakinləri küçələri əsaslı surətdə təmizləyir, evlərin fasadlarını parça və xalçalarla bəzəyir, döşənmiş yollara isə ətir saçan otlar və rəngarəng güllər səpirdilər. Mərasimlər həm də təmtəraqlı nümayişlərlə müşayiət olunurdu (ratuşanın qapıları qarşısında yoldan keçənlərə pulsuz çörək və şərab paylanılırdı, bəzən hətta suyun yerinə fəvvarələr şərabla doldurulurdu, ətrafda toplaşan uşaqlara şəhər idarəsinin pəncərələrindən armudlar, şaftalı və fındıqlar səpələnirdi, prosessiyanın keçirildiyi yol boyunca isə kilsələrin qarşısında və meydanlarda teatr tamaşaları oynanılırdı. Gecə gözoxşayan çıraqban (illüminasiya) keçirilir, meydançalarda isə mahnılar və musiqi səslənirdi. Şənlik mərasimi nəhayət rəqs müsabiqələri ilə yekunlaşırdı. Sakinlər bayram əfval-ruhiyyəsini gül çələngləri ilə bəzənmiş şlyapalarla daha da qabarıq şəkildə ifadə edirdilər (belə şlyapalar xüsusi sənət sexlərində hazırlanırdı). Kralın şəhərə təntənəli girişi, onun yerli xalq ilə qırılmaz müttəfiqliyini simvolizə edirdi (şəhər əhalisi krala və onun ailəsinin üzvləri ilə əlaqəli olan bütün mərasimlərdə iştirak etməyə borclu idilər). Bundan başqa, kral ailəsinin matəm tədbirləri, xarici səfirlərin görüşləri və başqa təntənəli tədbirlərin icrası şəhər xəzinəsinin hesabına ödənilirdi.
Paris sakinləri arasında həm ümumşəhər, həm də sex və ya prixod miqyasında olan çoxlu ehtiram edilən müqəddəslər vardı. Məsələn, 27 dekabrda şam ustalarının himayəçisi sayılan Həvari İohann günü, 20 yanvarda taun müdafiəçisi, eləcə toxucuların və dəmirlə tacirlik edənlərin himayəçisi olmuş Müqəddəs Sebastian günü, 22 yanvarda — üzümçülərin və şərabsatanların himayəçisi Müqəddəs Vinsent günü, 3 fevralda – bənnaların və şairlərin himayədarı olmuş Müqəddəs Blez günü bayram edilirdi (bu cür bayramlar demək olar ki, hər ay keçirilirdi). Və bu, sözsüz ki, Milad, Pasxa, İsanın bədəni və Vəftizçi İohann kimi əsas dini bayramlar, həmçinin məşhur qeyri-xristian karnavallarla yanaşı olaraq keçirilirdi. Adətən dini cərəyanlardan (xeyriyyəçi və ya tövbə edən) olan cəmiyyət və qardaşlıq üzvləri hər hansı bir müqəddəsin ətrafına yığışaraq, müxtəlif ehtiram mərasimlərini həyata keçirirdilər. Onlar öz himayəçisinin şərəfinə möhtəşəm kilsə xidmətlərini və xaç yürüyüşlərini, illik ziyafət və ya qardaşlıq üzvlərinin dəfnlərini təşkil edir, yetimlərə, qocalara, xəstələrə, şikəstlərə, yoxsul və zəvvarlara yardım əlini uzadır, öz maliyyə vəsaitləri hesabına xəstəxana və sığınacaqları saxlayır, eləcə də təsadüfən küçədə tapılmış və qohumlar tərəfindən tanınmamış ölülərin dəfn mərasimlərini öz üzərinə götürürdülər. XIV əsrdə paytaxtda baş vermiş kütləvi həyəcanlardan və qiyamlardan sonra, istənilən qardaşlıq və cəmiyyət bütünlüklə qadağan edilmişdir. qadağa tezliklə aradan qaldırılır, Lakin onların fəaliyyəti kral prevosunun üzvlərinin həssas nəzarəti altında həyata keçirilirdi.
Kollektiv ünsiyyətin xüsusi forması küçə boyunca yaşayan qonşular arasında hökm sürürdü; məhəllədə yaşayan qonşular arasında, bir qayda olaraq ehsan və toy mərasimləri, eləcə də təsərrüfat işlərinin keçirilməsi zamanı bir-birinə köməklik etmək və hətta ailə davalarında birgə iştirak etmək məcburi sayılırdı. Məhkəmə mübahisələrinin yoluna qoyulması, varisin əldə edə biləcəyi hüquqlarının təyini və ya insanın identifikasiyası (eyniləşdirilməsi), həmçinin rəhmətə getmiş şəxsin yaşının dəqiqləşdirilməsi vaxtı yaxınlıqda yaşayan və həmin ailə ilə uzun müddət ünsiyyətdə olan qonşular əhəmiyyətli və sözükeçən şahidlərə çevrilirdilər (kilsə-prixod kitablarında doğuluşun və ölümün tarixlərinin məcburi qeydiyyatı Orta əsrlərdə hələ başlanılmamışdır). Oğullar, qızlar və ya kürəkənlər ata himayəsindən və ailə başçısının hakimiyyətinin altından çıxdıqdan sonra rəsmi olaraq şəhər hakimiyyəti tərəfindən müstəqil şəxs elan edilirdilər və onları bir başa gəlir vergisini ödəyənlərinin siyahısına daxil edirdilər (zadəganlar, ruhanilər və klerklər müstəsna şəxslər kimi bütün vergi ödənişlərindən azad edilmişdilər). 1297-ci ildə tərtib olunmuş vergi ödəyicilərinin ümumi siyahısında 1376 qadının adı qeyd olunmuşdur, bu isə vergi siyahıyaalınmasının cəmi 14,5 %-i təşkil edirdi (qadınlar arasında vergiləri daha çox analar və ya dul qadınlar, daha nadir hallarda isə — boşanmış qadınlar və ya bacılar ödəyirdi). Yüzillik müharibədən, eləcə də 1420—1450-ci illərdə paytaxta ciddi təsir göstərmiş iqtisadi böhrandan sonra, qadın əməyi və qadın müstəqilliyi daha o qədər də hörmətdə deyildi (XIII əsrin sonları ilə müqayisədə, yeni kral nəslinin üzvləri daha patriarxal siyasət yürütməyi üstün tuturdular). Yoxsulluq və bərabər olmayan imkanlar bir çox qadını fahişəliklə məşğul olmağa sürükləyirdi; XV əsrin başlanğıcında Parisin əsas fahişəlik məkanları Qlatyini (Site adası), Bur-l'Abbe, Bay-U və Kur-Rober (Sena çayının sağ sahili) küçələrində cəmlənmişdir.
Paris sakinlərinin məişətində əhəmiyyətli yeri aşpazlıq tuturdu (hansı ki, aristokratik və rəiyyət kulinariyalarına bölünürdü). "Yüksək cəmiyyətin" mətbəxində cücələr, göyərçinlər, çay balığı (nərə əti və ya karp), ov edilmiş quş əti (maral əti, ayı əti və kəkliklər), çeşidli düyü növləri, qamış şəkəri, quru meyvələr, şəkərləmələr, badam, ədviyyatlar və xarici ədviyyatlar (istiot, zəncəfil, darçın) geniş istifadə olunurdu. Tez-tez adlı-sanlı qəbullarda yeməyi iki nəfər üçün bir boşqabda verirdilər, qonaqlar fasiləyə uzaqlaşdıqları zaman isə, yemək qalıqları zənginlərin xidmətçilərinin öhdəliyinə buraxılırdı. Böyük ümumşəhər və ya məhəllədaxili ziyafətlərdən sonra, xidmətçilər qalıqları yoxsullara və xəstələrə paylayırdılar. O qədər də məşhur soy-kökdən olmayan, amma yenə də öz qonaqlarını təəcübləndirməyə çalışan bəzi insanlar ziyafət təşkilatı üçün mebel, qab-qacağı və süfrələri icarəyə, aşpaz, metrdotel və digər qulluqçuları müvəqqəti işə götürürdülər. Meşşanların adi qida rasionuna kobud üyüdülmüş undan hazırlanmış çörək (ağ çörək olduqca bahalı delikates sayılırdı), cəfəri ilə bəzədilmiş içalatdan və piydən duru xörək, tərəvəz raqusu, noxuddan və ya paxladan hazırlanmış piyli paxla sıyığı, ucuz şərab və ya pivə, daha nadir hallarda — mal ətindən, donuz ətindən və ya ev quşundan hazırlanmış qızartmalar, kolbasa, pendir, bayramlar şənlikləri zamanı isə vaflilər və şirniyyatlar daxil idi. Cüzi firavanlığı olan ailələrin evlərində adətən ocağı yerləşdirilməsi üçün yer mövcud deyildi və onlar meyxanalarda və karvansaralarda qidalanmağa məcbur olur, həmçinin pərakəndə tacirlərdən hazır qidanı alırdılar. Orucluq ayları istisna olmaqla, digər istirahət və ya bayram günlərində Paris sakinləri çoxsaylı müəssisələrə baş çəkərək, orada təqdim olunan ləziz yeməklərin dadına baxırdılar (meyxanalarda ev şərabını müştərilərə bardaqlarla, meyxanalarda isə porsiyalarla satırdılar). Zəngin şəhər sakinləri "pis şöhrətli" və səs-küylü içki müəssisələrindən uzaq durmağa çalışır və bunun əvəzinə yaxın qohumlara, dostlara və işgüzar partnyorlara qonaq getməyə üstünlük verirdilər (varlı vətəndaşlar qəbulları və ziyafətləri daha çox şəxsi mülklərin və ya şəhərkənarı iqamətgahların yaxınlığında yerləşən bağlarda keçirirdilər).
Orta əsr Paris sakininin geyimi onun ictimai vəziyyətinin birbaşa göstəricisi idi və eyni zamanda da onun sosial statusuna ciddi şəkildə uyğun olmalı idi. Kilsə və hakimiyyət kişilərin qadın libaslarını, qadınların isə kişi paltarlarını geyinmələrinə qadağa qoyur, həmçinin geyimdə artıq cah-calalı qınayır (məsələn, zadəganların zəngin geyimlərini yamsılayaraq təbəqələrarası sərhədləri silməyə çalışan və bununla da elə bil cəmiyyətdə tutduğu mövqe ilə bağlı insanlara yalnış məlumat verən burjuaları, eləcə də dünyəvi insanlar arasında dəbdə olan təmtəraqlı donlara və ayaqqabılara meyl göstərən klir üzvlərini kilsə azğıncasına tənqid edirdi) və sadə geyimlərini gümüş qayışlarla, ipək və naxışllı tikişlərlə - yəni tanınmış qadınların və tərbiyəli meşşanların aksessuarları ilə özlərini bəzəyən fahişələri ifşa edirdilər. Amma, bütün məhdudiyyətlərə baxmayaraq, saray dəbi hətta ən aşağı təbəqədən olan qadınların və kişilərin geyim tərzinə güclü təsir göstərirdi. Tünd çalarlı və kobud parçalardan hazırlanmış uzun libaslar, kübar həyatdan imtina etmiş rahiblər, klerklər və meşşanlar tərəfindən geyinilirdi (bu cür geyimlərdə aksessuarların israf və ifratçılığı müşahidə olunmurdu). Xırda ruhanilərin o dövrdə hələ yeknəsəq və bir formalı ibadət geyimi yox idi, buna görə də klirikləri ilk baxışdan sadə əhalidən ayırmaq ancaq tonzura ilə mümkün idi (xüsusi dindarlığı ilə fərqlənən bəzi ruhanilər başının ortasını qırxırdılar və bu ənənə "tonzura" adlanırdı). Sadə klir üzvlərindən fərqli olaraq, keşişlər örtüklü xirqəni (lat. pellicium et superpellicium) geyinir, başına isə qara material ilə örtülmüş, yuxarısı yastı və kənarları əyilmiş olan xəzli şlyapa taxırdılar. Ümumiyyətlə uzun kişi paltarı yüksək sosial statusu əks edirirdi, onu daha çox ruhanilər, magistratlar, hakimlər, universitetin professorları, həkimlər və zəngin tacirlər geyinirdi, halbuki fəhlələr və əsgərlər aristokratiya ilə eyniləşməmək məqsədilə olduqca qısa geyimləri daşımağa borclu idilər. Üst geyimin tikilməsinə kifayət qədər vaxt sərf olnduğu üçün, hazır əşyanın bazarda qiyməti çox baha idi və onun yenisi ilə əvəzlənməsi nadir xarakter daşıyırdı. Bundan başqa, köhnəlmiş paltarlar alverçilər tərəfindən qabaqcadan alınaraq emalatxanada təmir edilir və yenidən tikilir və ancaq bundan sonra başqa klientə təkrar şəkildə satılırdı. XV əsrin dəbinə saray üzvləri tərəfindən həmçinin cah-cəlallı iş paltarları və qeyri-adi qadın aturları daxil olmuşdur. Başmaqlar ildə iki-üç dəfə yenilənirdi; başmaqların ayaqlıq hissəsi praktiki olaraq mövcud olmaması səbəbindən, yağışlı havada küçəyə çıxan sakinlər onların üstündən taxta dabanlı hündür səndəllər geyinirdilər.
Təbəqələr və hakimiyyət orqanları
Kapetinqlər sülaləsinin sonuncu nümayəndələrinin hakimiyyət illərində feodallar tərəfindən ödənilən icarə haqqı hesabına uzun illər yaşamış "ali təbəqə" üzvləri (məsələn, zadəganlar və ya ruhanilər), daha hərəkətli və novatoryönümlü "üçüncü təbəqədən" (yəni tacirlər və sənətkarlar içərisindən çıxmış şəhərin orta gəlirli vətəndaşlarından) qeyd-şərtsiz olaraq ayrılmışdılar. XIV əsrdən etibarən, Parisdə daha sonralar "burjua" adı ilə məşhurlaşacaq yeni ictimai təbəqə formalaşmağa başlayır. Onlar tədricən böyük var dövləti öz əllərində cəmləşdirməyə və onların köməyi ilə kral cəmiyyəti yanında öz bürokratik təsirlərini gücləndirməyə başlayırlar (burjualar sərfəli nikah ittifaqları və müxtəlif seçki orqanlarında iştirakları ilə zadəgan mühitində möhkəm kök salır və bununla da maliyyə və ədliyyə sahələrində şəhər idarəsi müəssisələrində ən yaxşı vəzifələri əldə edirdilər). Burjuaziyanın zənginləşməsi başlıca olaraq ticarət (parça, xalça, cah-calal predmetləri, inşaat meşəsi və taxta-şalban materialları), sələmçilik, kral həyətinə və orduya malların çatdırılması (döyüş sursatları, əsgəri təchizatlar, atlar), evlərin və torpaqların icarəyə verilməsi, həmçinin müxtəlif sənətlər və sənaye vasitəsilə gedirdi. Parisdəki ev və saraylardan başqa, burjua əhli həmçinin şəhərkənarı malikanələri, qalaları, üzümlükləri və tövlələri almaq iqtidarında idilər. Burjuaziyanın ətrafında yeni sinifin sorğularına xidmət göstərməyə qadir olan şəhər ziyalıları – memarlar, rəssamlar, heykəltəraşlar, musiqiçilər, müğənnilər, şairlər, rəqqaslar, katiblər, hesabdarlar, hüquqşünaslar, notariuslar, həkimlər, əczaçılar və müəllimlər formalaşmağa başladı.
Saray əyanları və ən yüksək məmurlar Paris sakinlərinin arasında gözə çarpan təbəqəni təşkil edirdilər: nazirlər, hakimlər, prokurorlar, sərkərdələr, məsləhətçilər və əzəmətli sülalələrin əsasını qoymuş parlament üzvləri. Əslən Pikardiya vilayətindən olmuş Büsi və Marl sülalələri Parlamentdə böyük təsir gücünə malik idilər. Byusi sülaləsi hələ XIV əsrin birinci yarısında öz yerini Paris parlamentində bərkitməyə müvəffəq olmuşdur. Ailənin başçısı, Simon de Büsi Simonaları, kral mirzəsinin (yəni katibinin) oğlu idi, o, 1326-cı ildə öz karyerasını parlament prokuroru vəzifəsi ilə başlayır və kral administrasiyası mühitində olan bir çox vəzifəli şəxslə dostluq münasibətlərini genişləndirərək, 1345-ci ildə parlamentin prezidenti seçilir, daha sonra o, Paris üsyanı zamanı "hüquqşünasların" nüfuzlu qrupuna başçılıq edirdi, 1362-ci ildə isə Suasson yeparxiyasının rəsmi ordinarisi seçilir. Büsi həmçinin kral üzvləri arasında vaxtlarının çoxunu keçirən öz oğullarına və Parlamentdə balyi, seneşal və məsləhətçi vəzifələrində uzun illər çalışmış qohumlarına (kürəkən, qayın və əmioğluya) söykənirdi. Simonun üç oğulundan ikisi kilsə xadimləri idilər (və eyni zamanda Parlamentdə məsləhətçilər kimi iclas proseduralarına nəzarət edirdilər); onun üçüncü oğlu isə şərəfli "qılınc zadəganlığı" (fr. noblesse d’épée) titulunu əldə etmişdir.
Marl ailəsi XVI əsrdə mantiya zadəganlığının (fr. la noblesse de robe) əsasənı qoymuş sülalələr arasında adı qeyd edilən məşhur parlament sülalələrindən birini yaratmışdır. Anri de Marl geniş torpaq sahələrinə malik olsa da, öz uğuruna görə parlamentdəki fəaliyyətinə, krala xidmətinə və Berriya hersoquna yaxınlığına borclu idi. O parlamentin vəkili və Parisin baş keşişinin balyisi idi, 1394-cü ildə parlamentin sədri, 1403-cü ildə isə onun prezidenti seçildi (elə həmin ildə də VI Karl onu zadəganlığa həsr etdi). Kaboşyenlər üsyanının müvəffəqiyyətsizliyindən sonra, Anri de Marl 1413-cü ildə Fransanın kansleri oldu, ancaq 1418-ci ildə o, və onun oğlu Jan armanyakların qətliyamı zamanı həlak oldular. Marlın qohumları və kürəkənləri əllərinə imkan düşən kimi Parisdən qaçaraq dofinin tərəfini saxlayırlar. Dofin qalib gəldikdən sonra isə, onlar bundan xeyir və şərəf əldə edir və tez bir zamanda parlamentin əzəmətli təsir qüvvəsinə çevrilirlər.
Bütün bu nüfuzlu ailələr (burjua, kilsə xadimləri və ya zadəganlar) müxtəlif mənşədən olmalarına baxmayaraq, öz aralarında həm sıx qohum, həm də dost və işgüzar əlaqələrə malik idilər. Onlar həmçinin monarxiyanın idarəetmə mexanizmində zamanla yüksək mövqe tutmuş xüsusi strukturun əsasını qoyurlar. Yüzillik müharibə zamanı başlanmış siyasi böhrandan öncə, parlamentin məsləhətçiləri mürəkkəb ittifaqlar şəbəkəsində qruplaşırdılar. Başqa nüfuzlu hakimiyyət orqanı sayılan Ali məhkəmə isə, hələ XIV əsrin ortalarında hakimiyyətdən tam muxtariyyəti əldə etmişdilər, lakin 1418-ci ildən sonra, daha doğrusu armanyaklar və burginyonlar arasında baş vermiş müharibənin başlanğıcı ilə, onlar da nüfuzlu ailələr kimi qaçılmaz təfriqətlə (yəni parçalanma ilə) üz-üzə qalırlar. Böyük parlament sülalələri və zadəganlıq çox keçmədən iki hissəyə bölünür və beləliklə də hər iki mübarizə aparan düşərgə öz maraqlarına uyğun şəkildə hərəkət etməyə başlayırlar. Paytaxtın VII Karlın hakimiyyət dövründə fransız xalqına geri qaytarılmasından sonra, 1436-cı ildə Paris parlamentinin yenidən təşkili həyata keçirilir; bu qərarın qüvvəyə minməsindən dərhal sonra, Puatye şəhərində gizlənən kralın sədaqətli xidmətçiləri və Parisdə oturaraq, Lankasterli Conun və burginyonların tərəfini saxlamış keçmiş kral məsləhətçiləri bir araya gəlməyə razılıq verirlər. Bu hadisədən sonra, kral ailəsinin bəzi üzvləri parlament seçkiləri zamanı keçirilən bütün nəzarət tədbirlərini öz üzərinə götürməyi qərara aldılar, nüfuzlu ailələr də öz növbəsində, həmin bu yeniliyə tez bir şəkildə adaptasiya oldular. Ali məhkəmədə həmçinin qohumlar dövrü başladı, bu vəzifələr oğullara və kürəkənlərə nəsillikcə ötürülürdü. Parlamentin və hakimin məsləhətçiləri Parisdə gözəl evlər inşa edir, həmçinin təntənəli yürüş, qəbul, toy, xaç suyuna salma və dəfn mərasimlərini həyata keçirir, eləcə də özləri üçün bahalı başdaşılarını sifariş edirdilər (1364-cü ildə Xeyirxah İohannın torpağa basdırılması zamanı, dəfn mərasimində parlamentarilər üçün ayrıca yer ayrılmışdır).
Saray həyətində kralın çoxsaylı qohumları öz maiyyəti ilə, həmçinin qılınc və ən yüksək ruhanilərin geniş aristokratiyası məskunlaşmışdır. Hərbi karyeraya uğurla başlamağı arzulayan şevalye, baron və jandarm kapitanları daha çox Paris şəhərinə üz tuturdular. Paris burjuasının içərisindən yaranmış təchizatçı və markitant üzvləri daim orduya yardımçı olurdular (onlar kral qoşunlarını bütün lazımi ərzaq və silahla təchiz edirdilər). Bundan başqa, zadəganlar daha çox qubernator, administrator və ya parlament üzvləri vəzifələrinə təyin olunurdular. Onların əyalətdəki torpaq mülkləri bəzən ziyanlı və gəlirsiz obyektə çevrilən zaman, paytaxtdakı dövlət xidməti onların gəlir və karyera artmasının yeganə və əsas mənbəyinə çevrilirdi. Kral həyəti, hakimiyyət orqanları (kral prevosu, eşevenlər və parlament), ruhanilər, feodallar və burjuaziyaların ətrafında ibtidai təhsili almış və Parisdə işi tapmağa və ya iş qurmağa ümid edən administratorların və xırda qulluqçuların böyük təbəqəsi dolanırdı. XIV əsrə qədər əvvəlcə şəhərə, daha sonra isə krala (və yaxud abbatlığa, baş keşişə və ya şahzadəyə) xidmət göstərən sadə insan, xidməti borcunu yerinə yetirdikdən sonra tutduğu vəzifəni sərbəst şəkildə başqası ilə əvəz edə bilərdi.
Sadə Paris sakinləri çox nadir hallarda kral heyətinin üzvləri, zadəgan ailələr və ya böyük mülkədarlarla kontaktda olurdular, kralın təyin etdiyi daha aşağı rütbəli dövlət qulluqçuları — yəni polis, məhkəmə pristavları, prokurorlar, feodalları idarə edən hesabdarlar və əsas küçələr boyunca rüsum və ya vergi toplayan gözətçilər isə, bunun əksinə olaraq daim yerli camaatın üzləşdiyi problemlərlə yaxından tanış olurdular. Hələ kral Filipp Avqustun dövründə başlanılmış hakimiyyətin bütün budaqlarının nizamlanmasının uzun müddətli prosesi orta əsrlərin sonuna qədər tamamlanmamışdır. Bütün Paris cəmiyyəti həddindən ziyadə çətin və hər bir sosial qrupu məngənələrə sıxan mərasimlərlə, şəxsi imtiyazlarla və yerliçiliklə sanki "qıfıllanmışdır" (tədricən bu məcburiyyətlər və sıxıntılar əldə olunan maddi xeyirləri üstələməyə başlayır və bu da, təbii ki, şəhər sakinlərinin ciddi narazılığına gətirib çıxarır).
Kilsə
arisdə həmçinin daimi və ya müvəqqəti şəkildə müxtəlif dini rütbələrdən olan çox böyük sayda insan — "ağ ruhanilər" və çoxsaylı rütbəlik yaşayırdı. Erkən Orta əsrlər dövründə Paris böyük abbatlıq şəhərinə bənzəyirdi; burada hələ Merovinqlər sülaləsinin hakimiyyət illərinə aid edilən Sen-Jermen-de-Pre və Sent-Jenevyev kimi əlahiddə dini komplekslər inşa edilmişdir. XI-XII əsrlərdə cari qədim müəssisələrə Sen-Viktor, Sen-Marten-de-Şan və Sen-Maqluar kimi möhtəşəm monastırlar əlavə olunur və onlar paytaxtın sonrakı urbanizasiyasında əhəmiyyətli rol oynayırlar. Paris baş keşiş Sansaya tabe edilmiş yepiskopluq mərkəzi idi və yerli dini klirlər tərəfindən edilən bütün cəhdlərə baxmayaraq, Roma Papaları orta əsrlərdə bu iyerarxiyanı dəyişdirməkdən imtina etdilər. Ancaq Parisin baş keşişi də çox nüfuzlu adam idi, Site adasındakı onun şəxsi sarayında arxidiakonların, kilsə hakimlərinin və başqa klir üzvlərinin nüfuzlu ştatı yerləşirdi, ibadət mərasimlərində isə, Paris Məryəm Ana kafedral kilsəsinin kapitulu ona daim kömək edirdi. Ən yüksək ruhanilərin bir hissəsi məsləhətçi və müxtəlif məmurlar rolunu icra edərək, kral sarayında yaşamağa üstünlük verirdilər, digər ruhanilər isə Paris Universitetində dərs deyir və ya təhsil alırdılar.
Dünyəvi malikanələrdən fərqli olaraq (bu malikanələrin böyük hissəsi sonralar mübadilə, satış və ya xırdalama nəticəsində yox oldular), Parisin ən yüksək ruhaniləri paytaxtda yerləşən və feodallara məxsus olan pay torpaqlarına (senzivlərə) müttəsil şəkildə nəzarət edirdilər. Əhalinin idarəetmə üstünlüyü tədricən şəhər hakimiyyətinə keçməsinə baxmayaraq, dini müəssisələrin yenə də böyük təsiretmə gücü vardı; ruhanilərin malikanələri Parisin hüdudları xaricində yerləşdikləri üçün, onların kral tərəfindən müsadirəsi heç vaxt həyata keçirilməmişdir. Bəzi monastırlar və kilsələr daimi gəlir əldə edən mülkədarlar idilər; onlar ədalətin bərqərar olunmasını həll edir, şəhər və ya dövlət əhəmiyyətli bütün yollara, eləcə də onların mülk torpaqlarında çalışan sənətkar sexlərinə nəzarəti həyata keçirirdilər. Mirasın bölünməsi ilə bağlı problemlərin olmaması, maddi sərvətlərin ruhanilər tərəfindən əngəlsiz toplanmasına imkan yaradır, əmlakdan istifadənin fasiləsizliyini təmin edir, həmçinin böyük miqdarda gəlirin əldə olunmasına və dünyəvi feodalların üzərində qeyd-şərtsiz üstünlüyün təmin edilməsinə şərait yaradırdı.
Kilsə rəhbərləri dünyəvilərlə müqayisədə daha savadlı idilər və buna müvafiq olaraq da, öz vəzifələrinin öhdəsindən daha yaxşı gəlirdilər. Kilsə əmlakının düzgün idarə olunması, müəssisə rəhbərlərinin dini və mənəvi fəaliyyətinin əsasını təşkil edirdi. Bundan başqa, kilsə iddia edirdi ki, onun hüquqlarının istənilən sıxışdırması və ya gəlirlərin kəsilməsi kasıblara kömək etmək imkanlarının azaldacaq və sadə dünyəvi əhlin "ruhlarının xilas edilməsinə" mane olacaq. Paris ruhaniləri öz torpaqlarında ədaləti idarə etmək hüququna malik olmaq üçün tez-tez zadəganlarla və ya hətta kral hakimiyyəti ilə mühakimə olunur və çox vaxt belə mübahisələrdə qalib gəlirdi (məsələn, Luvr qəsrinin ətrafındakı torpaqlara başçılıq etmə üçün Sen-Jermen-l'Oserua kilsəsinin kapitulu ilə hersoq de Burbon arasında gedən çəkişmələr təxminən 40 il boyunca davam etdi və hər iki tərəfin qarşılıqlı güzəştləri ilə nəticələndi).
Parisdə kilsə karyerasını qurmaq olduqca çətin idi. Çox vaxt yaxşı prixodda, zəngin məbəddə və ya kafedral kilsədə gəlirli iş yerini əldə etmək ancaq nüfuzlu qohumların dəstəyi və köməyi sayəsində mümkün olurdu. Parisin sol sahilində məskunlaşmağı üstün tutan digər klir üzvləri isə, əsasən ixtisaslarına uyğun olmayan yerlərdə çalışmağa məcbur olurdular (onları daha çox katib, klerk və yaxud yazar peşələrinə təyin edirdilər). Onların siyahısına həmçinin prixod keşişləri və kilsə şurası içərisindən olan "ağ ruhanilərlə" tez-tez duşmənçilik edən müxtəlif ordenlərin rahibləri də əlavə olunurdu (XIII əsrin başlanğıcında Vatikan kilsəsi tərəfindən təsis edilmiş dominikanlıların, fransiskanların və karmelitlərin xüsusilə dilənçilik edən ordenləri sadə vətəndaşlardan vergi yığmaqdan imtina edir, ölkə xəzinəsinə zərrə qədər də olsa maddi gəlir gətirmir və heç bir ədliyyə işlərinə baxmırdılar. Lakin bununla belə, bu zahiri "çatışmazlıq" onların peşəkar şəkildə prixoda mənsub adamları kilsələrə fəal cəlb etmək bacarıqları ilə müvazinətləşdirilirdi). Prixod ruhaniləri sadə dünyəvilərin gözündə vaiz-rahiblərə nisbətən daha az savada malik biriləri kimi görünürdü, buna görə Paris prixodları yalnız yüksək təhsil almış və digər keşişlərlə idrak mövzusunda güclərini sınamağa qadir olan kürelərə üstünlük verməyə çalışırdılar. Paris Universitetinin "ağ ruhanilərindən" olan müəllimləri və rahibləri arasında da tez-tez aşıq münaqişələr baş verirdi (burada dilənçilik edən orden üzvləri universitet tələbələrindən ödəmə haqqı götürmür, məşğuliyyətlərdə fasilələrə riayət etmir və kolleqalarla heç bir həmrəyliyə gəlmirdilər).
Katolik kilsəsinin güclü olduğuna baxmayaraq, şəhərlilər və kəndlilər arasında kilsənin təliminə qarşı çıxanlar da vardı. Ruhanilər belə adamları bidətçi, yəni dönük (dinindən dönən) adlandırırdılar. Bidətçilər baha başa gələn kilsə mərasimlərini rədd edir, ruhanilərin onda bir vergisindən, öz torpaq mülklərindən və var-dövlətlərindən əl çəkmələrini tələb edirdilər. Bidətçilər papanı allahın deyil, şeytanın canişini hesab edirdilər. Bidətçilərin mübarizəsi xalq kütlələrinin katolik kilsəsisinin zülmənə qarşı narazılığının ifadəsi idi. Bidətçilərə qarşı mübaizə aparmaq üçün papa xüsusi kilsə məhkəməsi inkvizisiya («təhqiqat» deməkdir; kilsə təliminə qarşı çıxanları mühakimə etmək üçün Roma papasının yaratmış olduğu kilsə məhkəməsi) yaratdı. Məhkumun əmalkı kilsə hakmiyyət orqanları və xəbərçilər arasında bölüşdürülürdü. Kilsə orta əsrlərdə feodalizm quruluşunun dayağı idi.
İlahi müdafiə, sağaltma və ya uşağın doğuluşu haqqında tanrıdan xahişlər edən Paris sakinləri arasında yayılmış ən vacib hadisələrdən birisi də təbii ki, zəvvarlıq idi. Yalnız zəngin insanlar özlərinə Roma, Santyaqo-de-Kompostela və ya Yerusəlim kimi uzaq və müqəddəs şəhərlərə bahalı səyahətləri rəva bilirdilər (buna paralel olaraq, belə zəvvarlıq bütün mühüm işlərin həll edilməsini və vəsiyyətin təşkilini tələb edirdi). Orta gəlirli şəhər sakinlərinin əksəriyyəti İl-de-Frans, Normandiya, Burqundiya və Şampanda yerləşən Sen-Deni, Mon-Sen-Mişel və Vezle abbatlıqlarına, eləcə də Şartrda yerləşən Məryəm Ana kafedralına və əziz tutulan digər ziyarətgahlara, pirlərə və məqbərələrə yönəlirdilər (arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilmiş çoxsaylı artefaktların köməyi ilə, belə yürüşlərin coğrafiyasını asanlıqla təqib etmək olar. Ziyarətdən qayıtmış zəvvarlar o vaxtlar qiymətsiz metallardan hazırlanmış medalları özü ilə Parisə gətirərək, geyimlərinə və ya papaqlarına yapışdırırdılar). İnsanların zəvvarlıq etmək arzularını hətta əmək müqaviləsi və Orta əsrlərin sonlarına aid edilən sənət nizamnamələri nəzərə alırdı. Şəhər sakinlərinin çox hissəsinin gözlə görülən dindarlığına və kilsənin bütün ölkəyə yayılan diktatorluğuna baxmayaraq, orta əsr Parisində caduya, kabuslara və əcinnələrə qarşı güclü inam mövcud idi; sadə insanlar çox vaxt fala baxan və astrologiya ilə məşğul olan şəxslərə üz tuturdular (ruhanilər Bibliyada yazılmış öncəgörmələr mövzusunun populyarlarlaşdırılmasını bütünlüklə həvəsləndirirdilər, lakin onların maraqlarına zidd hərəkət edən cadugərləri, kartlarla fala baxanları və xiromantiya həvəskarlarını təqib edərək tonqalda yandırırdılar).
Cinayət və ədalət
İstənilən şəhərdə olduğu kimi, Orta əsr Parisində də cinayət mövcud idi. Bazarlarda və dükanların yanında oğurluqla məşğul olan kimsəsiz uşaqlar, yoxsullar və xırda cibgirlər cinayətkarların ən çoxsaylı qrup üzvləri idilər (Yüzillik müharibə və onu müşayiət etmiş iqtisadi böhran dövründə, hətta bir çox tələbələr öz universitet təhsillərini ataraq, xırda oğurluğun və avaralığın hesabına yaşayırdılar). Daha yüksək sinifin oğruları və oğurluq nəticəsində əldə edilmiş əşyaların peşəkar alıcıları şəhər istehkamlarına yanaşı yerləşən və jandarmlar tərəfindən nadir hallarda yoxlanılan tavernlərdə yığışırdılar. Kral və feodal hakimləri ictimai edamların və cismani cəzaların bütöv dəstindən istifadə edirdilər. Cinayətkar şəxs şəhərin mərkəzi küçələri boyunca gəzdirilir və prosessiyanın sonunda rüsvayçılıq dirəyinə bağlanılırdı (xüsusi qəddarlıqla cinayət törətmiş şəxslərə qarşı asma, təkərləmə və ya şaqqalama cəzalarını tətbiq edirdilər). Rüşvətxorluq edən aristokratların başı kəsilirdi, cadukarlıqda ittiham olunmuş qadınlar isə ya tonqalda yandırılır, ya da diri-diri torpağa basdırılırdılar. Parisin baş keşişi qulaqların kəsilməsinə dair insanları məhkum etmək səlahiyyətinə malik idi (bu, daha çox residivist-oğrulara qarşı tətbiq olunan cəza tədbiri idi; qulağı olmayan cinayətkar həmişəlik cəmiyyətin ən utancverici təbəqə üzvünə çevrilirdi). Kafirliyə görə ittiham edilmiş insanları xüsusi platformaya dikəldilmiş nərdivana bağlayırdılar, yoldan keçənlər isə onlara tərəf palçıq və daş atırdılar (1347-ci ildən sonra cəza tədbirləri daha da sərtləşdirilir; belə ki, yeretikyönümlü şəxslərin dodaqları və dişləri közərmiş dəmirlə bərk yandırılırdı və bu insanlar ölənədək şikəst olurdular). Qrev meydanının mərkəində ucaldılmış tonqal pyedestalı, Sen-Jermen-de-Pre kilsəsinin yaxınlığında olan rüsvayçılıq dirəyi, Notr-Dam de Pari kafedralının qarşısındakı dar ağacı (yerli sakinlər onu "Paris yepiskopunun ədalət nərdivanı" adlandırırdılar) və şəhər divarları xaricində yerləşən məşhur Monfokon kral dar ağacı (bura müasir Kolonel-Fabyen meydanının olduğu ərazidir) ictimai edamların əsas yerləri hesab olunurdu. Potensial qanunu pozanların qorxudulması üçün, edam edilmiş şəxslərin bədənləri uzun müddət dəfnsiz qalırdı və bu tez-tez ətraf sakinlər tərəfindən ədalətli qınamalara səbəb olurdu.
Cinayətkarların əfv edilməsi hüququna ancaq Fransa kralı, Parisin baş keşişi (vəzifəyə keçdiyi gündən etibarən) və Paris Məryəm Ana kilsəsinin kanoniki malik idilər (Pasxadan əvvəlki son bazar günü Müqəddəs Jenevyeva abbatlığından kafedrala doğru yürüyüş edən müxtəlif xaçpərəstlik ordenlərinin üzvləri Böyük Şatlenin qarşısında dayanaraq, "Gloria laus et honor" himnini ifa edirdilər. Prosessiya sona çatdıqdan sonra bir neçə dustaq nəhayət azadlığa buraxılırdı). O dövrlər polis heyəti nisbətən az idi, həbs vaxtı məhkəmə daha çox pristavların, qonşuların, yoldan keçənlərin və kilsə məhkəmələrində fəal iştirak edən ruhani kolleqaların birgə dəstəyindən istifadə edirdi. Məhkəmənin qərarı icra olunduqdan dərhal sonra, dustaqlar Böyük Şatleyə, Sen-Klu həbsxanasına və ya feodal hakiminin iqamətgahınına aparılırdılar (müxtəlif səbəblədən ittiham edilmiş keşişləri isə adətən Vitri-sür-Sendə yerləşən yepiskop kilsəsinin kameralarından birində saxlayırdılar), lakin əgər cinayətkar türmədən qaçmağa və kilsədə və ya abbatlıqda sığınmağa müvəffəq olurdusa, onun yeridə qalan həbs cəzası ləğv edilirdi və kilsə bu insanı hakimiyyətə geri qaytarmırdı (XIII əsrdən ruhanilər bu təcrübədən imtina edirlər və təsdiqlənmiş yeni qərara əsasən, cəza tədbirlərin icrası haqda son söz dünyəvi məhkəməyə verilirdi). Məhkəmə qərarını səbirsizliklə gözləyən dustaqları kinli həbsxana işçiləri dövlət hesabına yedirtməkdən imtina edir və məhbusun kamerada saxlanıldığı hər günə görə məvacibin onlara verilməsini tələb edirdilər. Doğmaları və ya dostları tərəfindən heç bir maliyyə dəstəyini görməyən məhbuslar dindarların, sex üzvlərinin və rahib ordenlərinin xeyriyyə ianələri hesabına saxlanılırdılar. Həbsxanada cəsədin aşkar edilməsi vaxtı həkim-ekspert onu müayinə edirdi və ölümün təbii olub olmamasına dair yekun qərar (verdikt) çıxarırdı. Küçədə naməlum cəsəd tapıldıqda, məhkəmə pristavları onu şəhərin kənarındakı ən yaxın ağacın altına aparır və onu bir neçə gün müddətinə orada saxlayırdılar (vəfat etmiş şəxsin doğmaları onu basdırmadığı halda, bu işə icbari qaydada feodal ədliyyə orqanlarının işçiləri cəlb olunurdu).
Orta əsr Parisində peşəkar dilənçilər tərəfindən kifayət qədər yaxşı təşkil olunmuş cinayətkarlıq dünyası mövcud idi; çoxillik təcrübə və hiylə dilənçilik peşəsini bütöv bir sənətə çevirmişdir. Parisin məhəlləsi öz "qeyri-adi" kasıbı ilə məşhur idi (bu insanlar tez-tez prixod kilsələrin qapıları önündə oturaraq, yoldan keçənlərdən pul dilənirdilər). Onlar həmçinin monastırlarda, dəfnlərdə, toylarda və xaç suyuna salma mərasimlərində, eləcə də hər hansı bir dini icmanın öz himayədarının şərəfinə keçirdiyi bayram tədbirlərində pulsuz çörəyin və ya sədəqənin nə zaman paylaşılacağını dəqiq bilirdilər. Rəsmi olaraq nəzir istəmək hüququna ancaq "Kenz-Ven" ("On beş-iyirmi") sığınacağından olan korlar və ya fransiskan rahibləri malik idilər (fransiskanlar toplanmış sədəqənin bir hissəsini daha sonra yoxsullara paylayırdılar). Orta əsrlərin sonuna (XV əsrin ikinci yarısı), zahiri dilənçilik Paris meşşanlarını artıq qıcıqlandırmağa başladı, onlar maddi yardıma ehtiyac duyanların böyük sayı ilə daha mübarizə aparmaq gücündə və səlahiyyətində deyildilər və buna görə də hakimiyyətdən müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edirdilər (səfillik və dilənçiliklə məşğul olan kasıblar üçün kilsə tərəfindən təsis edilmiş sığınacaq mərkəzləri və dini yoxsulluq bu problemin həllinin əsas variantlarından birisi kimi seçilmişdir). Bundan başqa, həmin dövrdə şəhər əhalisi arasında getdikcə daha güclü və izhar edilmiş şəkildə səfil insanlara qarşı sosial qorxu, kasıblara nifrət, gəlmələrə qarşı isə diskriminasiya davranışları hiss olunurdu. Paris şəhər böhranı və onun ardınca baş vermiş Yüzillik müharibənin bədbəxtlikləri, insanların böyük sayını dilənçiliyin, avaraçılığın, səfilliyin və oğurluğun dönməz yollarına itələyirdi. Müharibədən sonra əmin-amanlığın geri qayıtmasına və şəhər təsərrüfatının tədricən bərpa olunmasına baxmayaraq, əhali arasında qorxu hissini yenə də güclü idi. Məhz qorxu və onu müşayiət etmiş etimadsızlıq hisləri Paris meşşanlarını əxlaq üzərində nəzarət tədbirlərini gücləndirməyə, təhlükəli hesab edilən qrupları (kasıbların, tələbələrin və hətta qadınların) müntəzəm yoxlamağa, eləcə də etibarsız vətəndaşlara qarşı nəzarət, deportasiya və ya cəmiyyətdən təcrid etmə tədbirlərini görməyə vadar etmişdir. Parisin yalqız və kimsəsiz sakinlərdən azad edilməsi (həmin səfil insanlar əsasən tərk edilmiş evlərdə məskunlaşırdılar), kral VII Karlın və onun varislərinin şəhər bərpa etməsi proqramının hədəflərindən birisi oldu.
Bir çox pulsuz klir üzvləri arasında kilsə dünyasına heç bir aidiyyatı olmayan dələduzlar rast gəlinirdi; onlar ruhanilərin hörmətindən və səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək, sadə dünyəvi əhalini yanıldırdılar, onlardan külli miqdarda pul mənimsəyir və ya müxtəlif xidmətləri göstərməyə məcbur edirdilər. Uydyrma və yalançı rahibin və ya keşişin fırıldaqları o dövrün fabliolarının çox geniş yayılmış süjetlərindən biri idi (o dövrün ədəbiyyat nümunələrində, dələduz rahib əliəyri tacir və ya sədaqətsiz arvadla eyniləşdirilirdi). Orta əsrlərin sonunda saxta klir üzvlərinin təqibləri gücləndirildi; bu işlə vətəndaş hakimiyyəti, eləcə də 1451-ci ildə islah edilmiş Paris universiteti məşğul olurdu.
İqtisadiyyat
Orta əsrlər dövründə ticarət və müxtəlif sənətlər Paris iqtisadiyyatının əsas gəlir mənbələri idilər. Hələ XIII əsrdə kənd təsərrüfatı (daha doğrusu bostanlar, üzümlüklər və köməkçil heyvandarlıq sahələri) ölkə iqtisadiyyatında böyük rol oynayırdı. Fransanın katolik kilsəsi (xüsusilə də Parisin baş keşişi) və böyük şəhərətrafı torpaqlara və mülklərə sahib olmuş monastırların abbatları, Parisin iqtisadiyyatına ciddi təsiretmə hüququna malik idilər. Onlar həmçinin evlərdən, ticarət yollarından və onlara məxsus pay torpaqlarında satılan bütün tikililərdən rüsum alırdılar. O zamanlar şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş şərabın və dənin alınmasına görə vergi, əmlakın təhkimli kəndlilər tərəfindən öz ailə üzvlərinə vəsiyyət etmək hüququnu əldə etmək üçün töycü, eləcə də şərab istehsalı zamanı press və sobadan istifadə edildiyi üçün yerli sakinlərdən ayrıca ödəmə tutulurdu. Bundan başqa, dini xidmətlər və fərqli bayramların keçirilməsi zamanı şəhər əhli tərəfindən kilsəyə bağışlanan ianələr, xaç suyuna salma, kəbin kəsmə və dəfn mərasimlərinin reallaşdırılması üçün edilən qiymətli hədiyyələr, rahib və prixodçuların əsas gəlir mənbələri hesab edilirdi (həmçinin bəzi abbatlıqlar kralın hərbi ehtiyaclarının ödənməsi məqsədilə yerli vətəndaşlardan əlavə vergi toplayırdılar, yəni daha çox iltizamçı rolunda çıxış edirdilər). XIII əsrin sonunda daha əvvəllər mövcud olmuş bütün rüsum növləri (məsələn, "çaxır töycüsü" və ya "çəmən töycüsü" — üzümçülük, otlaq və ya ot çalınlarının genişləndirilməsi məqsədilə borcla alınmış torpaqlardan yığılan vergi növləri idilər) vahid torpaq vergisində birləşdirilmişdilər. Bu verginin illik ödənişi, bir növ torpaq sahibinin və onda olan mülkün danılmaz hüquqlarının təsdiq edilməsinin əsası oldu. Həmçinin XIII əsrin sonuna qədər bütün şəhər sahəsi prixodlar tərəfindən bölüşdürülmüşdür (onların bir hissəsi töycü dairəsinə uyğun gəlirdi, qalan hissəsi isə yox. Bu qərar kifayət qədər mürəkkəb şəhər coğrafiyasının yaranmasına gətirib çıxarmışdır: bir müddət sonra şəhərin mərkəzində kiçik və nizamsız, periferik bölgələrdə isə daha irihəcmli prixodların birgə toplanması baş vermişdir).
Bu cür dini coğrafiya əhəmiyyətsiz dəyişikliklərlə bütün Orta əsrlər boyunca qorunub saxlanılırdı. Vergi toplayıcıları şəhərin prixod bölmələrinə uyğun şəkildə işləyirdilər (vergi reyestrlərində vergi ödəyiciləri prixodlara və yaşadıqları küçəyə sanki təhkim edilmişdilər). Ticarətcil sağ sahilə nisbətən, Senanın sol sahili daha az gəlirli ərazi hesab olunurdu və buna görə də şəhər xəzinəsinə daha kiçik ölçüdə vergi ödəyirdi (əsasən həmin ərazilərdə məskunlaşmış zadəganlar, ruhanilər və bir çox klerk üzvləri vergi ödəməkdən tamamilə azad edilmişdilər; maraqlısı budur ki, XIII əsrin sonlarına qədər, sol sahildə yalnız bir böyük vergi ödəyən şəxsin adı qeyd edilmişdir). Yeni məhəllələrdə evlərin dəyəri olduqca aşağı idi, lakin şəhərin təbəqələrə və siniflərə görə zonalara bölünməməsi səbəbindən, müxtəlif gəlirə sahib şəhər sakinləri (zadəganlar və kasıblar) bir-biri ilə qonşuluq edirdilər.
XII əsrin sonu və XIII əsrin başlanğıcında şəhərin yerli və gəlmə insanlar tərəfindən məskunlaşması prosesi xüsusi müqavilələr və ya kontraktlar əsasında həyata keçirilirdi — mülkədarlar icarədarlara ciddi şərt qoyulmuş pul töycüsünü ödəməyi təklif edir, eləcə də başqa ödənclərə və məhkəmə müdafiəsinə güzəştli kreditlər ayırırdılar (bu cür güzəştlər tikinti sektorunun maliyyələşdirilməsini istiqamətində varlı mühacirləri cəlb edirdi). XV əsrin ikinci yarısında əhali arasında mübahisələr olmasın deyə, Paris dairələrinin dörd yol ağızlarında yerləşən evlərin fasadlarına töycü dairəsinin gerbi və qalxanı asılmağa başlandı, bu isə təbii ki, senyorun icarədarlar üzərindəki hakimiyyətin aşkar sübutu idi (bəzən hətta daşla döşənmiş küçələrin ortasına belə dairə sərhədlərini nümayiş etdirən xüsusi sütunlar quraşdırılırdı).
Parisə alış veriş üçün təşrif buyuran və ya şəhərin yaxınlığından keçən tacirlərdən toplanılan yol rüsumları, Senanın üzərindən salınmış körpülərdən istifadəyə yığılan vergilər, həmçinin yolların, küçələrin və ya körpülərin döşənməsinə görə alınan dəyər vergisi şəhər xəzinəsinin tezavrasiya etdiyi gəlirlərin əhəmiyyətli hissəsini tuturdu. Şəhərdə əsasən üç növ pul vəsaiti mübadilə olunurdu: böyük sazişlər üçün nəzərdə tutulan qızıl qəpiklər, orta təbəqə tərəfindən istifadə olunan gümüş sikkələr və belə adlandırılan "qara pullar" (bu pullarda qiymətli metalların miqdarı minimal idi). Hesablamalarda livr, su və denye sistemlərindən istifadə olunurdu, burada 1 livr iyirmi suya, 1 su isə on iki denyeyə bərabərləşdirilmişdir. Karolinqlər və Kapetinqlər dövründə Paris livri bütün puldəyişmə əməliyyatlarında hökmranlıq edirdi, ancaq II Filipp Avqustun hakimiyyətə keçməsi ilə, yenicə təsis edilmiş tur livri öz sələfini sıxışdırıb çıxartmağa başladı (Parisdə zərb edilmiş 4 livr sikkəsi təxminən beş Tur livrinə bərabər idi). Ödənişə təqdim edilən icarə haqları, borclar və hesablar daha çox xırda pullarla ifadə edilirdi, və Paris sakini livrlərdə, suda və ya denyedə göstərilmiş cəmin neçə sikkəyə uyğun olduğunu dəqiq müəyyən edə bilirdi. Fransızların pul vahidindən başqa çevirmələrdə həmçinin xarici qızıl və gümüş sikkələr də aktiv istifadə olunurdu (bu pulları sərraflar xarici vətəndaşlardan qəbul edir və daha sonra müxtəlif faizlə yerli əhali ilə əmtəə tədavülü əməliyyatını keçirirdilər).
Hələ o dövrdə Avropanın ən böyük şəhəri olmuş Paris iş, sığınacaq və dolanacaq axtaran kasıb və yoxsulları özünə cəlb edirdi. Qrev meydanında qeyri-rəsmi "əmək birjası" mövcud idi, burada ixtisassız işçilərin və ya müflis olmuş sənətkarların günəmuzd şəkildə tikinti və yaxud çay limanında yüklərin boşaldılması sahələrinə cəlb edilmələri və ya müvəqqəti işə qəbul olunmaları mümkün idi. Bir az təhsilli şəxslər isə müvəqqəti kargər, tacir və ya xidmətçi kimi çalışa bilirdilər (lakeylərdən və xidmətçilərdən ibarət böyük insan kütləsi arasında qızğın rəqabət gedirdi). İqtisadi mühacirlərdən başqa, böyük bayramlar və ya əhəmiyyətli siyasi hadisələr zamanı Paris əyalətlərdən və başqa dövlətlərdən bir çox qonaqları qəbul edirdi. Mehmanxanalardan və karvansaralardan başqa, gəlmələr ya öz qohumları gildə (buna hətta ağalar məhəl qoymurdu), şəhər divarlarının yanında belə hadisə üzrə salınan çadırlarda və ya çayın qırağında gecələyirdilər.
Orta əsr Parisinin xırda və orta müəssisələrinin böyük əksəriyyəti ailəvi əsaslara söykənirdi, sahibin ailəsinin ətrafında xidmətçilər, şagirdlər, kargərlər və köməkçilər içərisindən seçilmiş kiçik icma formalaşırdı və onlar hamısı əksəriyyət halda bir damın altında yaşayır və sahiblə emalatxananı, dükanı, yemək masasını və sığınacaq yerini bölüşdürürdülər. Bundan başqa, bir qayda olaraq ailə başçısının evinin yaxınlığında onun ən yaxın qohumları (oğulları, kürəkənləri və ya qardaşları), həmçinin bir kənddən və ya əyalətdən olan həmyerliləri məskunlaşır və beləliklə ailə və həmyerlilər birliyi tipinin ticarət və ya sənət birləşmələrini yaradırdılar. Sexlərdən kənarda sahibin tabeliyində çoxsaylı ev qulluqçusu və bir günlük işçilər dururdular. Hətta təvazökar gəlirə malik ailələr belə xidmətçiləri işə götürürdü, onu da qeyd etməyə dəyər ki, ev qulluqçusu vəzifəsində çalışanların əksəriyyəti qadınlar idilər; həmin qadınlar qənaətcil, aşpaz, qulluqçu, dayə və mürəbbiyələrdən başlayaraq ev işlərini mükəmməl yetirməsi əvəzində günlük azuqə və sığınacaq almış uzaq qohumlara qədər çeşidli vəzifələrdə çalışırdılar. Böyük ştata malik zəngin evlərdə qulluqçulardan ibarət böyük ailələr yaşaya bilərdi (qulluqçu-kişilər daha çox eşikağası, bağban, atabaxan, it damlarının gözətçisi, ocaqçı peşələrinə üstünlük verirdilər). İşləyən Paris qadınlarının başqa peşələri arasında əksər hallarda hər cür qida məhsulların pərakəndə satışını icra edən alverçilər, zəngin bəzək əşyaları ilə ticarət edən qalantereyaçılar, həmçinin şlyapatikənlər, dərzilər, toxucular, əyiricilər və paltaryuyanlar, yeməkxanaların və karvansaraların işçiləri, köhnə paltarları ucuz qiymətə satanlar da rast gəlinirdi.
XIV əsrin başlanğıcına qədər Paris şəhərindəki muzdlu işçilərin, ustaların və tacirlərin dünyası nisbətən sabit idi, o, özün sexdaxili problemlərinin öhdəsindən layiqincə gəlir və nizam-intizamın riayət olunmasına ciddi nəzarət edirdi. Bəzən, düzdür, sexlərin arasında toqquşmalar baş verirdi, belə anlarda onlar adətən bir-birilərini şərəfsiz rəqabətdə, borcların süni şəkildə artırılmasında və ya dələduzluqda ittiham edirdilər, lakin bu ittihamlar tez bir şəkildə ya sexlər, ya da hakimiyyət tərəfindən susdurulurdu. 1306-cı ildə Parisin ev sahibləri icarə haqqının düz çəkili pullarla ödənilməsi, yəni kirayə haqqını təxminən üç dəfəyədək artırmaq məqsədilə, kirəçilərə (əsasən də muzdlu əmək icraçılarına, qulluqçu və ya kasıb xidmətçilərə) qarşı məcburi tədbirlərin həyata keçiilməsinə başladılar. Xəsis və pulgir aristokratların bu cür rəzil qərarlarına yerli xalq qiyamla cavab verdi. Qəzəbləndirilmiş camaat ticarətçi prevo Etyen Barbettanın malikanəsini qarət etdi, daha sonra isə kralın köməkçilərinə hücum çəkərək, kral ailəsinə məxsus bütün anbarları soydular. Taun epidemiyasından sonra (burada söhbət 1348-ci ilin Böyük taun faciəsindən gedir), salamat qalmış sənətkarların və xırda dükançıların sakitliyini qoruyub saxlamaq getdikcə daha da çətin olurdu.
1350-ci ildə kral Xeyirxah II İohannın əmri ilə, əmək haqqının epidemiyaya qədər mövcud olmuş səviyyənin toxunulmamazlığının təmin edilməsini, həmçinin öz aralarında əmək haqqı artımının qarşısının alınmasına dair sözləşmələr aparan sahibləri və aylıq məvacibin artırılmadığı təqdirdə işləməkdən boyun qaçıracaqlarını bildirən işciləri amansızcasına cəzalandırmağı özündə nəzərdə tutan xüsusi ordonans (yəni qətnamə) dərc edilir (yəni hakimiyyət, Paris notabllarının və burjua təbəqələrinin məsləhətlərinə qulaq asaraq, aylıq məvacibin əhali arasında maksimal şəkildə düzgün paylaşımını həyata keçirməyə cəhd göstərirdi). Sonrakı dövrlərdə baş vermiş bütün Paris üsyanları (məsələn, 1356—1358-ci illərdə baş vermiş Etyenn Marsel üsyanı, həmçinin 1382-ci ildə mayotenlər və 1413-cü ildə kaboşyenlər qiyamları) bu və ya digər dərəcədə iqtisadi çalarlara malik idilər. İnqilab zamanı küçələrə hər şeydən öncə yoxsulluq və müflis olmuş sənətkar dəstələri çıxırdılar. Dəyişik dövrlərdə müxtəlif siyasi fraksiyalar (XIV əsrdə — navarralılar, XV əsrdə — burginyonlar)və nüfuzlu burjua nümayəndələri yoxsulları müvəffəqiyyətlə manipulyasiya edirdilər; bu cür zadəgan insanların əlində sadə camaat yalnız şəxsi hədəflərin və şəxsi mənfəət istəklərinin nailiyyət aləti idi. Lakin bununla belə, kaboşyenlərin üsyanından sonra kral hakimiyyəti yerli sakinlərə qarşı ehtiyat tədbirlərini həyata keçirməyə başladı; necə olursa olsun, Paris sənət sexləri daim itaətsizliyin və üsyankarlığın simvolu hesab olunurdular.
Ticarət və maliyyə
Merovinqlər dövründə Oser və Ruan şəhərləri ilə çay ticarəti Paris iqtisadiyyatının əsasını təşkil edirdi. Əsas yük dövriyyəsi sağ sahildə yerləşən La Qrev limanında həyata keçirilirdi. Əsasən Yaxın Şərq ölkələrindən təəccüblü və ekzotik malları gətirməyi üstün tutan suriyalı və yəhudi tacirlərini Paris yarmarkaları cəlb edirdi. Şimal darvazalarından cənub qapılarına qədər Site adasını kəsib keçən küçələr boyunca müxtəlif mağazalar və dükanlar uzanırdı. Paris zərbxanası öz əhəmiyyətinə görə Marseldən sonra ikinci idi və bütün Qalliya və İngiltərə ərazilərində istifadə olunan qızıl sikkələr kəsirdi. Karolinqlər və erkən Kapetinqlər dövründə xarici ticarət kifayət qədər zəif inkişaf etmişdi və Parisin iqtisadiyyatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmirdi. Ümumiyyətlə o dövrlərdə ticarət yalnız cəmiyyətin yüksək təbəqə üzvlərinin (kral heyəti, feodallar və ən yüksək ruhanilərin) Şərqdən gətirilmiş təmtəraqlı və dəbdəbəli məhsullara (ipək parçalar, zərgərlik məmulatları, bahalı silah, ədviyyatlar, xüsusi halda istiot) və İtalyanın sənət məmulatlarına qarşı duyduqları ehtiyacları təmin etməli idi. Ticarət daha çox italiyalyanlar, yəhudilər və digər gəlmə tacirlər tərəfindən aparılırdı (onlar Parisin ən böyük sələmçiləri idilər).
Zəngin şəhər sakinlərinin sayı tədricən artır (tacirlər, sələmçilər, evlərin və şəhər torpaqlarının sahibləri, sex korporasiyalarının başçıları), gətirilən malların çeşidi isə genişlənirdi. Parisdə Flandriya və İtaliyadan olan naxışlı parçalar, Florensiyadan ipək parçalar, İspaniyadan xalçalar və mantar ağacı, eləcə də Bizansdan və Misirdən olan qyri-adi mallar (ədviyyatlar, şəkər, quru meyvələr, nadir şərablar, ətirlər, rənglər, qiymətli və yarımqiymətli daşlar, şüşə, ipək, pambıq və yun) mallar satılırdı. XIII əsrin başlanğıcından "çay tacirləri" gildiyasının əllərində olmuş Sena çayı üzrə ticarət kəskin şəkildə artdı. Hanza ittifaqından olmuş tacirlər gəmilər vasitəsilə Parisə başqa limanlardan toplanmış dən məhsullarını (çovdar və buğdanı), həmçinin xəz, dəri, duz, balıq, piy, bal, mum, qətran, qarayağ, kəhrəba və qiymətli ağac növlərini gətirirdilər.
Sənətkarların əksəriyyəti öz məhsullarını mürtəce şəxslərə etibar etmədikləri üçün, Erkən Orta əsrlər dövründə pərakəndə ticarət sahəsi şəhər əmtəə mübadiləsində o qədər də böyük rol oynamırdı. Ancaq tədricən Parisdə tacirlərin ət, balıq, duz, şərab və yağ məhsulları üzrə ixtisaslaşdırılmış sex korporasiyaları formalaşmağa başlayır. Kapetinqlər dövründə əsas ticarət bazarı Müqəddəs Məryəm kafedral kilsəsinin qarşısındakı geniş meydanda yerləşirdi, Jüivri küçəsindəki çörək bazarı isə öz ixtisaslaşdırılmış çeşidli məhsulları ilə ətrafa səs salırdı. Həmçinin bir çox dükan və salonlar Site adasını Parisin sağ sahili ilə birləşdirən "Kiçik", sol sahilə doğru aparan "Böyük" və piyada Planş-Mibre (indiki Notr-Dam) körpülərinin ətrafında və həmçinin gediş-gəlişli Pti-Pon, Jüivri, Lantern və Pti-Drapri küçələri boyunca qruplaşırdılar.
X əsrdə məşhur Landi yarmarkası Sen-Denidən La-Şapel rayon məhəlləsinə köçürülmüşdür (hazırda bura eyniadlı meydanın yerləşdiyi ərazidir). O, İl-de-Frans regionunun ən böyük yarmarkası idi və hər il iyun ayında, iki həftə boyunca keçirilirdi. Bura bütün frank torpaqlarından, Provans, Lombardiya, İspaniya və Bizansdan tacirlər axışırdılar. Başlanğıcda Landi yarmarkasında parçalar, dərilər, otlar, ədviyyatlar, ətirli yağlar və perqament vərəqləri satılırdı, ancaq sonradan o mal-qaranın alış-verişi üçün nəzərdə tutulmuş məkana çevrilir. Xarici mallardan başqa, bazarda tez-tez müxtəlif tamaşalar göstərən kəndirbazlar, fokusçular, jonqlyorlar, rəqqaslar və musiqiçilər Paris sakinlərini cəlb edirdi.
XII—XIII əsrlərdə Qrev sahil küçəsi boyunca limanın genişləndirilməsi ilə, sağ sahildə yeni ticarət məhəlləsinin böyüməsi başlanılmışdır; burada ət və balığın satışı həyata keçirilir, sələmçilər və sənətkarların birgə məskunlaşması müşahidə olunurdu. Çay boyunca Parisə daxil olan gəmilərdən kömür, meşə-ağac, dən, duz və şərab məhsulların yük boşaltmalarını həyata keçirən sadə camaat isə bu əraziyə köçməyə cəhd göstərirdi. Böyük Şatle qəsrinin divarları altında (indiki Şatle meydanı) sallaqxanalar yerləşirdi, qonşu Qrand-Buşri və Tüeri küçələrində ətlə bağlı qızğın ticarət gedirdi, yaxınlıqdakı Böyük körpünün (və ya Mübadilə körpüsü) sərraflar, dükanlar və sənətkarların emalatxanaları tərəfindən bəyənilmişdir. Bataqlığın kənarında əsası qoyulmuş Parisin ən böyük bazarı Şampo, sağ sahilin gələcək inkişafı üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı (hal-hazırda burada məşhur Le-Al məhəlləsi yerləşir).
XV əsrin başlanğıcında Senanın sağ sahilində ixtisaslaşdırılmış taxıl, çörək və un sıraları yerləşirdi, yaxınlıqadakı alış-veriş sahəsində həmçinin vaxtaşırı olaraq quş əti, balıq, yumurta, meyvə, süd məhsulları, sirkə, otlar, süpürgələr və bellər satılırdı. Fəhmli və dərrakəli tacirlər Sen-Jan-an-Qrevdə quru otla, Venneri məhəlləsində — yulafla, Ferr küçəsində — qalantereya məhsulları ilə, Sen-Jermenin yan almasında və Qrev meydanında — odunlar və ağac kömürü ilə, Mortelri və Byuşri küçələrində — inşaat meşəsi ilə, Marivo küçəsində — məftillə, Sen-Deni küçəsində — bakaleya malları, at qoşqu ləvazimatları və dərmanlarla, Per-o-Ledə — süd məhsulları, Paris darvazaları yaxınlığında — rəngarəng güllərlə, otaq üçün müxtəlif bəzək əşyaları və küpələrlə ticarət edirdilər.
Böyük Paris monastırları, kilsələr və kafedrallar (xüsusilə də Notr-Dam de Pari, Müqəddəs Jenevyeva, Sen-Jermen-de-Pre, Müqəddəs Martin və Sent-Şapel kilsələri) saxlanılması üçün əhalidən pulları və başqa dəyərli əşyaları qəbul edir, həmçinin kral sarayı və adi vətəndaşlar üçün faizlə pul verirdilər (XIII əsrdən etibarən Paris Universitetindən kanonik hüquq mütəxəssisləri pulu qbul edənlər və Kilsə arasında, pulun ədaləti və vicdanlı istifadəsinin təyinini də verirdilər, lakin vaizlər və əxlaqçıları bu da təmin etmirdi). Kral xəzinəsi əvvəlcə Konserjeridə, daha sonra Luvr qəsrinin böyük qülləsində və bir müddət Tampl donjonunda (tampliyerlərin nəzarəti altında) saxlanılırdı. Amma kral puluna və dövlət maliyyələrinə yaxınlıq təkcə gəlirləri deyil, həm də ciddi təhlükəni və iflası vəd edirdi. 1307-ci ildə tampliyerlər ordeni və kilsənin ən böyük borclusu hesab edilən IV Filipp darmadağın edilir, 1315-ci ildə IV Filippin məsləhətçisi və xəzinə qoruyucusu Angerran de Marinyi bədnam şəkildə məşhurlaşan "Monfokon" dar ağacında asılmışdır, 1404-cü ildə Paris bazarının tam mərkəzində V Karlın və VI Karlın birgə məsləhətçisi və burginyonların düşməni olmuş Montegünün başı kəsilmişdir, 1454-cü ildə isə, nüfuzlu tacir, kreditor və VII Karlın xəzinədarı Jak Kör kilsə tərəfindən edilən çoxsaylı təzyiqlərə dözməyərək, Parisi həmişəlik tərk edir.
Nüfuzlu Paris nəsillərinwn sayı bir qədər az idi, heç də bütün varislər valideynlərin işini müvəffəqiyyətlə davam edə bilmirdilər. Bu ailələr öz aralarında özünəməxsus mühit yaradır və nikah vasitəsi ilə buraya yeni üzvləri (əksər hallarda başqa əyalətlərdən olan burjua və tacirləri) qəbul edirdilər. Zamanla həmin nəsillərin üzvləri eşevenlərin və ya şəhər məmurlarının hökmlü səlahiyyətləri ilə zənginləşirdilər, onlar krallığın siyasi işlərində fəal şəkildə iştirak edir və buna görə də krallar və baş keşişlər inzibati və maliyyə səlahiyyətindən istifadə edərək onlarla məsləhətləşirdilər. Barbett, Pye-d'Ua, Jansyen, Burdon, Arrod, Sarrazen, Oje, Tussak və başqa adlı-sanlı Paris ailələri kral sarayını daim eşevenlərlə təmin edir və buna görə də şəhər idarəsində və ya parlamentdə çoxlu qohumlara malik idilər. Paris tacirlərinin sülalələri Site adasında bir neçə mülkə (onlardan bir çoxu 1182-ci ildə şəhərdən qovulmuş yəhudilərin evlərini ələ keçirdilər) və sağ sahildəki malikanələrə (Sen-Jermen-l'Oserua prixodunun nəzdində, Şampo bazarının və ya Qrev meydanının yaxınlığında) sahib idilər. Tez-tez ailə başçısının evinin daxilində və ya ona bilavasitə yaxın ərazidə onun oğlunun, kürəkəninin və ya qardaşının yeni evi bənd edilirdi, bunun nəticəsində isə bir nəsil bütöv məhəlləni formalaşdırmağa başlayırdı.
Parisin ən zəngin nəsilləri arasında Ruanın burjuaziyasından yaranmış və XIII əsrdə Parisdə birdəfəlik assimilyasiya olmuş Dezessar ailəsi xüsusilə seçilirdi. Pyer Dezessar nüfuzlu paytaxt notablı, kral həyətinin xəzinədarı, Yaraşıqlı VI Karlın məsləhətçisi və həmçinin Sen-Jak-de-la-Buşri kilsəsinin şura üzvü idi. Əvəzsiz xidmətlərinə görə, o və onun arvadı zadəganlıq rütbəsinə kimi yüksəlmişdilər. Dezessarın qızlarından biri, bir müddət sonra Parisin ticarətçi prevosu vəzifəsinə təyin olunmuş Etyen Marselə ərə gedir, digər qızı isə Pyer de Lorriyə ərə gedir (o, 1348-ci ildə Pyer Dezessarın ölümündən sonra, sahibin bütün var-dövlətinin, o cümlədən Senanın sahilində yerləşən təmtəraqlı sarayın varisi olmuşdur. Həmin saray 1356-cı ildə Marsel tərəfindən yeni istehkamın inşası vaxtı yerlə yeksan edilmişdir). Parisin məşhur de Sen-Loran ailəsi böyük ictimai nüfuza malik idilər, bu sülalənin müəssisi tacir Joffrua de Sen-Loran XIII əsrin ikinci yarısında yaşayırdı və əsilzadə Paris sakini ilə müvəffəqiyyətli evlilik etmişdir. O, Parisin mərkəzində və ətraflarında böyük torpaq mülklərini əldə edirdi, bir çox ziyalı ailələrlə geniş əlaqələrə malik idi və sülaləarası mübahisələrin uğurla həll etmək bacarığı ilə məşhurlaşmışdır, ancaq onun oğulları atasının uğurlu işini davam etməyi bacarmamışdılar.
Nüfuzlu Paris tacirləri əzəldən bəri müxtəlif ittifaq və assosiasiyalarda birləşirdilər (hətta Parisin bələdiyyə təşkilatı belə Hanza ittifaqı ilə çay tacirlərinin birgə törənməsi idi). Malların və xammalın əyalət təchizatçıları ilə paytaxtın ticarət əlaqələri məhz assosiasiyalar vasitəsilə həyata keçirilirdi, çünki yarmarka tacirləri Parisdə işləri uğurla aparmaq üçün yerli tacirlərlə mütləq şəkildə birləşməli idilər. Bu cür ticarət-maliyyə ittifaqları ən müxtəlif formaları qəbul edirdilər və bütün Orta əsrlər boyunca fasiləsiz dəstəklənirdilər. Assosiasiyalar təkcə xarici ticarəti deyil, həm də şəhərdə istənilən istehsal fəaliyyətini əhatə edirdilər. Onlar prolonqasiya hüququnun köməyi ilə, bəzən isə sadə şifahi müqavilə ilə müəyyən vaxta yaradılırdılar. Assosiasiyalar öz üzvlərinə kapital qoyuluşlarını və gəlirləri artırmağa hərtərəfli imkan yaradırdılar, onlar həmçinin qarşılıqlı yardımın və həmrəyliyin forması idilər. 1297-ci ilə aid edilən Paris vergi ödəyicilərinin siyahısında 156 xırda assosiasiyanın adı qeyd olunmuşdur; bu assosiasiyaların 30-na bir-biri ilə heç bir qohum aləqələrində olmamış insanlar daxil idilər. Yerdə qalan 16 assosiasiyada isə, iki və ya daha çox ortağın birləşmələri haqqında şəhadətnamələr qeyd edilmişdir (birgə çalışmalarına bxmayaraq, onlardan vahid vergi toplanılırdı). Ancaq bir başçının hakimiyyəti altında fəaliyyət göstərən ailə müəssisələri ilə müqayisədə, assosiativ birləşmələrin sayı mütləq azlıqda idi.
Sənətkarlıq
Erkən Orta əsrlər dövründən sənətkarlar Parisin şəhər əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər. Onlar daha çox öz əməyinin məhsulları sayılan qida, dulusçu və metal məmulatlarını, müxtəlif naxışlı parçaları, dəriləri, hazır geyimi və ayaqqabını, qoşqu və hörmə səbətləri satmağa üstünlük verirdilər. Merovinqlər dövründə zərgərlik məhsullarının və şüşə məmulatlarının istehsalı, ticarətin əsas gəlir mənbəyi hesab olunurdu (bu əşyaları satan ticarətçilərin kontoraları Kiçik körpünün yaxınlığında yerləşirdi). Sənətkarlıq nümunələrinin istehsalı ilə məşğul olan sex təşkilatlarının formalaşması isə kapetinqlər dövründə başlamışdır. VII Lüdovikin, xüsusilə də II Filippin hakimiyyət illərində şəhər xartiyasında sənət korporasiyalarının inkişafına şərait yaradan bir sıra məqalələr (maddələr) meydana çıxır. Parisdə fəaliyyət göstərən qəssablara, çəkməçilərə, xəzçilərə və başqa sənətkarlara müxtəlif imtiyazlar verilir.
Parisdə XIII əsrin başlanğıcına geniş tikinti və abadlıq işləri aparılırdı, qurudulmuş bataqlıqlarda isə əvvəlcə sıx məhəllələr yaranır və daha sonra həmin yaşayış sahələrində müxtəlif peşələrdən olan sənətkarlar məskunlaşırdı. Bənnalıq Parisin ən etiramedici peşəsi hesab edilirdi, çoxsaylı kilsələrin, sarayların və sadə evlərin inşası üçün (inşaat materialı kimi əsasən ağ daşdan istifadə olunurdu), şəhərin altında çox uzun qalereyalar qazılmışdır. Paris prevosu Etyen Bualonun XIII əsrin ikinci yarısında imzaladığı sərəncama uyğun olaraq, "Sənətkarlıq kitabında" (fr. Livre des métiers) paytaxtda fəaliyyət göstərən təxminən 100 sexin nizamnaməsi toplanmışdır və bu sexlərin heç də bütün siyahısı deyildi.
Sexlər hələ orta əsrlərin başlanğıcında sənətkarlıq məşğuliyyətinin bütün növlərini faktiki olaraq inhisarlaşdırmağa və istehsal prosesini sərt şəkildə nizama salmağa müvəffəq olmuşdular. Onlar qarşılıqlı yardım təsisatlarını və hətta qoşun dəstələrini özündə təşkil edirdilər; sex üzvləri, onlar üçün tapşırılmış şəhər divarlarının müxtəlif sahələrində vaxtaşırı olaraq qarnizon xidmətini aparırdılar, müharibə illərində isə, onlar məcburi şəkildə əsgərlərin müəyyən miqdarını krala nümayiş etdirməli idilər. Parisin bir çox küreləri (prixod keşişləri) və kanonikləri, prixod şuralarının başçıları, bələdiyyə məmurları (carçılar, pristavlar və ya rüblüklçülər) məhz sənətkarlar mühitindən çıxmışdılar. Sənət sexləri həmçinin orduda xidmət göstərən əsgərləri, ox atanları və arbaletçiləri bütün lazımi avadanlıqlarla təchiz edir, rüblükçülər isə onlara tapşırılmış hərbi dairələrin müdafiəsi üçün cavabdehlik daşıyırdılar.
Parisdə XIV əsrin başlanğıcında özündə 5,5 min sənətkarı birləşdirən 300-dən çox sənət sexi mövcud idi (ən nüfuzlu sex üzvləri bənnalar, dülgərlər, suvaqçılar, taxtapuşçular, qəssablar və başmaqçılar hesab edilirdilər). XV əsrin başlanğıcında bir çox Paris məhəlləsi və küçələri özünəməxsus ixtisaslaşmaya malik idilər: Pelletri (Site) küçəsində çarpayılar, İngilis küçəsində isə (Senanın sol sahili) bıçaqlar istehsal olunurdu, lakin bununla belə, sənətkarların əksəriyyəti sağ sahildə cəmlənirdi. Məhz burada, daha doğrusu Sent-Onore darvazaları yaxınlığında ən keyfiyyətli mahud, Lombardlar küçəsində — parça, Kordonri küçəsində — dəri və başmaqlar, Sen-Jan qəbiristanlığı yaxınlığında sandıq və iri yeşiklər, Marivo küçəsində — mismarlar, Omri küçəsində — silah, Sen-Marten küçəsində — tunc məmulatlar, Vuarridə — şüşədən olan əşyalar, Kenkampua küçəsində — zərgərlik məmulatları, Tabletridə — fil sümüyündən olan bəzəklər istehsal olunurdu, məşhur Kurari küçəsində isə qiymətli daşlar emal edilirdi. Sen-Jak kilsəsinin ətrafındakı məhəllələrdə köçürücülər və yazıçılar, Komandres küçəsində — xidmətçilərin və qulluqçuların işəgötürməsiylə məşğul olan qadınlar, Menestrellər küçəsində isə, müvafiq olaraq, menestrellər yaşayırdılar.
XV əsrin başlanğıcında baş vermiş iqtisadi böhran bir çox sənətkarların iflasına və Parisin tənəzzülünə gətirib çıxarmışdır. XI Lüdovikin iqtisadi siyasətinin əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, manufakturalara himayədarlıq, ixrac edilən mallara isə hərtərəfli dəstək göstərməsi idi. Orta əsrlər dövrünün sonuna Parisdə artıq kifayət qədər böyük istehsalat mərkəzləri mövcud idi. Məsələn, Luvr qəsrinin yaxınlığında, daha doğrusu hazırki Tüilri bağının yerləşdiyi ərazidə gil maddələri hasil edilir, eləcə də damların örtülməsində istifadə olunan kirəmitlər (fr. tuile — "kirəmit") yüksək temperaturda yandırılırdı, Turnel sarayının yaxınlığında isə (bura müasir Vogezlər meydanının tutduğu ərazilərdir), böyük ipək manufakturası işləyirdi.
Sənətkarlar yaşadıqları evlərin bir neçə otağını emalatxana üçün uyğunlaşdırırdılar (adətən emalatxana üçün mənzilin küçəyə açılan parad (yəni qabaq) otağını ayrılırdılar; həmin otağın pəncərəsi vasitəsilə hazırlanmış məhsulların satışı və ticarəti aparılırdı). Lakin bəzi tacirlərə istehsalın xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq otaqların yenidən təchiz olunması tələb olunurdu, məsələn, çörəkçilər və dulusçular emalatxanaların daxilində əlavə böyük həcmli sobaları inşa etdirməyə məcbur olurdular. Sena çayı boyunca unüyüdən su dəyirmanları (məsələn, Böyük körpüdə), sallaqxanalar (xüsusilə Böyük Şatlenin ətrafında və Fobur Sen-Marsel məhəlləsində) və parçaları boyayan rəngsazların emalatxanaları yerləşirdi (belə ki, Orta əsrlərin sonunda uzun illər ticarət işləri ilə məşğul olmuş Qobelenlər ailəsi, Byevr çayının hər iki sahilini tutaraq (hal-hazırda bura Fobur Sen-Marsel məhəlləsinin yerləşdiyi ərazilər hesab olunur), 1601-ci ildə məşhur Qobelenlər manufakturasının əsasını qoyurlar). Mahudçular daha çox Senanın sağ sahilinin şərq hissəsində cəmləşirdilər, çünki burada qurudulma, kəsmə və parçanın dartılması üçün lazımi qurğular yerləşirdi. Ümumilikdə götürüldükdə isə, o dövrün tipik paytaxtını əmək fəaliyyətinin bütün şəhər ərazisinə yayılması ilə xarakterizə etmək mümkün idi.
Sənətkarlar arasında zamanla çox ciddi iyerarxiya formalaşmışdır: yuxarı pillələrdə sexlərin və korporasiyaların rəhbərləri dururdular (başçılar, məhkəmə iclasçıları və vəkillər), onları daha aşağı pillələrdən olan metrlər, ustalar və digər vəzifə sahibləri izləyirdilər, hansılara ki, öz növbəsində, xidmətçilər, köməkçilər, şagirdlər və kargərlər tabe olurdular. Əgər aşpazlar kargərlərin şagirdlik müddətini iki ilə müəyyən edirdilərsə, paltar toxucuları və çörəkçilər həmin təcrübə müddətini dörd ilə, dəmir toqqalarının, düymələrin və qayışların istehsalçıları — səkkiz ilə, zərgərlik və büllur materiallar üzrə həkkaklığı öyrədən ustalar — on ilə, kəhrəba bəzəklərinin istehsalçıları isə hətta 12 ilə kimi uzadırdılar. Təlim prosesinin başlanmasından öncə, şagirdin valideynləri ustaya daha əvvəlcədən müzakirə edilmiş məbləği ödəyirdilər, amma əgər hər hansı bir səbəbdən valideynlər pulu ödəyə bilmirdilərsə, təhisilin ümumi müddəti əhəmiyyətli dərəcədə uzadılır və şagird faktiki olaraq pulsuz işçi qüvvəsinə çevrilirdi. Təlimdən əldə olunan vəsaitlərin bir hissəsi sexlər tərəfindən müxtəlif fondlara yönəldirdi və onların təşəbbüsü ilə eyni icmadan olan kasıblaşmış ustaların uşaqlarının təhsil almaları üçün müvafiq pul yatırımları həyata keçirilirdi. Ustalar digər emalatxana başçılarından onlara lazım olan şagirdləri girov almaq və ya simvolik məbləğə bir sıra şagirdlərindən imtina və ya güzəşt etmək hüququna malik idilər. Öz ustasının səriştəsizliyindən zərər çəkmiş şagird, yazılı şəkildə həmin sexə nəzarət edən məhkəmə iclasçılarına şikayət ərizəsini təqdim edə bilərdi. Usta şagirddən imtina etdiyi halda, sexin özü təlim-tədris prosesinin tamamlanması məqsədilə başqa bir ustanı işə təyin etmək məcburiyyətində qalırdı. Bundan başqa, sexlərin rəhbərləri şagirdləri öyrətməyi arzulayan ustaları imtahandan keçirir və diqqətsiz pedaqoqları cərimə edirdilər. Bəzi sexlərdə "master" rütbəsini əldə etmək üçün şagird bahalı "şah əsər" istehsal etməli və ya sərbəst işləmək qabiliyyətinin təsdiq olunması üçün sex başçıları tərəfindən verilən imtahan tapşırıqlarından uğurla keçməli idilər (bundan başqa, master rütbəsinin təqdimatı xüsusi təmtəraqlı mərasimlə müşayiət olunurdu).
Əl altında olanlar və kargərlər işəmuzd iş haqqında və ya həftəlik və illik işəgötürmə haqqında emalatxana-sex ustaları ilə müqavilə imzalayırdılar. Sexlərin rəhbərləri, onların tabeliyində çalışan ustaların müqavilə imzalamayan başqa işçiləri öz yanlarına çəkmələrinə əngəl törədirdilər (onlar həmçinin kargərlərin işə götürülməzdən öncə and içmələrini və müqavilədə qeyd olunmuş aylıq məvacibdən artıq almamalarını tələb edirdilər). Hakimiyyətin nəzarəti altında usta icmaları öz aralarında hər iki tərəfin maraqlarına cavab verə biləcək məhkəmə iclasçılarını və sexin gözətçiləri seçirdilər. Müflis olmuş və ya kasıblaşmış ustalar yenidən muzdlu işçi olurdu, bəzən isə hətta şagird kateqoriyasına yenidən əlavə olunurdular. Yalnız peşəkar fəaliyyətlə bilavasitə məşğul olan insanları (ustalar, əl altında olanlar, şagirdlər) bir araya toplayan sex icmalarından fərqli olaraq, sex yoldaşlığı, həmin müəssisənin üzvləri ilə birlikdə yaşayan hər bir insanı – arvadları (əgər onlar ərləri ilə birlikdə işləmirdilərsə), uşaqları və bütün ev qulluqçularını, həmçinin kasıblaşmış və ya artıq yaşa dolmuş ustaları, şikəstlərı, yetimlərı və dul qadınları özündə birləşdirir və ümumi sex kassasından yığılmış pul vəsaiti əsasında onlara maddi yardım ayrılırdı. Əmək günü günəşin doğmasıyla başlanır (məhz bu vaxt Şatle qəsrinin qülləsində patrul heyəti zəng çalırdı) və günəşin qürubu ilə başa çatırdı (axşam vaxtı yerli sakinlər öz evləri dönür, küçələr zəif şam işığı ilə işıqlandırılırdılar). XIV əsrin ikinci yarısından ödənişli əmək vaxtı saatla ölçülməyə başlanıldı, yəni bütün günlər eyni arıdıcıllığa (maksimum 12 saat) malik idi, lakin bununla belə, hələ monastırlardan gəlmiş bu qədim üsulların şəhərdə doğulmuş yeni metodlar ilə əvə edilməsi kifayət qədər yavaş sürətlə icra olunurdu (mexaniki saat o dövr üçün az təsadüf edilən bir əşya idi və buna görə də Paris sakinləri adətən qədimi qum saatlardan istifadə edirdilər).
XV əsrin ikinci yarısında sənətkarlıqla məşğul olan sexlərdə ciddi struktur dəyişiklikləri baş verdi; korporasiyaların və gildiyaların daha kiçik birliklərə parçalanması prosesi isə daha da gücləndi (məsələn, dülgərlər və xarratlar keçmişdə vahid korporasiya hesab edilən taxta emalçıları birliyindən, aptekçilər isə baqqalçılar ittifaqından ayrılaraq, müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərməyə başladılar). Ancaq bu kimi müxtəlif iqtisadi və ictimai tarazsılıqlara baxmayaraq, sexlər faktiki olaraq Böyük Fransa inqilabına qədər öz fəaliyyətlərini yüksək səviyyədə qoruyub saxlamağa müvəffəq olmuşdular. Muzdlu işçilərin və ustaların arasında baş vermiş bu kimi anlaşılmamazlıqların artımasına cavab olaraq, şagirdlər və kargərlər öz hüquqlarının və maraqların müdafiəsi üçün Parisin ətrafında bir sıra özəl peşəkar təşkilatların əsasını qoyurlar.
Tibb və sanitariya
| | |
|---|---|
| Əlində sidik flakonunu tutan həkimə rəhbərlik edən ölüm. "Ölülərin rəqsi" (fr. La Danse Macabre) adlı XV əsrin sonlarına aid edilən miniatür rəsm əsəri. Perqament üzərində tempera. Hazırda Parisin Sorbonna kitabxanasında saxlanılır. | |
| |
Gigiyena və sanitariya baxımından orta əsr Parisi kifayət qədər məyusedici mənzərəni özündə təşkil edirdi. Yerli sakinlər şəhər həyətlərində və şəhərətraflarında tez-tez ev quşu və xırda mal-qaranı (donuz, keçi və qoyunları) saxlayırdılar, özü də donuzlar evlərə bağlı saxlanılmadıqları üçün, yeyəcək məhsullarını tapmaq məqsədilə şəhərin mərkəzi küçələrinə axışırdılar (o zamanlar bütün zibil və qida qalıqları eyvandan düz küçəyə atılırdı). Çirkli axıntı və yağış suları küçənin döşənmiş hissəsi boyunca düz Sena çayına və onun qolu sayılan Byevrə axıdılırdı. Yaşayış məhəllələrində sallaqxanalar, dəri və boyayıcı emalatxanalar, dəmirçixanalar, ət və balıq dükanları yerləşirdi. Buna görə də Paris öz çirkabları və üfunəti ilə fərqlənirdi. Quraqlıq dövründə şəhərdəki üfunətli toza görə nəfəs almaq olduqca çətin idi, yağışlı havada isə küçələr əsl bataqlığa çevrilirdi. Ətraf mühitin antropogen çirkləndirilmə prosesinə paralel olaraq yüksək ölüm faizi və tez-tez baş verən kütləvi epidemiyalar Paris üçün getdikcə səciyyəvi faktora çevrilirdi. Müqəddəs Firmina və ya Müqəddəs Antoni kimi şəfa verən müqəddəslərin xatirələrinə keçirilən ictimai xütbələr, dini nümayişlər və ibadətlər bu hadisələrin yeganə "müalicəsi" kimi tətbiq olunurdu (belə ki, taun və ya vərəm xəstəliklərinin daha da geniş ərazilərə yayılmaması üçün, yerli rahiblər və ya həkimlər öz həyatlarına risk edərək yoluxmuş insanları Müqəddəs Jenevyeva abbatlığına və ya Paris Məryəm Anası kilsəsinə aparırdılar). Сüzam, dizenteriya xəstəliklərinə yoluxmuş, həmçinin ac və hər bir şeydən məhrum edilmiş camaatın paytaxta kütləvi axını onsuzda qeyri-stabil vəziyyəti daha da şiddətləndirirdi (məsələn, təkcə XI əsrdə 48 ac il qeyd edilmişdir, II Filipp Avqustun hakimiyyət dövründə isə, Parisdə əhalinin kifayət qədər böyük hissəsinin ölümünə səbəb olmuş dəhşətli qıtlıq dövrü tüğyan edirdi).
VII əsrin ortalarında yepiskop Landri Site adasının tam mərkəzində "Otel-Dyö" ("Tanrı evi") adlı Parisin ilk xəstəxanasının əsasını qoyur. Otel-Dyö eyni zamanda Orta əsrlər dövrünün ən qədim tibbi-əməliyyat mərkəzlərindən biri idi. Kilsənin nəzdində olan və öz görünüşü ilə müalicə müəssisələrindən daha çox xeyriyyə sığınacaqlarına bənzəyən bu cür xəstəxanalar, əsasən abbatlıqların və kilsələrin yaxınlığında inşa edilir və daha çox az imkanlı təbəqələrə xidmət göstərirdilər. Burada başlıca olaraq keşişlər işləyirdilər (daimi müqavilə əsasında işə başlayan həkimlər isə Paris xəstəxanalarında ancaq XV əsrdə meydana çıxırlar). XIII əsrdə kral IX Lüdovik gözdən əlil insanlar üçün "Kenz-ven" ("On beş-iyirmi" və ya "On beş iyirmilik") adlı xəstəxananın əsasını qoyur; xəstəxananın bu cür adlandırılmasının əsas səbəbi, onun birinci pasiyentlərinin yürüş zamanı görmə qabiliyyətindən məhrum olmuş 300 əhli-səlibin olması ilə bağlı idi. Əlillər evləri daha çox hədiyyələr, bəxşişlər və vəsiyyət edilmiş əmlaklar sayəsində mövcud idilər; bu cür müəssisələr kasıblara və zəvvarlara müvəqqəti iaşə və sığınacaq yerlərini həvalə edirdilər. Şəhər sakinlərinin əksəriyyəti üçün aptekçilər və türkəçarəçilər ailə həkimləri qismində çıxış edirdilər, cərrahlıq müdaxilələrini (eləcə də qanalma və seremonial həcəmət ənənələrini) isə bərbərlər, mamaçalar, sınıqçılar və diş həkimləri həyata keçirirdilər. Paris Universitetinin tibbi fakultəsində mükəmməl təhsil almış həkimlər belə cərrahlarla münaqişə edirdilər və alim ərlərin möhtərəm təbəqəsindən bu cür yalançı korporasiyaların birdəfəlik çıxardılması üçün onlardan asılı olan hər bir şeyi edirdilər. 1452-ci ildə isə həkimlər məcburi surətdə klir üzvlərinin statusunda olmamaq hüququnun leqallaşdırılmasına nail oldular (hərçənd təcrübədə bu qayda çoxdan ciddi riayət edilmirdi). Orta əsrlərin sonuna kimi, Parisin əlillər eviləri tibbi istiqaməti qəbul etməyə başladılar, şəhər hüdudlarının kənarında isə hətta leprozori mövcud idi. Bundan başqa, şəhərdə tövbə etmiş fahişələr üçün xüsusi evlər, dul "begin" qadınlar üçün böyük yataqxana kompleksi (burada qadınlar demək olar ki, monax həyat tərzini keçirirdilər), eləcə də qarımış qızların müxtəlif təsisatları yaradılmışdır.
1186-cı ildə II Filipp Avqust Paris küçələrinin yenidən qurulması haqqında xüsusi fərman dərc edir (romalılar dövründən bu küçələr əsaslı təmizlik işlərinə məruz qalmadıqlarından, üfunətli palçığın qalın qatı ilə örtülmüşdür). Başlanmış genişmiqyaslı işlər özündə iki hədəfi izləyirdi: sürüşkən yollarda hərəkətin təhlükəsizliyini yüksəltmək və şəhər sakinlərini artıq təngə gətirən iyrənc üfunəti aradan qaldırmaq. Yenidənqurma işləri Baryeri küçəsindən başlanıldı və tədricən əsas şəhər arteriyaları, xüsusilə də körpülərə və limana aparan uzun küçələr həmçinin şəhərin əsas meydançaları kvadrat dördtin daşla yenidən döşənilmişdir (xüsusi diqqət gediş-gəlişli Sen-Deni, Sen-Jak, Sent-Antuan və Sent-Onore küçələrinə ayrılırdı). Həmçinin II Filippin dövründə şəhərin bütün qəbiristanlıqları zibildən təmizlənərək, gecə saatlarında açarla bərk bağlanılırdı (buranı bəyənmiş fahişələr isə, kilsə rahibləri tərəfindən qovulmuşdular). Şəhər hakimiyyəti Senanın sahillərini və liman zonalarını abadlaşdırırdı, şəhər sakinlərini isə, müvafiq olaraq evlərinin qarşısından keçən küçələrin qalan sahələrini müstəqil döşəməyə və gələcəkdə tələb olunan bütün təmir və təmizlik işlərinə nəzarət etmələrini məcbur edirdi (ən acınacaqlı vəziyyət Şampo düzənliyində yerləşən Günahsızlar qəbiristanlığında (fr. Cimetière des Innocents) mövcud idi; burada qızğın ticarət aparılır, aşiq cütlüklər görüşür, güclü yağış zamanı isə, həmin ərazi üfunətli bataqlığa çevrilirdi. Dözülməz vəziyyəti həll etmək məqsədilə, 1187-ci ildə qəbiristanlığın daş divarla hasarlanmasına dair yekdil qərar qəbul edilmişdir). Zamanla yolların xüsusi kral və feodal gözətçiləri, küçədə toplanmış üfunətli zibillərə görə yerli sakinləri cərimə etməyə başladılar; ikitəkərli arabalar vasitəsilə, gözətçilər həmin zibilləri şəhərətrafı qəsəbələrə çıxartmağa çalışırdılar (küçələrdən zibilin təmizlənməsinə dair sərəncamlar və sənədli şəhadətnamələr ən azı, XIII əsrdən bəri məlumdurlar). IV Filippin hakimiyyət dövründə çiçəklənən Paris şəhərinin demək olar ki, zibillə bağlı problemləri demək olar daha mövcud deyildi və bu şəhər sakinlərinin böyük rəğbət hissi ilə qarşılanırdı.
XIV əsrin ikinci yarısında parlament Müqəddəs Jenevyeva monastırının şəhər kənarı qəssabxanalar ərazisinə köçürülməsinə qərar verdi, çünki, monastıra tabe olan qəssablar kəsdikləri heyvanların lazımsız qalıqlarını körpü ərazisinə atır, həmçinin istifadə etdikləri çirkli suyu birbaşa şəhərə axıdırdılar. XIV əsrin sonlarında VI Karl o zaman artıq zibil xəndəyini xatırladan Byevr çayının təmizlənməsi üçün vəsait ayırdı (daha əvvəl bu məqsədlə ayırılmış vəsaitin Kiçik Şatlenin təmiri üçün sərf edilməsi kralın narazılığına səbəb olmuşdu). Bütün cəhdlərə baxmayaraq, XV əsrin başlanğıcında həmin təmizlik qaydalarına artıq elə də ciddi riayət edilmirdi; məsələn, Parisin əsas ticarət dörd yol ağızlarından biri hesab edilən Mober meydanı daim zibil və çirkab tullantıları ilə dolu olurdu (buna çoxlu yazılı sənədlər şahidlik edirdi). XV əsrin birinci yarısında bir çox evlər sahibləri tərəfindən tərk edilmiş, dağıdılmış və ya səfil və kasıblar tərəfinqən qeyri-qanuni şəkildə zəbt edilmişdir. Şəhərin ümumi tənəzzülü təbii olaraq küçələrdə təmizliyin saxlanılmasına da təsir göstərirdi.
Orta əsr Parisində həm evcil, həm də təsərrüfat əhəmiyyətli çoxlu heyvan yaşayırdı. Paris sakinləri əmlakın mühafizəsi və ya ovçuluğun icrası üçün itləri, eləcə də hər cür quşlar saxlayırdılar: şəhər sakinləri adi qəfəsdə saxlanılan quşları musiqidən ləzzət almaq üçün, valyerlərdə saxlanılan qəzəbli quşları həminki ov mərasimləri üçün, ağ göyərçinləri isə — dini bayramlar və ya paytaxta kralların təntənəli girişləri üçün istifadə edirdilər. Zadəgan ailələr vəhşi və ya ekzotik heyvanları saxlayırdılar, Sen-Pol malikanəsinin nəzdində yaradılmış kral heyvanxanasında isə hətta şirlər yaşayırdılar). Yüklərin nəql etməsi və insanların daşınması üçün atlardan və eşşəklərdən istifadə olunurdu. Həmçinin bir çox Paris sakini öz həyətyanı sahələrində ev quşlarını və donuzları yetişdirirdilər (onlar donuzları çaybasar və suvarma çəmənlərə apararaq, onları yaxşıca yedizdirir və bir müddət sonra onları şəhərin sallaqxanalarına aparırdılar. Zamanla nizam nəzarətçiləri mərkəzi küçələr boyunca gəzişən donuzların sahiblərini cərimə etməyə başlayır və həmin heyvanları müsadirə edərək əlillər evlərinə təhvil verirdilər (istisna burada yalnız Müqəddəs Antoni abbatlığında saxlanılan donuzlara şamil olunurdu). Şəhərdəki köçəri itlərin nəhəng sürüləri vaxtaşırı olaraq əhali üçün ciddi problemlərə səbəb olurdular. Heyvanların sağlamlığı və ya onların şəfa tapmaları üçün rahiblər kilsələrdə dua edirdilər; məsələn Müqəddəs Severin kilsəsində atlar üçün, qəssablar prixodunun tabe olduğu Müqəddəs Pyotr kilsəsində isə öküzlər üçün ibadət mərasimləri keçirilirdi.
Yaxınlıqda su quyusu olmadığı təqdirdə, Paris sakinləri çaya və ya ictimai su mənbələrinə getməyə məcbur olurdular (su quyuların ətrafında tez-tez növbələr yaranırdı), buna görə də onlar içməli suyu ev təsərrüfatlarında qənaətli şəkildə istifadə etməyə və ya sudaşıyanlara pul ödəyərək, su ilə dolu çənləri evlərə daşıtdırırdılar (Sena çayı yay aylarına ciddi şəkildə dayazlaşırdı, bu isə təmiz suyun defisitini daha da kəskinləşdirirdi). Sadə evlərin daxilində çox nadir hallarda tualet otaqlarına və ya zibil quyularına rast gəlinirdi; çirkab-fekal suyu adətən küçəyə çıxan nova və ya ən yaxın axan xəndəyə tökürdülər. Qonşular arasında zibilin daşınması və ya quyu ilə bağlı ümumi istifadə qaydalarının tətbiqi haqqında tez-tez münaqişələr yaşanırdı. Orta əsr Paris sakinləri çirkli suyun istifadəsinin sağlamlığa nə qədər ziyan vurduğunu çox yaxşı bilirdilər, buna görə də onlar daha çox Senanın və ya Byevrin axar sularına üstünlük verirdilər (baxmayaraq ki, bu axar sulara da həmçinin dəri və boyayıcı emalatxanalardan, sallaqxanalar və sadə ayaqyolulardan olduqca çirkli sular tökülürdü). Çarhovuz quyularından və ya sisternlərdən toplanılmış su, əsasən paltarların yuyulması və daha nadir hallarda qidanın hazırlanması üçün istifadə olunurdu. Böyük miqdarda təmiz suyu özündə tələb edən ümumi yuma prosesi Senanın sahillərini bəyənmiş peşəkar paltaryuyan qadınlara həvalə olunurdu. Şəxsi gigiyena üçün evlərdə çimmə üçün çənlər, başın və ya ayaqların yuyulması üçün taslar, yeməkdən sonra əllərin təmizlənməsi üçün ayaqlı əlüzyuyanlar mövcud idilər (onlar ədəbli evlərdə quraşdırılması məcburi idi, çünki o dövrün insanları yeməyi əllərlə yeyirdilər, bıçaqları isə yalnız böyük ət parçalarının kəsilməsi üçün istifadə edirdilər). Əgər evdə isti vannanın qəbulu üçün heç bir şərait mövcud deyildisə, təmin edilmiş şəhər sakinləri ictimai hamamlara gedirdilər, kasıblar isə günəşli aylarda Senada çimməklə kifayətlənirdilər. Hamamlarda çimmək, özünü tərlətmək, azuqə və şərabı sifariş etmək, eləcə də tez-tez intim xidmətlərdən yararlanmaq mümkün idi (kişiləri və qadınları hamamlara o vaxtlar növbə ilə buraxırdılar, həmçinin ayrıca kişi və qadın hamamları da mövcud idi). Lakin orta əsrlərin sonuna kimi, hamamların bir çoxu xəstəliklər və kilsənin getdikcə daha da böyük əxlaq qaydaları qarşısında qorxudan bağlanılmışdır. Evlərdə havanın yaxşılaşdırılması üçün yay aylarında döşəməyə təzə biçilmiş otlar səpilirdi. Həmçinin Paris sakinləri bütün mümkün (bəzən isə kifayət qədər qeyri-adi ) üsullarla birələrlə, güvəylə, ağcaqanadlarla, milçəklərlə və siçanlarla mübarizə aparırdılar.
Orta əsr Parisi bədii ədəbiyyatda
| Əsərin adı | Əsərin orijinal adı | Yarandığı dövr | Əsərin müəllifi |
|---|---|---|---|
| Parisin fəryadı | Crieries de Paris | XII əsr | Gilyom de Vilnöv |
| Paris tərifləri haqda traktar | Traité de louange Paris | XIV əsrin birinci yarısı | Jan de Janden |
| Əlvida Paris, əlvida kiçik kökələr. | Adieu Paris, adieu petiz pastez. | XIV əsrin ikinci yarısı | Estaş Deşan |
| Paris qadınları haqda ballada | Ballade des femmes de Paris. | XV əsrin üçüncü yarısı | Fransua Viyon |
| Kventin Dorvard | Quentin Durward | 1823-cü il | Valter Skott |
| Notr-Dam kilsəsinin qozbeli | Notre-Dame de Paris | 1831-ci il | Viktor Hüqo |
| Canavarların möcüzəsi | Le Miracle des loups | 1924-cü il | Anri Düpüi-Mazuel |
| Kral xəzinədarı | The Moneyman | 1947-ci il | Tomas Bertram Kosteyn |
| Lənətlənmiş krallar | Les Rois Maudits | 1955—1977-ci illər | Moris Drüon |
| Parisdə aprel | April in Paris | 1962-ci il | Ursula Krouber Le Guin |
Şərhlər
- Bəzi məlumatlara görə, 1348-ci ildə baş vermiş taun epidemiyası nəticəsində Paris əhalisinin dörddə biri həlak olmuşdur.
- Talmud – yəhudi mülki məcəllə, mərasim qaydaları və əfsanələrini əhatə edən dini mətnlərdir. İbrani lamad (öyrənmək) kökündən yaranmışdır. Mişna və Gemara hissələrindən mütəşəkkildir.
- Marranlar — Orta əsrlərdə İspaniya, habelə Portuqaliyada rəsmi surətdə xristianlığı qəbul etmiş yəhudi ailələridir.
- Beginlər (lat. beguine, beguinae) — XII əsrdə Orta əsr Avropasında yaranmış və XIII əsrdə ümumavropa miqyasına çatmış dini hərəkət.
İstinadlar
- ↑ Пилявский В. И. и Лейбошиц Н. Я., 1968
- Симона Ру, 2008, Часть первая. Париж и его обитатели. XIII–XV века
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть первая. Глава первая
- ↑ Иван Комбо, 2002
- ↑ Фабрис Урлье (режиссёр). Метроном, часть 1 (документальный фильм). Франция: Froggies Media, Indigenes, Carpo 16. (#parameter_ignored); (#accessdate_missing_url)
- ↑ Ален Зеноу, Ксавье Лефевр и Алексис Барбье-Буве (режиссёр). Париж. Путешествие во времени. Часть 2: Рождение столицы (документальный фильм). Франция: Planete+ и Gedeon programmes. (#parameter_ignored); (#accessdate_missing_url)
- IV cap. 55, ed. Krusch: MG. SS. rer. Mer. II 148.
- Bibliotheca hagiographica latina antiquae et mediae aetatis 2175.
- ↑ Ален Зеноу, Ксавье Лефевр и Алексис Барбье-Буве (режиссёр). Париж. Путешествие в прошлое (документальный фильм). Франция: Planete+ и Gedeon programmes. (#parameter_ignored); (#accessdate_missing_url)
- Andrée Jacob et Jean-Marc Léri, Paris, Vie et histoire du 6e arrondissement, 1986, Éditions Hervas, page – 7.
- ↑ История Средних веков, 1952
- ↑ Фабрис Урлье (режиссёр). Метроном, часть 2 (документальный фильм). Франция: Froggies Media, Indigenes, Carpo 16. (#parameter_ignored); (#accessdate_missing_url)
- Andrée Jacob, Jean-Marc Léri (1986 (rééd. 1990)). Paris – Vie et histoire du VIe arrondissement. Paris: Hervas. ISBN 2-903118-20-5.
- Jörg Jarnut: Wer hat Pippin 751 zum König gesalbt? In: Frühmittelalterliche Studien 16, 1982, S. 45–57.
- Michael Imhof, Christoph Winterer: Karl der Große. Leben und Wirkung, Kunst und Architektur. Petersberg 2013, S. 26.
- Edward van Even L'Omgang de Louvain: dissertation historique et archéologique sur ce célèbre cortège communal. Ouvrage orné de 36 planches, gravées sur pierre, d'après les dessins originaux exécutés en 1594 Fonteyn, 1863
- (lat.) Annales de Saint-Bertin III, anno 866, Pag 160
- (lat.) Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, tomus I, Regininis Chronicon, Pag 597 2014-07-16 at the Wayback Machine
- Saint-Phale, E. de 'Comtes de Troyes et de Poitiers au IX siècle, histoire d’un double échec', Keats-Rohan, K. S. B. and Settipani, C. (eds.) (2000) Onomastique et Parenté dans l’Occident medieval (Prosopographica et Genealogica, Vol. 3), p. 156, citing Merlet, R. 'Les comtes de Chartres, de Blois, et de Châteaudun aux 9e et 10e siècles', Mémoires de la Société archéologique d’Eure et Loir, XII (1895/1900), pp. 64-7.; сайт MEDIEVAL LANDs
- Guy le Hallé, Histoire des fortifications de Paris, Horvath, 1995, pp.35-36.
- Jean-Louis Chardans, Le Châtelet, Pygmalion, 1980, pp.27-29.
- Jim Bradbury, The Capetians: Kings of France, 987-1328, (London: Hambledon Continuum, 2007), p. 69
- Walther Kienast: Deutschland und Frankreich in der Kaiserzeit (900–1270), 1. Teil, Stuttgart 1974, S. 86.
- Jean-Paul Caracalla (2007). Saint-Germain-des-Prés (Éditions de la Table Ronde). səh. 13.
- Detlev Schwennicke, Europäische Stammtafeln Band III.4 (1989) Tafel 701A (für Galéran I. bis Hugues III.)
- ↑ Фабрис Урлье (режиссёр). Метроном, часть 3 (документальный фильм). Франция: Froggies Media, Indigenes, Carpo 16. (#parameter_ignored); (#accessdate_missing_url)
- Ursula Vones-Liebenstein. Saint-Victor in Paris. Vom Königskloster zur Kongregation (Canonici Regulares Sancti Augustini: Schriftenreihe der Akademie der Augustiner-Chorherren von Windesheim 12). Paring 2007. ISBN ISBN 3-936197-09-1.
- Christian Hottin, « La formation du quartier Latin », dans Christian Hottin (dir.), Universités et grandes écoles à Paris....
- Les antiquités, histoires, chroniques et singularités de Paris page 226
- ↑ Ашиль Люшер, 1999, Глава I. Материальное и нравственное состояние общества
- Křížové výpravy (Dále jen Křížové výpravy). Praha: Academia. 1995. 154/228. ISBN 80-200-0512-9. (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
- Russell Sturgis, A Dictionary of Architecture and Building, Biographical, Historical, and Descriptive, (Macmillan) 1901, s.v. "Chelles, Jean de".
- Robert Branner, Saint Louis and the Court Style in Gothic Architecture, (Zwemmer) 1965, p. 62.
- Ruth Wessel: Die Sainte-Chapelle in Frankreich. Genese, Funktion und Wandel eines neuen Raumtyps. Düsseldorf 2003 (online)
- Alain Erlande-Brandenburg, the Ste Chapelle (Paris-Buildings) in Grove Encyclopedia of Art
- Histoire de la France des origines à nos jours sous la direction de Georges Duby, Larousse, 2007, page 296
- Joseph R. Strayer: The Reign of Philip the Fair. University Press, Princeton/N.J. 1980, ISBN 0-691-05302-2.
- Paris à travers les âges : histoire nationale de Paris et des parisiens depuis la fondation de Lutèce jusqu'à nos jours. Tome premier / par H. Gourdon de Genouillac ; ouvr. réd. sur un plan nouveau et approuvé par Henri Martin pages 179-183 Bibliothèque Nationale de France
- Remarked on by de Vericour, Louis Raymond (1872). "The Jacquerie". Transactions of the Royal Historical Society 1: 302.
- Noël Coulet, 'Le temps des malheurs (1348–1440)', in Histoire de la France des origines à nos jours bajo la dirección de Georges Duby, Larousse, 2007, pág. 402
- André Castelot et Alain Decaux, Histoire de la France et des Français au jour le jour vol. 3, partie 2 de 1316 à 1358, p. 92
- André Larané, La révolution manquée d’Étienne Marcel herodote.net
- (ing.) English longbow – History spiritus-temporis.com 2013-12-13 at the Wayback Machine
- Alain Decaux, André Castelot (Hrsg.): Dictionnaire d’Histoire de France Perrin. Perrin, Paris 1981, ISBN 2-262-00228-2
- Alfred Fiero: Histoire et Dictionnaire de Paris. Robert Laffont, Paris 1996, ISBN 2-221-07862-4
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть третья. Глава седьмая
- Histoire de Jeanne d`Arc by P.A Le Brun de Charmettes-Tome1 Tome2 Tome3 Tome4
- D. Butler: Joan of Arc’s relics exposed as forgery. In: nature. 446, 2007, S. 593. doi:10.1038/446593a
- Édouard Fournier, L'enseignement des Décrétales à l'université de Paris au Moyen Âge, pages 58-62, Revue d'histoire de l'Église de France, année 1940
- English Literature – William Henry Schofield. BiblioLife. 31 January 2009. İstifadə tarixi: 2012-02-16.
- Hilde de Ridder-Symoens (16 October 2003). A History of the University in Europe: Volume 1, Universities in the Middle Ages. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-54113-8.excerpt
- Alfred Franklin, Histoire de la Bibliothèque Mazarine et du Palais de l'Institut, H. Welter, Paris, 1901 page 158
- "Les quartiers de Paris" (Atlas historique de Paris (en ligne)). paris-atlas-historique.fr. 11 février 2016. (#parameter_ignored)
- ↑ Ашиль Люшер, 1999, Глава IV. Каноник
- Sarmant, Thierry, Histoire de Paris (2012) p. 33.
- Caroline Bruzelius, "The Construction of Notre-Dame in Paris." Art Bulletin (1987): 540-569 in JSTOR.
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть вторая. Глава пятая
- Knecht, pp. 51-2; Robert Jean Knecht in The French Religious Wars 1562–1598, Osprey Publishing, 2002, ISBN 1-84176-395-0
- H. G. Koenigsberger, George L. Mosse, G. Q. Bowler (1999), Europe in the Sixteenth Century, Second Edition, Longman ISBN 0-582-41863-1
- Jean Bony, "French Influences on the Origins of English Gothic Architecture," Journal of the Warburg and Courtauld Institutes (1949) 12:1-15 in JSTOR
- Фабрис Урлье (режиссёр). Метроном, часть 4 (документальный фильм). Франция: Froggies Media, Indigenes, Carpo 16. (#parameter_ignored); (#accessdate_missing_url)
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть первая. Глава вторая
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть первая. Глава третья
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть третья. Глава восьмая
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть вторая. Глава четвёртая
- ↑ Дубнов С. М., 2003
- Sarmant, Thierry, Histoire de Paris (2012) p. 46
- Berthold Louis Ullman, The Origin and Development of Humanistic Script. (Rome), 1960, p. 12.
- Udo Kindermann: Die kulturellen Auswirkungen der Einführung der karolingischen Minuskel, in: Erziehungs- und Unterrichtsmethoden im historischen Wandel (= Schriftenreihe zum Bayerischen Schulmuseum Ichenhausen, Bd. 4), Bad Heilbrunn 1986, S. 103–125.
- Власов В. (2007). Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства: В 10 т. Парижская школа. Спб.: Азбука-классика. səh. VII.[ölü keçid]
- Словарь средневековой культуры. Труверы (Под общ. ред. А. Я. Гуревича). Москва: Российская политическая энциклопедия. 2003. (#first_missing_last)
- Михайлов А. (1984). Прекрасная Дама: Из средневековой лирики. Любовная лирика средневекового Запада. М.: Московский рабочий. 11–12.
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть третья. Глава девятая
- Сапонов М. (2004). Менестрели. Книга о музыке средневековой Европы. М.: Классика-XXI. səh. 137-140.
- Веселовский А. (1870). Старинный театр в Европе. Москва. səh. 85—86.
- Richard Neupert: French Animation History. Wiley-Blackwell, Chichester 2011, ISBN 978-1-4443-3836-2, S. 63.
- ↑ Ашиль Люшер, 1999, Глава III. Студент
- ↑ Симона Ру, 2008, Часть вторая. Глава шестая
- Steves, Rick (7 March 2007). . CNN. 2012-02-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 January 2013. (#invalid_param_val)
- ↑ Ашиль Люшер, 1999, Глава II. Приходы и приходские священники
- H. Sauval, Histoire et recherches des antiquités de la ville de Paris, t. II , 585, Moette & Chardon, Paris, 1724.
- J. J. Expilly, Dictionnaire géographique, historique et politique des Gaules et de France, vol. V, 567, Desaint & Saillant, Paris, 1768.
- J. A. Buchon, François Noël Alexandre Dubois, Chroniques d'Enguerrand de Monstrelet, Verdière, 1826 (présentation en ligne), pp. 358 et 359.
- Emma Demeester, L'asension et la chute d'Enguerrand de Marigny dans la Nouvelle Revue d'Histoire n° 78 de mai-juin 2015, 14-16
- J. A. Piganiol de la Force, Description historique de la ville de Paris, t. IV, 86, Les Libraires associés, Paris, 1765.
- ↑ Laurent Theis, Histoire du Moyen Âge Français, Perrin 1992, pages 126-127.
- ↑ Philippe Contamine, Marc Bompaire, Stéphane Lebecq, Jean-Luc Sarrazin, L'économie médiévale, Collection U, Armand Colin 2004, page 192-193
- Adolph Blanqui: Geschichte der politischen Ökonomie in Europa. Erster Band. Verlag Detlev Auvermann KG : Glashütten im Taunus 1971. Unveränderter Neudruck der Ausgabe Karlsruhe 1840 / 1841: Geschichte der politischen Oekonomie in Europa, von dem Alterthume an bis auf unsere Tage, nebst einer kritischen Bibliographie der Hauptwerke über die politische Oekonomie, von Adolph Blanqui (dem Aeltern), Mitglied des Instituts von Frankreich (Akademie der moralischen und politischen Wissenschaften), Professor der industriellen Oekonomie an dem Conservatoire des Arts et Métiers, Director der Specialschule des Handels in Paris. Aus dem Französischen übersetzt, mit Anmerkungen versehen, mit einem Auszug aus des Grafen G. Pecchio Geschichte der politischen Oekonomie in Italien vermehrt, und mit einem theils ergänzenden, theils berichtigenden Epilog begleitet von Dr. F. J. Buß, ord. öffentl. Professor des Staats- und Völkerrechtes und der Staatswissenschaften an der Universität Freiburg. Erster Band, Karlsruhe 1840, Druck und Verlag von Ch. Th. Groos. S. 208 ff.
- Raymond Cazelles, Nouvelle Histoire de Paris : Paris de Philippe Auguste à Charles V, Paris, Association pour la publication d’une Histoire de Paris, Hachette, 1996, page 179
- Dezobry et Bachelet, Dictionnaire de biographie, t.1, Ch.Delagrave, 1876, page 321
- Gabriel Thouin (2004). Plans raisonnés de toutes les espèces de jardins (C. Tchou-Bibliothèque des introuvables). Paris: Nachdruck der Ausgabe Lebègue, Paris 1820. ISBN 2-84575-209-1.
- Fabienne Joubert (1993). La Tapisserie (= Typologie des Sources du Moyen Age Occidental. Vol. 67). Brepols, Turnhout. ISBN 2-503-36067-X.
- Denis Diderot, Jean le Rond d'Alembert (2002). Recueil de Planches, sur les Sciences, les Arts Libéraux, et les Arts Méchaniques, avec leur Explication. Tapissier Tapisserie des Gobelins. a Paris, Avec Approbation et Privilege du Roy.. Inter-Livres, Paris. ISBN 2-914661-23-1.
- London Science Museum: Hôtel-Dieu de París. 2016-01-16 at the Wayback Machine Consultado el 1 de julio de 2012.
- Pedro Gargantilla Madera: Breve historia de la medicina, del chamán a la gripe A, ISBN 9788499671499. Consultado el 1 de julio de 2012
- "Adieux a paris – Poéme". wikipoemes.com.
- Trois ballades de François Villon. Voix, orchestre, sur le site de la Bibliothèque nationale de France.
Ədəbiyyat
- Bove, Boris; Gauvard, Claude (2014). Le Paris du Moyen Age. Paris: Belin. ISBN 978-2-7011-8327-5. (#parameter_ignored)
- Combeau, Yvan (2013). Histoire de Paris. Paris: Presses Universitaires de France. ISBN 978-2-13-060852-3.
- Fierro, Alfred (1996). Histoire et dictionnaire de Paris. Robert Laffont. ISBN 2-221--07862-4.
- Hillairet, Jacques (1978). Connaaissance du Vieux Paris. Paris: Editions Princesse. ISBN 2-85961-019-7.
- Héron de Villefosse, René (1959). HIstoire de Paris. Bernard Grasset.
- Meunier, Florian (2014). Le Paris du moyen âge. Paris: Editions Ouest-France. ISBN 978-2-7373-6217-0.
- Piat, Christine (2004). France Médiéval. Monum Éditions de Patrimoine. ISBN 2-74-241394-4.
- Sarmant, Thierry (2012). Histoire de Paris: Politique, urbanisme, civilisation. Editions Jean-Paul Gisserot. ISBN 978-2-755-803303.
- Schmidt, Joel (2009). Lutece- Paris, des origines a Clovis. Perrin. ISBN 978-2-262-03015-5.
- Dictionnaire Historique de Paris. Le Livre de Poche. 2013. ISBN 978-2-253-13140-3.
- Дефурно М. (2003). Повседневная жизнь времен Жанны д`Арк. Москва: Евразия. 320. ISBN 5-8071-0116-2.
- Дубнов, Семён Маркович (Дубнов С. М.) (2003). Краткая история евреев. Ростов-на-Дону: Феникс. 576. ISBN 5-222-03451-8.
- Комбо И. (2002). История Парижа. Москва: Весь мир. 176. ISBN 5-7777-0192-2.
- Косминский, Евгений Алексеевич (Косминский Е. А.) (1952). История Средних веков. Москва: Государственное издательство политической литературы. 748.
- Люшер, Ашиль (Люшер А.) (1999). Французское общество времен Филиппа-Августа. Москва: Евразия. 414. ISBN 5-8071-0023-9.
- Пилявский В. И. и Лейбошиц Н. Я. (1968). Париж. Ленинград: Издательство литературы по строительству. 112.
- Ру С. (2008). Повседневная жизнь Парижа в средние века. Москва: Молодая гвардия. 252. ISBN 978-5-235-03100-5.
- Jean Guérout (1972). « Fiscalité, topographie et démographie à Paris au Moyen Âge » (PDF). Bibliothèque de l'école des chartes. 33–129. (#apostrophe_markup)
- Jean Favier (1972). «Les rôles d'impôt parisiens du siecle XV-e (à propos d'un article récent)» (PDF). Bibliothèque de l'école des chartes. 467–491. (#apostrophe_markup)
- Arié Serper (1979). « L'administration royale de Paris au temps de Louis IX ». Francia, n°-7. (#parameter_ignored); (#apostrophe_markup)
- Boris Bove (2004). Dominer la ville prévôts des marchands et échevins parisiens de 1260 à 1350. CTHS-histoire. Paris: Éditions du Comité des travaux historiques et scientifiques. səh. 13/720. ISBN 2-7355-0523-5. (#parameter_ignored)
- John W. Baldwin (historien), Béatrice Bonne (2006). Paris, 1200 (Collection historique). Paris: Aubier. 471. ISBN 2-7007-2347-3. (#parameter_ignored).
Xarici keçidlər
- "Paris orta əsrlərdə". 2013-05-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-05.
Paris portalı paris, orta, əsrlərdə, orta, əsr, parisi, qərbi, avropanın, böyük, şəhərlərindən, biri, onun, tarixi, merovinqlər, viii, əsrlər, karolinqlər, viii, əsrlər, kapetinqlər, əsrlər, valua, kimi, tanınan, dörd, kral, sülaləsinin, hakimiyyət, dövrlərini, əhatə, edir,. Orta esr Parisi Qerbi Avropanin en boyuk seherlerinden biri idi Onun tarixi Merovinqler V VIII esrler Karolinqler VIII X esrler Kapetinqler X XIV esrler ve Valua kimi taninan dord kral sulalesinin hakimiyyet dovrlerini ehate edir Hele qedim zamanlardan beri seher uc serti hisseye bolunmusdu Site adasi simal sag sahili ve cenub sol sahili bu erazilerin her birisi oz ferdi inkisaf xususiyyetlerine malik idi Orta esr Parisine simal terefinden Monmartr tepesi cenubdan ise daha yasti ve eydemli Sent Jenevyev mehz bu erazide sonralar meshur Latin mehellesi formalasmisdir ve Monparnas tepeleri birlesirdi Orta esr seherinin texmini serhedleri gunumuzde Parisin ilk 6 dairesinin I VI ve elece de VII dairenin bir hissenin tutdugu genis eraziye uygun gelirdi Paris tarixiFLUCTUAT NEC MERGITURBu meqaleler olke seriyasindandirOrta esrlerIntibahXVII esrXVIII esrNapoleon dovrundeRestavrasiyaLui Filipp dovrundeIkinci imperiyaBelle EpoqueI Dunya MuharibesiMuharibeler arasi dovrII Dunya MuharibesiMuharibden sonraki dovrXronologiyaMemarliq tarixiMusiqiMerlerParklarParis portalibmrQalliya Roma Lutesiyasinin esasinda salinmis qedim Paris seheri Merovinqler dovrunde aktiv sekilde inkisaf etse de Karolinqlerin hakimiyyet illerinde oz paytaxt statusunu elece de kecmis siyasi cekisini ve ticaret canliligini itirmisdir Buna baxmayaraq o Kapetinqler dovrunde tez bir sekilde oturulmus vaxtin yerini doldurmagi bacarmisdir hemin zamanlar Avropanin en nufuzlu ilahiyyat merkezlerinden birisi olmus Paris seherinde Qerbi Avropanin en meshur ve etibarli universitet binasinin esasi qoyulmusdur Orta esr Parisinin abadliq isleri esasen XIII esrde tamamlanmisdir genislenmesi ise XIV esrin birinci yarisina kimi davam etmisdir XV esrin birinci yarisi paytaxt seher ucun esasen tenezzul dovru olmusdur Yuzillik muharibenin illeri erzinde seher oz ehalisinin texminen yarisini itirmis ve ehemiyyetli derecede dagidilmisdir ancaq Orta esrlerin sonuna kimi Paris tamamile berpa edilmis ve yeniden genislenmeye baslamisdi 1 2 3 Mundericat 1 Tarixi 1 1 Qalliya Roma Parisinin mirasi 1 2 Merovinqler dovru 1 3 Karolinqler dovru 1 4 Kapetinqler dovru 1 5 Valua dovru 2 Sehersalma ve planlasdirma 3 Memarliq 4 Ehali 4 1 Yehudiler 4 2 Italyanlar 5 Medeniyyet 6 Tehsil ve elm 7 Meiset ve bayramlar 8 Tebeqeler ve hakimiyyet orqanlari 9 Kilse 10 Cinayet ve edalet 11 Iqtisadiyyat 11 1 Ticaret ve maliyye 11 2 Senetkarliq 12 Tibb ve sanitariya 13 Orta esr Parisi bedii edebiyyatda 14 Serhler 15 Istinadlar 16 Edebiyyat 17 Xarici kecidlerTarixi RedakteQalliya Roma Parisinin mirasi Redakte Parisin Truset ve Hoyau terefinden tertib edilmis plani miqyas 1 4 500 94 x 120 sm Zeefeld Surix orijinal xeritenin 1980 ci il faksimilesini nesr etmisdir ve hemcinin bu plan de Bale Bazel plani adi ile de taninir Butye tarix kimi 1553 cu ili gostermis ve miqyasinin 1 7 000 oldugunu bildirmisdir II esrde Lutesiya adlanan qesebe iki hisseden ibaret idi Senanin sahili Yuxari Lutesiya adlanirdi ve burada esasen romalilar yasayirdi Site adasinda yerlesen Asagi Lutesiyada ise baliqciliq ve ticaretle mesgul olan qall tayfasi yeni pariziler yasayirdilar I esrde romalilarin istehkam kompleksi insa olunduqdan sonra ise Asagi Lutesiyani tedricen Civitas Parisiorum yeni latincadan tercumede Parizilerin seheri adlandirmaga basladilar Site adasindan ehemiyyetli herbi yollar kecdiyinden Senanin sahillerine dogru taxta korpuler salinmisdir Bu tedricen qesebenin cayin sol yeni daha hundur sahiline dogru genislenmesine imkan yaratdi Pariziorum III esrde artiq tipik Roma seherinden birisine cevrildi ve burada hemin dovrun memarligini eks eden muxtelif tikililer saraylar taninmis seher sakinlerinin zengin evleri yerli patrisilerin ozeyini qayiqcilar gildiyasinin uzvleri teskil edirdi mebedler termler akveduk ve teatrlar insa edilmisdir o zamanlar qallar Site adasinda romalilar ise cayin sol sahilde meskunlasmagi ustun tuturdular Texminen 275 ci ilde basqa melumatlara gore 280 ci ilde antik seher xususile de onun sol sahil hissesi alemanlar adlandirilan german tayfasi terefinden dagidilmisdir IV esrde ise seherde umumi istifadede Paris fr Paris adi mohkemlenmisdir 1 4 5 6 Erken Orta esrlerin baslangicinda Qalliya Roma seherinin izleri onda hele de aydin sekilde goze carpirdi Sitenin qerb hissesinde Roma serdarinin sarayi serq hissesinde ise Yupiter mebedi yerlesirdi Adanin perimetri boyunca qulleli korpuler qala darvazalari ve istehkamlar ucalirdi IV esrin ortalarinda bu divarlarin tikintisi ucun german tayfalari terefinden dagidilmis roma seherinin daslarindan istifade olunurdu Sol sahilde yeni Sent Jenevyev tepesinde muasir V dairenin etrafi ve Sen Misel bulvari boyunca uzanan mehelleler ve onun etrafinda mebedlerin kicik ve boyuk termlerin elece de akveduk saray dukan amfiteatr ve Roma terzinde bir zamanlar insa olunmus forumun qaliqlari gorunurdu Monmartr tepesinin zirvesini ise Merkuri mebedi bezeyirdi 1133 cu ilde VI Ludovik Monmartrda benedikt abbatliginin esasini qoymus XV esrin sonunda ise Roma termlerinin qaliqlari Kluni abbatliginin terkibine daxil edilmisdir Bununla bele seherin sonraki planlasdirmasinin formalasmasi ucun antik Lutesiyanin cox boyuk ehemiyyeti var idi 7 8 Site adasini ikiye bolen kohne Roma yolunun istiqameti tekce Sena cayinin etrafinda olan erazini deyil hemcinin simal cenub oxu boyunca uzanan mehellelerin inkisafini evvelceden mueyyen edirdi hazirda o sol sahilde yerlesen Sen Jak adani kondelen sekilde kecen De la Site ve sag sahilde yerlesen Sen Marten kucelerinin tutdugu saheye uygun gelir Sen Misel ve Sevastopol bulvarlarinin formalasdirdigi uzun xett ise hemin yolu paralel olaraq kesir 1 4 5 6 9 Merovinqler dovru Redakte Sent Etyenn kilsesi solda ve kecmis Muqeddes Jenevyeva abbatliginin yerinde ucaldilmis IV Henrix liseyi ve qotik uslublu Klovi qullesi sagda Paris seherinde uzun muddet hokm suren sakitlik ve eminemanliq 451 ci ilde qefleten Qalliya erazisine soxulmus Atilla qosunlari terefinden pozulmusdur ancaq tezlikle hunlar mubariz roma ve onlarla ittifaqda olmus Vestqot ordulari terefinden meglub olmusdular Merovinqler sulalesinden olan I Xilderikin qosunlari 470 ci ilde Parisin qerb etraflarini qaret ederek seherin uzun muddetli muhasiresine basladilar 476 ci ilde onlar terefinden Senanin sag sahilinde Lovor adli gozetci qullesi insa edilmis ve mehz bu adin esasinda daha sonralar Luvr sozu yaranmisdir 486 ci ilde Merovinqler sulalesinin ilk krali olmus I Xlodviq basqa frank bascilari ile ittifaqa girerek Qalliyanin Luara cayina qeder olan simal erazilerini ve hemcinin besillik muhasireden sonra Paris seherini isgal etmeye muveffeq olmusdur 508 ci ilde ise Xlodviq Paris seherini ozunun sexsi iqametgahi oldugunu elan etmisdir basqa melumatlara gore Muqeddes Jenevyeva ile imzaladigi raziliq sayesinde kral seheri sulh yolu ile ele kecirmeyi bacarmisdir Xristianligin qebulundan sonra 496 ci ilde Xlodviq Sent Jenevyev tepesinde Muqeddes Pyotr ve Pavel kilsesinin esasini qoyur ve 511 ci ilde olumunden sonra hemin erazide daha dogrusu Parisin himayecisi Muqeddes Jenevyevanin yaninda basdirilir etrafda salinmis abbatliq bu muqeddesin serefine adlanmaga baslayir hal hazirda onun yerinde ehali arasinda Xlodviq qalasi kimi taninan Klovi qullesi ve IV Henrix liseyi yerlesir Hemcinin VI esrin baslangicinda seherin tam merkezinde Muqeddes Marselin serefine Kicik korpunun fr Petit Pont yaninda ise Kasib Muqeddes Yulianin xatiresine iki kilse insa olunmusdur 543 cu ilde I Xildebert Ispaniyadan seferi zamani elde etdiyi kral qaliqlarini muhafize etmek ucun Sent Krua Sen Vensan bazilikasinin esasini qoyur tezlikle onun adi Sen Jermen de Pre abbatligi fr olaraq deyisdirildi 10 Seherin en nufuzlu monastirlarindan biri olan bu qurum muasir VI ve VII dairelerin erazisini ehate edir boyuk uzumluk sahelerine senetkar emalatxanalarina ve boyuk yarmarkaya malik idi Bundan basqa o dovrlerde Site adasinda Sen Kristof ve Sen Marsial qadin monastirlarinin Senanin eks sahillerinde ise Sen Loran ve Sen Vensan kisi monastirlarinin esasi qoyulmusdur VI esrin ikinci yarisinda Parisde alti kilse meclisi bas tutmusdur bu Merovinqler sulalesine mexsus olan mulk erazilerinde seherin artmis dini rolunu vurgulayirdi 585 ci ilde bas Site adasinda tikintilerin bir hissesini mehv etmis boyuk yangindan guclu zerer cekmis Paris bununla bele Senanin her iki sahilinde feal inkisaf etmeye basladi 1 11 4 5 6 9 12 Lakin Site seher merkezi qalmaqda davam edirdi Istehkamlarin daxilinde kralin ve bas kesisin saraylari seher mektebi ve I Xildebertin fermani uzre tikilmis besnefli Sent Etyenn kilsesi yerlesirdi muasir Notr Dam de Pari kafedralinin erazisinde bir zamanlar yerlesen bu mebed oz olculerine gore Qalliyanin en boyuk dini abidelerinden biri hesab olunurdu Yaxinliqdaki sag liman tepelerinde Sen Jan de la Bursi Sen Jerve ve Sen Jan de Qrev kilseleri ucaldilmisdir VI esrde bir zamanlar qudretli Frank dovleti gelecekde bir birinden keskin sekilde ferqlenecek uc ayri hisseye Neystriya ehalisi esasen romanlasdirilmis kelt xalqlarindan ibaret olan bu vilayetin paytaxti Paris seheri idi ve o Qalliya dovletinin simal qerb torpaqlarini ehate edirdi Avstraziya ve Burqundiya adlanan yarimmusteqil kralliqlara parcalanir I Xildebertin olumunden sonra 558 ci il Paris onun qardasi I Xlotarin iqametgahi olaraq secilir 561 ci ilde seher Xlotarin oglu I Xaribertin sahibliyine kecir 567 ci ilde ise o krallar Quntramn I Sigibert I Xilperik ve I Xaribertin birge idaresi altina kecir onlarin hec biri diger iki kralin raziligi olmadan Parise daxil ola bilmidi 13 614 cu ilde II Xlotar Parisde ruhani kilse meclisini cagirir ve bu iclasda kilsenin ictimaiyyet arasinda tesirini guclendirmis ve zadeganligin bezi guzestlerini qanunilesdirmis Paris edikti adlandirilan xususi ferman qebul edilir Bundan basqa o Klisi la Qarenn kommunasinda ozu ve oglu I Daqobert ucun mohtesem saray iqametgahin esasini qoyur ve bundan sonra Parisin siyasi rolu enmeye baslayir seherin ozu ise tenezzule ugrayir Ehali arasinda tenbeller leqebini almis Merovinq krallari tez tez bir saraydan basqasina kocurduler real hakimiyyet ise tedricen onlarin mayordomlarinin eline kecirdi Pipinidler sulalesinden olmus mayordom Heristalli Pipinin 687 ci ilde kral III Teodorix uzerinde dagidici qelebesi Avstraziya yarimmusteqil kralligini daha da guclendirdi Neystriyani ise eksine olduqca zeifletdi 11 4 Karolinqler dovru Redakte Karl Martellin oglu mayordom Godek Pipin 741 768 atasinin dovrunde kilse torpaqlarinin musadiresile elaqedar keskinlesmis kilse kral munasibetlerini nizamlamaga cehd gosterdi Benefisi kimi paylanmis butun kilse torpaqlari kilsenin mulkiyyei elan olundu ve benefisiariler kilseye xerac vermeli idi Bu cur torpaq paylari precariya verbo regis kral emri ile verilmis prekari adlanirdi Bu halda benefisiari yene de kralin xeyrine herbi xidte gosterirdi ve kralin icazesi olmadan kilse hemin torpagi geri ala bilmezdi Lanqobardlarin tezyiqine meruz qalan Roma papasi frank kralligina boyuk umid baglayirdi Ona gore de 751 ci ilde frank eyanlarinin Suassondaki yigincaginda Pipin resmi suretde franklarin krali elan olundu 14 Mervinqlerin son numayendesi III Xilderik monastira salindi Pipinin idareetme dovrunde Paris daha cox ikincidereceli rol oynamaga baslayir kral Boyuk Karl terefinden paytaxtin Aaxene kocurulmesi ile elaqedar 15 Parisin ehalisi azalmaga baslayir seher getdikce tenezzule ugrayir xarici berkidilmeler ise kohnelirdi 845 ci ilden baslayaraq Sena cayinin vadisi norman fethlerinin esas istiqametine cevrilir 856 857 ci illerde normanlar Parisin sol sahilini hemcinin Muqeddes Jenevyeva abbatligini elece de diger kilse ve kend teserrufat sahelerini qaret edirler 861 ci ilde Sen Jermen de Pre abbatligi bosaldilmaya meruz qalir etraf erazilerde yasayan butun kend ve seher ehalisi ise Site adasindaki qalada cemlesmeye mecbur qalirlar 885 ci ilin noyabr ayinda Parisin divarlarina norman rehberi Ziqfridin komandanligi altinda 700 gemiden ve texminen 40 min doyuscuden ibaret boyuk flotiliya yaxinlasir 16 Bir ilden cox davam etmis agir muhasireye ve seherde bas vermis taun epidemiyasina baxmayaraq qraf Huqo Abbatin 17 Parisli Edin elece de yepiskop Qozlenin birge rehberliyi altinda Paris oz azadligini mudafie etmeyi bacarmisdir bu ozunumudafienin en qehreman epizodlarindan birisi 6 fevral 886 ci ilde Kicik korpu yaxinliginda bas vermis doyus oldu 18 III Karlin umumi zeifliyi ve onun normanlarla mubarizede qerarsizligi 887 ci ilde onun tacdan mehrum edilmesine getirib cixartdi 888 ci ilde seher sakinleri arasinda boyuk regbet qazanmis Robertinler sulalesinden olan I Ed en taxti ele kecirmeye muveffeq olur 19 Norman muhasiresinin aradan qaldirilmasindan sonra Sena uzerinden salinmis indiki Notr Dam korpusunun yerlesdiyi erazi ve Roma dovrune aid edilen kohne das korpu daha boyuk korpu ile evez olunmusdur yeni korpu cay axiniin yuxarisinda daha dogrusu kohne korpuden 150 metr simalda insa olunmusdur Sag sahilde yeni Boyuk korpunun baslangicinin yaninda Boyuk Satle qalasi ucaldilir sol sahilde ise 20 21 yeni Kicik korpunun yaxinliginda Kicik Satle qalasi insa edilir hele kral II Daz Karlin idareetme dovrunde yaradilmis ve Site adasinin girislerini muhafize eden bu istehkam qulleleri daha sonralar defelerle yenidenqurma islerine meruz qalmisdilar 1 11 4 6 9 12 Kapetinqler dovru Redakte Parisin sag sahilinde yerlesen mehellelerden birisi meshur Sen Jerve kilsesinin serefine adlandirilmisdir solda II Filippin emri ile ucaldilmis Nel qullesi ve Sena cayinin sol sahilini muhafize eden qala divarlari sagda Fransanin feodal daginiqligi kral taxti ugrunda iki sulale numayendeleri ve terefdarlari Karolinqler ve Robertinler arasinda uzun muddetli mubarizeye getirib cixardi sonuncular uzun iller boyunca Paris qrafligini ve Il de Frans hersoqlugunu idare edirdiler Yaranmis bu veziyyetden german imperatoru II Kuren Otton oz xeyrine istifade etmeye calisir onun 60 minlik ordusu 972 ci ilin oktyabr ayinda Parise yaxinlasir ancaq hucum etmeye cesaret etmir IX esrin sonundan X esrin sonuna kimi her iki sulalenin numayendeleri bir birini novbe ile taxtda evez edirdiler 22 buna gore de 987 ci ilde Fransanin menevi ve dunyevi senyorlarinin istiraki ile kecirilen qurultayda olkenin gelecek krali qisminde Robertinler sulalesinden olan ve Kapetinqler sulalesinin baslangicini qoyan Huqo Kapet secilmisdir bundan sonra ve daha uc esr boyunca Paris bu sulalenin paytaxti idi 23 Sena ve Luara caylari boyunca uzanan genis eraziler elece de bu erazide yerlesen Paris Orlean Sanlis ve Etamp seherleri Huqonun ozel mulkleri domenleri hesab olunurdu ancaq hetta burada bele kralin hakimiyyeti cox zeif idi Parisle Orlean seherleri arasinda yerlesen ticaret yolu inadcil ve tez tez usyanciliqla mesgul olan feodal mulklerinin arasindan kecirdi Hemin feodallar kralin suzerenliyini formal sekilde taniyirdilar onlar ticaret yollarinda oz qalalarini ucaldir etraf kendlerde yasayan sakinlerden vergitutmaqla mesgul olur tacirleri qaret edir ve bezen kralin ozunu hedeleyirdiler Umumilikde tarixe nezer salsaq Fransa erazisinin esasen tez tez bir biri ile dusmencilik eden muxtelif yarimmusteqil feodal mulklerden ibaret oldugunu gore bilerik Kralin huquqlari mehdudlasdirilmis ve ya olduqca nominal seviyyede idi Kral hakimiyyeti praktiki olaraq onun sexsi mulklerinin hududlari xaricine yayilmirdi Feodal parcalanma her seyden evvel ehalinin etnik umumiliyinin ve ozunuidentifikasiyaetme hislerinin yoxlugu hemcinin tebii teserrufatin hokmranligi umumi bazarin yoxlugu ve olkenin ayri hisselerindeki iqtisadi elaqelerinin zeifliyi kimi derin sebeblerle izah olunurdu Lakin hec krallar da xususi mominlikleri ile ferqlenmirdiler meselen I Filipp bir defe mulkiyyetinde olan domeninden kecen italyan tacirlerini qaret etmisdir Eger Simali Fransanin erazisinde yerlesen o dovrun basqa seherlerinde artiq ozunuidarenin cucertileri meydana cixirdisa kral Parisi kommuna huquqlarindan qeti suretde imtina edirdi bele seherler fr villes de bourgeoisie yeni burjua seherleri adlanirdilar Idareetme huququ burada kral ve seher sakinleri arasinda bolunurdu 11 4 12 Kilseden oz uzaqlasdirmasini bagislatmagi arzu eden Momin II Robert Sen Jermen l Oserua ve normanlar terefinden dagidilmis Sen Jermen de Pre kilselerini yeniden berpa edir 24 Site adasindaki kral sarayini genislendirir ve saray heyetinde Muqeddes Nikolaya ithaf olunmus kilseni insa etdirir kilsenin yerlesdiyi sahede daha sonralar qotik uslublu Sent Sapel kapella relikvarisi insa olunmusdur Onun oglu I Henrix kohne Muqeddes Martin kapellasinin yerinde daha boyuk ve mohtesem Sen Marten de San monastirinin esasini qoyur ve Roma Papasindan faktiki muxtariyyat elde etmek meqsedile yeni tesis olunmus dini quruma xususi imtiyazlar verir Kral I Filipp oz mulkleri daxiline Qatine Jizor ve Burj qrafliqlarini birlesdirir VI Kok Ludovik domenin tehlukesizliyini ehemiyyetli derecede mohkemlendirir II Filipp Avqust ise domende yasayan xirda vassallari ozune tabe ederek onun erazisini dord defe genislendirir Belelikle XII esrin sonuna kimi Paris daha onceler qudretli feodallara tabe olmus reqib seherler sirasinda baslica rol oynamagi ve oz hakim veziyyetini tesbit etmeyi bacarir Ancaq seher hele uzun muddet Norman basqinlarinin ve feodal istibdadinin agir neticelerini ozunde hiss edirdi Guclu dagintiya meruz qalmis sol sahilde bir cox kilse ve monastirlar xarabaliqlara cevrilmisdiler 1111 ci ilde ise Molan qrafliginin bascisi Sena cayinin uzerinden salinan ve sahillerle adani birlesdiren her iki korpunu yandirir 25 Paris sakinlerinin ekseriyyeti Sitede sixlasmaga davam edirdi kral ve bas kesisin partiyalari ise seherde hakimiyyeti oz ellerinde cemlesdirmek ucun bir biri ile qizgin reqaber ve mubarize aparirdilar II Robertin dovrunde berpa edilmis ve adanin qerb hissesinde yerlesen saray hokmdarin iqametgahi olaraq qalirdi bas kesisin sarayi ise elave tikililer ile birlikde adanin serhedlerini bele asirdi Site adasinin ehemiyyetli hissesi ruhanilerin tabeliyinde idi 4 26 Site adasindaki darisqalliq seher sakinlerini kohne istehkamlar xaricinde xususile de Senanin sag sahilinde yerlesmeye mecbur edirdi XI esrin sonunda bu erazide yalniz uc mehelle movcud idi Sen Jermen l Oserua Sen Jerve ve Sen Marten de Pre XII XIII esrlerde mehellelerin etrafinda Parisin yeni ticaret merkezi formalasir burada intensiv sekilde muxtelif senetler sexler ve gildiyalar inkisaf edir Qrev sahil kucesi boyunca cay limaninin genislendirilmesi ve Sampo bazarinin tikintisi sag sahilin inkisafi ucun tekanverici amillerden birisi olmusdur Sol sahil daha muntezem heyatla yasayirdi Sen Jermen de Pre Sent Jenevyev ve Sen Marsel abbatliqlarinin etrafinda duzengahlar ve uzumlukler salinmisdir Parisin bu hissesinin sonraki inkisafi XII esrde burada meshur universitetin tesis edilmesi ile cox bagli idi mehz bu maariflendirici merkez sayesinde seher tezlikle Avropanin en ehemiyyetli tehsil merkezlerinden birisine cevrilir Ilahiyyatci ve filosof Huqo de Sen Viktor terefinden esasi qoyulmus ve onun serefine adlandirilmis monastirda bir vaxtlar fealiyyet gostermis mektebler ve Pyer Abelyar terefinden muhazirelerin oxunmasi ucun istifade edilen Sent Jenevyev tehsil merkezi Paris Universitetinin selefleri hesab olunurdular 4 11 27 Menevi hakimiyyete tabe olmus yarimruhani magistr cemiyyeti kimi Paris Universiteti Simali Italyanin dunyevi ve respublikayonumlu universitetleri ile tam ziddiyyet teskil edirdi esas tehsil Studium generale kimi Fransanin en ali mektebinde ilahiyyat ve azad incesenet fenleri tedris olunurdu tedris proqramina hemcinin kanonik huquq seklinde kecirilen yurisprudensiya ve tibb fenleri de daxil idi 28 Kral II Filipp Avqustun yerli sakinler terefinden mehribancasina Parisin birinci krali ve Xlodviqden sonra onun ikinci banisi adlandirilan hakimiyyet dovru 1180 1223 cu iller seherin esl ciceklenme dovrune tesaduf edir ve o sade ticaret qovsagindan muhum iqtisadi merkeze cevrilir Sena cayinin alt axini uzerinde nezareti elde eden kral II Filipp 1202 1204 cu illerde Normandiya torpaqlarini feth edir ve bunun sayesinde kral mulkleri asanliqla denize cixisi elde edirler Fransanin yegane paytaxti elan edilen Paris tez bir zamanda Orta esrlerin intellektual merkezine ve Avropa kontinentinin en zengin ticaret seherlerinden birine cevrilir Kral II Filippin diger Fransa seherlerine himayedarliq etmesine baxmayaraq ozunun bu cesaretli addimini o seherlerin feodal tesirlerden azad etmek isteyi ile izah edirdi dogma domeninde o qisqancliqla kral hakimiyyetinin birliyini qoruyaraq kommunalarin yaradilmasina muqavimet gosterirdi seherde onun maraqlarini evvelki kimi kral prevosu seherin yuksek tebeqesinden olan insanlarin maraqlarini ise ticaret prevosu mudafie edirdi Ancaq zengin seher sakinleri de ferqli tesir vasitelerine malik idiler mehz onlar 1160 ci ilden muntezem sekilde kecirilen umumsecki zamani prevo ve dord esevenlerden birini teyin edirdiler Umumi goturdukde prevo fr prevot reis mehkeme inzibati ve maliyye funksiyalarini yerine yetiren seher memuruna qoyulan ad idi 11 4 Truset ve Hoyau terefinden tertib edilmis Paris seherinin planindan olan fraqmentler Site adasi ve Parisin her iki sahilini birlesdiren coxsayli korpuler Sen Jermen l Oserua kilsesi ve Burbon ailesine mexsus qesr Paris dagidici dasqinlara tez tez meruz qalirdi ve bu cur dasqinlardan sonra hakimiyyet korpuleri berpa etmeye ve sahil xettini berkitmeye mecbur olurdu 1196 ci ilde boyuk dasqin Sena cayinin uzerinde salinmis her iki korpunu mehv edir kralin ozu ise Site adasindaki sarayi terk etmeye ve Sent Jenevyev tepesinde muveqqeti meskunlasmaga mecbur olur 29 1206 ci ilin dekabrinda bas vermis yeni dasqin ise Parisi tamamile suya gerg edir bu zaman yerli sakinler bir muddet qayiqlarla hereket edirdiler Bir cox evler bu hedise neticesinde dagilmis salamat qalan tikililer ise su tezyiqinin altinda kenara dogru eyilmisdiler hemcinin ada ile sahilleri birlesdiren Kicik korpunun divarlarinda da coxlu sayda catlar yaranmisdir Paris sakinleri dehsetli tebii hadisenin bir daha tekrarlanmamasi ucun hetta qibte etdikleri sema himayedarinin yeni Muqeddes Jenevyevanin qaliqlarini esas meydanina cixararaq seher kuceleri boyunca izdihamli numayis teskil edirler Site adasi boyunca davam eden merasim sona catdiqdan sonra Kicik korpunun uc qovsu gurultulu sesle dagilaraq Sena cayina tokulur 1219 cu ilde bas vermis daha bir dasqin Kicik korpunu yeniden yararsiz hala salir ve yerli sakinler bir sahilden digerine kecmek ucun qayiqlardan istifade etmeli olurlar 30 Insaat ehtirasina tutulmus II Filipp paytaxtin evveller cox berbad veziyyetde olmus butun esas kuce ve meydanlarinin caylaq dasi ile dosenmesini emr edir onun idareetme dovrunde Luvr istehkamlari yeni qala divarlari ve Sampo adi ile taninan boyuk erzaq bazari insa edilmisdir Tacin ve seherin birge maliyye vasiteleri sayesinde ucaldilmis qala divarlari Parisin yeni serhedlerini mueyyen edir ve selib yuruyusune yollanmis kralin seher sakinlerine duydugu menevi desteyi ve mudafie hissini simvollasdirirdi 31 1190 1200 cu iller arasinda tikilmis ve hundurluyu 2 metre beraber olan qala divarlari ancaq sag sahilin mehellelerini hasiyelendirirdiler Iki onillik sonra ise qala divarlari sol sahil erazisine de yayilir ancaq burada divarlarin hundurluyu artiq 8 9 metreye qeder yukseldilir Her iki bu yarimdaire Ruan Dro Orlean Sans ve basqa boyuk seherlere teref acilan darvazalara malik idi XIII esrin sonlarina kimi Paris Fransa kralliginin en qorunmus seherine cevrilir ve bundan basqa divar seher sakinleri ucun birlesdirici amil kimi xidmet gosterir onlari tedricen umumi birliyin bir hissesi kimi hiss etmeye yardimci olurdu 1190 1202 ci iller arasinda Luvr istehkamlarinin divarinda diametri 15 metre hundurluyu 31 metre ve divarlarinin qalinligi 4 metre yaxin olan mohtesem donjon insa edilir o zamanlar hemin donjonu elave olaraq 25 metrlik daha dord qulle ehate edirdi Belelikle Luvr Parisi seherini simal serqden qoruyaraq sag sahilin en ehemiyyetli mudafie sisteminin elementi oldu bura tezlikle arsenal dovlet arxivi ve xezinenin bir hissesini dasinmisdir 4 3 9 26 VIII Ludovik 1223 1226 IX Ludovik 1226 1270 III Filipp 1270 1285 ve IV Filippin 1285 1314 hakimiyyet illerinde Paris inkisaf etmeye ve ciceklenmeye davam edirdi bu ise tebii ki ehalinin artmasina ve yeni tikinti islerinin aparilmasina imkan yaradirdi Krallar ozlerinin esas ve serbest vaxtlarini paytaxtda kecirir ve mudafie qanun qayda ve Paris mehkemesinin butun inceliklerine beled olan prevolarin vasitesile sehere rehberlik edirdiler onun iqametgahi Boyuk Satle hesab edilirdi Tampl qesrinde Hesab heyeti ve tampliyer ordeninin esas iqametgahi yerlesirdi Seherdeki tehlukesizlik kral ve senet patrullarinin birge seyleri ile temin edilirdi XIII esrin boyunca memarlar Jan de Sell ve Pirr de Montroyun birge emeyi sayesinde Paris Meryem Ana kilsesinin tikinti isleri suretle tamamlanir ve qotik mebed getdikce daha da geliz ve ozunemexsus gorunuse malik qulle qalereya ve portallarla boyuyurdu 32 33 IX Ludovik ise Paris seherine oz ince detallari ile ferqlenen gozel Sent Sapel kapellasini bagislayir relikvari binasi 1248 ci ilde teqdis olunmusdur 34 35 1251 ci ilde cobanlarin birinci selib yurusu kimi meshurlasmis kendli usyani Fransanin ehemiyyetli erazisine yayilir usyancilarin esas hedefi kral IX Ludoviki muselman esaretinden azad etmek idi Boyuk xalq kutlesi Fransanin simal erazilerinden Parise dogru yuruyus edir ve yol boyu qabaqlarina cixan butun saray ve malikaneleri elece ruhanilerin zengin monastirlarini qaret edirdiler Cobanlar maneesiz sekilde paytaxta daxil olurlar ve burada onlari sebirsizlikle gozleyen Macaristanli muellim onlara lazimi telimatlari verir Heyecanlandirilmis camaat seherin kesis ve ruhanilerine amansiz divan tuturlar Tezlikle cobanlar Parisi terk ederek cenuba dogru hereketlerini davam edir ve cenub erazilerde yerlesen diger seherleri de talan edirler XIV esrin baslangicinda tampliyerlerin menevi cengaver ordeni Avropanin en boyuk selemcisi olur Teriqet Avropada bank ve selem sistemini genislendirmisdir Fransa krali IV Filipin 1307 ci il sentyabrin 22 de verdiyi gosterise esasen oktyabrin 13 u cume gunu ordenin Fransa erazisindeki butun uzvleri hebs olunaraq istintaqa celb edilmis onlarin emlaki ise musadire olunmusdur onlarin uzerinde mehkeme prosesi Muqeddes Jenevyeva abbatliginda kecirilirdi 18 mart 1314 cu ilde ordenin son boyuk magistri Jak de Mole Yehudi adasinda tonqalda yandirilmisdir hal hazirda bu erazi Site adasinin qerb hissesine daxildir Yarasiqli Filippin Site adasindaki kral sarayi ehemiyyetli derecede genislendirilir adanin ozu ise yeni qala divarlari ile hasarlanir 11 26 Valua dovru Redakte Amalriklerin edami XV esrin fransiz salnamesinden olan illustrasiya Arxada Bastiliya qalasi solda ve Monfokon adli neheng das dar agaci tesvir edilmisdir Paris XV esrde Arxa planda Notr Dam kafedrali gorunur Jan Fuke Muqeddes Ruhun dusmesi Etyenn Sevalyenin dua kitabi 1328 ci ilde Yarasiqli IV Karlin olumu ile Kapetinqler sulalesi suquta ugradi ve taxta kecmis Valua sulalesi olkenin idareetme funksiyasini oz uzerine goturdu Sulalenin ilk numayendesi VI Filippin hakimiyyeti dovrunde Fransa ile Ingiltere arasinda Yuzillik muharibe bas verdi 1337 1453 Yu zil lik muharibenin baslanmasinin esas sebebleri ingilis kralinin Fransada itirdikleri mulklerini geri almaq isteyi Flandriyani ve onun seherlerini ele kecirmek ugrunda baslanan reqabet ve IV Filippin oglanlarinin olumunden sonra Ingiltere kralinin Fransa taxtina olan iddialari idi Ingiltere krali IV Filippin uzaq qohumu idi Filippin ogullarinin olumunden sonra onun kisi nesli kesilmisdi Ingiltere krali bundan istifade ederek varislik yolu ile Fransa taxt tacini ele kecirmek isteyirdi 36 Herbi vergiler agir yuk kimi ehalinin ciyinlerine dusmusdur hemin dovrde sexlerin ekseriyyeti elece de muxtelif senet ve ticaret novleri uzre ixtisaslasdirilmis gildiya merkezleri baglanilmis bu peselere nezaret eden senetkarlar ve kargerler arasinda issizlik bas vermisdir Kral IV Filipp papaya qarsi mubarizede silklerin komeyine arxalanmaq ucun 1302 ci ilde Bas Statlari cagirdi 37 Muharibe ucun onemli olan atlarin alinmasi esgerlerin ise ise goturulmesi ucun kulli miqdarda maliyye vesaiti teleb olunurdu ve kral bu vesaiti Paris sakinlerinden cox boyuk eziyyet bahasina elde etmeye muveffeq olur 1348 ci ilin yay aylarinda Paris ve onun etraflari insanlar arasinda qara olum kimi adlandirilan dehsetli taun epidemiyasindan guclu zerer cekir 1 Avropali xristianlar bu xesteliye gore Yehudileri gunahkar bildiler ve bu tarixe en pis antisemitizm Iudaizm dinine yehudi medeniyyetine ve ya milletine qarsi dusmencilik herekatlarindan biri kimi dusdu Herbi meglubiyyet ve milli mezennenin qiymetsizlesdirilmesi kimi agirliqlar neticesinde feodallarin nufuzu camaatin gozunde sifira beraber olmus ve xususile hokumet bascilari ve cengaverlere qarsi Paris sakinleri arasinda qati qezeb hissi oyanmisdir Bas Statlarin 1356 ci ilde dofin Karl terefinden buraxmasina cavab olaraq 38 seherde tacir prevosu Etyen Marselin basciligi altinda usyan bas verir Karl atasinin olmamasi zamani Fransada hokumet naibliyini icra edirdi Onun atasi Mulayim II Iohann ve kicik qardasi Filipp Puatye doyusunde meglub olduqdan sonra ingilislere esir dusmusduler 1357 ci ilin fevralinda cagirilmis yeni Bas Statlar zengin paris tacirlerinin ve qalxmis kutlelerin desteyine soykenerek dofin hakimiyyetini ehemiyyetli derecede mehdudlasdirmis genis islahatlar proqramini hazirlayirlar Boyuk mart qetnamesi Ele hemin ilde de su tacirlerin sex iqametgahi kimi daha evveller xidmet gostermis Bicaq evine hal hazirda bu yerde Otel de Vil binasi yerlesir seher defterxanasi kocurulur 11 4 Muharibede fransizlarin ugursuzluqlarini musahide eden Etyen Marsel sag sahildeki seher rublerinin tehlukesizlesdirilmesini saglamaq meqsedile Paris istehkamini uzatmaga qerar verir Kral V Karlin serefine adlandirilmis bu divar romalilarin dovrunden qalmis istehkamlardan ve II Filipp Avqust terefinden ucaldilmis qala kompleksinden sonra sayca ucuncu idi Tikintisi muharibelerarasi dovre tesaduf eden qalanin divarlari bir esr boyunca seraser olaraq mohkemlendirilirdi Umumi uzunlugu 5 kilometre beraber olan guclu fortifikasiya tikilileri iki genis ve derin xendeye malik idi ve Parisin etrafinda yerlesen seher divarini tam olaraq baglayirdi O hemcinin oz terkibine Luvr qalasini daxil edirdi tikintisi 1383 cu ilde tamamlanmis Bastiliya qullesi ise mudafie sisteminin serqde yerlesen en esas obyekti hesab edilirdi Bundan basqa qala divarlarini Sent Onore Monmartr Sen Deni Sen Marten Tampl ve Sent Antuan bastid berkitmeleri ve fortifikasiya qulleleri guclendirirdi sonuncu bastidin yerinde daha sonralar Bastiliya kompleksi formalasmisdir Eyni zamanda V Karlin serefine adlandirilmis divarlarin tikintisi ile beraber sol sahilde II Filippin divarlari berpa edilmis ve bezi yerlerle tekraren berkidilmisdir 4 Menevi ve dunyevi feodallar seher sakinlerinin diktatina tabe olmagi arzu etmirdiler Onlarin desteyini hiss eden dofin Bas Statlar terefinden onun boynuna qoyulmus meslehetcilerin hamisini tutduqlari vezifelerden kenarlasdirir Buna cavab olaraq hemcinin prevo Perrenonun silahdasi olmus Markin qetline gore 1358 ci ilin fevralinda Marselin basciligi ile boyuk insan kutlesi kral sarayinda zorla daxil olur ve Karlin gozu qarsisinda onun yaxin etrafindan olan insanlari Sampan vilayetinin marsali Jan de Konflani ve Normandiyali marsal Klemonlu Roberi oldururler Marsel etrafa sepelenmis meyitlerden qorxu hissi keciren kralin basina goy qirmizi bu rengler Parisin remzleri sayilirdi saperon geyindirir ve ona tehlukesizliyi ve oz himayedarligini ved edir Martda dofin Parisden qacmagi bacarir bundan sonra o paytaxti erzaq blokadasina goturmeyi emr edir ve buna paralel olaraq seherin muhasiresine hazirlanmaga baslayir Marsel ise oz novbesinde basqa seherlerden destek axtarir ve aktiv sekilde muzdlu qosunlari yigmaga baslayirdi 1358 ci ilin mayinda Fransanin simal serqinde Jaklar ve yaxud Jakeriya adlanan usyan bas verdi evvelce o Parisden simalda yerlesen Bovezi erazisini tuturdu lakin tezlikle qezeblenmis kend ehli Il de Frans Pikardiya ve Sampan erazilerine qeder yayilmaga muveffeq olurlar Usyana Gilyom Kal basciliq edirdi 39 Usyan baslica olaraq feodallara qarsi yonelmisdi Helledici doyus erefesinde zadeganlar jaklarla barasiq baglayib onlarin bascisini danisiga devet etdiler Sadelovh Kal zadeganlarin dusergesine geldi ve tutulub qandallandi 40 Belelikle de bassiz qalmis ve herbi isi bilmeyen jaklar darmadagin edildiler 11 4 Fransiz tacina qarsi evveller de coxsayli intriqalar salmis ve ona mueyyen sanslara malik olmus Navarra krali II Karl usyancilara divan tutduqdan sonra qefleten Parside peyda oldu ve oz kecmis muttefiqi Marseli aldadaraq onun arxasinca dofinle danisiqlar aparmaga basladi 41 Hemin vaxt ise ingilis muzdurlari icerisinden olan II Karlin esgerleri paytaxtin etraflarinda soygunculuqla ve gizli sekilde qaret etdikleri esyalarin ticareti ile mesgul olurdular Esgerlerin bu cur hiylegerliyi yerli ehalinin keskin naraziligina sebeb olmusdur Bundan basqa erzagin catismazligindan ve usyan bascilarinin vetendas mubarizelerinden yorulmus seher yoxsullugu esasen zengin Paris sakinlerinin maraqlarini mudafie eden Marsele de soyuq munasibet besleyirler usyanci prevonun bir cox kecmis terefdarlari Marselin ingilislerle olan ittifaqini bagislamir ve buna gore de esasen domeni destekleyen eseven Jan Mayarin bayragi altina kecirler 31 iyul 1358 ci ilde Mayyari destekleyen bir qrup adam Marseli qetle yetirir deyilenlere gore Marsel Sent Antuan bastidasindaki gozetci postlarini dovrevuru etdiyi vaxt oldurulmusdur 42 Basqa versiyaya gore ise o hemin gece qapilari ingilislere acmagi planlasdirirdi ve avqustun ayinin 2 de dofin nehayet Parise buraxilir O usyani amansizcasina yatirdir ve bundan sonra II Karl seheri terk etmeye mecbur olur 43 Dofin paytaxtda Bas Statlari yigdi hansilarda ki paris sakinleri II Ioannin teklif etdiyi sulh muqavilesini redd etdiler ve ingilislerle muharibenin davam edilmesi ucun teleb olunan maliyye vesaitin ayrilmasina razilasdilar 1364 cu ilde Fransanin krali secildikden sonra atasinin ingilis esaretinde olumunden sonra V Karl yene de xalqin gozunde hakimiyyetin nufuzunu berpa etmis bir sira islahatlarin kecirilmesine raziliq verir Bas Statlar faktiki olaraq Notabl yigincaqlari ile evez edilmisdir kral buraya boyuk feodallari en yuksek ruhani sexsleri hemcinin seherin ve Paris Universitetinin en yuksek tebeqeden olan numayendelerini devet edirdi 11 4 1380 ci ilde Reyms seherinde bas tutmus mohtesem tacqoyma merasiminden sonra triumfal sekilde Parise daxil olan VI Karlin hakimiyyeti cox surmur onun zeif ve psixoloji baximdan qeyri stabil oldugunu goren iki feodal partiya burqinyonlar bu partiyanin basinda Valua sulalesinin kicik xetti olmus Burqund hersoqlari dururdu ve armanyaklar bu feodallara ise Orlean hersoqlari elece de onlarin qohumlari hesab edilen Armanyak qraflari basciliq edirdi arasinda olduqca sert mubarize baslanildi 1381 ci ilin dekabrinda cosdurulmus telebe senetkar ve rahib ehli kral prevosu sayilan Yuq Obriye qarsi usyan edirler 1382 ci ilin martinda vergi zulmunun guclendirilmesine cavab olaraq Parisin butun xirda ustalari ve kargerleri yeniden usyan kecirirler bu hereket mayoten usyanlari ve ya cekicvuranlarin usyani adlandirilmisdir cunki usyankarlarin ekseriyyeti doyus gurzleri ile silahlanmisdilar Mayotenler ratusani ve arsenali ele kecirir vergitutanlara ve kral memurlarinin yigicilarina hucum edir mehbuslari hebsxanalardan azad edir hemcinin zengin insanlarin evlerini ve kesislerin abbatliqlarini qaret edirdiler 1383 cu ilin yanvarinda kral ordusu qiyamcilara amansiz divan tutdu VI Karl ise ticaretci prevosu ve esevenlere malik olmaq huquqlari da daxil olmaqla Parisi butun belediyye azadliqlarindan mehrum etdi 1 mart 1383 cu ilde o sehere resmi sekilde yeni efvname teqdim etdi ancaq hemin bagislamani elde etmek ucun yerli ehali 100 min livr odemeyi mecbur oldular 11 4 Dofin Karlin 2 avqust 1358 ci ilde Parise tenteneli girisi XV esrin illustrasiyasi solda Janna d Ark Paris seherinin divarlari qarsisinda Antuan Dufurun Les vies des femmes celebres adli salnamesinden olan miniatura 1505 ci il 1413 cu ilin baslangicinda kralin birbasa emri ile Parisde yeniden Bas Statlar cagirilir burada sade vetendaslar arasinda toplanmis ve kral memurlarinin coxsayli sui istifadeleri baresinde behs eden yazili sikayet erizeleri seslendirilmisdir Paris seher sakinleri Statlarin teqdim etdiyi teklif ve telebleri tam sekilde destekleyirler lakin onlar bu qerarlari heyata kecirmeye gucsuz idiler Vergilerin agirligindan ve Bas Statlarin zeifliyinden yorulmus Parisin xirda tacirleri ve senetkarlari qessab Simon Kabosun basciligi altinda yeni usyanin temelini qoyurlar tarixde bu herekat kabosyenler usyani kimi meshurlasmisdir Onlarin esas telebi feodal muharibesine son qoyulmasi vergilerin azaldilmasi ve onlarin yigilmasinin nizamlanmasi idi Hokumet kabosyen ordonansini qebul etmeye mecbur oldu Bu ordonans dovlet vezifelerinin seckili olmasini nezerde tuturdu Kabos terefdarlari hemcinin xalqin rifah ve xosbext yasamalarina engel toretmis ve usyankarlar terefinden gunahkar bilinmis bir sira sexsleri edam etmek qerarina gelirler edam olunanlar icerisinde hemcinin kral prevosu Pyer Dezessar da var idi 44 onlar hemcinin Paris sakinlerini yaratdiqlari emblemi yeni beyaz saperonu dasimaga mecbur edirler Lakin hakimiyyete can atan Burqund hersoqunun usyana mudaxile etmesi veziyyeti murekkeblesdirdi Usyanin II merhelesi basladi Indi seherlilerin asagi tebeqesi alilere qarsi mubarize aparirdi Burqundiya hersoqu ise ingilislerle sazise girdi Seher alileri ingilisleri seherden qovmaq ve usyani yatirmaq ucun armanyaklarla ittifaqa girdi 45 1413 cu ilin sentyabrinda onlar sehere girdi Usyan qeddarcasina yatirildi Qorxmaz Jan 22 avqust tarixinde Parisden qacir onsuzda kagizda qalmis Kabosyen ordonansi ise tezlikle legv edilmisdir 11 4 46 Azenkur doyusunde 1415 fransizlarin meglubiyyetinden sonra ingilisler tedricen butun Simali Fransa uzerinde oz nezaretini qurmagi bacarirlar Ingilisler hetta paytaxti bele isgal ede bilirler ve onlarla aciq ittifaqa daxil olmus burqinyonlar Parisin sahibine cevrilirler 28 may 1418 ci ilin gece radelerinde sui qesdciler Sen Jermen de Pre qapilarini qraf de Lill Adamin qarsisinda acirlar hiyleger qraf gelecek kral VII Karlin terefdarlarinin qetliyamini teskil edir Armanyaklar terefinden 10 sentyabr 1419 cu ilde Qorxmaz Janin oldurulmesi Paris sakinlerini onun varisi hesab edilen Xeyirxah III Filippi desteklemeye meyllendirdi O Truada imzalanmis muqavilenin xulaselerini feal destekleyirdi bu muqavileye esasen ingilis krali V Henrix fransiz tacina varis olurdu 1420 ci ilin 1 dekabr ayindan etibaren Paris seheri duz 16 il muddetine evvelce V Henrixin qosunlari onun ardinca ise hersoq Bedfordun ru esgerleri terefinden isgal edilmisdir sonuncu isgalci 1422 ci ilde Fransanin regenti yeni naibi secilmisdir Bastiliyada Luvrda ve Vensen qesrinde menzillere yerlesdirilmis ingilis qarnizonuna seherin en zengin zadeganlari ve hetta Paris Universiteti tabe olunmusdur Bundan bir muddet once Reymsde bas rahib terefinden taclanmis VII Karlin ve Janna d Arkin birge qosunlari 1429 cu ilin sentyabrinda Parisin ugursuz muhasiresini tesebbus edirler Ugursuz muhasireni goren Karl sehere hucum etmek planina tereddudle yanasmaga basladi O ingilisleri oz olkesinden muharibe ile deyil danisiqlarla cixarmaq isteyirdi Paytaxta hucum qerari yalniz sentyabrda qebul edildi amma hucum cox tez bir zamanda dayandirildi Kral ordunun Luara cekilmesi barede ferman verdi sentyabrin 21 de ise ordunu buraxdi 1430 cu ilin yazinda herbi emeliyyatlar yeniden berpa edildi amma Parisi xilas etmek isteyen Janna daim saray eyanlarinin maneeleri engelleri ile rastlasirdi Mayda o burqundlar terefinden muhasireye alinmis Kompyene komeye getdi amma 23 mayda xeyanetkarliq neticesinde burqundlulara esir dusur 47 Taxtda oturmasina gore Jannaya minnetdarliq hissi duymali olan kral onu xilas etmek ucun hec barmagini da terpetmedi Burqundlular Jannani 10 min qizil livreye ingilislere satdilar 1430 cu ilin noyabr dekabrinda Janna Ruana getirildi Ruanda qurulmus kilse mehkemesi Janna d Arki kufr ve cadugerlikde teqsirlendirmis ve o tonqalda yandirilmisdir 48 1436 ci ilin aprelinde de Lill Adamin ve Hesab palatasinin meslehetcisi Misel de Layenin desteyi ile Parisde guclu qiyam bas verir Artur de Rismonun qosunlari Sen Jak darvazalarina hucum ederek Parise zorla daxil olurlar Bastiliyada sengerlenmis fransizlar donukleri ve ingilis esgerleri camaatin haylamasi altinda tezlikle seherden qovulmusdular Amma 1418 ci il hadiselerini Paris sakinlerine bagislamayan VII Karl hele uzun muddet Turen vilayetinde qalmaqda davam edirdi ve yalniz 12 noyabr 1437 ci ilde o tenteneli sekilde Parise daxil olur mehz buna gore de o seher sakinleri terefinden Qalib leqebini almisdir 11 4 XI Ludovik oz novbesinde siltaq ve deyisken paytaxta etibar etmirdi atasi kimi o da esasen Parisin Turnel sarayinda yasamaga ustunluk verirdi ve 1461 ci ilde bas tutmus tacqoyma merasiminden sonra hokumeti Turene kocurur ve Ictimai rifah liqasi kimi taninan genis feodal koalisiyasina qarsi muharibe aparirdi hemin liqani Paris ve Simali Fransanin bezi seherleri destekleyirdi Kral meglubiyyete ducar olur ve 1465 ci ilin oktyabrinda liqanin ona teqdim etdiyi butun agir sertlere guzeste etmeli olur Ancaq o feodal zadeganligi ile mubarizesini davam etdi ve tezlikle Burqund hersoqlugunu oz serhedlerine daxil etdi 1477 ci ilde daha sonra ise Provans erazisi ona teslim oldu 1481 1491 ci ilde Bretan hersoqlugunun VIII Karlin mulklerine daxil edilmesi ile orta ve xirda zadeganligin ve seher burjuaziyasinin desteyi ile kral hakimiyyeti terefinden heyata kecirilen Fransa erazilerinin siyasi birlesmesi faktiki olaraq tamamlanmisdir Lakin yarim esrden cox bir muddet erzinde muharibe siyasi qetl muttefiqlerin muttesil deyismelerinden hemcinin dehsetli taun epidemiyasindan gucle ozune gelmis Paris seheri artiq qansizlasdirilmisdir Seher idaresinin selahiyyetleri 1415 ci ilde tesdiqlenmis ferman ile mueyyen edilirdi hemin fermana esasen defterxana butunlukle Parise lazim olan techizata seher xezinesinin doldurulmasina ve zengin seher sakinlerinin kapitalinin celb edilmesine cavab verirdi Faktiki olaraq o ozunde Kicik burada ticaretci prevosunun kral prokurorunun ve 4 esevenin birge iclas etdikleri seher idaresinin ozeyi idi ve Boyuk defterxanalari buraya heminki vezifeli sexslerden basqa hemcinin vetendaslar terefinden secilen 24 meslehetci de daxil idi birlesdirirdi 11 4 Sehersalma ve planlasdirma Redakte Uzerinde coxsayli binalarin tikildiyi meshur Mubadile korpusu fr Pont au Change Binalarin heddinden artiq kip sekilde yerlesmesi sebebinden cayin korpuden musahidesi qeyri mumkun idi Hemcinin korpunun uzerinde insa olunmus 140 ev 112 dukan ve senetkarlarin emalatxanalari hemcinin deyirman binasi bu erazini Parisin ehemiyyetli maliyye menteqesine cevirirdi Burada esasen pul ve mal mubadilesi heyata kecirilirdi Parisin hem cografi hem de menevi merkezi sayilan Notr Dam de Pari kafedral kilsesi Site adasinin serqinde vaxtile qalliya roma Yupiter mebedinin yerinde insa edilmisdir ve hazirda Fransanin qeyri resmi remzi hesab olunur V esrin sonunda franklar terefinden isgal edilen Paris tedricen ticaretin ve muxtelif senetlerin ehemiyyetli kesisme noqtesi olur XII esrden ise o dovletin siyasi merkezine cevrilir Tipik erken feodal seheri kimi inkisaf eden Paris kecmis Roma dovrunden ona miras qalmis bir cox tikililerden intensiv sekilde yaxa qurtarirdi O Site hududlarini asmaga muveffeq oldu ve qedim Roma yolu uzre uzanan antik simal cenub oxu sayesinde simaldan Monmartr cenubdan ise Sent Jenevyev tepelerine teref genislenmeye basladi Lakin Parisin esil besiyi hesab edilen Site adasi fransiz dilinden tercumede Site fr Cite Seher menasini verir hele uzun iller onun inzibati ve menevi merkezi olaraq qalirdi Burada kral qesri indiki Konsyerjeri esas kilse ve bas kesisin iqametgahi yerlesirdi Yaxinliqda yerlesen daha iki kicik adaciq ise uzun muddet praktiki olaraq menimsenilmemis qalirdi ve kicik baliqci icmasina siginacaq yeri verirdi onlarin inkisafi yalniz XVII esrin baslangicinda baslanildi hal hazirda bu vahid Sen Lui adasinin erazisi hesab olunur 1 Parisin sol sahili enenevi olaraq Sent Jenevyev Sen Jermen de Pre ve Sen Viktor abbatliqlarina esaslanan katolik ruhanilerin istinadgahi sayilirdi Mehz bu erazide XII esrin sonlarinda meshur Latin mehellesinin baslangicini qoymus Paris Universitetinin esasi qoyulur mehellenin mehz bu cur adlandirilmasinin esas sebebi Orta esr elminde tehsil ve ilahiyyat sahelerinde latin dilinin hokmranliq etmesi ile bagli idi 49 Sorbonnaya daxil olan orta esr binalari gunumuze qeder qorunub saxlanilmamisdir onlar XVII esrde tamamile yeniden tikilmisdiler 50 51 XII esrde Parisin sag sahilinde daha dogrusu cay sahilinden Monmartr tepesinin eteklerine qeder Parisin yeni ticaret senet merkezi formalasmisdir burada cay limani Sampo adi ile taninan boyuk ortulu bazar ve coxsayli senet emalatxanalari yerlesirdi 1 Avropanin butun feodal seherleri kimi Paris de kifayet qeder qeyri mutesekkil formada inkisaf edirdi Teleb olunan zaman seher sakinlerini ve en yaxin seher kenarlarini usyanci feodallarin ve ecnebi isgalcilarin basqinlarindan effektiv sekilde muhafize etmek ucun istehkam qurgulari insa olunurdu Mudafie obyektlerinin tikintisi esasen XII esrin sonunda baslanilmis ve 20 ilden cox muddet erzinde davam etmisdir Qala divarlarinin tikintisine seher sakinlerinden ve kendlilerden ibaret boyuk insan kutlesi celb edilmisdir XIII esrin baslangicinda Sena cayinin bilavasite yaxinliginda ve onun her iki sahilinde iki yarimhalqa formali das bastionlar ucaldilmisdir onlarin umumi olcusu texminen 5 3 kilometr idi Disli divarlarin qalinligi fundamentle birlikde texminen 3 metreye catirdi divarin yuxarisindan gozetci yolu kecirdi her 70 100 addimdan bir ise umumi sayi 67 e beraber olan yumuru tehkimcilik qulleleri ucalirdi onlar Parisi basqa seherlerle baglayan en ehemiyyetli yollarin uzerinde yeni Sena cayinin sag sahilinde yerlesen alti sol sahilinde ise bes seher qapisini cinahlarla flakasiya edirdiler Sag sahildeki divarlarin arxasinda Sen Marten de San sol sahildeki divarlarin arxasinda ise Sen Marsel ve Sen Jermen de Pre yasayis menteqeleri qalmisdir bununla bele muqeddes Jenevyeva abbatligi elece de seheretrafi saheler bostanlar ve uzumlukler seher erazinin daxiline dusmusduler hemin bu ekin torpaqlarinin ekseriyyeti tezlikle seherde aparilan intensiv ve xaotik insaat neticesinde yox olmusdur XIV esrin ortalarinda seherin ticaret senet rayonlarinin yerlesdiyi sag sahilde evlerin ildirim sureti ile coxalmasi sebebinden divar yarimhalqalarinin genislendirilmesine ehtiyac duyulur ve bunun neticesinde Parisin daxiline bir sira seher kenarlari elave olunur Senanin eks terefinde ise hakimiyyet uzvleri ancaq kohne divarlarin muasirlesdirmesi ile kifayetlenirler 1 3 26 Yeni divar Sena cayinin sahilinde hazirda Sen Marten kanalinin baslangicini goturduyu IV ve XII Paris dairelerinin serheddi yerden baslayir Sen Deni yolu ile hazirda sonradan insa edilmis Sen Deni darvazasi yerlesir qovsvari sekilde davam edir sonra ise yeniden Sena cayina dogru donurdu Bu berkitme sisteminin sonlarinda iki neheng qesr yerlesirdi Bastiliya ve Luvr Luvr qesrinin eks terefinde yerlesen sahilde daha dogrusu qraf de Nele mexsus kecmis iqametgahin yaninda meshur Nel qullesi insa olunmusdur Mazarini kollecinin tikintisi ucun hemin qulle XVII esrde dagidilmisdir hal hazirda burada Fransa Institutunun binasi yerlesir 52 Bir muddet sonra Parisde baslanilan yeni tikinti bumu neticesinde yarimhalqavari berkidilmeler XVII esrin baslangicinda yeniden genislenmeye meruz qalmis en boyuk ehatenin qovsu boyunca davam etmis ve Sena cayinin asagi axari boyunca uzadilmisdir Kohne divarlar ve qalalar demek olar ki gunumuze qeder qorunub saxlanilmayib onlarin movcudlugunu yalniz muasir seher tikmeleri heyetleri ve zirzemilerinde insanlar terefinden unudulmus fraqmentler xatirladir meselen Jarden Sen Pol sag liman kucesinde ve ya Kyujas sol sahil kucesinde yerlesen divar qaliqlari elece de orta esr berkidilmelerinin yerinde cekilmis boyuk bulvarlarin istiqametleri 1 3 Seher divarlarinin daxilinde eyri ve dar kucelerin formalasdirdigi saysiz hesabsiz labirintler ve six tikilmis mehelleler yerlesirdi hec bir sekiye malik olmayan ve dordtin daslarla uzun muddet dosenilmeyen kuceler yagis sulari ucun nezerde tutulmus ufunetli xendeklere malik idiler Das esasen karkas uslublu ve taxta six yanginlara gore seher sakinleri zamanla bu materialin istifadesinden imtina edirler evlerin deryasi uzerinde neheng mebedler ucalirdi Hetta Sena cayi uzerinden salinmis korpulerin her iki terefinde tacirlerin ve senetkarlarin yasayis yerleri dukanlar ve emalatxanalar tikilmisdir Bu binalar bir birine bitisik sekilde korpulerin uzerinde yerlesirdiler Seher divarlarinin arxasinda derhal kendlilerin yasayis menteqeleri baslayirdi bu eraziler fobur adi ile taninirdi 53 Orta esr tikililerinden muasir Parisde cox az sayda bina muhafize olunmusdur Latin mehellesindeki dar kucelerinin toru sag sahilin sixligi ve o dovre aid edilen muxtelif quruluslar Konsyerjeri ile birlikde Edaletin Sarayinin kompleksi ve Sent Sapel relikvari kapellasi Notr Dam kafedrali Sen Jermen de Pre abbatliginin kilsesi Vensen qesri Sen Jak qullesi Sen Jermen l Oserua kilsesi Paris ehalisinin artmasini mumkun formalarinin biri ile nezaret etmek ve yoneltmek ucun kral ve seher memurlari terefinden istifade edilen ilk cehdler XV esrin sonlarina dusur hakimiyyet seher divarlarindan kenarda tikmenin boyumesini artmasini mehdudlasdirmaga calisir ve senetkarlara seheretrafilarda yerlesmeyi qadagan edirdi Hemcinin seher sahelerini daha yaxsi kontrol etmek ucun hakimiyyet terefinden Parisin birinci xeriteleri ve bas planlari yaradilmisdir 1 3 Memarliq Redakte Sen Jermen de Pre kecmis abbatligi Parisin roman uslublu en boyuk kilsesidir solda 1509 1523 cu iller erzinde Alovlanan yeni gecikmis qotika uslubunda insa edilmis Sen Jak qullesi bir zamanlar daha qedim Sen Jak la Buseri kilsesinin zeng qullesi kimi fealiyyet gosterirdi sagda Orta esr Parisi roman memarliginin X XII esrler cox gozel numunelerini muhafize etmeyi bacarmisdir burada franklar terefinden Roma memarligindan menimsenilmis ve yeniden islenilmis muxtelif konstruksiya texnikalari dircelirdi Roma uslubunda tikililer Parisin etrafindaki tebietle uygunlasirdi bu tikililerin yigcam formalari ve aydin siluetleri ele bil ki tebii relyefi tekrarlayir ve umumilesdirirdi esasen tikinti materiali kimi istifade edilen yerli das ise torpaq ve yasilliq ile ayrilmaz sekilde ahenglesirdi Roma memarliginin en muhum ferqlendirici ceheti bu uslubda yasti taxta ortukleri evez eden das tavanlarin olmasidir Bu memarliqda tavanlari saxlayan mohkem sutunlarsiz kecinmek olmazdi buna gore de Roma uslubunda Roma memarliginda mebedlerin monastirlarin qesrlerin daxilinde iri dasiyici konstruksiyalarin movcudlugu nezerde tutulur Roma uslubunda Parisde tikilmis binalar ucun dar olculu pencereleri olan agir iri divarlar hundur qulleler seciyyevi idi Parisin o dovrun memarliginin en goze carpan abidelerinden birisi hele VI esrin ortalarinda kral I Xildebert terefinden Muqeddes Saraqosali Vikentiye mexsus tunikanin alt koyneyin saxlanilmasi ucun esasi qoyulmus ve bir zamanlar Latin mehellesinin en gedis gelisli hissesinde yerlesdirilmis meshur Sen Jermen de Pre kilsesini aid etmek olar kilsenin tikildiyi saheler kecmisde cemenliklerle ortulduyunden bu daha sonralar onun adinda oz eksini tapmisdir fr pre cemen Bu mebedde xristian vaizi ve 576 ci ilde olumunden sonra katolik icma terefinden muqeddesler siyahisina daxil edilmis Parisin bas kesisi Jermen hemcinin Merovinqler sulalesinin birinci krallari defn edilmisdiler IX esrde oz mohtesem gorunusu ile insanlari valeh eden kilse normanlar terefinden yandirilmisdir XI esrde indiye qeder oz hundurluyu ile daha gec tikililer arasinda secilen pompez zeng qullesi XII esrde ise altar hissesi ile kilsenin esas hecmi insa edilmisdir XVII esrde mebed yenidenqurma islerine meruz qalmis lakin zeng qullesi ve altar hissesi erken orta esr memarliginin ciddi xususiyyetlerini ozunde muhafize ede bilmisdir 1 11 Roman memarligi ozunun butun memarliq formalarinin ve kompozisiyalarinin diqqetle tedqiq edilmesi ile beraber yeni memarliq uslubunun daha dogrusu mehz Fransa erazisinde yaranmis qotikanin formalasmasinin mujdecisi oldu Paris Avropanin en boyuk seherlerinden birisi oldugu ucun o labuden yeni arxitektura dusuncesinin esas insaat laboratoriyasina cevrilmisdir Parisin serqinde yerlesen Vensen seheretrafinda erken Orta esrler dovrunde esasi qoyulmus ve qotika dovrunde formalasmis meshur Vensen qesri yerlesir bir vaxtlar kral iqametgahi olmus bu qesr zamanla bir sira yenidenqurma ve restavrasiya islerine meruz qalmisdir XI esrde esasi qoyulmus qesrin tikintisi 1370 ci ilde tamamlanmisdir Mohkem divarlarla ve xendekle muhasireye alinmis aciq erazide donjon yasayis qullesi ucalir Demek olar ki planda dordbucaq sekilde olan 52 metrlik massiv donjon dordkunclu ve yumuru kicik burclerden cinahlara dogru ates acir Qesre giris ancaq xendeyin uzerinden atilmis qaldirici korpu ve doqquz qullecikli divara tehkim olunan darvazalar vasitesile mumkun idi Mohkem divarlarin yuxarisi uzre doyus gedisi kecirdi qesrin qarovulcularini dusmenlerden muhafize etmek meqsedile asma gurzlerden ve mazgallardan masikullardan istifade olunurdu Burada yeni Paris seherinin merkezinden bir qeder kenarda hetta sexsi kicik kapellaya malik olmus qapali saray dunyasi yaradilmisdir Tarixi muzeye cevirilmis butun muasir qesr kompleksi ozunde XIV esrin orta esr memarliginin tipik abidesini teskil edir 1 12 Seherlerin suretle inkisaf etmesi ile orta esrlerde esas ictimai binalar olan mebedlerin daha genis ve tutumlu olmasina yaranan telebat neticesinde qotik memarliq meydana cixmisdir toplanmis insaat tecrubesi ve tikinti bacarigi iri olculu taglar asirimlar ve sutunlarin ucaldilmasina imkan verirdi Nesterli taglarin insasina baslanmis tagli ortukler ise xususi mohkem dasdan hazirlanan das qabirgalardan nervyur ibaret karkas esasinda qurulmaga baslamisdir evvel dayaq rolu oynayan xarici divarlar konstruktiv menasini itirmis taglar ise aciq yarimtag sistemi arkbutanlar ve xarici destekler kontrforslar uzerinde insa edilmisdir Bunun neticesinde kontrforslarin arasinda olan butun bos sethin das cercivelere salinmis suseler ile doldurmasina imkan yarandi mehz bu insaat texnikasi daha sonralar qurgusun uzlemelerinin daxiline salinmis muxtelif rengli suselerin yeni meshur orta esr vitrajlarinin esasini qoymusdur 1 Site adasinin serq hissesinde ucalan Paris Meryem Ana kilsesi Notr Dam de Pari fr Cathedrale Notre Dame de Paris qotika memarliginin en parlaq numunesi hesab edilir Texminen 550 ci ilde Yupiter tanrisina ithaf olunmus antik mebedin yerinde frank krali I Xildebertin hokmu uzre Muqeddes Etyenin bazilikasi tikilmisdir hemin kilsenin yanasi olan erazisinde Muqeddes Veftizci Iohanin serefine insa olunmus baptisteri ve Meryem Ana kilsesi insa olunmusdur ele hemin erazide hemcinin yepiskop Parisli Germanin iqametgahi yerlesirdi XII esrin ortalarinda bu tikililerin yeniden qurulmasina ve faktiki olaraq bu sahede yeni daha tutumlu mebedin ucaldilmasina dair qerar qebul olunmusdur Parisin bas kesisi Moris de Sullinin tesebbusu ile 1163 cu ilde baslanilmis insaat isleri yalniz 1343 cu ilde tamamlanmisdir mehz o dovrde kontrforslarin arasinda kapellalar xorun etrafinda ise kapella celengleri yaradilmisdir Birdefeye texminen 10 min insani daxilinde yerlesdirmeye qadir olan ve o dovrlerin en mohtesem tikililerinden biri sayilan kafedral kilse uzunlugu 130 m eni 108 m qullelerin hundurluyu 69 m gunbezlerin hundurluyu 39 m Fransada daha sonralar insa edilmis butun Orta esr mebed tikilileri ucun xususi numuneye cevrildi Notr Dam de Pari kafedralinin etrafinda Bakire Meryem monastiri bas kilse mektebleri ve kesislerin evleri yerlesirdi 1 12 54 Sent Sapel kapella relikvarisi Kapellanin interyeri orijinal ve rengareng vitrajlarla bezedilmisdir Kapellanin simal fasadinin umumi gorunusu Kilsenin memarliginda qotika uslubunun butun inkisaf prosesi oz eksini tapmisdir 55 56 Ufuqi parcalanmalar ve qerb fasadinin agiryuklu alt yarusu roman stilinin eks sedasidir buna paralel olaraq ise genis arkbutan sistemi qullelerin eteyinde yerlesen ve guclu sekilde kicik parcalara bolunen sivri ve iki terefi aciq olan qalereyalar elece de yumru qizilgul rozetta terzli pencereler qotika memarliginin en parlaq formalarini ozunde tecessum etdirir Portallarin ustunde Ehdi Etiqden olan carlarin das heykellerinden ibaret qalereya uzanir fransiz inqilabindan once hemin taxcalarda krallarin heykelleri dururdu karnizlerin coxsayli cixintilarinda qarqulya fiqurlari yerlesdirilmisdir barelyefli xor hasari ve simal portalinda qurasdirilmis Tanri Anasinin heykeli Orta esr heykelterasliq senetinin en gozel ve zengin numuneleridir vaxtile kilsenin heykelleri renglenmis bezileri ise hetta qizil suyuna salinmisdilar Polixrom vitrajlar arasinda qerb fasadinin oxu boyunca uzanan elece de kondelen nefin transept salbanbasilarinda qurasdirilan boyuk qizilguller oz orijinal gorunusleri ile ferqlenirler XVIII esrde rengli vitrajlarin ekseriyyeti ag suseleme ile evez edilmisdir orijinal vitrajlarin yalniz qizilgullerde saxlanilmasina dair yekdil qerar qebul edilmisdir onlarin icerisinde XIII esre aid edilen en qedim vitraj kilsenin simal terefindeki qizilgulde yerlesir 1 9 Seher sakinleri arasinda Konsyerjeri adlandirilan Edalet Sarayinin neheng kompleksi Site adasinin butun qerb hissesini ehate edir Onun Senanin sag kanalina teref acilan simal fasadi bir vaxtlar hebsxana ve dovlet xezinesinin saxlanildigi sert kral qesrinin tarixi haqqinda parlaq tesevvur yaradir Gunumuze qeder muhafize olunmus qullelerden ucu XIII esre aid edilir kuncdeki daha hundur kvadrat qulle ise bir esr sonra insa olunmusdur onun yuxari hissesinde kral varisinin dogulusu haqqinda butun Parise xeber veren boyuk zeng ve seherin ilk saatlari qurasdirilmisdir Kral V Karlin XIV esrin baslangicinda daha genis Luvr qesrine kocdukden sonra hokmdarin kohne iqametgahinda parlament hesablama palatasi ve basqa hokumet orqanlari saxlanilmisdir 1417 ci ilde Fransa kansleri konsyerj yeni kral evinin qapicisi vezifesine teyin edilmisdir bu sebebden de saray xalq arasinda oz hazirki adini elde etmisdir XIX esrde bina ehemiyyetli derecede genislendirilmisdir mehz hemin dovrde de sarayin Dofin meydanina acilan fasadin tertibat islerine start verilmisdir 1 57 26 Konsyerjeri sarayinin cenub serq heyetinde yerlesen Sent Sapel yeni Muqeddes Kral kapellasi kompleksin en gorkemli tikilisi hesab edilir kapella fasadinin bir hissesi Site cayinin uzerinden salinmis Mubadile ve Sen Misel korpulerinin arasindaki Saray bulvarina acilir Kapella binasi 1246 1248 ci iller arasinda momin kral IX Muqeddes Ludovikin sifarisi uzre coxsayli muqeddes qaliqlarin ve her seyden evvel ehali terefinden ehtiram edilen tikanli celengin saxlanilmasi ucun insa edilmisdir muqeddes artefaktlar yerli rahibler terefinden hele o zamanlar Venesiya selemcilerinden boyuk meblege elde edilmisdir Memarin adi deqiq melum deyil mehz buna gore de kapellanin tikintisini adeten insaatci usta Pyer de Montroyun ayagina yazilir 1 26 Gerilmis yuksek hecme malik Sent Sapel bir birinin qarsisinda yerlesen iki boyuk zaldan ibaretdir Asagi zalda yerlesen iki sutun sirasi hundur gunbezleri saxlayan nervyur destesini destekleyirler Sozun heqiqi menasinda kral kapellasi olan yuxari zal 10 metrlik asirima malikdir ve butun daxili dayaqlardan azaddir kapellanin daxili tertibatina nezer yetiren insanlarda yeddi metr hundurluye qaldirilmis gunbezlerin sanki havada ucduqlarina dair muemmali teessurat formalasir Zali rengli vitrajlar ehate edir onlarin arasinda yerlesen gunbezlerin asagisinda ise bir nece nervyura saxelenen ince das refler yerlesdirilmisdir Girisin ustundeki salbanbasli qizilgul pencereleri oz murekkeb qurulusu ve horme ornamentleri XV esrin alovlanan qotikasini simvollasdirir ele hemin dovrde kapellanin uzerinde fusunkar zeng qullesi insa edilmisdir Goy renge boyanmis sutunlar ve kapella qubbeleri asagi zalda stillesdirilmis zanbaq gulu yuxari zalda ise qesrin silueti seklinde tekrarlanan ve qizil suyuna salinan yerlesdirmelerle ornamentasiya edilmisdir goy fonda qizil zanbagin tesviri Fransanin kral gerbini simvollasdirirdi XIX esrin ortalarinda Sent Sapel binasi berpa ve yenidenqurma islerine meruz qalir tarixci alim ve qotika uslubunun perestiskari olmus Violle le Dukun rehberliyi altinda aparilan berpa islerinin gedisati zamani vitrajlarin ve spilin ehemiyyetli hissesi yeniden yaradilmisdir usta qotika uslubunun butun ozunemexsuslugunu ve spesifikasini muhafize etmeyi bacarmisdir 1 9 Luvr qesrinin serq fasadinin qarsisinda XII esrde esasi qoyulmus qotik uslublu Sen Jermen l Oserua kilsesi yerlesir o dovrden ancaq hundur roman zeng qullesi muhafize olunmusdur Onun XIII esrde insa olunmus xor otaqlari qotika XV esre aid edilen mebedin esas massivi alovlanan qotika yan portallar ise intibah dovrune aid edilir Parisin orta esr tikintilerinin ekseriyyeti kimi bu mebed de daha sonralar berpa edilmisdir Ancaq onun unikal nervyur gunbezleri krujevali qizilgul pencereleri qiymetli vitrajlar elece de karnizlerin borularin ve kicik burclerin coxsayli heykelterasliq tamamlanmalari qorunub saxlanilmisdir Qonsu Luvr qesrinde yerlesen Sen Jermen l Oserua kral heyetinin prixod kilsesi idi buna gore de bu binada bir cox ressamlar heykelteraslar memarlar hemcinin kral heyetinde bir vaxtlar yasamis alimler defn olunmusdur 1 Bu kilsenin qullesinde qurasdirilmis zeng Varfolomey gecesinin baslangici haqda insanlari xeberdar etmisdir 58 Varfolomey gecesi 1572 ci il avqustun 24 ne kecen gece muqeddes Varfolomey bayrami gunu Fransa krali ve katolik ruhaniler hugenotlarin kutlevi qirginina baslamisdilar 3 gunde Parisde nece min nefer oldurulmus sonra butun Fransada hugenotlari qirmaga baslamisdilar Bu hadise tarixe qetliam genosid gunleri kimi daxil olub 59 Orta esrler dovrunde Paris seherinin erazisinde formalasmis diger tikililer icerisine asagidakilarinin adlarini qeyd etmek olar Sen Julyen de Povr Sent Etyenn du Mon Sen Severen Sen Medar ve Muqeddes Arxangeller kilseleri Klovis ve ya Xlodviq qullesi ve Muqeddes Jenevyeva abbatligindan qalmis ve hal hazirda IV Henrixin liseyine daxil olan basqa binalar hazirda fransiz katolik akademiyasi binasinin yerlesdiyi bernardinler kolleci ve eyniadli malikane V daire Sen Jerve Sen Merri ve Bilett kilseleri Notr Dam kafedralinin kilse sekileri ve arxeoliji serdabeleri Otel de Sans IV daire Sen Marten de San ve Sen Nikolya de San kilseleri Otel de Subiz Otel de Klisson kecmisde tampliyer ordenine mexsus Tampl qullesinin terkib hissesi olmus tehkimcilik qalasinin fraqmentleri ve Nikolya Flamelin yasadigi menzil III dairenin etraflari hazirda Paris Dekart Universitetin tibb fakultesi terefinden istifade olunan kordelyerler monastirinin yemek otagi VI daire Sen Lo Sen Jill kilsesi I daire Sen Pyer de Monmartr kilsesi XVIII daire daha onceler Burqund hersoqlarinin sarayinin terkib hissesi olmus Qorxmaz Jan qullesi II daire 6 26 60 II Filipp Avqustun dovrune aid edilen onlarca istehkam qaliqlari ve qala divarlari hele 1889 cu ilde tarixi abideler kimi tesnif olunmus ve xususi siyahiya elave edilmisdiler Hazirda onlar Jur Jan Jak Russo Luvr ve Sent Onore kucelerinde I daire Etyen Marsel ve Tiketon kucelerinde II daire Tampl Ave Mariya Sarleman Fran Burjua Jarden Sen Pol ve Rozye kucelerinde III ve IV daireler d Arras kardinal Lemuan Fosse Sen Bernar Klovi Dekart ve Tuen kucelerinde V daire Kommers Sen Andre ve Rohan saraylarinin daxili heyetlerinde Konti sahilyani kucesinde Dofin Mazarini Nel ve Geneqo kucelerinde elece de Never dalaninda VI daire yerlesirler 26 Divarlarin qalalarin yeralti kameralarin ve 1791 ci ilde dagidilmis meshur Bastiliya qalasinin tehkimcilik xendeklerinin fraqmentleri muasir Bastiliya meydaninin etrafinda muhafize olunmusdur bu qaliqlar Burdon ve IV Henrix bulvarlarinda Sent Antuan kucesinde Bastiliya metro stansiyasinin yaxinliginda elece de Sen Marten kanalinda yerlesen Arsenal limaninda yerlesirler 61 Kecmis Sen Marten de San priorlugu Konsyerjeri binasinin umumi menzeresi Otel de San Vensen qesriEhali RedakteBerriya hersoqunun mohtesem saat kitabifr Tres Riches Heures du Duc de Berry Limburq qardaslari terefinden illustrasiya edilmis elyazma Iyun ayi Ot calini Yer Paris Sitenin yaxinliginda yerlesen Juif adacigindaki cemenlik indiki Yeni Korpunun qum tepesi Uzaqda Konserjeri qesri ve Sent Sapel kapellasi gorunur Oktyabr ayi Payizliq taxilinin sepini Yer Luvr qesrinin qarsisinda yerlesen sahe hazirda bura Malake sahil kucesinin erazisidir Arxada Paris hersoqunun iqametgahi sayilan Otel de Nel fr Hotel de Nesle malikanesi gorunur Eger Qalliya Roma Parisinde 6 minden 10 minedek insan yasayirdisa seherde sakinlerin sayi artiq V VI esrlerde 15 minden 20 minedek XII XIII esrlerde 50 minden 100 minedek XIV esrin birinci rubunde 200 minden artiq XV esrin sonunda ise 300 minden cox idi ehalinin sehere birinci boyuk axini XIII esrin baslangicinda Filipp Avqust divarinin insasindan sonra bas vermisdir Merovinqler dovrunde Paris ehalisi ozunde guclu romanizasiyaya meruz qalmis qal roman qarisiq sakinlerini teskil edirdi onlar tedricen gelme franklarin icerisinden olan bir cox herbi zadegan ailelerini assimilyasiya etmeye muveffeq olmusdular Karolinqler dovrunde yerli seher sakinleri ve gelme elementler latin dilinin eyalet dialektlerinden formalasmis muxtelif roman lehcelerinde danisirdilar bu lehceler arasindaki ferqler o qeder ehemiyyetli idi ki meselen Paris sakini Tuluza sakininin dilini adeten anlamirdi Yuzillik muharibe 1337 1453 ve onu musayiet eden taun epidemiyasi cox soyuq qis aylari dovri qitliqlar ve onlarin arxasini izlemis acliq illeri hemin iller canavar suruleri hetta paytaxtin seheretrafilarinda bele rast gelinirdi Paris ehalisi arasinda boyuk itkilere sebeb olmusdur XIV sonundan ve XV esrin ortalarina kimi seherin bir cox mehelleleri basli basina buraxilmisdir bohranin pikinde sakinlerin sayi 100 min insana qeder azalmisdir lakin sulh vaxtinin gelmesi ile Parisin umumi ehali sayi immiqrasiyanin hesabina berpa olmus ve suretle artmaga baslamisdir XV esrin ikinci yarisinda olkenin siyasi ve iqtisadi birlesmesi ile birlikde Parisde umumi dilin formalasmasi ugurla heyata kecirilirdi o dovrler vahid fransiz edebi dili simali fransiz lehcesinin esasinda inkisaf edirdi 1 11 4 3 62 63 5 9 26 Filipp Avqustun serefine insa olunmus qala divarlarinin daxilinde olan sahe insanlar terefinden qeyri muntezem sekilde meskun olunurdu meselen Sen Deni Sen Marten ve Sen Jak kimi baskuceler boyunca uzanan sahelerde elece de Boyuk ve Kicik korpulerin yaxinliginda tikililerin sixligi heddinden artiq boyuk idi ancaq seher valina ve cay sahiline yanasi olan erazilerde buralar adeten tez tez dasqinlardan ezab cekirdi sakinler daha zeif meskunlasirdilar Amma tedricen sixliq artirdi cunki Paris etraf kendlerin sakinlerini hemcinin basqa eyaletlerden ve olkelerden olan gelmeleri ozune celb etmeyi bacarirdi Muxtelif tebeqelerin numayendeleri hesab edilen seher sakinleri adeten bir birine yaxin yasayirdilar lakin gelme icaredarlar meselen feodal mulkedarin tabeliyinde olan asagi tebeqeli insanlarla qarismagi sevmirdiler paradoksal olsa da icaredarlarin arasinda da tehkimcilikler rast gelinirdi Pulla sexsi azadligini elde etmis tehkimciliklerin meskunlasmalari ucun XIII esrin ortalarinda Parisin bir cox boyuk monastirlari etraf erazilerinde yerlesen sexsi mulk torpaqlarinda ehtiyac duyulan butun imkanlari daha genis sekilde yaratmaga baslayirlar Meselen Muqeddes Jenevyeva abbatliginda bu proses 1248 ci ilde Sen Jermen de Pre abbatliginda 1250 ci ilde tamamlanmisdir Paris regionuna adi olan kral domeninin tehkimcilikleri ise 1246 1263 cu illerde resmen azad olmusdular bununla beraber kilse edaletin yerine yetirilmesi hemcinin kendliler terefinden soba ve serab pressinin istifadesi muqabilinde odemeleri ve vergileri elde etmek ucun torpaq huququndan imtina etmeye telesmirdi Belelikle XIII esrin sonuna kimi Parisin ehalisi formal olaraq tehkimcilikden azad olmusdur lakin tebii ki yerli sakinler arasinda hele xeyli sayda borclu insan yasayirdi 3 XIII esrden baslayaraq butov Paris erazisinde yeni enenenin tetbiqine baslanilmisdir tesdiqlenmis yeni qanuna esasen xac suyuna salinmis butun Paris sakinlerinin adlari leqebleri elece de onlarin yasadiqlari unvan adlari qeyd sertsiz identifikasiya olunmali idi Leqebin soyadla evezlenmesi prosesi butunlukle XIV esrde tamamlanmisdir prosesin daha tez icrasi ucun soyadlarin ekseriyyeti gelecek dasiyicinin menseyinden pesesinden ve ya yasadigi cografi eraziden asili olaraq tertib olunurdu meselen Pikar soyadi dasiyicinin eslen pikardiyali Buse soyadi ise onun ilk sahibinin qessab olduguna delalet edidi lakin qadinlarin coxu yalniz adi ile cagirilirdi ere geden qadinlarin ekseriyyeti oz heyat yoldasinin soyadini goturmeye razilasmir ve bunun evezine oz qizliq soyadi ile qalmagi ustun tuturdular XIV esrin ikinci yarisinda kilselerin prixodlara ayrilmasi ile yanasi seherin notabllar terefinden idaresi nezerde tutulan mehellelere bolunmesi de musayiet olunurdu her hansi bir mehelle haqda lazimi melumati elde etmek ucun o zamanlar notablin adini qeyd etmek kifayet edirdi Her bir mehelle qeyri nizami ve konullu qosun destesine malik idi ve yarimyuzluyun basciligi ile yarim yuzlere bolunurdu hansilar ki oz novbesinde onbasinin basciligi ile onluqlara bolunurdu Etraf qesebelerden ve kendlerden hemcinin paytaxt abbatliqlarina mexsus kilse torpaqlarindan olan muhacirler Paris ehalisinin ehemiyyetli hissesini teskil edirdiler Seherde hemcinin Flandriya Pikardiya Sampan ve Burqundiya kimi uzaq eyaletlerden olan sakinler de meskunlasmisdir XV esrin ikinci yarisinda Luara cayinin vadisinden olan bir cox gelme gelecek heyat ucun esasen Parise uz tuturdu ingilisler o cumleden Normandiya gelmeleri almanlar italyanlar yehudiler ve qaracilar ise Parise kosmopolitizm beynelmilellik hissini bexs edirdiler xutbelerden birinde Parisin bas kesisi hetta xiromant qaracilarin yardimindan ve pul muqabilinde el falina baxdiran yuzlerce seher sakinini kilseden qovmusdur Paytaxtda qismen yurd salmis daha bir qrup gelme ise bundan daha once krala ve sahzadelere herbi xidmete devet olunmus muzdurlar araqonlar navarralilar basklar qaskonlar brabantlilar ve almanlar idiler II Filipp Avqustun rutyer ve ya kotterolari Mudrik V Karlin boyukagizlari Qalib VII Karlin derisoyanlari Gelme eyalet adamlari ve kendciler kifayet qeder suretle assimilyasiya olurdular lakin immiqrantlarin daimi yeni dalgalari esl parisliler ve qeyri parisliler arasinda ziddiyyeti stabil olaraq saxlayirdi mehz bu sebebe gore epidemiyalar yuksek olum faizi ve bohran dovrlerinde dogum sayinin azalmasi ehalinin ehemiyyetli ixtisarina getirib cixarmir ve muhacirlerin hesabina kompensasiya olunurdu 3 63 64 30 Orta esrler dovrunde Parisde yerli teqvimin ve eziz tutulan muqeddeslerin spesifik xususiyyetlerini ozunde eks etdiren xususi dialekt formalasmisdir meselen yerli sakinler Yepifaniyani Tifen Veronikani Venis Muqeddes Marki ise Muqeddes Maar adlandirirdilar bundan basqa dindarlarin Deyenek adli yerli telxek muqeddesi de movcud idi Yerli soyusler teleffuz terzinin terkib hissesi idi ancaq tehqir ve kafirlikler muxtelif tenbeh cerime ve hetta beden cezalari ile cezalandirilirdi Insanlarin mehkum edilmesinin ardinca damga rusvayciliq direyi ve azadligin mehdudlasdirilmasi kimi muxtelif sert ceza tedbirleri heyata kecirilirdi Tehqir edilmis qadinlar oz sereflerinin ictimaiyyet terefinden berpa edilmesi ucun cavab soyusu etmeli ve ya tehqir eden sexsi yuksek cerime ile cezalandirmali idiler Bundan basqa ictimai yerlerde raziliqsiz geyime kapuson qayis ve ya eteye ve ya qadinin saclarina toxunmaq yaxud yad usagin basini sigallamaq cox boyuk terbiyyesizlik elameti hesab olunurdu 65 Yehudiler Redakte Qalliyada yehudi meskenleri hele Roma imperiyasi dovrunde yaranmisdir Parisde yehudi koloniyalari haqqinda birinci sehadetnameler ise IV V esrle aid edilir Merovinqler dovrunde kicik yehudi icmasi Sitenin cenub darvazalarinin etrafinda ve qedim Juif kucesinde cemlesirdi Erken Orta esrler dovrunde yehudilerin ellerinde Qerbi Avropa ve Serq olkeleri Bizans Misir Erebistan Babilistan ve Iran arasinda aparilan ticaretin ehemiyyetli hissesi cemlesirdi hemcinin onlardan bir coxu Avropa hokmdarlarinin ticaret ve maliyye agentleri qisminde cixis edirdiler meselen kral I Xilperikin tabeliyinde calismis Paris taciri Prisk Katolik kilse adeten yehudilere qarsi dusmencilik kin ve kuduret hislerini besleyir ve krallari vaxtasiri qizisdiraraq onlari zorla xac suyuna salmaga ve ya dovletden qovmaga calisirdi Merovinq krallari olkede yasayan yehudileri katolik kilsenin binaguzarligina vermis ve onlari qeyd sertsiz kilse qanunvericiliyine tabe etmisdiler yeni qanunlara uygun olaraq yehudilerin ve xacperestlerin arasinda nikahlar ciddi sekilde qadagan edilir Ehtirasli hefte ve Pasxa bayraminin kecirildiyi gunlerde kuceye cixmalari elece de qul xacperestlere malik olmaq icaze verilmirdi Xususile kral I Xilperik ve seyleri neticesinde bir cox Paris yehudilerini xac suyuna salmaga nail olmus yepiskop Turlu Qriqori yehudilerle unsiyyetde canfesanliq gosterirdiler 66 4 612 ci ilde Vestqot krali Sisebutun veteninden qovulmus bezi ispan yehudileri Parisde meskunlasmisdilar 614 cu ilde imzalanmis Paris fermanina esasen yehudilere Frank kralliginin erazisinde dovlet xidmetini aparmaq qadagan edilmisdir Kral I Daqobert kilsenin raziligi ile ve bizans imperatoru I Iraklinin mektublarinin tesiri altinda xac suyuna salmani qebul etmeyi arzu etmeyen butun yerli yehudilerin olkeni terk etmeli olduqlari haqda behs eden xususi ferman derc edir hemcinin o qonsu Ispaniyadan qacmis butun yehudi muhacirlerini hevesle qovurdu Beynelxalq ticaret sahesinde yehudilerin fealiyyetini qiymetlendiren ve onlara himayedarliq eden Boyuk Karlin hakimiyyet dovrunde yehudilerin kilse terefinden teqibleri bir muddet dayandirilmis Paris seherine ise birlesdirilmis Simali Italiya erazilerinden yehudi tacirleri meskunlasmaga baslamisdir Boyuk Karl yehudilerin ticaret muessiselerini heveslendirirdi onlara mulk almaga gemicilikle ve senetlerle mesgul olmaga icaze verirdi Onun oglu Dindar I Ludovik de hemcinin katolik ruhanilerinin hucumlarindan yehudileri mudafie etmek meqsedile yehudilerin vetendas ve ticaret huquqlarinin riayet edilmesine nezaret eden memurlardan birisine xususi olaraq yehudi bascisi lit magister judaeorum titulunu vermisdir 66 Selib yuruslerinin baslangici ile XI esrin sonu Qerbi Avropada yasayan butun yehudi icmalarinda oldugu kimi Paris yehudilerinin ictimai ve iqtisadi veziyyeti ciddi sekilde tenezzule ugramisdir Onlar tez tez ehl seliblerin ve qara camaatin hucumlarina meruz qalir xristian tacirleri ise esasen Serq olkelerinde ciceklenmis perakende ticaret ve selemcilik sahelerinde yehudileri tedricen gelirli ticaretden uzaqlasdirmaga nail olmusdular Yehudilere qarsi kecirilen teqibler xususile muharibelerin aparilmasi ucun daim maliyye vesaitlerine ehtiyac hissi duyan II Filipp Avqustun hakimiyyet illerinde guclenmisdir 1181 ci ilde o butun Paris yehudilerini hebs etmeye ve onlarin emlakinin mohurlenmesine dair qerar qebul etmisdir yehudiler krala 15 min gumus markani fidye seklinde odeyerek canlarini qurtarmagi bacarmisdilar 1182 ci ilde ise II Filipp yeni ferman derc edir hemin fermana esasen kral domenine tabe olmus torpaqlarda meskunlasmis butun yerli yehudiler uc ay erzinde surgun olunmali idiler Olkeni terk eden yehudilere ozu ile goturmeye ve ya satmaga yalniz dasinan emlak novleri icaze verilirdi onlarin evleri dukanlari baglari caxir zirzemileri ve anbarlari dovlet xezinesine kocurulmusdur bundan basqa terk edilmis sinaqoqlarin ekseriyyeti katolik kilsenin tabeliyine verilmisdir Eslen Parisden olan yehudilerin bir coxu fransiz feodallarinin mulklerinde siginacaq tapmisdilar onlarin bir qismi ise Ingiltere ve Provans vilayetine kocmusduler 66 1198 ci ilde kral II Filipp yehudilerin yeniden Parisde yasamalari ve ticaret etmeleri ucun kulli miqdarda vergileri elde ederek onlara yeniden vetendasliq huququnu teqdim etmis ve dogma seherinden qovulmus minlerce aileni geri qaytarmisdir ele hemin dovrde Yehuda ben Ishak Fransa paytaxti yehudi yesivasini tesis etmisdir Kral domeninin yehudileri ispan ve provans yoldaslarindan ferqli olaraq dunyevi elmlere ve felsefeye laqeydlik gosterir ve butun oz diqqetlerini Talmudun oyrenilmesinde cemleyirdiler 2 XIII esrin baslangicinda albiqoylara qarsi kecirilen repressiyalardan ve orada tesis edilmis inkvizisiyanin eys isretinden yorulmus bir cox yehudi ailesi bir muddet Parisde gizlenmeli olurlar lakin IX Ludovik onlari paytaxtda teqib etmekde davam edirdi 1240 ci ilin iyununda Parisde bir terefden bas yehudi yesivasinin bascisi Iyehielin ve xac suyuna salinmis yehudi Nikolay Doninin elece de en yuksek rutbeli heyetin ruhanilerin ve zadeganligin birge istiraki ile dord ravvin arasinda muzakire bas vermisdir Xristianligi qebul etmis Nikolay Donin xacperestler ucun zererverici ve kufri Talmudun mezmunu haqqinda papa IX Qriqoriye etrafli melumat bildirmisdir Ravvinlerin delillerine baxmayaraq Talmudun taleyi artiq qabaqcadan hell edilmisdir 1242 ci ilde butun Fransadan yigilmis ve 24 arabaya yuklenmis Talmud kitablari Parisin meshur Qrev meydaninda aciq sekilde yandirilmisdir Talmud kitablarinin mehv edilmesi Fransada yehudi elmini sarsiltdi ravvin mekteblerinin sayinin ixtisarina ve tossafistlerin fealiyyetinin suretli sonmesine getirib cixardi 66 1290 ci ilde Ingiltere krali I Eduardin fermani ile qovulmus yehudilerin boyuk dalgasi Parisde cokmusdur Buna paralel olaraq ise fransiz krali Yarasiqli IV Filipp yehudilere boyuk vergi qoyaraq tez tez tehdid ve hebsler yolu ile onlarin emlakini ve var dovletini konfiskasiya edirdi 1306 ci ilde IV Filipp bir ay muddetinde olkeden butun yehudilerin cixarilmasina ve onlardan butun emlakin musadiresine dair yeni serencam imzalayir yehudilere yalniz ozuyle yola en lazimi geyimi ve mehsullari goturmeye icaze verilirdi Paris yehudilerinin ekseriyyeti Cenubi Fransaya ve Ispaniyanin serhed erazilerine dogru qacirdilar 1315 ci ilde ise yeni X Ludovikin hakimiyyet illerinde yehudi qacqinlarinin bir hissesi tekraren paytaxta qayitmisdir Kralin icazesine baxmayaraq kilse terefinden qizisdirilan ehl selibler terefinden yeni talanlardan ve ya yehudi selemcilerine nifret etmis xalq kutlelerinden ehtiyat eden yehudiler paytaxtda daimi qorxu hissi ile yasayirdilar 1380 ci ilin noyabrinda muharibe ile qezeblendirilmis xalq kutlesi paytaxtda yehudi talanini teskil etmisdir 67 Parisden yehudilerin tedricen cixmasini IV Karlin yeni fermani suretlendirmisdir 1394 cu ilde quvveye minmis yeni qanuna uygun olaraq Fransa erazisinde meskunlasmis butun yehudiler qeyd sertsiz olaraq qovulmali idiler Minlerle surgun Almaniya Italiya ve Ispaniyaya kocuruldu bu vandalizm herekatindan sonra Simali Fransada hele uzun iller daha dogrusu XVII esrin sonuna kimi yehudi icmalari movcud deyildi Parisde herden yeni xristian behanesi altinda Ispaniyadan marran kockunleri 3 yerlesirdi 66 4 Italyanlar Redakte Erken Orta esrler dovrunden baslayaraq italyan tacirleri Parisde six qonaq idiler Sampan yarmarkalarinin qurubu ile italyan sahibkarlari uzun iller boyunca bir terefden Italiya basqa terefden ise Flandriya ve Ingilterenin arasinda yukbosaltma menteqesi funksiyasini yerine yetirmis Paris seherine kocurler Kral heyeti ali ruhanileri ve zengin aristokratiyasi ile ferqlenen paytaxtin cah calali ve mohtesemliyi italyan tacirlerini hedsiz celb edirdi XIV esrde eslen Lukkadan ve Siyenadan olan ve maliyye emeliyyatlari xarici ticaret ve vasitecilikle mesgul olan boyuk italyan icmasi Parisde meskunlasir paytaxtda hemcinin Pyacentsa Venesiya Piza Genuya ve Italyanin basqa seherlerinden gelme isguzar hemyerliler birlikleri movcud idi Bundan basqa bir cox italiyalinin Parisde sexsi mulkleri vardi onlarin elde etdikleri daisnmaz emlakin adi lombard adlandirilan vergi kitablarinda qeyd olunurdu ancaq onlar boyuk Paris burjuaziyasi ile reqabet aparmamaga calisirdilar bununla bele her iki terefi coxsayli elaqeler baglayirdi Bunun esas sebebi Parisde yasayan cenub qonaqlarinin kral ve hersoqlarin xidmetinde olmalari idi 1343 cu ilde italyan tacirleri Sen Deni kucesinde yerlesen Tanrinin Tabutu kilsesinin nezdinde yeni kapellanin esasini qoyurlar ve mehz bu addim daha sonralar Simali Fransada Lukka Carmixi kultunun populyarlasmasina getirib cixarir burada sohbet Qerbi Avropaya Lukka sakinleri terefinden getirilmis mocuzeli bizans ikonasinin teziminden gedir 65 64 Yerli italyan icmasinin en parlaq numayendesi eslen Lukka seherinden olan nufuzlu tacir Diqne Responde idi Beynelxalq ticaret ve deniz dasinmalari pulun mubadilesi ve taninmis eyanlara kreditlerin teqdim olunmasi bos vaxtlarinda ise parca ipek ve qiymetli daslarin satisi ile mesgul olan Diqne Paris Brugge ve Monpelye kimi seherlerde neheng kontorlara sahiblik edirdi Burqund hersoqunun bas meslehetcisi kimi calismis Responde Fransanin kral heyeti ile six elaqelere malik idi 1384 cu ilde VI Karl butun Responde ailesine onun her iki qardasina ve baci oglusuna fransiz tabeeliyini bagislayir Diqnenin ozune ise Paris vetendasi rutbesini mengirleyir Armanyak ve burginyonlar arasinda bas veren vetendas muharibesi zamani Diqne hersoq Orleanli Ludovikin qetl hadisesine celb edilmisdir hebs cezasindan canini qurtarmaq ucun o Bruggeye kocmus ve ele orada da vefat etmisdir Lakin onun ailesi zengin musterilerinin maragini kralin ise teveccohunu qoruyub saxlayaraq Parisde hele uzun iller tacirlik senetinin inkisafini ugurla davam etdire bilmisdiler 65 Medeniyyet Redakte Renar ve ya Tulku haqqinda roman XII XIII esrlerde demek olar ki butun Avropa erazisine yayilmisfransiz seher edebiyyatinin en gorkemli abidesi hesab olunur Meshur Paris miniatur ressamcisiJan Pussel terefinden Fransa krali IV Karlinucuncu heyat yoldasi Janna d Evro ucun hazirlanmis saat kitabi Erken Orta esrlerde medeniyyet guclu kilse calarlarini almisdir Tenezzule ugramis antik felsefeni tezlikle ilahiyyat teologiya evezleyir edebiyyat muqeddeslerin heyatinin ve hokmdarlarin tesvirine yoneldilir tarix monastir xronikalarina uygunlasdirilir poeziya musiqi ve tesviri incesenetler ise sozsuz kilse xidmetine qosulurdu 768 814 cu iller Frank kralliginda Boyuk Karlin hakimiyyeti dovrunde medeniyyetde muhum deyisiklikler bas verdi Bu adin latinca Karolis kimi seslenmesi ile elaqedar Avropa hokmdarlari o vaxtdan ozlerini korol yeni kral adlandirmaga basladilar Frank hokmdarlari sulalesine ise Karolingler deyilirdi 800 cu ilde Milad gunu Romada papa III Lev Boyuk Karlin basina roma serarlarinin tacini qoyur Belelikle Qerbi Avropada Karl imperiyasi yaranir Boyuk Karl Roma imperatoru olur Onun dovrunde Frank kralligi oz erazisine gore az qala kecmis Qerbi Roma Imperiyasi boyukluyunde idi Neheng olkeni idare etmek ucun boyuk Karla savadli memur ve hakimler lazim idi Mehz onun dovrunde medeniyyetin dircelisi basladi Buna Karolinq intibahi da deyilir Boyuk Karl oz sarayinda diger olkelerden savadli adamlar devet edirdi Onlardan anqlosakson rahibi ve alimi Alkuin neinki tehsili teskil edir hemcinin mekteb derslikleri de yazirdi Sarayin nezdinde elmi bilikler ucun cemiyyet Saray akademiyasi teskil edildi Karolingler hakimiyyeti illerinde antik dovr dovletciliyin ve medeniyyetin ideali elan edildi Ozunu Roma imperatorlarina oxsatmaga calisan Boyuk Karl imperiyanin bir sira seherlerinde das saray ve kilseler tikdirdi Insaat islerinde Roma memarligi teqlid olunur Miniaturculer ucun Roma rengkarligi numune hesab edilirdi Bu dovrde hem de mekteb tehsili sahesinde ruhanilerin ve kral hakimiyyetinin uzvlerinin savadlandirilmasi ucun boyuk isler heyata kecirilmisdir Parisde kesislere savadin esaslarini oyreden bir nece kilse mektebi teskil edilmisdir Karolinq dovrunun edebiyyati esasen teqlidi xarakter dasiyirdi lakin elyazmalarin xarici tertibati ehemiyyetli derecede yaxsilasmisdir 68 Olkenin her yerinde karolinq minuskulu adlandirilan duz xetli deqiq mektub uslubu islenilirdi 69 o dovrun demek olar ki butun elyazmalari rengli miniaturler ve sekillerle bezedilirdi 11 IX Ludovikin dovrunde saray heyetinde daha sonralar Paris miniatur mektebi ve ya Paris saray mektebi serti adi ile meshurlasmis ressamlar derneyi formalasmaga baslamisdir Hemin ressamlarin yaradiciliginda yerli tesviri incesenet eneneleri italyanlarin ve simal olkelerin ustalarinin protorenessans tecrubeleri birlesdirilmisdir Flamand ressami Jan de Bandol miniaturcu heykelteras ve memar Andre Bonevo kral V Karlin Sen Denideki mezar dasinin muellifi Jakmar de Esten Anjer apokalipsisin kartonlarini yaratmis Bruggeli Enneken ve hemcinin mohtesem spaler seriyasini yaratmis Nikolay Batay muxtelif dovrlerde kral ailesinin numayendeleri ucun calismisdilar Miniaturcu Jan Pusel enenevi olaraq fransiz milli resm senetinin banisi hesab edilir Miniatur senetinin inkisafina V Karlin Burqund ve Berri hersoqlarinin ve o dovrun en boyuk sexsi kitabxanalarinin sahiblerinin birge mesenatligi imkan yaratmisdir 1405 ci ilden Parisde Limburq qardaslari yasayirdilar bir cox resm eserlerinden basqa onlar meshur Berri hersoqunun mohtesem saat kitabini yaratmisdilar XIV esrin sonunda XV esrin baslangicinda en yuksek ciceklenme dovrunu yasayan Fransanin qefleten yuzillik muharibede meglubiyyetinden elece de murekkeb siyasi ve 1420 ci ilde bas vermis guclu iqtisadi problemler sebebinden muteessir olmus Paris ressamliq mektebi tenezzule ugrayir 70 VII Ludovikin arvadi kralica Akvitaniyali Alienoranin svitasinda xidmet gostermis trubadur desteleri tezlikle Simali Fransada provansal poeziyasinin populyarlasdirilmasina muveffeq olmusdular Eserlerini kohne fransiz dilinde yazmis truverler alicenabligin ve onlara qosulmus seher sakinlerinin xususi numayendeleri hemcinin alim klir uzvleri ise cenublular terefinden yaradilmis nezaketli poeziya medeniyyetini qebul edirler ancaq lap basdan onlarin lirikasinda trubadurlar ucun aglasigmaz hereket kimi qiymetlendirilen munaqise meydana cixir hedden ziyade dine etiqadlari ile ferqlenen truverler basqa terefden kralin xanimina xidmet gostermeli idiler Truverler ardicil sekilde folklor negme janrlarini tetbiq ederek serti olaraq daha cox esq oyununun ve real heyatin elametlerine guzest eden xalq enenelerine muraciet edirdiler XIII esrde truverler polifonik kilse musiqisinin butun yeni nailiyyetlerinden istifade ederek daha murekkeb musiqi formalarina muraciet edirler Lirika hemin kurtuaz nezaketli stamplardan qeti sekilde ancaq seherli truverlerin yaradiciligi dovrunde azad ola bilmisdir Butun melum ve meshur janrlarda ozunu sinamis Latin mehellesinde yasayan meslekdaslari ile daim unsiyyetde olmus ve en baslicasi boyuk edebi mehsuldarligi ve semereliliyi ile ferqlenmis truver Rutbof poeziya ile mesgul olan en meshur Paris reiyyetlerinden birisi idi kilse onun kobudteher amma kifayet qeder agilli sirventalarindan ehtiyat ederek Roma Papasi IV Aleksandra gonderdiyi xususi bullada Rutbofun insalarini keskin sekilde ittiham edir ve onun tonqalda yandirilmasini teklif edir Onun muasiri Gilyom de la Vilnov paytaxt kucelerinin heyati haqda behs eden Parisin feryadi fr Les Crieries de Paris adli meshur poemani yaratmisdir 71 72 Olke boyunca uzun seyahetler etmis jonqlyorlar xalq yaradiciliginin ifadecileri ve dasiyicilari idiler onlar kend medeniyyetine ciddi meyl gosterirdiler Onlar yarmarkalarda bayramlarda xac suyuna salma merasimlerinde ve ya toylarda camaatin qarsisinda mezhekeli ve yumoristik cixislar ederek oz gunluk mevaciblerini qazanirdilar Onlar xalq mahnilarini ifa edir muxtelif aletlerde oynayir kicik hecmli lakin tez tez zarafatcil kontekste malik sehnecikler oynayir her cur predmetde jonqlyorluq edir muxtelif akrobatik nomreler ve fokuslar gosterirdiler Jonqlyorlar tekce xalq bidetlerini qebul etmir hem de onlari seherler arasinda tez bir sekilde yayir ve bununla da kilse terefinden nifrete sebeb ducar olurdular XIII esr Parisinin musiqi heyatinin butun muxtelifliyi Paris Universitetinin magistri Iohann de Qrokeyo terefinden tesvir edilmis ve sistemlesdirilmisdir Texminen 1300 cu illerde yazdigi musiqi traktatinda o tekce alimsayagi menzural kilse musiqisine deyil hemcinin sifahi enenede movcud olmus seher ehalisinin meshur musiqilerine de diqqet ayirirdi 11 73 74 Tedricen kuce artistleri Parisde meskunlasmaga basladilar seher zadeganlari emek adamlari ve tavern sahibleri arasinda ozlerine musteri heyeti topladilar ve hetta onlarin adi seherin vergi gikatablarinda da qeyd edilirdi meselen XIII esrde orada janqlyorlar telxekler kuce sairleri musiqicileri buynuz oynadanlar qeyd edilir Bezen onlarin toplasdigi yerleri Janqlyorlar ve ya Sairler kucesi adlandirirdilar 1321 ci ilde artislerin sexi qeydiyyata alinmis 1328 ci ilde ise Sen Marten kucesinde onlarin imaretinin esasi qoyulmusdur ki sonradan o da Muqeddes Musiqici Yulian kilsesine birlesdirilmisdir Artist hemkarlarinin sayinin artmasi ile seher hakimiyyeti onlarin fealiyyetini nizama salmaga basladi Bele ki kralin 1372 ci ilde imzaladigi prevo fermanina esasen tavern sahibleri ve onlarin nezdinde calisan menestreller seher isiqlarinin sondurulmesi haqda bildiris zeng siqnalinin calinmasindan derhal sonra oz gundelik fealiyyetlerini dayandirmali idiler hemin zeng siqnali gece saatlarinda ickinin icilmesinin ve musiqi aletlerinde ifa edilmesinin qadagan oldugunu simvolize edirdi istisna yalniz toylarin kecirilmesi zamani devet olunan musiqicilere aid edilirdi Bu cur toy merasimlerinde sen musiqilerin ifasi ancaq sexsi evlerin daxilinde ve qonsulara mane olmamaq serti ile icaze verilirdi 11 73 1398 ci ilde en kasib seher sakinleri tebeqesinden olan heveskarlar aktyorlar Paris yaxinliginda Tanrinin Ehtiraslari fr Confrerie de la Passion adli misteriya tamasasini numayis edirler Seher hakimiyyeti onlarin fealiyyetine mane olurdu cunki bu qebilden olan toplum birlesmeleri dovletin maraqlarina sert etmir ve kral terefinden icaze olunmurdu Aktyorlar misteriyalarin yerli ehaliye teqdim olunmasi ucun Tanri Ehtiraslarinin qardasligi adli xususi birlik yaradir ve Sen Deni darvazalarinin yaxinliginda yerlesen Muqeddes Ucluk xestexanasinda mesken salirlar 4 dekabr 1402 ci ilde kral VI Karl Qardasliga Isanin hemcinin muqeddeslerin exlaqli adamlarin ve mominlerin heyatlarindan olan muxtelif hekayelerin sehnelesdirilmesine dair resmi icaze verir bununla da Parisde Avropanin ilk stasionar teatrinin esasi qoyulmusdur 75 Seherde oynanilan dram janrli tamasalar xalq oyunlarlari maskarad kostyumlarini xatirladan kend geyinmeleri ve merasimleri elece de kendli yaz ve payiz bayramlari ile six bagli idi XII esrin ortalarinda fablio adlandirilan ve daha cox reiyyetin dilinde olan realistik ve yumoristik menzum hekayelerinin ozunemexsus janri yaranir Bu janr daha sonralar seher sakinlerinin bir tebeqe kimi formalasmasinin muhum amili oldu ve derhal erken seher edebiyyatini daha kohne yonumlu kilse ve cengaver edebiyyatlarindan ayirdi Bundan basqa fablio janrina uslubiyyat ve mezmun uzre yaxin olan seher satirik eposu inkisaf edirdi bu stilin en boyuk abidesi tebii ki Tulku haqqinda roman kitabi idi 76 Seher bidetinin guclu tesiri altinda oz poeziya numunelerini latin dilinde yazmis koceri mektebli vaqantlar katolik kilse ucun olduqca muxalifyonumlu idiler XII esrde oz inkisafinin erken merhelesinde seher edebiyyati vehdet seklinde kilse ve cengaver edebiyyatlarina qarsi dururdu Lakin XIII esrden baslayaraq zengin seher tebeqesinin numayendeleri terefinden yaradilmis edebi yaradicilliginin kend camaatina mexsus ve sade dilde yazilmis edebiyyat numunelerinden bolunmesi bas verir 11 62 Tehsil ve elm Redakte Sorbonna Universitetinin yenidenqurmadan onceki qotik uslublu gorunusu Paris Universitetinde felsefe muhaziresi Tonzurali telebeler yeni saclari teras olunmus telebeler Bu cur simvolik ayinler sexsin kilseye mensub oldugunu tesdiqlemek ucun heyata kecirilirdi dosemede oturaraq muellimi dinleyirler boyuk fransiz xronikasindan olan illustrasiya XIV esrin sonu Paris Universitetinde muellimlerin iclasi Dollenmenin serefine kral mahnilari adli Orta esr manuskriptinden olan miniatur resm eseri 1530 cu il Sirf klerikal xarakter dasiyan ilk Paris mektebleri Notr Dam de Pari kafedralinin divarlari yaxinliginda yaradilmisdir Ancaq tezlikle bas kesisin himayesinin altindan uzaqlasmagi arzu eden muellimlerin ve onlarin sagirdlerinin bir hissesi Sena cayinin sol sahilinde yerlesen Sent Jenevyev ve Sen Viktor monastirlarinin daha liberal abbatlarinin himayesi altina kecir ve mehz hemin sahede de ilk Universitet binasinin esasini qoyurlar 1200 cu ilde imzalanmis ve qanunilesdirilmis xususi xartiyanin komeyi ile Parisin tehsil merkezlerinde bilik sahibi olan telebe gencler ve magistrlerin formalasdirdigi birlikler kral terefinden xususi imtiyazlari bu cur imtiyazlar mekteblerin ozellesdirilmesine ve kral prevosu yurisdiksiyasinin altindan cixarilmasina sebeb olurdu elece de oz huquq ve azadliqlarini elde etmisdiler Mektebliler ittifaqi 1207 ci ilden baslayaraq yepiskop aktlarinda muellimler ittifaqi ise 1208 ci ilde tertib olunmus Papa hesabatinda muzakire obyektine olmusdur Paris Universiteti resmen oz adini 1217 ci ilde elde etmisdir burada tedris olunan fenler ve telebelerin oxuduqlari fakulteler haqda etrafli melumatlar 1219 cu ile aid edilen senedlerde qeyd olunmusdur Kafedral mektebinin rektoruna tabe olmaga muellimlerin ve sagirdlerin imtinasi Sent Jenevyev monastirinin bas kesisi ve yepiskopunun qarsi durmasina getirib cixartdi 1221 ci ilde Papa III Honori abbatla terefdasliq etdiyini resmen etiraf etdi ve bu gelecekde Latin mehellesinin movqelerinin berkidilmesine sebeb oldu 1215 ci ilde kardinal Rober de Kurson universitet nizamnamesinin birinci maddelerini tertib edir mehz onun yaratdigi aktlarda ilk defe olaraq lat Universitas magistrorum et scolarium sozleri rast gelinirdi 1231 ci ilde Papa IX Qriqorinin imzaladigi bulla universitetin sonraki muxtariyyetini daha da one ireli cekdi Muhazirelerin baslangicda tovlelerde ve anbarlarda oxunmasina baxmayaraq artiq XIII esrin ortalarinda dord fakulteye malik olan Paris Universitetioz populyarligi ile meshur Bolonya Universitetini kolgede qoydu Fransada Parisin esas reqibleri Orlean ve Monpelye seherlerinde yerlesen mektebler idi Kapetinqler sulalesinden olan kral IX Ludovikin tovbe edeni dindar Rober de Sorbon 1253 cu ilde Parisin Kup Gel kucesinde kollej binasinin esasini qoyur daha sonralar neheng universitet kompleksine cevrilen bina oz ikinci adini mehz bu dindar alimin soyadindan almisdir Daha sonralar Sorbonnanin nezdinde metbee teskil edilmis ve artiq 1469 cu ilde burada Parisin ilk kitabi nesr olunur 1 11 4 77 Site ve Kicik korpunun yaxinliginda yerlesen kohne kafedral mekteblerini sixisdiran Latin mehellesi butun XIII esr boyunca feal sekilde inkisaf edirdi Kollejler ve ya kollegiyalar lat Collegium pauperum magistrorum baslangic merhelede kicik ve kifayet qeder yarasiqsiz tikililesi teskil edirdiler senliyin oyunlarin serxoslugun ve vurusmalarin ses kuylu atmosferinde texminen 10 min cavan oglan yasayir ve oxuyurdular basqa melumatlara gore ise Sent Jenevyev tepesi ile Mober meydaninin arasindaki genis sahede sixlasan ve zengin aristokratlar ve dini ordenler terefinden maliyyelesdirilen texminen 75 kicik kollej binasinda 40 min insan tehsil alirdi Orta esrlerlere Paris Universiteti oz terkibinde telebeleri muellimleri ve hetta onlara xidmet gosteren ve muxtelif peselere sahib olan insanlari birlesdirirdi meselen kitab saticilari elyazma kocurdenleri xidmetcileri eczanecileri asxanacilari ve digerlerini Yalniz bakalavr magistr ve ya doktorluq seviyyelerini muveffeqiyyetle kecmis ve alimlik derecesine kimi yukselmis sexsler muellimlik pesesine sahib ola bilirdiler Butun muellimler bele adlandirilan fakultelerde birlesir sonralar bu sozun altinda biliklerin mueyyen sahesini oyreden Universitet sobesi anlamaga baslanildi ve ozlerine basci yeni dekani secirdiler Paris Universitetinde dord esas fakulte movcud idi onlardan birisi yeddi azad inceseneti oyreden kicik ve ya gozel senentler trivium yeni qrammatika mentiq ve ritorika ve kvadrivium hesab hendese astronomiya ve harmonika diger ucu ise boyuk yeni tibb huquq ve ilahiyyat fakulteleri idiler sonunculara telebeleri ancaq ondan onceki daha kicik fakulteleri ugurla bitirdikden sonra qebul edirdiler Hem de Paris Universitetinin huquq fakultesinde yalniz qanuni kanonik huququ ders deyirdiler vetendas huququnu derinden oyrenmek ucun ise mutleq sekilde Orlean seherine uz tutmaq lazim idi 1229 cu ilde imzaladigi meshur Super speculam bullasi ile Papa III Honori kilseden uzaqlasdirma tehdidi altinda Parisde ve onun seher kenarlarinda mulki huquq fenni uzre mesguliyyetlerin kecirilmesini ve izlenilmesini qadagan etmisdir 11 4 78 26 77 Universitetin en coxsayli fakultesi gozel senetlerle bagli idi cunki bu fakulteni ugurla bitirmis elece de bakalavr ve ya incesenetler magistrinin elmi derecesini dasimaga layiq gorulmus telebelere daha sonralar bu predmetleri ders demeye ixtiyar veririlirdi Onu sagirdlerin sayina gore nufuzlu kanonik huquq fakultesi izleyirdi cunki huquq tehsilini almis her bir sexs ucun kilse ve ya dunyevi alemde karyera qurmaga yaxsi sans verilirdi Ilahiyyat fenninin uzun ve cetin kurslarinin ohdesinden telebelerin cox az hissesi gelmeye muveffeq olurdu Orta esrlerin sonunda bu fenni daha cox dilencilikle mesgul olan lakin gelecek heyatlarini yaxsilasdirmaga umid eden orden rahibleri oyrenirdiler ve XIII esrden baslayaraq ilahiyyatcilar huquqsunaslar terefinden edilen keskin reqabete oz sikayetlerini bildirirdiler huquq uzre mutexessisler sagirdleri daha asan metodlarla oz tereflerine celb etmeyi bacarirdilar Universitetde tedris alan sexsler telebe adlanirdilar bu soz latin dilinde tez tez istifade olunan studere yeni xususi calisqanliqla mesgul olmaq feilinden yaranmisdir ve oz novbesinde dord millete hemyerliler birliklerine birlesirdiler qalliyalilar o oz terkibine fransizlari ispanlari italiyalilari ve Serqde ehl seliblerin dovletlerinde anadan olmus sakinleri daxil edirdi normandiyalilar ingilisler ve pikardiyalilar Her milletin basinda prokurator latin dilinden tercumede cura qaygi menasi verir adlandirilan secilmis sexs dururdu her dord millet ise birlikde butun Universitet telebeliyinin bascisini rektor lat Rector hokmdar adlanan sexsi secirdiler Tehsilin muhum hissesini muzakireler teskil edirdiler bu disputlar bezen ele cosqun ve aqressivyonumlu olurdular ki hirsli telebe ve muellimler arasinda aciq elbeyaxa davalar bas verirdi Universitet elmi sxolastika adlanirdi lakin muasir anlamda o esl elm deyil ve sadece olaraq ilahiyyatin ve Aristotel mentiqinin sintezi idi Aristotelin traktatlari gozel senetler fakultesinde kecirilen telim tedrisin esasini teskil edirdi Universitete daxil olmus telebelerin yalniz ucde biri bakalavr ve 1 16 i magistr derecelerine kimi yukselmeyi bacarirdi Hec bir derece almayan telebeler ise ancaq kicik fakultede tehsil aldigi zaman elde etdiyi biliklerle kifayetlenerek Universitet heyati ile birdefelik vidalasmali idiler XV esrde telebelerin umumi miqdari azalir hem de bu azalma daha cox ecnebilerin payina dusur ve yaranmis bosluqlar tez bir zamanda fransizlar terefinden doldurulur 11 78 77 Gorkemli filosof ve teoloq Paris Universitetinin magistri Benli Amori ve yaxud Benden olan Amalrik oz panteistik tezislerine ve esasnamelerine gore o Tanrinin kainatdan ayri ve musteqil bir varligi olmadigini onun tebietde heyatda insan dunyasinda oldugunu iddia edirdi katolik kilse ile munaqiseye daxil olur Kilse Amorini ittiham ederek oz inamlarindan uz dondermeye mecbur etdi Lakin onun o cumleden Paris Universitetinin divarlari daxilinde telim tedris isleri ile mesgul olan coxlu davamcilari var idi ozlerini amalrikler adlandiran bu davamcilar muellimin 1204 cu ilde olumunden sonra onun baxislarini vez etmeye davam edirdiler 1210 cu ilde kafedral kilsenin hokmu uzre Benli Amorinin on davamcisi yandirilmisdir muellimin ozunun qaliqlarlari ise qebirden qazib cixardilaraq hemin tonqalin icerisine atilmisdir Amorinin basqa sagirdleri ise hemcinin meshur fransiz filosofu Dinanli Davidi kilse kafir elan ederek onlari hebsxanalara gonderir ruhaniler hemcinin amalriklerin butun edebiyyatlarini qabaqcadan konfiskasiya ederek xususi kufurluq hissi oyadan kitablari mehv edirler Ereb alimlerinin tercumeleri sayesinde butun Avropa erazisinde meshurlasmis Aristotelin metafizika ve fizika uzre butun emekleri Roma papasi III Innokentinin xususi bullasi ile qadagan edilmisdir Bu qadaga hele XIII esrin 70 ci illerine qeder quvvede qalmisdir onu pozmaga cehd gostermis qocaqlara ise kilse amansizcasina divan tuturdu meselen Paris Universitetinin magistri Brabantli Sigerin cezalandirilmasi 1255 ci ilde kilse butun oz ideoloji opponentlerinin Paris Universitetinden qovulmasina nail oldu ve Papa IV Aleksandrin xususi bullasi ile Dominikan ve Fransiskan ordenlerinden ilahiyyatcilarina kafedralarda imtiyazli veziyyeti temin etdi Ortodoksal sxolastikanin esas sistemlesdiricisi XIII esr ortasinda Paris universitetinde ders demis ve dominikanlilar ordeninin uzvu olmus meshur filosof teoloq ve Kilsenin bas muellimi Akvinali Foma idi Aristotelin ideyalarinin ekseriyyeti ile Fomada rastlasmaq olar amma bu ideyalar xristian telimi cercivesine salinmisdir Foma Aristoteli xristianlasdirirdi Aristotelin ilk sebebi xristian Tanrisi ile evez olundu Lakin Foma qanunlari Aristotelden ferqli bir terzde basa dusur Foma seher dovletde deyil feodal cemiyyetinde yasayir ve qanunlara munasibetde bu cemiyyete xas olan noqteyi nezeri destekleyirdi XIV esrde Universitetin magistrleri kralin yaninda gorunen yeri tutur onun meslehetcisi analitik ve informatoru kimi calisirdilar ancaq zaman kecdikce kralligin idare olunmasi uzre magistrlere hevale olunan genis imtiyazlar ve mustesna huquqlar geri goturulmusdur 11 57 77 XIV esrin sonunda XV esrin baslangicinda Paris Universiteti ve her seyden evvel onun en nufuzlu ilahiyyat fakultesi Boyuk tefriqenin 1378 1417 etrafinda geden keskin dini munaqiseye celb edilmis oldu Kilse birliyinin evvelki tek berpasini icra etmek ve umumi konsensusa gelmek meqsedile Universitet heyeti 1393 cu ilde her iki teref ucun boyuk musavire teskil edir 1398 ve 1407 ci illerde Sorbonna Vatikan hakimiyyetine tabe olmaqdan imtina eden fransiz kilsesini tam sekilde destekledi Boyuk Parcalanma dovrunde paris magistrlerinin beynelxalq nufuzu ve kralligin siyasi cekisi birlesir ve bu Fransa Universitetlerinin ustunluyunun butun dunyada tesdiq olunmasi ucun edilmis en boyuk addim idi Bundan basqa muellimlerin ve telebelerin ekseriyyetinin siyasetle maraqlanmamalarina baxmayaraq universitet butun Paris kimi armanyak ve burqinyon partiyalarinin arasinda geden keskin mubarizeye ve cekismelere celb edilmisdir meselen 1395 ci ilde universitetin kansler vezifesine Burqund hersoqunun himayesinden yararlanan Paris Meryem Ana kilsesinin kesisi Jan Jerson teyin olunmusdur ancaq 1414 cu ilde o burqinyonlarla olan butun elaqelerini keserek Konstans seherinde kecirilen meclise qatilmisdir 78 XII esrde Parisde orta esr cemiyyetinin intellektual heyatinda prinsipial olaraq yeni hadise sayilan qeyri kilse mekteblerinin esasi qoyulmusdur Bu cur mekteblerin esas xususiyeti butun tedris prosesinin pullu olmasindan ibaret idi mektebin magistrleri sagirdlerin odedikleri pul mevacibleri ile yasayirdilar Filosof ve teoloqlar Konslu Gilyom ve Pyer Abelyarin Paris mektebleri XII esrin ortalarinda Qerbi Avropanin en meshur qeyri kilse mektebleri idiler Universaliler haqqinda olan mubahisede Abelyar hem ifrat nominalistler hem de ifrat realistlerin eleyhine cixis etmisdir Abelyara gore yalniz tekce esyalar substansiyalar movcud ola biler onlar oz aralarinda bir birinin eynidir Universaliler de hemin eyniliye esaslanmisdir O nominalizme bu cur haqq qazandirirdi Lakin onun fikrince umumi anlayislarin yaxud ideyalarin realligi da allahin zekasinda qebul edilmelidir Onlar allahin yaratdigi seylerin numuneleridir Abelyar eqle haqq qazandirir ve sxolastika motedil realizmin inkisafina serait yaradirdi Bu ise sxolastiklerin murtece hissesinde guclu naraziliga sebeb olurdu Abelyar Parisdeki mektebini tesis etdikden sonra orada ugurlu fealiyyet gostermisdir Avropanin muxtelif yerlerinden onun sagirdleri yanina axisirdi Onun heyatinda oz sagirdi Eloiza ile macerasi mu hum yer tutmusdur Bu macera bedbextlikle neticelenir Bununla yanasi mur tece teoloqlar onu kafir yeretik kimi muhakime ederek onu camaatin gozu qarsisinda butun yaratdigi ilahiyyat kitablarini sexsen yandirmaga mecbur edirler Hemcinin olumune az qalmis onun telimi ikinci defe muhakime edilmisdir Belelikle XII XIII esr hududlarinda Parisde tehsil muessiselerinin uc tipi movcud idi Muqeddes Meryem Ana kafedralinin nezdinde tesis edilmis ve kapitul memurlari tetefinden idare olunan mekteb qruplari xoristlerin naibi yeparxiyanin ibtidai kansler ise yuksek mekteblerinin movcud veziyyetlerine nezaret edirdiler en boyuk abbatliqlarin mektebleri Sent Jenevyev Sen Viktor Sen Jermen de Pre ve klir uzvleri terefinden acilmis ozel mektebler bu cur mektebler magistr rutbesini alaraq bas kesisin ve ya kanslerin birbasa himayesi ve nezareti altinda idiler Beynelxalq tehsil merkezi olaraq Paris ecnebi ve yerli telebeleri daha cox dialektika ve teologiya fenleri uzre ixtisaslasdirirdi 11 4 77 Orta esr Parisinde minlerce telebe yasayirdi Onlarin icerisine 13 14 yasinda olan cox genc telebelerle de rastlasmaq mumkun idi yeniyetme telebeler oz biliklerini evvelce gozel senetler fakultesinde baslayaraq ilkin merhele kimi baza tehsilini almaga muveffeq olurdular Bu telebelerin cox kicik hissesi gelecekde yaxsi vezifelerde calismaq ucun onlara giris imkani yaradan lisensiat derecesinden laziminca yararlana bilirdiler En bacariqli ve inadkar telebeler doktor derecesine qeder yukselirdiler ve bu tebii ki gelecekde onlara muellimlik etmeye elece de kilsede ve ya kralin yaninda xidmet gostermeye imkan yaradirdi burada sohbet artiq olduqca yetiskin telebelerden gedirdi onlar bezen kollejde ilisib qalmaq ucun butun imkanlardan istifade edirdiler Genc mekteblilerin ekseriyyeti onlar terefinden secilmis universitet professorlarinin muhazirelerine gelir tehsilin sonunda ise her hansi elmi derecenin alinmasi ucun hemin professora iltimasciliq edirdiler O zamanlar genc telebeler qohum ve ya tanislarin evlerinde meskunlasirdi bunun eksine olaraq temin edilmis ailelerden olan gelmeler ise pansionda yerlesdirilirdiler yetkin telebeler ise qazandiqlari pullarla ev kiralayir ve hetta sexsi xidmetcilere malik olurdular 1180 ci ilden Otel Dyo xestexanasi bezi otaqlarinda 18 mektebli klirlerin kirayenisin kimi yasamalari ucun butun lazimi imkanlari yaratmaga basladi xestexana mekteblilerin mualice xerclerini de oz uzerine goturmeye razi idi bir sertle ki qarsi teref de oz novbesinde olum ayaginda olan xeste pasientlere baxmali ve onlarin defninde istirak etmeli idi Daha sonralar hemin mektebliler eliller evini terk ederek yaratdiqlari sexsi menzilde 18 yasinda olan sexsler nezerde tutulmus Parisin ilk kollejini tesis edirler XIII esrin baslangicinda Muqeddes Fomada tehsil alan telebeler ucun Luvr qesrinin yaxinliginda siginacaq evi ve Sent Onore kollejinin esasi qoyulmusdur Bu kollejler baslangicda bir nov internatlari ozunde teskil edirdiler buraya maddi imkani olmayan amma kifayet qeder bacariqli ve seristeli telebe ilahiyyatcilari pulsuz qebul edirdiler zamanla burada muellimler repetitorluqla mesgul olmaga basladilar ve teqaudculerle yanasi hem de pullu sagirdlerin biliklerinin mukemmellesdirilmesine basladilar XIV esrden baslayaraq Parisde pedaqogika adlandirilan xususi yasayis yerleri meydana cixmaga basladi butun seraitle techiz edilmis bu cur apartament pansionlarda muellim ona valideynler terefinden etibar edilmis sagirdleri saxlayirdi XV esrin ortalarinda telebeler esasen uc qrupa bolunurduler uzunqanadlilar nezaretsiz telebeler pedaqogikalara gore pul odeyen pansionerler ve kollejlerde universitet hesabina yasayan telebeler 78 77 XV esrin ikinci yarisinda Universitet ve muellimlerin bir qismi papa hakimiyyetinden en boyuk muxtariyyetin alinmasina nail oldular XIII esrin baslangicindan etibaren Paris Universiteti faktiki olaraq Fransanin krali ve ya Paris bas kesisi terefinden deyil Papa ve onun etibar etdiyi insanlar terefinden idare olunurdu Bundan sonra universitetde tibb ve yaxud huquq fakulteleri kimi biliklerin yeni saheleri hemcinin muhendislik isi memarliq cografiya ve kosmoqrafiya guclu inkisaf etmeye baslayir humanist axinlarinin sayesinde incesenet fenni canlandirilir Paris telebeleri tez tez basqa olkelere xususile de Italiyaya yola dusmeye baslayirlar Italiyada onlar ozleri ucun elmin yeni ufuqlerini ve Intibah dovru senetlerini acmaga nail olurlar Ancaq bununla bele kilseden muxtariyyati elde etmis universitet kral hakimiyyetinden asili veziyyete dusur ve butun evvelki imtiyazlarindan mehrum olur meselen muellimlerin istedikleri vaxt mesguliyyeti dayandirmaq huquqlari ve ya Parisi terk ederek basqa seherde meskunlasmaq ve oradaki telebelere tedris etmek huququ 78 77 Meiset ve bayramlar Redakte Kral ziyafeti Resm eserinin muellifi fransiz ressami Fransa intibahinin birinci ustasi Jan FukedirKapetinqler dovrunde canlanmis Pti Pon Juivri Lantern ve Pti Drapri kimi 4 5 metr eni olan kucelerde gil ve agacdan iki ve uc mertebeli sade evler hemcinin varlilarin dasdan insa edilmis kamin ve metbexi olan evleri duzulmusdu XIII esrin sonu XIV esrin evvellerinde zenginlerin evlerinin etrafi bagla ehatelenir ekser hallarda caya baxan terefde esas binaya birlesen ve qabaginda heyeti olan qanad insa edilir evleri ehate eden divarlar ise daxilden divar resmleri ile bezedilirdi Ancaq XIV esrin ortalarina qeder Paris varlilarinin ekseriyyeti oz evinin memarliginin qaygisina o qeder de qalmirdilar Tipik kommersantin tacirin malikanesi vahid qurulusda birlesdirilmis iki ve ya uc adi evi ozunde teskil edirdi Birinci mertebenin genis sahesini kuceye acilan dukanlar ve anbarlar tuturdu yuxari mertebelerde ise yasayis otaqlari ve sahibin kabineti yerlesirdi burada ev sahibi deyerli esyalari ve vacib senedleri gizledirdi Bundan basqa malikane sahibleri tualet otaqlari ve cirkli suyun axidilmasi ucun nezerde tutulan borularla techiz olunmus bezi otaqlari simvolik meblege kiraye vermeyi ustun tuturdular Parisin ticaret hissesinin merkezinde insa edilmis evler ancaq daxili heyete malik idiler amma kenarlarda yerlesen evlerin etrafinda adeten kicik baglari bostanlari ve quyulari musaiyet etmek olurdu Sahible bir damin altinda onun yaxin qohumlari ve daimi xidmetcileri yasayirdi gunduz vaxti ise evde hemcinin basqa qulluqculari ve dukanin iscilerini gormek mumkun idi 4 65 XIV esrin sonunda XV esrin baslangicinda boyuk burjuaziya numayendelerinin oz sexsi malikanelerine olan munasibetleri keskin deyisir ve bu evler oz mohtesemliyine gore kral iqametgahlarina ve sahzadelerinin evlerine benzemeye ve beraberlesmeye baslayir meselen Sen Jermen an Le Sen Pol ve Turnel saraylari Evlerin etrafinda tez tez fevvare ve carhovuzlarla bezedilmis baglar salinmaga baslanilir kilse kitabxana kabinet silah otagi sahibe mexsus yataq otaqlari ise artiq her bir zengin evin ve ya malikanenin mecburi atributu hesab edilirdi hemcinin bu cur evlerin otaqlari resm eserleri keramik memulatlar xalcalar bahali mebeller ve musiqi aletleri ile bezedilirdi Aristokratik iqametgahlarin tertibat isleri zamani dam ucun kiremit ve sifer fasad ve yukdasiyici konstruksiyalar ucun mermer ve oyma das pencereler ucun vitrajlar divarlarin kobelenmesi ucun bahali agac materiallari dosemelerin qurasdirilmasi ucun ise yasti plite das ve ya kasi istifade olunurdu Var dovlet kimi muveffeqiyyetin xarici atributltarini elde etdikden sonra bu atributlar adeten ev karet bahali geyim qedimi kitablar ve bahali esyalarin umumi sayi ile qiymetlendirilirdi burjua ozunu daha megmun edilmis kimi hiss etmirdi Paris cemiyyetinin sosial iyerarxiyasindan ve burjuaziya muhitinden dogurulmus notabllar yeni meclis uzvleri ise demek olar ki zadeganlarla beraber seviyyeye yukselmeye muveffeq olmusdular Zengin seher sakinleri xususile eylence ve tehsil vasiteleri ile zadeganligi yamsilamaga calisirdilar onlardan en muveffeqiyyetlileri ise taninmis soyad sahibleri ile qohum elaqelerine daxil olur ve ya qesrli torpaqlari aristokratik titullarla birlikde satin alaraq ozleri zadeganlara cevrilirdiler 65 73 Kralin en yaxin qohumlari ve meslehetcileri Parisde kral heyetini teqlid eden qeseng evlere ve saraylara malik idiler En temteraqli aristokratik iqametgahlar siyahisina gunumuze qeder muhafize edilmemis ve Luvr qesrinin yaxinliginda yerlesmis Burbon sarayi muasir Burbon sarayi ile qarisdirmayin elece de Orlean Berri ve Burqundiya hersoqlarinin malikaneleri daxil edilmisdir 79 XIV esrin sonunda ucaldilmis de Burbon hersoqlarinin sarayi etrafdaki 30 a yaxin kicik binani udmusdur Genis ansamblin terkibine parad zallar yataq otaqlari kabinetler qonaq otaqlari kicik kilse silahxana hamam odalari Luvr qesrinin de istifade etdiyi menbelerden olan su ile techiz olunurdu corekxana meyve anbari elece de butun bu otaqlari birlesdiren zerif qalereyalar hemcinin heyet ve baglar daxil idi Sarayin damlari o dovrun Parisi ucun nadir sayilan siferle ortulmus ve qizil suyuna salinmis qurgusun heykelleri ile bezenmisdir 57 73 Hemcinin muxtelif kilse iyerarxlari yepiskoplar boyuk abbatliqlarin bas kesisleri ve ya priorlar Parisde bir birinden mohtesem iqametgahlara malik idiler onlar paytaxta tez tez tesrif buyurduqlari zaman bu saraylarda istirahet etmeyi cox sevirdiler Meselen Sansa arxiyepiskopu Sena cayinin sag sahilindeki gozel Sen Pol sarayina sahiblik edirdi hazirda Selestin sahil kucesinin kecdiyi bu erazi IV dairenin erazisi hesab olunur 1365 ci ilde saray kral V Karl terefinden konfiskasiya olunur o bu binani Luvr qesri ile yanasi daha bir kral iqametgahina cevirir Sarayin strateji baximdan ugurlu erazide yerlesmesi yerli qiyamperest ehaliden qorxan kral ucun olduqca elverisli idi o lazim geldiyi anda gizlince qayiqla seheri terk ede bilirdi Sen Pol sarayini xususile Divane IV Karl sevirdi Kompensasiya qisminde V Karl Figye kucesinde yerlesen Estomenil sarayini arxiyepiskopa hediyye edir ve sevincle dolu ruhani burada oz yeni Paris iqametgahini teskil edir 1475 ci ilde kohne ve yarimsokuk bina dagidilir ve onun yerinde daha temteraqli Sans sarayi insa olunur hemcinin gunumuze kimi XV esrin baslangicinda antik termlerin yaxinliginda insa olunmus Kluni abbatlarinin sarayi muhafize olunmusdur 78 26 Orta ve yuksek rifahli ailelerin yasadigi Paris evlerinin ekseriyyetinde qonaqlar ucun nezerde tutulmus boyuk qebul otagi yaradilirdi Temizlik isleri adeten bu otaqla baslanilirdi ve en gozel mebel hemcinin servant reflerinde qoyulmus en gozel tunc ve ya gumus qab qacaq mehz burada numayis olunurdu Buradaki stullar ve skamyalar balislarla ortulur tez tez eylesmek ucun sandiqlar istifade olunurdu dosemeler xalcalarla bezedilir yay aylarinda onun uzerine yeni bicilmis ot ve guller sepilirdi otaqda daha cox serbest mekanin yaradilmasi ucun ise yemekden sonra masalar adeten yigisdirilir ve xelveti yerde gizlenirdi Sarayin parad tenteneli zallari buxari ile qizdirirdi ve kandelyabr samdanlara yerlesdirilmis coxlu samlarla isiqlandirilirdi Evdeki butun diger ikincidereceli saheler sade otaq sozu ile isarelenirdi kontora adlanan reprezentativ is kabineti burada istisna idi Metbex daha cox heyete cixisi olan elave tikilin daxilinde insa edilir ve mutleq sekilde su menbeyinin yaninda yerlesirdi Cirklendirici mayelerinin daha effektiv sekilde aradan qaldirilmasi ucun metbex ve hamam otaqlarinda azca maili ve yasti pliteler dosenilirdi plitelerin altinda qurasdirilmis borular vasitesil cirkab su heyete ve ya kuceye axidilirdi Metbex levazimatlarini hemcinin qazanlar ucun nezerde tutulan qarmaqlar ucayaqli qazancalar ve basqa avadanliqlarla techiz edilmis merkez ocaq tamamlayirdi bir cox kasib evlerde sozugeden metbex umumiyyetle yox idi ancaq otaqlarin birisinde qurulmus kicik manqal ve ya ocaq buranin ne ucun istifade olunmasina dair insanlarda aydin tesevvur formalasdirirdi Tipik varli evin elave atributlarina ayaqyolu su quyusu bag kasi ile dosenilmis heyet xidmeti elave tikililer odun ve aletlerin saxlanilmasi ucun muxtelif anbarlar otlu ve ya denli anbarlar yukdasiyan heyvanlar ucun burdaqlar ve s aid edilirdi 73 Hekim xeste kral VI Karla bas cekir XV esrin ortalarina aid edilen Fruassar xronikasindan olan Orta esr miniaturu BNF FR 2646 seh 164 XIII esrin sonuna kimi Parisin demek olar ki butun kucelerine orijinal adlar verilmisdir bu ise tebii ki seherde gezisen insanlarin heyatini ehemiyyetli derecede yungullesdirmisdir Lakin bununla bele kucelerin adlari hele hec yerde gosterilmirdi evlerin numerasiyasini tesvir eden lovhecikler ve ya das uzerinde yonulmus kuce adlarinin tetbiqine yalniz XVIII esrin evvellerinde baslanilmisdir buna gore de yerli sakinler bu unvanlari sadece olaraq yadda saxlamaga ve yaxud yoldan kecen birisinden melumat elde etmeye mecbur idiler Evlerin kendarinda qurasdirilmis ve ev sahibinin fealiyyet novunu tesvir eden taxta lovheler seherde ehemiyyetli oriyentir hesab olunurdu ancaq onlar da tez tez yenileri ile evez olunduqlari ucun sehere tesrif buyuran coxsayli qonaqlar cetinlik dilemma ve anlasilmamazliq hisleri ile uz uze qalirdilar Qebiristanliq kuce bazar ve prixod kilsesi sade Paris sakinlerinin gundelik heyatinin esas merkezi sayilirdi Onlar yasadiqlari rayonun hududlari kenarina cox nadir hallarda cixirdilar yalniz dini merasimlerin dovlet bayramlarinin tenteneli idman yuruslerinin herbi telimlerin ve ya kutlevi oyunlarin kecirilmesi zamani yerli camaat az tedqiq etdikleri rayonlara kutlevi axin edirdiler Geceler butun seher qapilari baglanilir merkezdeki keceler ise sex patrul desteleri terefinden muhafize edilirdi qapilarin baglanilmasina kimi sehere daxil ola bilmeyen yerli sakinler gecelemek ucun seheretrafi karvansalara uz tutmaga mecbur olurdular Qiyam nifaq ve muharibe dovrlerinde bu ise butovlukde XIV esrin ortalarini ve XV esrin birinci yarisini ehate edirdi bir nece ikincidereceli seher darvazasi umumiyyetle horulmus bu ise yerli hakimiyyete yerde qalan esas qapilarda umumi nezaretin guclendirilmesine yeni imkanlar yaratmisdir 3 62 63 Karolinqler dovrunde kilse bazar gununu bayram ve istirahet gunu olaraq elan etdi Bazar gunu insanlar yigincaqlarda ve ya kilse merasimlerinde istirak etmeli idiler Yaxsi havada ise seher sakinleri adeten kuceye cixir yaxud yasadiqlari evlerin asagisindaki skamyada eyleserek qonsularla sohbet edirdiler Paris sakinlerinin asude vaxtinin tipik novleri icerisinde cay boyunca qayiqla verdelenme Senanin her iki sahilinde yerlesen kuceler elece de korpuler ticaret kuceleri ile gezintiler ve yarmarkalarin bas cekilmesi daxil idi Bundan basqa koceri artistlerin meymun telimcilerinin ve ayi beledcilerinin gosterdikleri sou proqramlar kuce teatrlari o cumleden kukla teatri kilse misteriyalari idman yarislari hazirki boyuk tennis oyununun raketkasiz timsali kure ve ya top oyunu intellektual saxmat ve qumar oyunlari zer ve kartlar hemcinin seher divarlarinin yaxinliginda kecirilen herbi yarislar yerli seher sakinleri arasinda cox populyar eylence ve vaxtkecirme mesguliyyet novleri hesab olunurdu Camaatin boyuk yigismasi hem de dini ve ya sex numayisleri zamani musahide olunurdu Enenevi tenteneli bayram yuruslerinden savayi Parisde hemcinin teqvimle nezerde tutulmamis numayisler de kecirilirdi meselen mehkemenin ve ya hakimiyyetin qerari uzre kecirilen ve gunahlarin tanri terefinden yungullesdirilmesine istiqametlendirilen tenteneli numayisler quraqligin sonu ve ya dasqinlarin dayandirilmasi ucun kasib cutcu ve ekinciler terefinden kecirilen bayram efval ruhiyyeli ibadet yurusleri hemcinin coxdan gozlenilen emin amanligin qurulmasi kral varisinin dogulusu ve ya hokmdarin sagalmasi baresinde vetendaslar terefinden kecirilen tenteneli minnetdarliq yurusleri ve s hemin yuruslere gunahsizligin remzi sayilan kicik usaqlar da celb olunurdu Hadisenin fovqeladeliyinden ve ya bayramin ehemiyyetinden asili olaraq numayise hem oz muqeddes himayecisine hormet eden qardasligin uzvleri ve prixoda mensub adamlar hem da butun Paris cemiyyetinin numayendeleri meselen ruhaniler idareetme orqanlarinin ve mehkemelerin uzvleri senet sexlerinin numayendeleri daxil olurdu Hemcinin matem kortejlerine mutleq sekilde dilencilik eden ordenlerden olan rahibler daxil edilirdi 62 73 Bavariyali Izabellanin 1389 cu ilde Parise tenteneli daxil olmasi Jan Fruassarin muellif oldugu xronikadan miniatur resm eseri 1470 72 Prixod ve kollegial kilseleri uzerinde genis preroqative malik Paris Meryem Ana kilsesinin rahibliyi kafedraldan Sen Jerve kilsesine qeder uzanan cay marsrutu boyunca xususi qayiq vasitesile kicik seyahetler teskil edirdiler ibadet merasimi kecirildikden sonra kanonikler yerli ruhanilerden tabeetme nisanlarini ve toycu bexsisini elde edirdiler kilsenin kicik xoristleri ise hediyye qisminde albali ve qoyun eti alirdilar Bundan elave muqeddes Viktorun xatiresine dair her il 21 iyul tarixinde kecirilen mohtesem bayram zamani Paris Meryem Ana kilsesinin dini xadimleri cay boyunca Sen Viktor abbatligina yola dusurduler Muqeddes Jenevyevanin abbatligindan cixis eden kortej uzvleri ilahi merhemet ve mudafie movzularinda ibadet ve yalvaris edirdiler Bu cur onemli hadiseler zamani xalqin boyuk izdihami altinda seherin merkezi meydanina Parisin semavi himayedarlarinin yeni Muqeddes Jenevyeva ve Muqeddes Marselin qurudulmus qaliqlari getirilirdi Paris Universitetinin numayendeleri terefinden magistr ve telebeler seher boyu kecirilen yuruyus vaxti Sen Jak kucesinde yerlesen mohtesem Sen Maturen kilsesi bayram senliklerinin baslangic noqtesine cevrilirdi Karnaval ve Veftizci Iohannin xatiresine kecirilen xeyriyye tedbirleri zamani ise Sena cayinin sahilinde yerlesen Qrev meydaninda bayram tonqali yandirilirdi yangin tehlukesizliyi baximindan bu erazi ruhaniler terefinden cox ugurla secilmisdir 62 Coxsayli bayramlar ve din baximindan olduqca ehemiyyetli olan tenteneli yurusler icerisine XIV esrde daha bir enene elave olunmusdur coxsayli meiyyetle muhasire olunmus krallar kralicalar ve ya sahzadeler yerli ehalinin alqislarlari ve ugultusu altinda esas darvazalari kecmekle sehere daxil olurdular Xalqin boyuk izdihami vaxti kecirilen ve seher heyatinin goze carpan hadisesi sayilan bu cur tenteneli merasimler diqqetle hazirlanir ve Paris xezinesi hesabina maliyyelesdirilirdi kralin tenteneli girisi vaxti onu qarsilayan korteje her seyden evvel maliyyeciler o cumleden Hesab Palatasindan olan uzvler daha sonra Satle hakimleri bunun ardinca seher hakimiyyetinin numayendeleri ve nehayet son olaraq parlamentin numayendeleri daxil olurdular Onlarin icerisinde ancaq Parlament uzvleri krali salamlamaq ve onu musayiet etmek huququna malik idiler Bu cur vacib teqvim gununde seher hakimiyyeti sexler ve sade Paris sakinleri kuceleri esasli suretde temizleyir evlerin fasadlarini parca ve xalcalarla bezeyir dosenmis yollara ise etir sacan otlar ve rengareng guller sepirdiler Merasimler hem de temteraqli numayislerle musayiet olunurdu ratusanin qapilari qarsisinda yoldan kecenlere pulsuz corek ve serab paylanilirdi bezen hetta suyun yerine fevvareler serabla doldurulurdu etrafda toplasan usaqlara seher idaresinin pencerelerinden armudlar saftali ve findiqlar sepelenirdi prosessiyanin kecirildiyi yol boyunca ise kilselerin qarsisinda ve meydanlarda teatr tamasalari oynanilirdi Gece gozoxsayan ciraqban illuminasiya kecirilir meydancalarda ise mahnilar ve musiqi seslenirdi Senlik merasimi nehayet reqs musabiqeleri ile yekunlasirdi Sakinler bayram efval ruhiyyesini gul celengleri ile bezenmis slyapalarla daha da qabariq sekilde ifade edirdiler bele slyapalar xususi senet sexlerinde hazirlanirdi Kralin sehere tenteneli girisi onun yerli xalq ile qirilmaz muttefiqliyini simvolize edirdi seher ehalisi krala ve onun ailesinin uzvleri ile elaqeli olan butun merasimlerde istirak etmeye borclu idiler Bundan basqa kral ailesinin matem tedbirleri xarici sefirlerin gorusleri ve basqa tenteneli tedbirlerin icrasi seher xezinesinin hesabina odenilirdi 62 57 Paris sakinleri arasinda hem umumseher hem de sex ve ya prixod miqyasinda olan coxlu ehtiram edilen muqeddesler vardi Meselen 27 dekabrda sam ustalarinin himayecisi sayilan Hevari Iohann gunu 20 yanvarda taun mudafiecisi elece toxucularin ve demirle tacirlik edenlerin himayecisi olmus Muqeddes Sebastian gunu 22 yanvarda uzumculerin ve serabsatanlarin himayecisi Muqeddes Vinsent gunu 3 fevralda bennalarin ve sairlerin himayedari olmus Muqeddes Blez gunu bayram edilirdi bu cur bayramlar demek olar ki her ay kecirilirdi Ve bu sozsuz ki Milad Pasxa Isanin bedeni ve Veftizci Iohann kimi esas dini bayramlar hemcinin meshur qeyri xristian karnavallarla yanasi olaraq kecirilirdi Adeten dini cereyanlardan xeyriyyeci ve ya tovbe eden olan cemiyyet ve qardasliq uzvleri her hansi bir muqeddesin etrafina yigisaraq muxtelif ehtiram merasimlerini heyata kecirirdiler Onlar oz himayecisinin serefine mohtesem kilse xidmetlerini ve xac yuruyuslerini illik ziyafet ve ya qardasliq uzvlerinin defnlerini teskil edir yetimlere qocalara xestelere sikestlere yoxsul ve zevvarlara yardim elini uzadir oz maliyye vesaitleri hesabina xestexana ve siginacaqlari saxlayir elece de tesadufen kucede tapilmis ve qohumlar terefinden taninmamis olulerin defn merasimlerini oz uzerine gotururduler XIV esrde paytaxtda bas vermis kutlevi heyecanlardan ve qiyamlardan sonra istenilen qardasliq ve cemiyyet butunlukle qadagan edilmisdir qadaga tezlikle aradan qaldirilir Lakin onlarin fealiyyeti kral prevosunun uzvlerinin hessas nezareti altinda heyata kecirilirdi 63 64 73 Kollektiv unsiyyetin xususi formasi kuce boyunca yasayan qonsular arasinda hokm sururdu mehellede yasayan qonsular arasinda bir qayda olaraq ehsan ve toy merasimleri elece de teserrufat islerinin kecirilmesi zamani bir birine komeklik etmek ve hetta aile davalarinda birge istirak etmek mecburi sayilirdi Mehkeme mubahiselerinin yoluna qoyulmasi varisin elde ede bileceyi huquqlarinin teyini ve ya insanin identifikasiyasi eynilesdirilmesi hemcinin rehmete getmis sexsin yasinin deqiqlesdirilmesi vaxti yaxinliqda yasayan ve hemin aile ile uzun muddet unsiyyetde olan qonsular ehemiyyetli ve sozukecen sahidlere cevrilirdiler kilse prixod kitablarinda dogulusun ve olumun tarixlerinin mecburi qeydiyyati Orta esrlerde hele baslanilmamisdir Ogullar qizlar ve ya kurekenler ata himayesinden ve aile bascisinin hakimiyyetinin altindan cixdiqdan sonra resmi olaraq seher hakimiyyeti terefinden musteqil sexs elan edilirdiler ve onlari bir basa gelir vergisini odeyenlerinin siyahisina daxil edirdiler zadeganlar ruhaniler ve klerkler mustesna sexsler kimi butun vergi odenislerinden azad edilmisdiler 1297 ci ilde tertib olunmus vergi odeyicilerinin umumi siyahisinda 1376 qadinin adi qeyd olunmusdur bu ise vergi siyahiyaalinmasinin cemi 14 5 i teskil edirdi qadinlar arasinda vergileri daha cox analar ve ya dul qadinlar daha nadir hallarda ise bosanmis qadinlar ve ya bacilar odeyirdi Yuzillik muharibeden elece de 1420 1450 ci illerde paytaxta ciddi tesir gostermis iqtisadi bohrandan sonra qadin emeyi ve qadin musteqilliyi daha o qeder de hormetde deyildi XIII esrin sonlari ile muqayisede yeni kral neslinin uzvleri daha patriarxal siyaset yurutmeyi ustun tuturdular Yoxsulluq ve beraber olmayan imkanlar bir cox qadini fahiselikle mesgul olmaga surukleyirdi XV esrin baslangicinda Parisin esas fahiselik mekanlari Qlatyini Site adasi Bur l Abbe Bay U ve Kur Rober Sena cayinin sag sahili kucelerinde cemlenmisdir 62 63 64 Parisin bazar meydaninda alicilar ve saticilar arasinda geden intensiv ticaret Meshur Le Chevalier errant kitabindan olan miniatur resm eseri 1400 1405 Paris sakinlerinin meisetinde ehemiyyetli yeri aspazliq tuturdu hansi ki aristokratik ve reiyyet kulinariyalarina bolunurdu Yuksek cemiyyetin metbexinde cuceler goyercinler cay baligi nere eti ve ya karp ov edilmis qus eti maral eti ayi eti ve keklikler cesidli duyu novleri qamis sekeri quru meyveler sekerlemeler badam edviyyatlar ve xarici edviyyatlar istiot zencefil darcin genis istifade olunurdu Tez tez adli sanli qebullarda yemeyi iki nefer ucun bir bosqabda verirdiler qonaqlar fasileye uzaqlasdiqlari zaman ise yemek qaliqlari zenginlerin xidmetcilerinin ohdeliyine buraxilirdi Boyuk umumseher ve ya mehelledaxili ziyafetlerden sonra xidmetciler qaliqlari yoxsullara ve xestelere paylayirdilar O qeder de meshur soy kokden olmayan amma yene de oz qonaqlarini teecublendirmeye calisan bezi insanlar ziyafet teskilati ucun mebel qab qacagi ve sufreleri icareye aspaz metrdotel ve diger qulluqculari muveqqeti ise gotururduler Messanlarin adi qida rasionuna kobud uyudulmus undan hazirlanmis corek ag corek olduqca bahali delikates sayilirdi ceferi ile bezedilmis icalatdan ve piyden duru xorek terevez raqusu noxuddan ve ya paxladan hazirlanmis piyli paxla siyigi ucuz serab ve ya pive daha nadir hallarda mal etinden donuz etinden ve ya ev qusundan hazirlanmis qizartmalar kolbasa pendir bayramlar senlikleri zamani ise vafliler ve sirniyyatlar daxil idi Cuzi firavanligi olan ailelerin evlerinde adeten ocagi yerlesdirilmesi ucun yer movcud deyildi ve onlar meyxanalarda ve karvansaralarda qidalanmaga mecbur olur hemcinin perakende tacirlerden hazir qidani alirdilar Orucluq aylari istisna olmaqla diger istirahet ve ya bayram gunlerinde Paris sakinleri coxsayli muessiselere bas cekerek orada teqdim olunan leziz yemeklerin dadina baxirdilar meyxanalarda ev serabini musterilere bardaqlarla meyxanalarda ise porsiyalarla satirdilar Zengin seher sakinleri pis sohretli ve ses kuylu icki muessiselerinden uzaq durmaga calisir ve bunun evezine yaxin qohumlara dostlara ve isguzar partnyorlara qonaq getmeye ustunluk verirdiler varli vetendaslar qebullari ve ziyafetleri daha cox sexsi mulklerin ve ya seherkenari iqametgahlarin yaxinliginda yerlesen baglarda kecirirdiler 73 Orta esr Paris sakininin geyimi onun ictimai veziyyetinin birbasa gostericisi idi ve eyni zamanda da onun sosial statusuna ciddi sekilde uygun olmali idi Kilse ve hakimiyyet kisilerin qadin libaslarini qadinlarin ise kisi paltarlarini geyinmelerine qadaga qoyur hemcinin geyimde artiq cah calali qinayir meselen zadeganlarin zengin geyimlerini yamsilayaraq tebeqelerarasi serhedleri silmeye calisan ve bununla da ele bil cemiyyetde tutdugu movqe ile bagli insanlara yalnis melumat veren burjualari elece de dunyevi insanlar arasinda debde olan temteraqli donlara ve ayaqqabilara meyl gosteren klir uzvlerini kilse azgincasina tenqid edirdi ve sade geyimlerini gumus qayislarla ipek ve naxislli tikislerle yeni taninmis qadinlarin ve terbiyeli messanlarin aksessuarlari ile ozlerini bezeyen fahiseleri ifsa edirdiler Amma butun mehdudiyyetlere baxmayaraq saray debi hetta en asagi tebeqeden olan qadinlarin ve kisilerin geyim terzine guclu tesir gosterirdi Tund calarli ve kobud parcalardan hazirlanmis uzun libaslar kubar heyatdan imtina etmis rahibler klerkler ve messanlar terefinden geyinilirdi bu cur geyimlerde aksessuarlarin israf ve ifratciligi musahide olunmurdu Xirda ruhanilerin o dovrde hele yekneseq ve bir formali ibadet geyimi yox idi buna gore de klirikleri ilk baxisdan sade ehaliden ayirmaq ancaq tonzura ile mumkun idi xususi dindarligi ile ferqlenen bezi ruhaniler basinin ortasini qirxirdilar ve bu enene tonzura adlanirdi Sade klir uzvlerinden ferqli olaraq kesisler ortuklu xirqeni lat pellicium et superpellicium geyinir basina ise qara material ile ortulmus yuxarisi yasti ve kenarlari eyilmis olan xezli slyapa taxirdilar Umumiyyetle uzun kisi paltari yuksek sosial statusu eks edirirdi onu daha cox ruhaniler magistratlar hakimler universitetin professorlari hekimler ve zengin tacirler geyinirdi halbuki fehleler ve esgerler aristokratiya ile eynilesmemek meqsedile olduqca qisa geyimleri dasimaga borclu idiler Ust geyimin tikilmesine kifayet qeder vaxt serf olndugu ucun hazir esyanin bazarda qiymeti cox baha idi ve onun yenisi ile evezlenmesi nadir xarakter dasiyirdi Bundan basqa kohnelmis paltarlar alverciler terefinden qabaqcadan alinaraq emalatxanada temir edilir ve yeniden tikilir ve ancaq bundan sonra basqa kliente tekrar sekilde satilirdi XV esrin debine saray uzvleri terefinden hemcinin cah celalli is paltarlari ve qeyri adi qadin aturlari daxil olmusdur Basmaqlar ilde iki uc defe yenilenirdi basmaqlarin ayaqliq hissesi praktiki olaraq movcud olmamasi sebebinden yagisli havada kuceye cixan sakinler onlarin ustunden taxta dabanli hundur sendeller geyinirdiler 73 54 Tebeqeler ve hakimiyyet orqanlari Redakte Kapetinqler sulalesinin sonuncu numayendelerinin hakimiyyet illerinde feodallar terefinden odenilen icare haqqi hesabina uzun iller yasamis ali tebeqe uzvleri meselen zadeganlar ve ya ruhaniler daha hereketli ve novatoryonumlu ucuncu tebeqeden yeni tacirler ve senetkarlar icerisinden cixmis seherin orta gelirli vetendaslarindan qeyd sertsiz olaraq ayrilmisdilar XIV esrden etibaren Parisde daha sonralar burjua adi ile meshurlasacaq yeni ictimai tebeqe formalasmaga baslayir Onlar tedricen boyuk var dovleti oz ellerinde cemlesdirmeye ve onlarin komeyi ile kral cemiyyeti yaninda oz burokratik tesirlerini guclendirmeye baslayirlar burjualar serfeli nikah ittifaqlari ve muxtelif secki orqanlarinda istiraklari ile zadegan muhitinde mohkem kok salir ve bununla da maliyye ve edliyye sahelerinde seher idaresi muessiselerinde en yaxsi vezifeleri elde edirdiler Burjuaziyanin zenginlesmesi baslica olaraq ticaret parca xalca cah calal predmetleri insaat mesesi ve taxta salban materiallari selemcilik kral heyetine ve orduya mallarin catdirilmasi doyus sursatlari esgeri techizatlar atlar evlerin ve torpaqlarin icareye verilmesi hemcinin muxtelif senetler ve senaye vasitesile gedirdi Parisdeki ev ve saraylardan basqa burjua ehli hemcinin seherkenari malikaneleri qalalari uzumlukleri ve tovleleri almaq iqtidarinda idiler Burjuaziyanin etrafinda yeni sinifin sorgularina xidmet gostermeye qadir olan seher ziyalilari memarlar ressamlar heykelteraslar musiqiciler mugenniler sairler reqqaslar katibler hesabdarlar huquqsunaslar notariuslar hekimler eczacilar ve muellimler formalasmaga basladi 11 65 Saray eyanlari ve en yuksek memurlar Paris sakinlerinin arasinda goze carpan tebeqeni teskil edirdiler nazirler hakimler prokurorlar serkerdeler meslehetciler ve ezemetli sulalelerin esasini qoymus parlament uzvleri Eslen Pikardiya vilayetinden olmus Busi ve Marl sulaleleri Parlamentde boyuk tesir gucune malik idiler Byusi sulalesi hele XIV esrin birinci yarisinda oz yerini Paris parlamentinde berkitmeye muveffeq olmusdur Ailenin bascisi Simon de Busi Simonalari kral mirzesinin yeni katibinin oglu idi o 1326 ci ilde oz karyerasini parlament prokuroru vezifesi ile baslayir ve kral administrasiyasi muhitinde olan bir cox vezifeli sexsle dostluq munasibetlerini genislendirerek 1345 ci ilde parlamentin prezidenti secilir daha sonra o Paris usyani zamani huquqsunaslarin nufuzlu qrupuna basciliq edirdi 1362 ci ilde ise Suasson yeparxiyasinin resmi ordinarisi secilir Busi hemcinin kral uzvleri arasinda vaxtlarinin coxunu keciren oz ogullarina ve Parlamentde balyi senesal ve meslehetci vezifelerinde uzun iller calismis qohumlarina kureken qayin ve emiogluya soykenirdi Simonun uc ogulundan ikisi kilse xadimleri idiler ve eyni zamanda Parlamentde meslehetciler kimi iclas proseduralarina nezaret edirdiler onun ucuncu oglu ise serefli qilinc zadeganligi fr noblesse d epee titulunu elde etmisdir 57 Marl ailesi XVI esrde mantiya zadeganliginin fr la noblesse de robe esaseni qoymus sulaleler arasinda adi qeyd edilen meshur parlament sulalelerinden birini yaratmisdir Anri de Marl genis torpaq sahelerine malik olsa da oz uguruna gore parlamentdeki fealiyyetine krala xidmetine ve Berriya hersoquna yaxinligina borclu idi O parlamentin vekili ve Parisin bas kesisinin balyisi idi 1394 cu ilde parlamentin sedri 1403 cu ilde ise onun prezidenti secildi ele hemin ilde de VI Karl onu zadeganliga hesr etdi Kabosyenler usyaninin muveffeqiyyetsizliyinden sonra Anri de Marl 1413 cu ilde Fransanin kansleri oldu ancaq 1418 ci ilde o ve onun oglu Jan armanyaklarin qetliyami zamani helak oldular Marlin qohumlari ve kurekenleri ellerine imkan dusen kimi Parisden qacaraq dofinin terefini saxlayirlar Dofin qalib geldikden sonra ise onlar bundan xeyir ve seref elde edir ve tez bir zamanda parlamentin ezemetli tesir quvvesine cevrilirler 57 Butun bu nufuzlu aileler burjua kilse xadimleri ve ya zadeganlar muxtelif menseden olmalarina baxmayaraq oz aralarinda hem six qohum hem de dost ve isguzar elaqelere malik idiler Onlar hemcinin monarxiyanin idareetme mexanizminde zamanla yuksek movqe tutmus xususi strukturun esasini qoyurlar Yuzillik muharibe zamani baslanmis siyasi bohrandan once parlamentin meslehetcileri murekkeb ittifaqlar sebekesinde qruplasirdilar Basqa nufuzlu hakimiyyet orqani sayilan Ali mehkeme ise hele XIV esrin ortalarinda hakimiyyetden tam muxtariyyeti elde etmisdiler lakin 1418 ci ilden sonra daha dogrusu armanyaklar ve burginyonlar arasinda bas vermis muharibenin baslangici ile onlar da nufuzlu aileler kimi qacilmaz tefriqetle yeni parcalanma ile uz uze qalirlar Boyuk parlament sulaleleri ve zadeganliq cox kecmeden iki hisseye bolunur ve belelikle de her iki mubarize aparan duserge oz maraqlarina uygun sekilde hereket etmeye baslayirlar Paytaxtin VII Karlin hakimiyyet dovrunde fransiz xalqina geri qaytarilmasindan sonra 1436 ci ilde Paris parlamentinin yeniden teskili heyata kecirilir bu qerarin quvveye minmesinden derhal sonra Puatye seherinde gizlenen kralin sedaqetli xidmetcileri ve Parisde oturaraq Lankasterli Conun ve burginyonlarin terefini saxlamis kecmis kral meslehetcileri bir araya gelmeye raziliq verirler Bu hadiseden sonra kral ailesinin bezi uzvleri parlament seckileri zamani kecirilen butun nezaret tedbirlerini oz uzerine goturmeyi qerara aldilar nufuzlu aileler de oz novbesinde hemin bu yeniliye tez bir sekilde adaptasiya oldular Ali mehkemede hemcinin qohumlar dovru basladi bu vezifeler ogullara ve kurekenlere nesillikce oturulurdu Parlamentin ve hakimin meslehetcileri Parisde gozel evler insa edir hemcinin tenteneli yurus qebul toy xac suyuna salma ve defn merasimlerini heyata kecirir elece de ozleri ucun bahali basdasilarini sifaris edirdiler 1364 cu ilde Xeyirxah Iohannin torpaga basdirilmasi zamani defn merasiminde parlamentariler ucun ayrica yer ayrilmisdir 57 Saray heyetinde kralin coxsayli qohumlari oz maiyyeti ile hemcinin qilinc ve en yuksek ruhanilerin genis aristokratiyasi meskunlasmisdir Herbi karyeraya ugurla baslamagi arzulayan sevalye baron ve jandarm kapitanlari daha cox Paris seherine uz tuturdular Paris burjuasinin icerisinden yaranmis techizatci ve markitant uzvleri daim orduya yardimci olurdular onlar kral qosunlarini butun lazimi erzaq ve silahla techiz edirdiler Bundan basqa zadeganlar daha cox qubernator administrator ve ya parlament uzvleri vezifelerine teyin olunurdular Onlarin eyaletdeki torpaq mulkleri bezen ziyanli ve gelirsiz obyekte cevrilen zaman paytaxtdaki dovlet xidmeti onlarin gelir ve karyera artmasinin yegane ve esas menbeyine cevrilirdi Kral heyeti hakimiyyet orqanlari kral prevosu esevenler ve parlament ruhaniler feodallar ve burjuaziyalarin etrafinda ibtidai tehsili almis ve Parisde isi tapmaga ve ya is qurmaga umid eden administratorlarin ve xirda qulluqcularin boyuk tebeqesi dolanirdi XIV esre qeder evvelce sehere daha sonra ise krala ve yaxud abbatliga bas kesise ve ya sahzadeye xidmet gosteren sade insan xidmeti borcunu yerine yetirdikden sonra tutdugu vezifeni serbest sekilde basqasi ile evez ede bilerdi 57 Sade Paris sakinleri cox nadir hallarda kral heyetinin uzvleri zadegan aileler ve ya boyuk mulkedarlarla kontaktda olurdular kralin teyin etdiyi daha asagi rutbeli dovlet qulluqculari yeni polis mehkeme pristavlari prokurorlar feodallari idare eden hesabdarlar ve esas kuceler boyunca rusum ve ya vergi toplayan gozetciler ise bunun eksine olaraq daim yerli camaatin uzlesdiyi problemlerle yaxindan tanis olurdular Hele kral Filipp Avqustun dovrunde baslanilmis hakimiyyetin butun budaqlarinin nizamlanmasinin uzun muddetli prosesi orta esrlerin sonuna qeder tamamlanmamisdir Butun Paris cemiyyeti heddinden ziyade cetin ve her bir sosial qrupu mengenelere sixan merasimlerle sexsi imtiyazlarla ve yerlicilikle sanki qifillanmisdir tedricen bu mecburiyyetler ve sixintilar elde olunan maddi xeyirleri ustelemeye baslayir ve bu da tebii ki seher sakinlerinin ciddi naraziligina getirib cixarir 57 Kilse Redakte arisde hemcinin daimi ve ya muveqqeti sekilde muxtelif dini rutbelerden olan cox boyuk sayda insan ag ruhaniler ve coxsayli rutbelik yasayirdi Erken Orta esrler dovrunde Paris boyuk abbatliq seherine benzeyirdi burada hele Merovinqler sulalesinin hakimiyyet illerine aid edilen Sen Jermen de Pre ve Sent Jenevyev kimi elahidde dini kompleksler insa edilmisdir XI XII esrlerde cari qedim muessiselere Sen Viktor Sen Marten de San ve Sen Maqluar kimi mohtesem monastirlar elave olunur ve onlar paytaxtin sonraki urbanizasiyasinda ehemiyyetli rol oynayirlar Paris bas kesis Sansaya tabe edilmis yepiskopluq merkezi idi ve yerli dini klirler terefinden edilen butun cehdlere baxmayaraq Roma Papalari orta esrlerde bu iyerarxiyani deyisdirmekden imtina etdiler Ancaq Parisin bas kesisi de cox nufuzlu adam idi Site adasindaki onun sexsi sarayinda arxidiakonlarin kilse hakimlerinin ve basqa klir uzvlerinin nufuzlu stati yerlesirdi ibadet merasimlerinde ise Paris Meryem Ana kafedral kilsesinin kapitulu ona daim komek edirdi En yuksek ruhanilerin bir hissesi meslehetci ve muxtelif memurlar rolunu icra ederek kral sarayinda yasamaga ustunluk verirdiler diger ruhaniler ise Paris Universitetinde ders deyir ve ya tehsil alirdilar 78 Dunyevi malikanelerden ferqli olaraq bu malikanelerin boyuk hissesi sonralar mubadile satis ve ya xirdalama neticesinde yox oldular Parisin en yuksek ruhanileri paytaxtda yerlesen ve feodallara mexsus olan pay torpaqlarina senzivlere muttesil sekilde nezaret edirdiler Ehalinin idareetme ustunluyu tedricen seher hakimiyyetine kecmesine baxmayaraq dini muessiselerin yene de boyuk tesiretme gucu vardi ruhanilerin malikaneleri Parisin hududlari xaricinde yerlesdikleri ucun onlarin kral terefinden musadiresi hec vaxt heyata kecirilmemisdir Bezi monastirlar ve kilseler daimi gelir elde eden mulkedarlar idiler onlar edaletin berqerar olunmasini hell edir seher ve ya dovlet ehemiyyetli butun yollara elece de onlarin mulk torpaqlarinda calisan senetkar sexlerine nezareti heyata kecirirdiler Mirasin bolunmesi ile bagli problemlerin olmamasi maddi servetlerin ruhaniler terefinden engelsiz toplanmasina imkan yaradir emlakdan istifadenin fasilesizliyini temin edir hemcinin boyuk miqdarda gelirin elde olunmasina ve dunyevi feodallarin uzerinde qeyd sertsiz ustunluyun temin edilmesine serait yaradirdi 78 Parisin merkezindeki Luvr meydaninda yerlesen Sen Jermen l Oserua kilsesi ozunun memarliq formalarinin nefisliyi ve alovlanan qotik ornamentlerin bollugu ile diqqeti celb edir Kilse rehberleri dunyevilerle muqayisede daha savadli idiler ve buna muvafiq olaraq da oz vezifelerinin ohdesinden daha yaxsi gelirdiler Kilse emlakinin duzgun idare olunmasi muessise rehberlerinin dini ve menevi fealiyyetinin esasini teskil edirdi Bundan basqa kilse iddia edirdi ki onun huquqlarinin istenilen sixisdirmasi ve ya gelirlerin kesilmesi kasiblara komek etmek imkanlarinin azaldacaq ve sade dunyevi ehlin ruhlarinin xilas edilmesine mane olacaq Paris ruhanileri oz torpaqlarinda edaleti idare etmek huququna malik olmaq ucun tez tez zadeganlarla ve ya hetta kral hakimiyyeti ile muhakime olunur ve cox vaxt bele mubahiselerde qalib gelirdi meselen Luvr qesrinin etrafindaki torpaqlara basciliq etme ucun Sen Jermen l Oserua kilsesinin kapitulu ile hersoq de Burbon arasinda geden cekismeler texminen 40 il boyunca davam etdi ve her iki terefin qarsiliqli guzestleri ile neticelendi 78 Parisde kilse karyerasini qurmaq olduqca cetin idi Cox vaxt yaxsi prixodda zengin mebedde ve ya kafedral kilsede gelirli is yerini elde etmek ancaq nufuzlu qohumlarin desteyi ve komeyi sayesinde mumkun olurdu Parisin sol sahilinde meskunlasmagi ustun tutan diger klir uzvleri ise esasen ixtisaslarina uygun olmayan yerlerde calismaga mecbur olurdular onlari daha cox katib klerk ve yaxud yazar peselerine teyin edirdiler Onlarin siyahisina hemcinin prixod kesisleri ve kilse surasi icerisinden olan ag ruhanilerle tez tez dusmencilik eden muxtelif ordenlerin rahibleri de elave olunurdu XIII esrin baslangicinda Vatikan kilsesi terefinden tesis edilmis dominikanlilarin fransiskanlarin ve karmelitlerin xususile dilencilik eden ordenleri sade vetendaslardan vergi yigmaqdan imtina edir olke xezinesine zerre qeder de olsa maddi gelir getirmir ve hec bir edliyye islerine baxmirdilar Lakin bununla bele bu zahiri catismazliq onlarin pesekar sekilde prixoda mensub adamlari kilselere feal celb etmek bacariqlari ile muvazinetlesdirilirdi Prixod ruhanileri sade dunyevilerin gozunde vaiz rahiblere nisbeten daha az savada malik birileri kimi gorunurdu buna gore Paris prixodlari yalniz yuksek tehsil almis ve diger kesislerle idrak movzusunda guclerini sinamaga qadir olan kurelere ustunluk vermeye calisirdilar Paris Universitetinin ag ruhanilerinden olan muellimleri ve rahibleri arasinda da tez tez asiq munaqiseler bas verirdi burada dilencilik eden orden uzvleri universitet telebelerinden odeme haqqi goturmur mesguliyyetlerde fasilelere riayet etmir ve kolleqalarla hec bir hemreyliye gelmirdiler 78 80 Katolik kilsesinin guclu olduguna baxmayaraq seherliler ve kendliler arasinda kilsenin telimine qarsi cixanlar da vardi Ruhaniler bele adamlari bidetci yeni donuk dininden donen adlandirirdilar Bidetciler baha basa gelen kilse merasimlerini redd edir ruhanilerin onda bir vergisinden oz torpaq mulklerinden ve var dovletlerinden el cekmelerini teleb edirdiler Bidetciler papani allahin deyil seytanin canisini hesab edirdiler Bidetcilerin mubarizesi xalq kutlelerinin katolik kilsesisinin zulmene qarsi naraziliginin ifadesi idi Bidetcilere qarsi mubaize aparmaq ucun papa xususi kilse mehkemesi inkvizisiya tehqiqat demekdir kilse telimine qarsi cixanlari muhakime etmek ucun Roma papasinin yaratmis oldugu kilse mehkemesi yaratdi Mehkumun emalki kilse hakmiyyet orqanlari ve xeberciler arasinda bolusdurulurdu Kilse orta esrlerde feodalizm qurulusunun dayagi idi 78 73 Ilahi mudafie sagaltma ve ya usagin dogulusu haqqinda tanridan xahisler eden Paris sakinleri arasinda yayilmis en vacib hadiselerden birisi de tebii ki zevvarliq idi Yalniz zengin insanlar ozlerine Roma Santyaqo de Kompostela ve ya Yeruselim kimi uzaq ve muqeddes seherlere bahali seyahetleri reva bilirdiler buna paralel olaraq bele zevvarliq butun muhum islerin hell edilmesini ve vesiyyetin teskilini teleb edirdi Orta gelirli seher sakinlerinin ekseriyyeti Il de Frans Normandiya Burqundiya ve Sampanda yerlesen Sen Deni Mon Sen Misel ve Vezle abbatliqlarina elece de Sartrda yerlesen Meryem Ana kafedralina ve eziz tutulan diger ziyaretgahlara pirlere ve meqberelere yonelirdiler arxeoloji qazintilar neticesinde askar edilmis coxsayli artefaktlarin komeyi ile bele yuruslerin cografiyasini asanliqla teqib etmek olar Ziyaretden qayitmis zevvarlar o vaxtlar qiymetsiz metallardan hazirlanmis medallari ozu ile Parise getirerek geyimlerine ve ya papaqlarina yapisdirirdilar Insanlarin zevvarliq etmek arzularini hetta emek muqavilesi ve Orta esrlerin sonlarina aid edilen senet nizamnameleri nezere alirdi Seher sakinlerinin cox hissesinin gozle gorulen dindarligina ve kilsenin butun olkeye yayilan diktatorluguna baxmayaraq orta esr Parisinde caduya kabuslara ve ecinnelere qarsi guclu inam movcud idi sade insanlar cox vaxt fala baxan ve astrologiya ile mesgul olan sexslere uz tuturdular ruhaniler Bibliyada yazilmis oncegormeler movzusunun populyarlarlasdirilmasini butunlukle heveslendirirdiler lakin onlarin maraqlarina zidd hereket eden cadugerleri kartlarla fala baxanlari ve xiromantiya heveskarlarini teqib ederek tonqalda yandirirdilar 73 30 Cinayet ve edalet Redakte Boyuk Satle qalasi fr Le Grand Chatelet Parisin en meshur hebsxanalirdan birisi sayilirdi Istenilen seherde oldugu kimi Orta esr Parisinde de cinayet movcud idi Bazarlarda ve dukanlarin yaninda ogurluqla mesgul olan kimsesiz usaqlar yoxsullar ve xirda cibgirler cinayetkarlarin en coxsayli qrup uzvleri idiler Yuzillik muharibe ve onu musayiet etmis iqtisadi bohran dovrunde hetta bir cox telebeler oz universitet tehsillerini ataraq xirda ogurlugun ve avaraligin hesabina yasayirdilar Daha yuksek sinifin ogrulari ve ogurluq neticesinde elde edilmis esyalarin pesekar alicilari seher istehkamlarina yanasi yerlesen ve jandarmlar terefinden nadir hallarda yoxlanilan tavernlerde yigisirdilar Kral ve feodal hakimleri ictimai edamlarin ve cismani cezalarin butov destinden istifade edirdiler Cinayetkar sexs seherin merkezi kuceleri boyunca gezdirilir ve prosessiyanin sonunda rusvayciliq direyine baglanilirdi xususi qeddarliqla cinayet toretmis sexslere qarsi asma tekerleme ve ya saqqalama cezalarini tetbiq edirdiler Rusvetxorluq eden aristokratlarin basi kesilirdi cadukarliqda ittiham olunmus qadinlar ise ya tonqalda yandirilir ya da diri diri torpaga basdirilirdilar Parisin bas kesisi qulaqlarin kesilmesine dair insanlari mehkum etmek selahiyyetine malik idi bu daha cox residivist ogrulara qarsi tetbiq olunan ceza tedbiri idi qulagi olmayan cinayetkar hemiselik cemiyyetin en utancverici tebeqe uzvune cevrilirdi Kafirliye gore ittiham edilmis insanlari xususi platformaya dikeldilmis nerdivana baglayirdilar yoldan kecenler ise onlara teref palciq ve das atirdilar 1347 ci ilden sonra ceza tedbirleri daha da sertlesdirilir bele ki yeretikyonumlu sexslerin dodaqlari ve disleri kozermis demirle berk yandirilirdi ve bu insanlar olenedek sikest olurdular Qrev meydaninin merkeinde ucaldilmis tonqal pyedestali Sen Jermen de Pre kilsesinin yaxinliginda olan rusvayciliq direyi Notr Dam de Pari kafedralinin qarsisindaki dar agaci yerli sakinler onu Paris yepiskopunun edalet nerdivani adlandirirdilar ve seher divarlari xaricinde yerlesen meshur Monfokon kral dar agaci bura muasir Kolonel Fabyen meydaninin oldugu erazidir 81 ictimai edamlarin esas yerleri hesab olunurdu 82 Potensial qanunu pozanlarin qorxudulmasi ucun edam edilmis sexslerin bedenleri uzun muddet defnsiz qalirdi ve bu tez tez etraf sakinler terefinden edaletli qinamalara sebeb olurdu 62 12 Cinayetkarlarin efv edilmesi huququna ancaq Fransa krali Parisin bas kesisi vezifeye kecdiyi gunden etibaren ve Paris Meryem Ana kilsesinin kanoniki malik idiler Pasxadan evvelki son bazar gunu Muqeddes Jenevyeva abbatligindan kafedrala dogru yuruyus eden muxtelif xacperestlik ordenlerinin uzvleri Boyuk Satlenin qarsisinda dayanaraq Gloria laus et honor himnini ifa edirdiler Prosessiya sona catdiqdan sonra bir nece dustaq nehayet azadliga buraxilirdi O dovrler polis heyeti nisbeten az idi hebs vaxti mehkeme daha cox pristavlarin qonsularin yoldan kecenlerin ve kilse mehkemelerinde feal istirak eden ruhani kolleqalarin birge desteyinden istifade edirdi Mehkemenin qerari icra olunduqdan derhal sonra dustaqlar Boyuk Satleye Sen Klu hebsxanasina ve ya feodal hakiminin iqametgahinina aparilirdilar muxtelif sebebleden ittiham edilmis kesisleri ise adeten Vitri sur Sende yerlesen yepiskop kilsesinin kameralarindan birinde saxlayirdilar lakin eger cinayetkar turmeden qacmaga ve kilsede ve ya abbatliqda siginmaga muveffeq olurdusa onun yeride qalan hebs cezasi legv edilirdi ve kilse bu insani hakimiyyete geri qaytarmirdi XIII esrden ruhaniler bu tecrubeden imtina edirler ve tesdiqlenmis yeni qerara esasen ceza tedbirlerin icrasi haqda son soz dunyevi mehkemeye verilirdi Mehkeme qerarini sebirsizlikle gozleyen dustaqlari kinli hebsxana iscileri dovlet hesabina yedirtmekden imtina edir ve mehbusun kamerada saxlanildigi her gune gore mevacibin onlara verilmesini teleb edirdiler Dogmalari ve ya dostlari terefinden hec bir maliyye desteyini gormeyen mehbuslar dindarlarin sex uzvlerinin ve rahib ordenlerinin xeyriyye ianeleri hesabina saxlanilirdilar Hebsxanada cesedin askar edilmesi vaxti hekim ekspert onu muayine edirdi ve olumun tebii olub olmamasina dair yekun qerar verdikt cixarirdi Kucede namelum cesed tapildiqda mehkeme pristavlari onu seherin kenarindaki en yaxin agacin altina aparir ve onu bir nece gun muddetine orada saxlayirdilar vefat etmis sexsin dogmalari onu basdirmadigi halda bu ise icbari qaydada feodal edliyye orqanlarinin iscileri celb olunurdu 62 64 80 Orta esr Parisinde pesekar dilenciler terefinden kifayet qeder yaxsi teskil olunmus cinayetkarliq dunyasi movcud idi coxillik tecrube ve hiyle dilencilik pesesini butov bir senete cevirmisdir Parisin mehellesi oz qeyri adi kasibi ile meshur idi bu insanlar tez tez prixod kilselerin qapilari onunde oturaraq yoldan kecenlerden pul dilenirdiler Onlar hemcinin monastirlarda defnlerde toylarda ve xac suyuna salma merasimlerinde elece de her hansi bir dini icmanin oz himayedarinin serefine kecirdiyi bayram tedbirlerinde pulsuz coreyin ve ya sedeqenin ne zaman paylasilacagini deqiq bilirdiler Resmi olaraq nezir istemek huququna ancaq Kenz Ven On bes iyirmi siginacagindan olan korlar ve ya fransiskan rahibleri malik idiler fransiskanlar toplanmis sedeqenin bir hissesini daha sonra yoxsullara paylayirdilar Orta esrlerin sonuna XV esrin ikinci yarisi zahiri dilencilik Paris messanlarini artiq qiciqlandirmaga basladi onlar maddi yardima ehtiyac duyanlarin boyuk sayi ile daha mubarize aparmaq gucunde ve selahiyyetinde deyildiler ve buna gore de hakimiyyetden muvafiq tedbirlerin heyata kecirilmesini teleb edirdiler sefillik ve dilencilikle mesgul olan kasiblar ucun kilse terefinden tesis edilmis siginacaq merkezleri ve dini yoxsulluq bu problemin hellinin esas variantlarindan birisi kimi secilmisdir Bundan basqa hemin dovrde seher ehalisi arasinda getdikce daha guclu ve izhar edilmis sekilde sefil insanlara qarsi sosial qorxu kasiblara nifret gelmelere qarsi ise diskriminasiya davranislari hiss olunurdu Paris seher bohrani ve onun ardinca bas vermis Yuzillik muharibenin bedbextlikleri insanlarin boyuk sayini dilenciliyin avaraciligin sefilliyin ve ogurlugun donmez yollarina iteleyirdi Muharibeden sonra emin amanligin geri qayitmasina ve seher teserrufatinin tedricen berpa olunmasina baxmayaraq ehali arasinda qorxu hissini yene de guclu idi Mehz qorxu ve onu musayiet etmis etimadsizliq hisleri Paris messanlarini exlaq uzerinde nezaret tedbirlerini guclendirmeye tehlukeli hesab edilen qruplari kasiblarin telebelerin ve hetta qadinlarin muntezem yoxlamaga elece de etibarsiz vetendaslara qarsi nezaret deportasiya ve ya cemiyyetden tecrid etme tedbirlerini gormeye vadar etmisdir Parisin yalqiz ve kimsesiz sakinlerden azad edilmesi hemin sefil insanlar esasen terk edilmis evlerde meskunlasirdilar kral VII Karlin ve onun varislerinin seher berpa etmesi proqraminin hedeflerinden birisi oldu 65 73 Bir cox pulsuz klir uzvleri arasinda kilse dunyasina hec bir aidiyyati olmayan deleduzlar rast gelinirdi onlar ruhanilerin hormetinden ve selahiyyetlerinden sui istifade ederek sade dunyevi ehalini yanildirdilar onlardan kulli miqdarda pul menimseyir ve ya muxtelif xidmetleri gostermeye mecbur edirdiler Uydyrma ve yalanci rahibin ve ya kesisin firildaqlari o dovrun fabliolarinin cox genis yayilmis sujetlerinden biri idi o dovrun edebiyyat numunelerinde deleduz rahib elieyri tacir ve ya sedaqetsiz arvadla eynilesdirilirdi Orta esrlerin sonunda saxta klir uzvlerinin teqibleri guclendirildi bu isle vetendas hakimiyyeti elece de 1451 ci ilde islah edilmis Paris universiteti mesgul olurdu 73 Iqtisadiyyat Redakte Parisin su deyirmanlari XIV esrde yasamis namelum ressam terefinden hazirlanmis Muqeddes Deninin heyati adli miniatur eserin asagi hissesinden olan boyudulmus fraqment Orta esrler dovrunde ticaret ve muxtelif senetler Paris iqtisadiyyatinin esas gelir menbeleri idiler Hele XIII esrde kend teserrufati daha dogrusu bostanlar uzumlukler ve komekcil heyvandarliq saheleri olke iqtisadiyyatinda boyuk rol oynayirdi Fransanin katolik kilsesi xususile de Parisin bas kesisi ve boyuk seheretrafi torpaqlara ve mulklere sahib olmus monastirlarin abbatlari Parisin iqtisadiyyatina ciddi tesiretme huququna malik idiler Onlar hemcinin evlerden ticaret yollarindan ve onlara mexsus pay torpaqlarinda satilan butun tikililerden rusum alirdilar O zamanlar sexsi istifade ucun nezerde tutulmus serabin ve denin alinmasina gore vergi emlakin tehkimli kendliler terefinden oz aile uzvlerine vesiyyet etmek huququnu elde etmek ucun toycu elece de serab istehsali zamani press ve sobadan istifade edildiyi ucun yerli sakinlerden ayrica odeme tutulurdu Bundan basqa dini xidmetler ve ferqli bayramlarin kecirilmesi zamani seher ehli terefinden kilseye bagislanan ianeler xac suyuna salma kebin kesme ve defn merasimlerinin reallasdirilmasi ucun edilen qiymetli hediyyeler rahib ve prixodcularin esas gelir menbeleri hesab edilirdi hemcinin bezi abbatliqlar kralin herbi ehtiyaclarinin odenmesi meqsedile yerli vetendaslardan elave vergi toplayirdilar yeni daha cox iltizamci rolunda cixis edirdiler XIII esrin sonunda daha evveller movcud olmus butun rusum novleri meselen caxir toycusu ve ya cemen toycusu uzumculuk otlaq ve ya ot calinlarinin genislendirilmesi meqsedile borcla alinmis torpaqlardan yigilan vergi novleri idiler vahid torpaq vergisinde birlesdirilmisdiler Bu verginin illik odenisi bir nov torpaq sahibinin ve onda olan mulkun danilmaz huquqlarinin tesdiq edilmesinin esasi oldu Hemcinin XIII esrin sonuna qeder butun seher sahesi prixodlar terefinden bolusdurulmusdur onlarin bir hissesi toycu dairesine uygun gelirdi qalan hissesi ise yox Bu qerar kifayet qeder murekkeb seher cografiyasinin yaranmasina getirib cixarmisdir bir muddet sonra seherin merkezinde kicik ve nizamsiz periferik bolgelerde ise daha irihecmli prixodlarin birge toplanmasi bas vermisdir 3 65 78 Bu cur dini cografiya ehemiyyetsiz deyisikliklerle butun Orta esrler boyunca qorunub saxlanilirdi Vergi toplayicilari seherin prixod bolmelerine uygun sekilde isleyirdiler vergi reyestrlerinde vergi odeyicileri prixodlara ve yasadiqlari kuceye sanki tehkim edilmisdiler Ticaretcil sag sahile nisbeten Senanin sol sahili daha az gelirli erazi hesab olunurdu ve buna gore de seher xezinesine daha kicik olcude vergi odeyirdi esasen hemin erazilerde meskunlasmis zadeganlar ruhaniler ve bir cox klerk uzvleri vergi odemekden tamamile azad edilmisdiler maraqlisi budur ki XIII esrin sonlarina qeder sol sahilde yalniz bir boyuk vergi odeyen sexsin adi qeyd edilmisdir Yeni mehellelerde evlerin deyeri olduqca asagi idi lakin seherin tebeqelere ve siniflere gore zonalara bolunmemesi sebebinden muxtelif gelire sahib seher sakinleri zadeganlar ve kasiblar bir biri ile qonsuluq edirdiler XII esrin sonu ve XIII esrin baslangicinda seherin yerli ve gelme insanlar terefinden meskunlasmasi prosesi xususi muqavileler ve ya kontraktlar esasinda heyata kecirilirdi mulkedarlar icaredarlara ciddi sert qoyulmus pul toycusunu odemeyi teklif edir elece de basqa odenclere ve mehkeme mudafiesine guzestli kreditler ayirirdilar bu cur guzestler tikinti sektorunun maliyyelesdirilmesini istiqametinde varli muhacirleri celb edirdi XV esrin ikinci yarisinda ehali arasinda mubahiseler olmasin deye Paris dairelerinin dord yol agizlarinda yerlesen evlerin fasadlarina toycu dairesinin gerbi ve qalxani asilmaga baslandi bu ise tebii ki senyorun icaredarlar uzerindeki hakimiyyetin askar subutu idi bezen hetta dasla dosenmis kucelerin ortasina bele daire serhedlerini numayis etdiren xususi sutunlar qurasdirilirdi 3 64 Parise alis veris ucun tesrif buyuran ve ya seherin yaxinligindan kecen tacirlerden toplanilan yol rusumlari Senanin uzerinden salinmis korpulerden istifadeye yigilan vergiler hemcinin yollarin kucelerin ve ya korpulerin dosenmesine gore alinan deyer vergisi seher xezinesinin tezavrasiya etdiyi gelirlerin ehemiyyetli hissesini tuturdu Seherde esasen uc nov pul vesaiti mubadile olunurdu boyuk sazisler ucun nezerde tutulan qizil qepikler orta tebeqe terefinden istifade olunan gumus sikkeler ve bele adlandirilan qara pullar bu pullarda qiymetli metallarin miqdari minimal idi Hesablamalarda livr su ve denye sistemlerinden istifade olunurdu burada 1 livr iyirmi suya 1 su ise on iki denyeye beraberlesdirilmisdir Karolinqler ve Kapetinqler dovrunde Paris livri butun puldeyisme emeliyyatlarinda hokmranliq edirdi ancaq II Filipp Avqustun hakimiyyete kecmesi ile yenice tesis edilmis tur livri oz selefini sixisdirib cixartmaga basladi Parisde zerb edilmis 4 livr sikkesi texminen bes Tur livrine beraber idi Odenise teqdim edilen icare haqlari borclar ve hesablar daha cox xirda pullarla ifade edilirdi ve Paris sakini livrlerde suda ve ya denyede gosterilmis cemin nece sikkeye uygun oldugunu deqiq mueyyen ede bilirdi Fransizlarin pul vahidinden basqa cevirmelerde hemcinin xarici qizil ve gumus sikkeler de aktiv istifade olunurdu bu pullari serraflar xarici vetendaslardan qebul edir ve daha sonra muxtelif faizle yerli ehali ile emtee tedavulu emeliyyatini kecirirdiler 62 65 Paris seherinin XV esre aid tesviri Almaniyali humanist Hartman Sedel terefinden yaradilmis Nurnberq xronikalari adli inkunabulasindan bir sehife Hele o dovrde Avropanin en boyuk seheri olmus Paris is siginacaq ve dolanacaq axtaran kasib ve yoxsullari ozune celb edirdi Qrev meydaninda qeyri resmi emek birjasi movcud idi burada ixtisassiz iscilerin ve ya muflis olmus senetkarlarin gunemuzd sekilde tikinti ve yaxud cay limaninda yuklerin bosaldilmasi sahelerine celb edilmeleri ve ya muveqqeti ise qebul olunmalari mumkun idi Bir az tehsilli sexsler ise muveqqeti karger tacir ve ya xidmetci kimi calisa bilirdiler lakeylerden ve xidmetcilerden ibaret boyuk insan kutlesi arasinda qizgin reqabet gedirdi Iqtisadi muhacirlerden basqa boyuk bayramlar ve ya ehemiyyetli siyasi hadiseler zamani Paris eyaletlerden ve basqa dovletlerden bir cox qonaqlari qebul edirdi Mehmanxanalardan ve karvansaralardan basqa gelmeler ya oz qohumlari gilde buna hetta agalar mehel qoymurdu seher divarlarinin yaninda bele hadise uzre salinan cadirlarda ve ya cayin qiraginda geceleyirdiler 65 57 Orta esr Parisinin xirda ve orta muessiselerinin boyuk ekseriyyeti ailevi esaslara soykenirdi sahibin ailesinin etrafinda xidmetciler sagirdler kargerler ve komekciler icerisinden secilmis kicik icma formalasirdi ve onlar hamisi ekseriyyet halda bir damin altinda yasayir ve sahible emalatxanani dukani yemek masasini ve siginacaq yerini bolusdururduler Bundan basqa bir qayda olaraq aile bascisinin evinin yaxinliginda onun en yaxin qohumlari ogullari kurekenleri ve ya qardaslari hemcinin bir kendden ve ya eyaletden olan hemyerlileri meskunlasir ve belelikle aile ve hemyerliler birliyi tipinin ticaret ve ya senet birlesmelerini yaradirdilar Sexlerden kenarda sahibin tabeliyinde coxsayli ev qulluqcusu ve bir gunluk isciler dururdular Hetta tevazokar gelire malik aileler bele xidmetcileri ise gotururdu onu da qeyd etmeye deyer ki ev qulluqcusu vezifesinde calisanlarin ekseriyyeti qadinlar idiler hemin qadinlar qenaetcil aspaz qulluqcu daye ve murebbiyelerden baslayaraq ev islerini mukemmel yetirmesi evezinde gunluk azuqe ve siginacaq almis uzaq qohumlara qeder cesidli vezifelerde calisirdilar Boyuk stata malik zengin evlerde qulluqculardan ibaret boyuk aileler yasaya bilerdi qulluqcu kisiler daha cox esikagasi bagban atabaxan it damlarinin gozetcisi ocaqci peselerine ustunluk verirdiler Isleyen Paris qadinlarinin basqa peseleri arasinda ekser hallarda her cur qida mehsullarin perakende satisini icra eden alverciler zengin bezek esyalari ile ticaret eden qalantereyacilar hemcinin slyapatikenler derziler toxucular eyiriciler ve paltaryuyanlar yemekxanalarin ve karvansaralarin iscileri kohne paltarlari ucuz qiymete satanlar da rast gelinirdi 46 64 XIV esrin baslangicina qeder Paris seherindeki muzdlu iscilerin ustalarin ve tacirlerin dunyasi nisbeten sabit idi o ozun sexdaxili problemlerinin ohdesinden layiqince gelir ve nizam intizamin riayet olunmasina ciddi nezaret edirdi Bezen duzdur sexlerin arasinda toqqusmalar bas verirdi bele anlarda onlar adeten bir birilerini serefsiz reqabetde borclarin suni sekilde artirilmasinda ve ya deleduzluqda ittiham edirdiler lakin bu ittihamlar tez bir sekilde ya sexler ya da hakimiyyet terefinden susdurulurdu 1306 ci ilde Parisin ev sahibleri icare haqqinin duz cekili pullarla odenilmesi yeni kiraye haqqini texminen uc defeyedek artirmaq meqsedile kirecilere esasen de muzdlu emek icracilarina qulluqcu ve ya kasib xidmetcilere qarsi mecburi tedbirlerin heyata keciilmesine basladilar Xesis ve pulgir aristokratlarin bu cur rezil qerarlarina yerli xalq qiyamla cavab verdi Qezeblendirilmis camaat ticaretci prevo Etyen Barbettanin malikanesini qaret etdi daha sonra ise kralin komekcilerine hucum cekerek kral ailesine mexsus butun anbarlari soydular Taun epidemiyasindan sonra burada sohbet 1348 ci ilin Boyuk taun faciesinden gedir salamat qalmis senetkarlarin ve xirda dukancilarin sakitliyini qoruyub saxlamaq getdikce daha da cetin olurdu 46 1350 ci ilde kral Xeyirxah II Iohannin emri ile emek haqqinin epidemiyaya qeder movcud olmus seviyyenin toxunulmamazliginin temin edilmesini hemcinin oz aralarinda emek haqqi artiminin qarsisinin alinmasina dair sozlesmeler aparan sahibleri ve ayliq mevacibin artirilmadigi teqdirde islemekden boyun qaciracaqlarini bildiren iscileri amansizcasina cezalandirmagi ozunde nezerde tutan xususi ordonans yeni qetname derc edilir yeni hakimiyyet Paris notabllarinin ve burjua tebeqelerinin meslehetlerine qulaq asaraq ayliq mevacibin ehali arasinda maksimal sekilde duzgun paylasimini heyata kecirmeye cehd gosterirdi Sonraki dovrlerde bas vermis butun Paris usyanlari meselen 1356 1358 ci illerde bas vermis Etyenn Marsel usyani hemcinin 1382 ci ilde mayotenler ve 1413 cu ilde kabosyenler qiyamlari bu ve ya diger derecede iqtisadi calarlara malik idiler Inqilab zamani kucelere her seyden once yoxsulluq ve muflis olmus senetkar desteleri cixirdilar Deyisik dovrlerde muxtelif siyasi fraksiyalar XIV esrde navarralilar XV esrde burginyonlar ve nufuzlu burjua numayendeleri yoxsullari muveffeqiyyetle manipulyasiya edirdiler bu cur zadegan insanlarin elinde sade camaat yalniz sexsi hedeflerin ve sexsi menfeet isteklerinin nailiyyet aleti idi Lakin bununla bele kabosyenlerin usyanindan sonra kral hakimiyyeti yerli sakinlere qarsi ehtiyat tedbirlerini heyata kecirmeye basladi nece olursa olsun Paris senet sexleri daim itaetsizliyin ve usyankarligin simvolu hesab olunurdular 65 46 Ticaret ve maliyye Redakte Paris seherinin umumi plani xeritede 1380 ci ile aid gormeli abidelerin serti nisanlari qeyd olunmusdur Antropogen etraf muhit Coller kend teserrufati saheleri istifadesiz eraziler Dini abideler Tikinti merhelesinde olan dini binalar Kollejler Malikaneler ve saraylar Kral ve belediyye binalari Xestexanalar Qebiristanliqlar Yehudi qebiristanliqlari Bazarlar Merovinqler dovrunde Oser ve Ruan seherleri ile cay ticareti Paris iqtisadiyyatinin esasini teskil edirdi Esas yuk dovriyyesi sag sahilde yerlesen La Qrev limaninda heyata kecirilirdi Esasen Yaxin Serq olkelerinden teeccublu ve ekzotik mallari getirmeyi ustun tutan suriyali ve yehudi tacirlerini Paris yarmarkalari celb edirdi Simal darvazalarindan cenub qapilarina qeder Site adasini kesib kecen kuceler boyunca muxtelif magazalar ve dukanlar uzanirdi Paris zerbxanasi oz ehemiyyetine gore Marselden sonra ikinci idi ve butun Qalliya ve Ingiltere erazilerinde istifade olunan qizil sikkeler kesirdi Karolinqler ve erken Kapetinqler dovrunde xarici ticaret kifayet qeder zeif inkisaf etmisdi ve Parisin iqtisadiyyatina ehemiyyetli derecede tesir gostermirdi Umumiyyetle o dovrlerde ticaret yalniz cemiyyetin yuksek tebeqe uzvlerinin kral heyeti feodallar ve en yuksek ruhanilerin Serqden getirilmis temteraqli ve debdebeli mehsullara ipek parcalar zergerlik memulatlari bahali silah edviyyatlar xususi halda istiot ve Italyanin senet memulatlarina qarsi duyduqlari ehtiyaclari temin etmeli idi Ticaret daha cox italiyalyanlar yehudiler ve diger gelme tacirler terefinden aparilirdi onlar Parisin en boyuk selemcileri idiler 4 11 Zengin seher sakinlerinin sayi tedricen artir tacirler selemciler evlerin ve seher torpaqlarinin sahibleri sex korporasiyalarinin bascilari getirilen mallarin cesidi ise genislenirdi Parisde Flandriya ve Italiyadan olan naxisli parcalar Florensiyadan ipek parcalar Ispaniyadan xalcalar ve mantar agaci elece de Bizansdan ve Misirden olan qyri adi mallar edviyyatlar seker quru meyveler nadir serablar etirler rengler qiymetli ve yarimqiymetli daslar suse ipek pambiq ve yun mallar satilirdi XIII esrin baslangicindan cay tacirleri gildiyasinin ellerinde olmus Sena cayi uzre ticaret keskin sekilde artdi Hanza ittifaqindan olmus tacirler gemiler vasitesile Parise basqa limanlardan toplanmis den mehsullarini covdar ve bugdani hemcinin xez deri duz baliq piy bal mum qetran qarayag kehreba ve qiymetli agac novlerini getirirdiler 11 Senetkarlarin ekseriyyeti oz mehsullarini murtece sexslere etibar etmedikleri ucun Erken Orta esrler dovrunde perakende ticaret sahesi seher emtee mubadilesinde o qeder de boyuk rol oynamirdi Ancaq tedricen Parisde tacirlerin et baliq duz serab ve yag mehsullari uzre ixtisaslasdirilmis sex korporasiyalari formalasmaga baslayir Kapetinqler dovrunde esas ticaret bazari Muqeddes Meryem kafedral kilsesinin qarsisindaki genis meydanda yerlesirdi Juivri kucesindeki corek bazari ise oz ixtisaslasdirilmis cesidli mehsullari ile etrafa ses salirdi Hemcinin bir cox dukan ve salonlar Site adasini Parisin sag sahili ile birlesdiren Kicik sol sahile dogru aparan Boyuk ve piyada Plans Mibre indiki Notr Dam korpulerinin etrafinda ve hemcinin gedis gelisli Pti Pon Juivri Lantern ve Pti Drapri kuceleri boyunca qruplasirdilar 11 4 X esrde meshur Landi yarmarkasi Sen Deniden La Sapel rayon mehellesine kocurulmusdur hazirda bura eyniadli meydanin yerlesdiyi erazidir O Il de Frans regionunun en boyuk yarmarkasi idi ve her il iyun ayinda iki hefte boyunca kecirilirdi Bura butun frank torpaqlarindan Provans Lombardiya Ispaniya ve Bizansdan tacirler axisirdilar Baslangicda Landi yarmarkasinda parcalar deriler otlar edviyyatlar etirli yaglar ve perqament vereqleri satilirdi ancaq sonradan o mal qaranin alis verisi ucun nezerde tutulmus mekana cevrilir Xarici mallardan basqa bazarda tez tez muxtelif tamasalar gosteren kendirbazlar fokuscular jonqlyorlar reqqaslar ve musiqiciler Paris sakinlerini celb edirdi 12 XII XIII esrlerde Qrev sahil kucesi boyunca limanin genislendirilmesi ile sag sahilde yeni ticaret mehellesinin boyumesi baslanilmisdir burada et ve baligin satisi heyata kecirilir selemciler ve senetkarlarin birge meskunlasmasi musahide olunurdu Cay boyunca Parise daxil olan gemilerden komur mese agac den duz ve serab mehsullarin yuk bosaltmalarini heyata keciren sade camaat ise bu eraziye kocmeye cehd gosterirdi Boyuk Satle qesrinin divarlari altinda indiki Satle meydani sallaqxanalar yerlesirdi qonsu Qrand Busri ve Tueri kucelerinde etle bagli qizgin ticaret gedirdi yaxinliqdaki Boyuk korpunun ve ya Mubadile korpusu serraflar dukanlar ve senetkarlarin emalatxanalari terefinden beyenilmisdir Bataqligin kenarinda esasi qoyulmus Parisin en boyuk bazari Sampo sag sahilin gelecek inkisafi ucun boyuk ehemiyyet dasiyirdi hal hazirda burada meshur Le Al mehellesi yerlesir 4 XV esrin baslangicinda Senanin sag sahilinde ixtisaslasdirilmis taxil corek ve un siralari yerlesirdi yaxinliqadaki alis veris sahesinde hemcinin vaxtasiri olaraq qus eti baliq yumurta meyve sud mehsullari sirke otlar supurgeler ve beller satilirdi Fehmli ve derrakeli tacirler Sen Jan an Qrevde quru otla Venneri mehellesinde yulafla Ferr kucesinde qalantereya mehsullari ile Sen Jermenin yan almasinda ve Qrev meydaninda odunlar ve agac komuru ile Mortelri ve Byusri kucelerinde insaat mesesi ile Marivo kucesinde meftille Sen Deni kucesinde bakaleya mallari at qosqu levazimatlari ve dermanlarla Per o Lede sud mehsullari Paris darvazalari yaxinliginda rengareng gullerle otaq ucun muxtelif bezek esyalari ve kupelerle ticaret edirdiler 62 46 73 Boyuk Paris monastirlari kilseler ve kafedrallar xususile de Notr Dam de Pari Muqeddes Jenevyeva Sen Jermen de Pre Muqeddes Martin ve Sent Sapel kilseleri saxlanilmasi ucun ehaliden pullari ve basqa deyerli esyalari qebul edir hemcinin kral sarayi ve adi vetendaslar ucun faizle pul verirdiler XIII esrden etibaren Paris Universitetinden kanonik huquq mutexessisleri pulu qbul edenler ve Kilse arasinda pulun edaleti ve vicdanli istifadesinin teyinini de verirdiler lakin vaizler ve exlaqcilari bu da temin etmirdi Kral xezinesi evvelce Konserjeride daha sonra Luvr qesrinin boyuk qullesinde ve bir muddet Tampl donjonunda tampliyerlerin nezareti altinda saxlanilirdi Amma kral puluna ve dovlet maliyyelerine yaxinliq tekce gelirleri deyil hem de ciddi tehlukeni ve iflasi ved edirdi 1307 ci ilde tampliyerler ordeni ve kilsenin en boyuk borclusu hesab edilen IV Filipp darmadagin edilir 1315 ci ilde IV Filippin meslehetcisi ve xezine qoruyucusu Angerran de Marinyi bednam sekilde meshurlasan Monfokon dar agacinda asilmisdir 1404 cu ilde Paris bazarinin tam merkezinde V Karlin ve VI Karlin birge meslehetcisi ve burginyonlarin dusmeni olmus Montegunun basi kesilmisdir 1454 cu ilde ise nufuzlu tacir kreditor ve VII Karlin xezinedari Jak Kor kilse terefinden edilen coxsayli tezyiqlere dozmeyerek 83 Parisi hemiselik terk edir 65 54 84 Nufuzlu Paris nesillerinwn sayi bir qeder az idi hec de butun varisler valideynlerin isini muveffeqiyyetle davam ede bilmirdiler Bu aileler oz aralarinda ozunemexsus muhit yaradir ve nikah vasitesi ile buraya yeni uzvleri ekser hallarda basqa eyaletlerden olan burjua ve tacirleri qebul edirdiler Zamanla hemin nesillerin uzvleri esevenlerin ve ya seher memurlarinin hokmlu selahiyyetleri ile zenginlesirdiler onlar kralligin siyasi islerinde feal sekilde istirak edir ve buna gore de krallar ve bas kesisler inzibati ve maliyye selahiyyetinden istifade ederek onlarla meslehetlesirdiler Barbett Pye d Ua Jansyen Burdon Arrod Sarrazen Oje Tussak ve basqa adli sanli Paris aileleri kral sarayini daim esevenlerle temin edir ve buna gore de seher idaresinde ve ya parlamentde coxlu qohumlara malik idiler Paris tacirlerinin sulaleleri Site adasinda bir nece mulke onlardan bir coxu 1182 ci ilde seherden qovulmus yehudilerin evlerini ele kecirdiler ve sag sahildeki malikanelere Sen Jermen l Oserua prixodunun nezdinde Sampo bazarinin ve ya Qrev meydaninin yaxinliginda sahib idiler Tez tez aile bascisinin evinin daxilinde ve ya ona bilavasite yaxin erazide onun oglunun kurekeninin ve ya qardasinin yeni evi bend edilirdi bunun neticesinde ise bir nesil butov mehelleni formalasdirmaga baslayirdi 65 64 Parisin en zengin nesilleri arasinda Ruanin burjuaziyasindan yaranmis ve XIII esrde Parisde birdefelik assimilyasiya olmus Dezessar ailesi xususile secilirdi Pyer Dezessar nufuzlu paytaxt notabli kral heyetinin xezinedari Yarasiqli VI Karlin meslehetcisi ve hemcinin Sen Jak de la Busri kilsesinin sura uzvu idi 85 Evezsiz xidmetlerine gore o ve onun arvadi zadeganliq rutbesine kimi yukselmisdiler Dezessarin qizlarindan biri bir muddet sonra Parisin ticaretci prevosu vezifesine teyin olunmus Etyen Marsele ere gedir diger qizi ise Pyer de Lorriye ere gedir o 1348 ci ilde Pyer Dezessarin olumunden sonra sahibin butun var dovletinin o cumleden Senanin sahilinde yerlesen temteraqli sarayin varisi olmusdur Hemin saray 1356 ci ilde Marsel terefinden yeni istehkamin insasi vaxti yerle yeksan edilmisdir Parisin meshur de Sen Loran ailesi boyuk ictimai nufuza malik idiler bu sulalenin muessisi tacir Joffrua de Sen Loran XIII esrin ikinci yarisinda yasayirdi ve esilzade Paris sakini ile muveffeqiyyetli evlilik etmisdir O Parisin merkezinde ve etraflarinda boyuk torpaq mulklerini elde edirdi bir cox ziyali ailelerle genis elaqelere malik idi ve sulalearasi mubahiselerin ugurla hell etmek bacarigi ile meshurlasmisdir ancaq onun ogullari atasinin ugurlu isini davam etmeyi bacarmamisdilar 65 Nufuzlu Paris tacirleri ezelden beri muxtelif ittifaq ve assosiasiyalarda birlesirdiler hetta Parisin belediyye teskilati bele Hanza ittifaqi ile cay tacirlerinin birge torenmesi idi Mallarin ve xammalin eyalet techizatcilari ile paytaxtin ticaret elaqeleri mehz assosiasiyalar vasitesile heyata kecirilirdi cunki yarmarka tacirleri Parisde isleri ugurla aparmaq ucun yerli tacirlerle mutleq sekilde birlesmeli idiler Bu cur ticaret maliyye ittifaqlari en muxtelif formalari qebul edirdiler ve butun Orta esrler boyunca fasilesiz desteklenirdiler Assosiasiyalar tekce xarici ticareti deyil hem de seherde istenilen istehsal fealiyyetini ehate edirdiler Onlar prolonqasiya huququnun komeyi ile bezen ise sade sifahi muqavile ile mueyyen vaxta yaradilirdilar Assosiasiyalar oz uzvlerine kapital qoyuluslarini ve gelirleri artirmaga herterefli imkan yaradirdilar onlar hemcinin qarsiliqli yardimin ve hemreyliyin formasi idiler 1297 ci ile aid edilen Paris vergi odeyicilerinin siyahisinda 156 xirda assosiasiyanin adi qeyd olunmusdur bu assosiasiyalarin 30 na bir biri ile hec bir qohum aleqelerinde olmamis insanlar daxil idiler Yerde qalan 16 assosiasiyada ise iki ve ya daha cox ortagin birlesmeleri haqqinda sehadetnameler qeyd edilmisdir birge calismalarina bxmayaraq onlardan vahid vergi toplanilirdi Ancaq bir bascinin hakimiyyeti altinda fealiyyet gosteren aile muessiseleri ile muqayisede assosiativ birlesmelerin sayi mutleq azliqda idi 64 Senetkarliq Redakte Dostlugun uc novu tacirler rahibler ve zadeganlar Aristotelin Nikomah etikasi elyazmasi ucun tertib edilmis orta esr fransiz miniaturu XV esr Orta esrlerin tipik ortulu bazari Aristotelin Nikomah etikasi elyazmasi ucun tertib edilmis orta esr fransiz miniaturu XV esr Erken Orta esrler dovrunden senetkarlar Parisin seher ehalisinin ehemiyyetli hissesini teskil edirdiler Onlar daha cox oz emeyinin mehsullari sayilan qida duluscu ve metal memulatlarini muxtelif naxisli parcalari derileri hazir geyimi ve ayaqqabini qosqu ve horme sebetleri satmaga ustunluk verirdiler Merovinqler dovrunde zergerlik mehsullarinin ve suse memulatlarinin istehsali ticaretin esas gelir menbeyi hesab olunurdu bu esyalari satan ticaretcilerin kontoralari Kicik korpunun yaxinliginda yerlesirdi 11 4 Senetkarliq numunelerinin istehsali ile mesgul olan sex teskilatlarinin formalasmasi ise kapetinqler dovrunde baslamisdir VII Ludovikin xususile de II Filippin hakimiyyet illerinde seher xartiyasinda senet korporasiyalarinin inkisafina serait yaradan bir sira meqaleler maddeler meydana cixir Parisde fealiyyet gosteren qessablara cekmecilere xezcilere ve basqa senetkarlara muxtelif imtiyazlar verilir 86 87 Parisde XIII esrin baslangicina genis tikinti ve abadliq isleri aparilirdi qurudulmus bataqliqlarda ise evvelce six mehelleler yaranir ve daha sonra hemin yasayis sahelerinde muxtelif peselerden olan senetkarlar meskunlasirdi Bennaliq Parisin en etiramedici pesesi hesab edilirdi coxsayli kilselerin saraylarin ve sade evlerin insasi ucun insaat materiali kimi esasen ag dasdan istifade olunurdu seherin altinda cox uzun qalereyalar qazilmisdir Paris prevosu Etyen Bualonun XIII esrin ikinci yarisinda imzaladigi serencama uygun olaraq Senetkarliq kitabinda fr Livre des metiers paytaxtda fealiyyet gosteren texminen 100 sexin nizamnamesi toplanmisdir ve bu sexlerin hec de butun siyahisi deyildi 88 89 90 Sexler hele orta esrlerin baslangicinda senetkarliq mesguliyyetinin butun novlerini faktiki olaraq inhisarlasdirmaga ve istehsal prosesini sert sekilde nizama salmaga muveffeq olmusdular Onlar qarsiliqli yardim tesisatlarini ve hetta qosun destelerini ozunde teskil edirdiler sex uzvleri onlar ucun tapsirilmis seher divarlarinin muxtelif sahelerinde vaxtasiri olaraq qarnizon xidmetini aparirdilar muharibe illerinde ise onlar mecburi sekilde esgerlerin mueyyen miqdarini krala numayis etdirmeli idiler Parisin bir cox kureleri prixod kesisleri ve kanonikleri prixod suralarinin bascilari belediyye memurlari carcilar pristavlar ve ya rubluklculer mehz senetkarlar muhitinden cixmisdilar Senet sexleri hemcinin orduda xidmet gosteren esgerleri ox atanlari ve arbaletcileri butun lazimi avadanliqlarla techiz edir rublukculer ise onlara tapsirilmis herbi dairelerin mudafiesi ucun cavabdehlik dasiyirdilar 11 65 57 Parisde XIV esrin baslangicinda ozunde 5 5 min senetkari birlesdiren 300 den cox senet sexi movcud idi en nufuzlu sex uzvleri bennalar dulgerler suvaqcilar taxtapuscular qessablar ve basmaqcilar hesab edilirdiler XV esrin baslangicinda bir cox Paris mehellesi ve kuceleri ozunemexsus ixtisaslasmaya malik idiler Pelletri Site kucesinde carpayilar Ingilis kucesinde ise Senanin sol sahili bicaqlar istehsal olunurdu lakin bununla bele senetkarlarin ekseriyyeti sag sahilde cemlenirdi Mehz burada daha dogrusu Sent Onore darvazalari yaxinliginda en keyfiyyetli mahud Lombardlar kucesinde parca Kordonri kucesinde deri ve basmaqlar Sen Jan qebiristanligi yaxinliginda sandiq ve iri yesikler Marivo kucesinde mismarlar Omri kucesinde silah Sen Marten kucesinde tunc memulatlar Vuarride suseden olan esyalar Kenkampua kucesinde zergerlik memulatlari Tabletride fil sumuyunden olan bezekler istehsal olunurdu meshur Kurari kucesinde ise qiymetli daslar emal edilirdi Sen Jak kilsesinin etrafindaki mehellelerde kocuruculer ve yazicilar Komandres kucesinde xidmetcilerin ve qulluqcularin isegoturmesiyle mesgul olan qadinlar Menestreller kucesinde ise muvafiq olaraq menestreller yasayirdilar 86 87 XV esrin baslangicinda bas vermis iqtisadi bohran bir cox senetkarlarin iflasina ve Parisin tenezzulune getirib cixarmisdir XI Ludovikin iqtisadi siyasetinin ehemiyyetli xususiyyetlerinden biri manufakturalara himayedarliq ixrac edilen mallara ise herterefli destek gostermesi idi Orta esrler dovrunun sonuna Parisde artiq kifayet qeder boyuk istehsalat merkezleri movcud idi Meselen Luvr qesrinin yaxinliginda daha dogrusu hazirki Tuilri baginin yerlesdiyi erazide gil maddeleri hasil edilir elece de damlarin ortulmesinde istifade olunan kiremitler fr tuile kiremit yuksek temperaturda yandirilirdi Turnel sarayinin yaxinliginda ise bura muasir Vogezler meydaninin tutdugu erazilerdir boyuk ipek manufakturasi isleyirdi 1 65 91 Senetkarlar yasadiqlari evlerin bir nece otagini emalatxana ucun uygunlasdirirdilar adeten emalatxana ucun menzilin kuceye acilan parad yeni qabaq otagini ayrilirdilar hemin otagin penceresi vasitesile hazirlanmis mehsullarin satisi ve ticareti aparilirdi Lakin bezi tacirlere istehsalin xususiyyetlerine uygun olaraq otaqlarin yeniden techiz olunmasi teleb olunurdu meselen corekciler ve duluscular emalatxanalarin daxilinde elave boyuk hecmli sobalari insa etdirmeye mecbur olurdular Sena cayi boyunca unuyuden su deyirmanlari meselen Boyuk korpude sallaqxanalar xususile Boyuk Satlenin etrafinda ve Fobur Sen Marsel mehellesinde ve parcalari boyayan rengsazlarin emalatxanalari yerlesirdi bele ki Orta esrlerin sonunda uzun iller ticaret isleri ile mesgul olmus Qobelenler ailesi Byevr cayinin her iki sahilini tutaraq hal hazirda bura Fobur Sen Marsel mehellesinin yerlesdiyi eraziler hesab olunur 1601 ci ilde meshur Qobelenler manufakturasinin esasini qoyurlar 92 93 Mahudcular daha cox Senanin sag sahilinin serq hissesinde cemlesirdiler cunki burada qurudulma kesme ve parcanin dartilmasi ucun lazimi qurgular yerlesirdi Umumilikde goturuldukde ise o dovrun tipik paytaxtini emek fealiyyetinin butun seher erazisine yayilmasi ile xarakterize etmek mumkun idi 46 73 Senetkarlar arasinda zamanla cox ciddi iyerarxiya formalasmisdir yuxari pillelerde sexlerin ve korporasiyalarin rehberleri dururdular bascilar mehkeme iclascilari ve vekiller onlari daha asagi pillelerden olan metrler ustalar ve diger vezife sahibleri izleyirdiler hansilara ki oz novbesinde xidmetciler komekciler sagirdler ve kargerler tabe olurdular Eger aspazlar kargerlerin sagirdlik muddetini iki ile mueyyen edirdilerse paltar toxuculari ve corekciler hemin tecrube muddetini dord ile demir toqqalarinin duymelerin ve qayislarin istehsalcilari sekkiz ile zergerlik ve bullur materiallar uzre hekkakligi oyreden ustalar on ile kehreba bezeklerinin istehsalcilari ise hetta 12 ile kimi uzadirdilar Telim prosesinin baslanmasindan once sagirdin valideynleri ustaya daha evvelceden muzakire edilmis meblegi odeyirdiler amma eger her hansi bir sebebden valideynler pulu odeye bilmirdilerse tehisilin umumi muddeti ehemiyyetli derecede uzadilir ve sagird faktiki olaraq pulsuz isci quvvesine cevrilirdi Telimden elde olunan vesaitlerin bir hissesi sexler terefinden muxtelif fondlara yoneldirdi ve onlarin tesebbusu ile eyni icmadan olan kasiblasmis ustalarin usaqlarinin tehsil almalari ucun muvafiq pul yatirimlari heyata kecirilirdi Ustalar diger emalatxana bascilarindan onlara lazim olan sagirdleri girov almaq ve ya simvolik meblege bir sira sagirdlerinden imtina ve ya guzest etmek huququna malik idiler Oz ustasinin seristesizliyinden zerer cekmis sagird yazili sekilde hemin sexe nezaret eden mehkeme iclascilarina sikayet erizesini teqdim ede bilerdi Usta sagirdden imtina etdiyi halda sexin ozu telim tedris prosesinin tamamlanmasi meqsedile basqa bir ustani ise teyin etmek mecburiyyetinde qalirdi Bundan basqa sexlerin rehberleri sagirdleri oyretmeyi arzulayan ustalari imtahandan kecirir ve diqqetsiz pedaqoqlari cerime edirdiler Bezi sexlerde master rutbesini elde etmek ucun sagird bahali sah eser istehsal etmeli ve ya serbest islemek qabiliyyetinin tesdiq olunmasi ucun sex bascilari terefinden verilen imtahan tapsiriqlarindan ugurla kecmeli idiler bundan basqa master rutbesinin teqdimati xususi temteraqli merasimle musayiet olunurdu 46 El altinda olanlar ve kargerler isemuzd is haqqinda ve ya heftelik ve illik isegoturme haqqinda emalatxana sex ustalari ile muqavile imzalayirdilar Sexlerin rehberleri onlarin tabeliyinde calisan ustalarin muqavile imzalamayan basqa iscileri oz yanlarina cekmelerine engel toredirdiler onlar hemcinin kargerlerin ise goturulmezden once and icmelerini ve muqavilede qeyd olunmus ayliq mevacibden artiq almamalarini teleb edirdiler Hakimiyyetin nezareti altinda usta icmalari oz aralarinda her iki terefin maraqlarina cavab vere bilecek mehkeme iclascilarini ve sexin gozetcileri secirdiler Muflis olmus ve ya kasiblasmis ustalar yeniden muzdlu isci olurdu bezen ise hetta sagird kateqoriyasina yeniden elave olunurdular Yalniz pesekar fealiyyetle bilavasite mesgul olan insanlari ustalar el altinda olanlar sagirdler bir araya toplayan sex icmalarindan ferqli olaraq sex yoldasligi hemin muessisenin uzvleri ile birlikde yasayan her bir insani arvadlari eger onlar erleri ile birlikde islemirdilerse usaqlari ve butun ev qulluqcularini hemcinin kasiblasmis ve ya artiq yasa dolmus ustalari sikestleri yetimleri ve dul qadinlari ozunde birlesdirir ve umumi sex kassasindan yigilmis pul vesaiti esasinda onlara maddi yardim ayrilirdi Emek gunu gunesin dogmasiyla baslanir mehz bu vaxt Satle qesrinin qullesinde patrul heyeti zeng calirdi ve gunesin qurubu ile basa catirdi axsam vaxti yerli sakinler oz evleri donur kuceler zeif sam isigi ile isiqlandirilirdilar XIV esrin ikinci yarisindan odenisli emek vaxti saatla olculmeye baslanildi yeni butun gunler eyni aridicilliga maksimum 12 saat malik idi lakin bununla bele hele monastirlardan gelmis bu qedim usullarin seherde dogulmus yeni metodlar ile eve edilmesi kifayet qeder yavas suretle icra olunurdu mexaniki saat o dovr ucun az tesaduf edilen bir esya idi ve buna gore de Paris sakinleri adeten qedimi qum saatlardan istifade edirdiler 46 64 73 XV esrin ikinci yarisinda senetkarliqla mesgul olan sexlerde ciddi struktur deyisiklikleri bas verdi korporasiyalarin ve gildiyalarin daha kicik birliklere parcalanmasi prosesi ise daha da guclendi meselen dulgerler ve xarratlar kecmisde vahid korporasiya hesab edilen taxta emalcilari birliyinden aptekciler ise baqqalcilar ittifaqindan ayrilaraq musteqil sekilde fealiyyet gostermeye basladilar Ancaq bu kimi muxtelif iqtisadi ve ictimai tarazsiliqlara baxmayaraq sexler faktiki olaraq Boyuk Fransa inqilabina qeder oz fealiyyetlerini yuksek seviyyede qoruyub saxlamaga muveffeq olmusdular Muzdlu iscilerin ve ustalarin arasinda bas vermis bu kimi anlasilmamazliqlarin artimasina cavab olaraq sagirdler ve kargerler oz huquqlarinin ve maraqlarin mudafiesi ucun Parisin etrafinda bir sira ozel pesekar teskilatlarin esasini qoyurlar 46 Tibb ve sanitariya Redakte Elinde sidik flakonunu tutanhekime rehberlik eden olum Olulerin reqsi fr La Danse Macabre adliXV esrin sonlarina aid edilen miniatur resm eseri Perqament uzerinde tempera Hazirda Parisin Sorbonna kitabxanasinda saxlanilir Gigiyena ve sanitariya baximindan orta esr Parisi kifayet qeder meyusedici menzereni ozunde teskil edirdi Yerli sakinler seher heyetlerinde ve seheretraflarinda tez tez ev qusu ve xirda mal qarani donuz keci ve qoyunlari saxlayirdilar ozu de donuzlar evlere bagli saxlanilmadiqlari ucun yeyecek mehsullarini tapmaq meqsedile seherin merkezi kucelerine axisirdilar o zamanlar butun zibil ve qida qaliqlari eyvandan duz kuceye atilirdi Cirkli axinti ve yagis sulari kucenin dosenmis hissesi boyunca duz Sena cayina ve onun qolu sayilan Byevre axidilirdi Yasayis mehellelerinde sallaqxanalar deri ve boyayici emalatxanalar demircixanalar et ve baliq dukanlari yerlesirdi Buna gore de Paris oz cirkablari ve ufuneti ile ferqlenirdi Quraqliq dovrunde seherdeki ufunetli toza gore nefes almaq olduqca cetin idi yagisli havada ise kuceler esl bataqliga cevrilirdi Etraf muhitin antropogen cirklendirilme prosesine paralel olaraq yuksek olum faizi ve tez tez bas veren kutlevi epidemiyalar Paris ucun getdikce seciyyevi faktora cevrilirdi Muqeddes Firmina ve ya Muqeddes Antoni kimi sefa veren muqeddeslerin xatirelerine kecirilen ictimai xutbeler dini numayisler ve ibadetler bu hadiselerin yegane mualicesi kimi tetbiq olunurdu bele ki taun ve ya verem xesteliklerinin daha da genis erazilere yayilmamasi ucun yerli rahibler ve ya hekimler oz heyatlarina risk ederek yoluxmus insanlari Muqeddes Jenevyeva abbatligina ve ya Paris Meryem Anasi kilsesine aparirdilar Suzam dizenteriya xesteliklerine yoluxmus hemcinin ac ve her bir seyden mehrum edilmis camaatin paytaxta kutlevi axini onsuzda qeyri stabil veziyyeti daha da siddetlendirirdi meselen tekce XI esrde 48 ac il qeyd edilmisdir II Filipp Avqustun hakimiyyet dovrunde ise Parisde ehalinin kifayet qeder boyuk hissesinin olumune sebeb olmus dehsetli qitliq dovru tugyan edirdi 11 4 46 30 VII esrin ortalarinda yepiskop Landri Site adasinin tam merkezinde Otel Dyo Tanri evi adli Parisin ilk xestexanasinin esasini qoyur 94 95 Otel Dyo eyni zamanda Orta esrler dovrunun en qedim tibbi emeliyyat merkezlerinden biri idi Kilsenin nezdinde olan ve oz gorunusu ile mualice muessiselerinden daha cox xeyriyye siginacaqlarina benzeyen bu cur xestexanalar esasen abbatliqlarin ve kilselerin yaxinliginda insa edilir ve daha cox az imkanli tebeqelere xidmet gosterirdiler Burada baslica olaraq kesisler isleyirdiler daimi muqavile esasinda ise baslayan hekimler ise Paris xestexanalarinda ancaq XV esrde meydana cixirlar XIII esrde kral IX Ludovik gozden elil insanlar ucun Kenz ven On bes iyirmi ve ya On bes iyirmilik adli xestexananin esasini qoyur xestexananin bu cur adlandirilmasinin esas sebebi onun birinci pasiyentlerinin yurus zamani gorme qabiliyyetinden mehrum olmus 300 ehli selibin olmasi ile bagli idi Eliller evleri daha cox hediyyeler bexsisler ve vesiyyet edilmis emlaklar sayesinde movcud idiler bu cur muessiseler kasiblara ve zevvarlara muveqqeti iase ve siginacaq yerlerini hevale edirdiler Seher sakinlerinin ekseriyyeti ucun aptekciler ve turkecareciler aile hekimleri qisminde cixis edirdiler cerrahliq mudaxilelerini elece de qanalma ve seremonial hecemet enenelerini ise berberler mamacalar siniqcilar ve dis hekimleri heyata kecirirdiler Paris Universitetinin tibbi fakultesinde mukemmel tehsil almis hekimler bele cerrahlarla munaqise edirdiler ve alim erlerin mohterem tebeqesinden bu cur yalanci korporasiyalarin birdefelik cixardilmasi ucun onlardan asili olan her bir seyi edirdiler 1452 ci ilde ise hekimler mecburi suretde klir uzvlerinin statusunda olmamaq huququnun leqallasdirilmasina nail oldular hercend tecrubede bu qayda coxdan ciddi riayet edilmirdi Orta esrlerin sonuna kimi Parisin eliller evileri tibbi istiqameti qebul etmeye basladilar seher hududlarinin kenarinda ise hetta leprozori movcud idi Bundan basqa seherde tovbe etmis fahiseler ucun xususi evler dul begin qadinlar 4 ucun boyuk yataqxana kompleksi burada qadinlar demek olar ki monax heyat terzini kecirirdiler elece de qarimis qizlarin muxtelif tesisatlari yaradilmisdir 4 63 78 1186 ci ilde II Filipp Avqust Paris kucelerinin yeniden qurulmasi haqqinda xususi ferman derc edir romalilar dovrunden bu kuceler esasli temizlik islerine meruz qalmadiqlarindan ufunetli palcigin qalin qati ile ortulmusdur Baslanmis genismiqyasli isler ozunde iki hedefi izleyirdi surusken yollarda hereketin tehlukesizliyini yukseltmek ve seher sakinlerini artiq tenge getiren iyrenc ufuneti aradan qaldirmaq Yenidenqurma isleri Baryeri kucesinden baslanildi ve tedricen esas seher arteriyalari xususile de korpulere ve limana aparan uzun kuceler hemcinin seherin esas meydancalari kvadrat dordtin dasla yeniden dosenilmisdir xususi diqqet gedis gelisli Sen Deni Sen Jak Sent Antuan ve Sent Onore kucelerine ayrilirdi Hemcinin II Filippin dovrunde seherin butun qebiristanliqlari zibilden temizlenerek gece saatlarinda acarla berk baglanilirdi burani beyenmis fahiseler ise kilse rahibleri terefinden qovulmusdular Seher hakimiyyeti Senanin sahillerini ve liman zonalarini abadlasdirirdi seher sakinlerini ise muvafiq olaraq evlerinin qarsisindan kecen kucelerin qalan sahelerini musteqil dosemeye ve gelecekde teleb olunan butun temir ve temizlik islerine nezaret etmelerini mecbur edirdi en acinacaqli veziyyet Sampo duzenliyinde yerlesen Gunahsizlar qebiristanliginda fr Cimetiere des Innocents movcud idi burada qizgin ticaret aparilir asiq cutlukler gorusur guclu yagis zamani ise hemin erazi ufunetli bataqliga cevrilirdi Dozulmez veziyyeti hell etmek meqsedile 1187 ci ilde qebiristanligin das divarla hasarlanmasina dair yekdil qerar qebul edilmisdir Zamanla yollarin xususi kral ve feodal gozetcileri kucede toplanmis ufunetli zibillere gore yerli sakinleri cerime etmeye basladilar ikitekerli arabalar vasitesile gozetciler hemin zibilleri seheretrafi qesebelere cixartmaga calisirdilar kucelerden zibilin temizlenmesine dair serencamlar ve senedli sehadetnameler en azi XIII esrden beri melumdurlar IV Filippin hakimiyyet dovrunde ciceklenen Paris seherinin demek olar ki zibille bagli problemleri demek olar daha movcud deyildi ve bu seher sakinlerinin boyuk regbet hissi ile qarsilanirdi 4 3 62 26 30 9 XIV esrin ikinci yarisinda parlament Muqeddes Jenevyeva monastirinin seher kenari qessabxanalar erazisine kocurulmesine qerar verdi cunki monastira tabe olan qessablar kesdikleri heyvanlarin lazimsiz qaliqlarini korpu erazisine atir hemcinin istifade etdikleri cirkli suyu birbasa sehere axidirdilar XIV esrin sonlarinda VI Karl o zaman artiq zibil xendeyini xatirladan Byevr cayinin temizlenmesi ucun vesait ayirdi daha evvel bu meqsedle ayirilmis vesaitin Kicik Satlenin temiri ucun serf edilmesi kralin naraziligina sebeb olmusdu Butun cehdlere baxmayaraq XV esrin baslangicinda hemin temizlik qaydalarina artiq ele de ciddi riayet edilmirdi meselen Parisin esas ticaret dord yol agizlarindan biri hesab edilen Mober meydani daim zibil ve cirkab tullantilari ile dolu olurdu buna coxlu yazili senedler sahidlik edirdi XV esrin birinci yarisinda bir cox evler sahibleri terefinden terk edilmis dagidilmis ve ya sefil ve kasiblar terefinqen qeyri qanuni sekilde zebt edilmisdir Seherin umumi tenezzulu tebii olaraq kucelerde temizliyin saxlanilmasina da tesir gosterirdi 62 46 Orta esr Parisinde hem evcil hem de teserrufat ehemiyyetli coxlu heyvan yasayirdi Paris sakinleri emlakin muhafizesi ve ya ovculugun icrasi ucun itleri elece de her cur quslar saxlayirdilar seher sakinleri adi qefesde saxlanilan quslari musiqiden lezzet almaq ucun valyerlerde saxlanilan qezebli quslari heminki ov merasimleri ucun ag goyercinleri ise dini bayramlar ve ya paytaxta krallarin tenteneli girisleri ucun istifade edirdiler Zadegan aileler vehsi ve ya ekzotik heyvanlari saxlayirdilar Sen Pol malikanesinin nezdinde yaradilmis kral heyvanxanasinda ise hetta sirler yasayirdilar Yuklerin neql etmesi ve insanlarin dasinmasi ucun atlardan ve esseklerden istifade olunurdu Hemcinin bir cox Paris sakini oz heyetyani sahelerinde ev quslarini ve donuzlari yetisdirirdiler onlar donuzlari caybasar ve suvarma cemenlere apararaq onlari yaxsica yedizdirir ve bir muddet sonra onlari seherin sallaqxanalarina aparirdilar Zamanla nizam nezaretcileri merkezi kuceler boyunca gezisen donuzlarin sahiblerini cerime etmeye baslayir ve hemin heyvanlari musadire ederek eliller evlerine tehvil verirdiler istisna burada yalniz Muqeddes Antoni abbatliginda saxlanilan donuzlara samil olunurdu Seherdeki koceri itlerin neheng suruleri vaxtasiri olaraq ehali ucun ciddi problemlere sebeb olurdular Heyvanlarin saglamligi ve ya onlarin sefa tapmalari ucun rahibler kilselerde dua edirdiler meselen Muqeddes Severin kilsesinde atlar ucun qessablar prixodunun tabe oldugu Muqeddes Pyotr kilsesinde ise okuzler ucun ibadet merasimleri kecirilirdi 63 Yaxinliqda su quyusu olmadigi teqdirde Paris sakinleri caya ve ya ictimai su menbelerine getmeye mecbur olurdular su quyularin etrafinda tez tez novbeler yaranirdi buna gore de onlar icmeli suyu ev teserrufatlarinda qenaetli sekilde istifade etmeye ve ya sudasiyanlara pul odeyerek su ile dolu cenleri evlere dasitdirirdilar Sena cayi yay aylarina ciddi sekilde dayazlasirdi bu ise temiz suyun defisitini daha da keskinlesdirirdi Sade evlerin daxilinde cox nadir hallarda tualet otaqlarina ve ya zibil quyularina rast gelinirdi cirkab fekal suyu adeten kuceye cixan nova ve ya en yaxin axan xendeye tokurduler Qonsular arasinda zibilin dasinmasi ve ya quyu ile bagli umumi istifade qaydalarinin tetbiqi haqqinda tez tez munaqiseler yasanirdi Orta esr Paris sakinleri cirkli suyun istifadesinin saglamliga ne qeder ziyan vurdugunu cox yaxsi bilirdiler buna gore de onlar daha cox Senanin ve ya Byevrin axar sularina ustunluk verirdiler baxmayaraq ki bu axar sulara da hemcinin deri ve boyayici emalatxanalardan sallaqxanalar ve sade ayaqyolulardan olduqca cirkli sular tokulurdu Carhovuz quyularindan ve ya sisternlerden toplanilmis su esasen paltarlarin yuyulmasi ve daha nadir hallarda qidanin hazirlanmasi ucun istifade olunurdu Boyuk miqdarda temiz suyu ozunde teleb eden umumi yuma prosesi Senanin sahillerini beyenmis pesekar paltaryuyan qadinlara hevale olunurdu Sexsi gigiyena ucun evlerde cimme ucun cenler basin ve ya ayaqlarin yuyulmasi ucun taslar yemekden sonra ellerin temizlenmesi ucun ayaqli eluzyuyanlar movcud idiler onlar edebli evlerde qurasdirilmasi mecburi idi cunki o dovrun insanlari yemeyi ellerle yeyirdiler bicaqlari ise yalniz boyuk et parcalarinin kesilmesi ucun istifade edirdiler Eger evde isti vannanin qebulu ucun hec bir serait movcud deyildise temin edilmis seher sakinleri ictimai hamamlara gedirdiler kasiblar ise gunesli aylarda Senada cimmekle kifayetlenirdiler Hamamlarda cimmek ozunu terletmek azuqe ve serabi sifaris etmek elece de tez tez intim xidmetlerden yararlanmaq mumkun idi kisileri ve qadinlari hamamlara o vaxtlar novbe ile buraxirdilar hemcinin ayrica kisi ve qadin hamamlari da movcud idi Lakin orta esrlerin sonuna kimi hamamlarin bir coxu xestelikler ve kilsenin getdikce daha da boyuk exlaq qaydalari qarsisinda qorxudan baglanilmisdir Evlerde havanin yaxsilasdirilmasi ucun yay aylarinda dosemeye teze bicilmis otlar sepilirdi Hemcinin Paris sakinleri butun mumkun bezen ise kifayet qeder qeyri adi usullarla birelerle guveyle agcaqanadlarla milceklerle ve sicanlarla mubarize aparirdilar 73 Orta esr Parisi bedii edebiyyatda RedakteEserin adi Eserin orijinal adi Yarandigi dovr Eserin muellifiParisin feryadi Crieries de Paris XII esr Gilyom de VilnovParis terifleri haqda traktar Traite de louange Paris XIV esrin birinci yarisi Jan de JandenElvida Paris elvida kicik kokeler Adieu Paris adieu petiz pastez 96 XIV esrin ikinci yarisi Estas DesanParis qadinlari haqda ballada Ballade des femmes de Paris 97 XV esrin ucuncu yarisi Fransua ViyonKventin Dorvard Quentin Durward 1823 cu il Valter SkottNotr Dam kilsesinin qozbeli Notre Dame de Paris 1831 ci il Viktor HuqoCanavarlarin mocuzesi Le Miracle des loups 1924 cu il Anri Dupui MazuelKral xezinedari The Moneyman 1947 ci il Tomas Bertram KosteynLenetlenmis krallar Les Rois Maudits 1955 1977 ci iller Moris DruonParisde aprel April in Paris 1962 ci il Ursula Krouber Le GuinSerhler Redakte Bezi melumatlara gore 1348 ci ilde bas vermis taun epidemiyasi neticesinde Paris ehalisinin dordde biri helak olmusdur Talmud yehudi mulki mecelle merasim qaydalari ve efsanelerini ehate eden dini metnlerdir Ibrani lamad oyrenmek kokunden yaranmisdir Misna ve Gemara hisselerinden mutesekkildir Marranlar Orta esrlerde Ispaniya habele Portuqaliyada resmi suretde xristianligi qebul etmis yehudi aileleridir Beginler lat beguine beguinae XII esrde Orta esr Avropasinda yaranmis ve XIII esrde umumavropa miqyasina catmis dini hereket Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Pilyavskij V I i Lejboshic N Ya 1968 Simona Ru 2008 Chast pervaya Parizh i ego obitateli XIII XV veka 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Simona Ru 2008 Chast pervaya Glava pervaya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Ivan Kombo 2002 1 2 3 4 Fabris Urle rezhissyor Metronom chast 1 dokumentalnyj film Franciya Froggies Media Indigenes Carpo 16 parameter ignored accessdate missing url 1 2 3 4 5 Alen Zenou Ksave Lefevr i Aleksis Barbe Buve rezhissyor Parizh Puteshestvie vo vremeni Chast 2 Rozhdenie stolicy dokumentalnyj film Franciya Planete i Gedeon programmes parameter ignored accessdate missing url IV cap 55 ed Krusch MG SS rer Mer II 148 Bibliotheca hagiographica latina antiquae et mediae aetatis 2175 1 2 3 4 5 6 7 8 Alen Zenou Ksave Lefevr i Aleksis Barbe Buve rezhissyor Parizh Puteshestvie v proshloe dokumentalnyj film Franciya Planete i Gedeon programmes parameter ignored accessdate missing url Andree Jacob et Jean Marc Leri Paris Vie et histoire du6earrondissement 1986 Editions Hervas page 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Istoriya Srednih vekov 1952 1 2 3 4 5 6 7 Fabris Urle rezhissyor Metronom chast 2 dokumentalnyj film Franciya Froggies Media Indigenes Carpo 16 parameter ignored accessdate missing url Andree Jacob Jean Marc Leri 1986 reed 1990 Paris Vie et histoire duVIearrondissement Paris Hervas ISBN 2 903118 20 5 Jorg Jarnut Wer hat Pippin 751 zum Konig gesalbt In Fruhmittelalterliche Studien 16 1982 S 45 57 Michael Imhof Christoph Winterer Karl der Grosse Leben und Wirkung Kunst und Architektur Petersberg 2013 S 26 Edward van Even L Omgang de Louvain dissertation historique et archeologique sur ce celebre cortege communal Ouvrage orne de 36 planches gravees sur pierre d apres les dessins originaux executes en 1594 Fonteyn 1863 lat Annales de Saint Bertin III anno 866 Pag 160 lat Monumenta Germaniae Historica Scriptores tomus I Regininis Chronicon Pag 597 Arxivlesdirilib 2014 07 16 at the Wayback Machine Saint Phale E de Comtes de Troyes et de Poitiers au IX siecle histoire d un double echec Keats Rohan K S B and Settipani C eds 2000 Onomastique et Parente dans l Occident medieval Prosopographica et Genealogica Vol 3 p 156 citing Merlet R Les comtes de Chartres de Blois et de Chateaudun aux 9e et 10e siecles Memoires de la Societe archeologique d Eure et Loir XII 1895 1900 pp 64 7 sajt MEDIEVAL LANDs Guy le Halle Histoire des fortifications de Paris Horvath 1995 pp 35 36 Jean Louis Chardans Le Chatelet Pygmalion 1980 pp 27 29 Jim Bradbury The Capetians Kings of France 987 1328 London Hambledon Continuum 2007 p 69 Walther Kienast Deutschland und Frankreich in der Kaiserzeit 900 1270 1 Teil Stuttgart 1974 S 86 Jean Paul Caracalla 2007 Saint Germain des Pres Editions de la Table Ronde seh 13 Detlev Schwennicke Europaische Stammtafeln Band III 4 1989 Tafel 701A fur Galeran I bis Hugues III 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Fabris Urle rezhissyor Metronom chast 3 dokumentalnyj film Franciya Froggies Media Indigenes Carpo 16 parameter ignored accessdate missing url Ursula Vones Liebenstein Saint Victor in Paris Vom Konigskloster zur Kongregation Canonici Regulares Sancti Augustini Schriftenreihe der Akademie der Augustiner Chorherren von Windesheim 12 Paring 2007 ISBN ISBN 3 936197 09 1 Christian Hottin La formation du quartier Latin dans Christian Hottin dir Universites et grandes ecoles a Paris Les antiquites histoires chroniques et singularites de Paris page 226 1 2 3 4 5 Ashil Lyusher 1999 Glava I Materialnoe i nravstvennoe sostoyanie obshestva Krizove vypravy Dale jen Krizove vypravy Praha Academia 1995 154 228 ISBN 80 200 0512 9 parameter ignored parameter ignored Russell Sturgis A Dictionary of Architecture and Building Biographical Historical and Descriptive Macmillan 1901 s v Chelles Jean de Robert Branner Saint Louis and the Court Style in Gothic Architecture Zwemmer 1965 p 62 Ruth Wessel Die Sainte Chapelle in Frankreich Genese Funktion und Wandel eines neuen Raumtyps Dusseldorf 2003 online Alain Erlande Brandenburg the Ste Chapelle Paris Buildings in Grove Encyclopedia of Art Histoire de la France des origines a nos jours sous la direction de Georges Duby Larousse 2007 page 296 Joseph R Strayer The Reign of Philip the Fair University Press Princeton N J 1980 ISBN 0 691 05302 2 Paris a travers les ages histoire nationale de Paris et des parisiens depuis la fondation de Lutece jusqu a nos jours Tome premier par H Gourdon de Genouillac ouvr red sur un plan nouveau et approuve par Henri Martin pages 179 183 Bibliotheque Nationale de France Remarked on by de Vericour Louis Raymond 1872 The Jacquerie Transactions of the Royal Historical Society 1 302 Noel Coulet Le temps des malheurs 1348 1440 in Histoire de la France des origines a nos jours bajo la direccion de Georges Duby Larousse 2007 pag 402 Andre Castelot et Alain Decaux Histoire de la France et des Francais au jour le jour vol 3 partie 2 de 1316 a 1358 p 92 Andre Larane La revolution manquee d Etienne Marcel herodote net ing English longbow History spiritus temporis com Arxivlesdirilib 2013 12 13 at the Wayback Machine Alain Decaux Andre Castelot Hrsg Dictionnaire d Histoire de France Perrin Perrin Paris 1981 ISBN 2 262 00228 2 Alfred Fiero Histoire et Dictionnaire de Paris Robert Laffont Paris 1996 ISBN 2 221 07862 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Simona Ru 2008 Chast tretya Glava sedmaya Histoire de Jeanne d Arc by P A Le Brun de Charmettes Tome1 Tome2 Tome3 Tome4 D Butler Joan of Arc s relics exposed as forgery In nature 446 2007 S 593 doi 10 1038 446593a Edouard Fournier L enseignement des Decretales a l universite de Paris au Moyen Age pages 58 62 Revue d histoire de l Eglise de France annee 1940 English Literature William Henry Schofield BiblioLife 31 January 2009 Istifade tarixi 2012 02 16 Hilde de Ridder Symoens 16 October 2003 A History of the University in Europe Volume 1 Universities in the Middle Ages Cambridge University Press ISBN 978 0 521 54113 8 excerpt Alfred Franklin Histoire de la Bibliotheque Mazarine et du Palais de l Institut H Welter Paris 1901 page 158 Les quartiers de Paris Atlas historique de Paris en ligne paris atlas historique fr 11 fevrier 2016 parameter ignored 1 2 3 Ashil Lyusher 1999 Glava IV Kanonik Sarmant Thierry Histoire de Paris 2012 p 33 Caroline Bruzelius The Construction of Notre Dame in Paris Art Bulletin 1987 540 569 in JSTOR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Simona Ru 2008 Chast vtoraya Glava pyataya Knecht pp 51 2 Robert Jean Knecht in The French Religious Wars 1562 1598 Osprey Publishing 2002 ISBN 1 84176 395 0 H G Koenigsberger George L Mosse G Q Bowler 1999 Europe in the Sixteenth Century Second Edition Longman ISBN 0 582 41863 1 Jean Bony French Influences on the Origins of English Gothic Architecture Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1949 12 1 15 in JSTOR Fabris Urle rezhissyor Metronom chast 4 dokumentalnyj film Franciya Froggies Media Indigenes Carpo 16 parameter ignored accessdate missing url 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Simona Ru 2008 Chast pervaya Glava vtoraya 1 2 3 4 5 6 7 Simona Ru 2008 Chast pervaya Glava tretya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Simona Ru 2008 Chast tretya Glava vosmaya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Simona Ru 2008 Chast vtoraya Glava chetvyortaya 1 2 3 4 5 Dubnov S M 2003 Sarmant Thierry Histoire de Paris 2012 p 46 Berthold Louis Ullman The Origin and Development of Humanistic Script Rome 1960 p 12 Udo Kindermann Die kulturellen Auswirkungen der Einfuhrung der karolingischen Minuskel in Erziehungs und Unterrichtsmethoden im historischen Wandel Schriftenreihe zum Bayerischen Schulmuseum Ichenhausen Bd 4 Bad Heilbrunn 1986 S 103 125 Vlasov V 2007 Novyj enciklopedicheskij slovar izobrazitelnogo iskusstva V 10 t Parizhskaya shkola Spb Azbuka klassika seh VII olu kecid Slovar srednevekovoj kultury Truvery Pod obsh red A Ya Gurevicha Moskva Rossijskaya politicheskaya enciklopediya 2003 first missing last Mihajlov A 1984 Prekrasnaya Dama Iz srednevekovoj liriki Lyubovnaya lirika srednevekovogo Zapada M Moskovskij rabochij 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Simona Ru 2008 Chast tretya Glava devyataya Saponov M 2004 Menestreli Kniga o muzyke srednevekovoj Evropy M Klassika XXI seh 137 140 Veselovskij A 1870 Starinnyj teatr v Evrope Moskva seh 85 86 Richard Neupert French Animation History Wiley Blackwell Chichester 2011 ISBN 978 1 4443 3836 2 S 63 1 2 3 4 5 6 7 Ashil Lyusher 1999 Glava III Student 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Simona Ru 2008 Chast vtoraya Glava shestaya Steves Rick 7 March 2007 Loire Valley Land of a thousand chateaux CNN 2012 02 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 January 2013 invalid param val 1 2 Ashil Lyusher 1999 Glava II Prihody i prihodskie svyashenniki H Sauval Histoire et recherches des antiquites de la ville de Paris t II 585 Moette amp Chardon Paris 1724 J J Expilly Dictionnaire geographique historique et politique des Gaules et de France vol V 567 Desaint amp Saillant Paris 1768 J A Buchon Francois Noel Alexandre Dubois Chroniques d Enguerrand de Monstrelet Verdiere 1826 presentation en ligne pp 358 et 359 Emma Demeester L asension et la chute d Enguerrand de Marigny dans la Nouvelle Revue d Histoire n 78 de mai juin 2015 14 16 J A Piganiol de la Force Description historique de la ville de Paris t IV 86 Les Libraires associes Paris 1765 1 2 Laurent Theis Histoire du Moyen Age Francais Perrin 1992 pages 126 127 1 2 Philippe Contamine Marc Bompaire Stephane Lebecq Jean Luc Sarrazin L economie medievale Collection U Armand Colin 2004 page 192 193 Adolph Blanqui Geschichte der politischen Okonomie in Europa Erster Band Verlag Detlev Auvermann KG Glashutten im Taunus 1971 Unveranderter Neudruck der Ausgabe Karlsruhe 1840 1841 Geschichte der politischen Oekonomie in Europa von dem Alterthume an bis auf unsere Tage nebst einer kritischen Bibliographie der Hauptwerke uber die politische Oekonomie von Adolph Blanqui dem Aeltern Mitglied des Instituts von Frankreich Akademie der moralischen und politischen Wissenschaften Professor der industriellen Oekonomie an dem Conservatoire des Arts et Metiers Director der Specialschule des Handels in Paris Aus dem Franzosischen ubersetzt mit Anmerkungen versehen mit einem Auszug aus des Grafen G Pecchio Geschichte der politischen Oekonomie in Italien vermehrt und mit einem theils erganzenden theils berichtigenden Epilog begleitet von Dr F J Buss ord offentl Professor des Staats und Volkerrechtes und der Staatswissenschaften an der Universitat Freiburg Erster Band Karlsruhe 1840 Druck und Verlag von Ch Th Groos S 208 ff Raymond Cazelles Nouvelle Histoire de Paris Paris de Philippe Auguste a Charles V Paris Association pour la publication d une Histoire de Paris Hachette 1996 page 179 Dezobry et Bachelet Dictionnaire de biographie t 1 Ch Delagrave 1876 page 321 Gabriel Thouin 2004 Plans raisonnes de toutes les especes de jardins C Tchou Bibliotheque des introuvables Paris Nachdruck der Ausgabe Lebegue Paris 1820 ISBN 2 84575 209 1 Fabienne Joubert 1993 La Tapisserie Typologie des Sources du Moyen Age Occidental Vol 67 Brepols Turnhout ISBN 2 503 36067 X Denis Diderot Jean le Rond d Alembert 2002 Recueil de Planches sur les Sciences les Arts Liberaux et les Arts Mechaniques avec leur Explication Tapissier Tapisserie des Gobelins a Paris Avec Approbation et Privilege du Roy Inter Livres Paris ISBN 2 914661 23 1 London Science Museum Hotel Dieu de Paris Arxivlesdirilib 2016 01 16 at the Wayback Machine Consultado el 1 de julio de 2012 Pedro Gargantilla Madera Breve historia de la medicina del chaman a la gripe A ISBN 9788499671499 Consultado el 1 de julio de 2012 Adieux a paris Poeme wikipoemes com Trois ballades de Francois Villon Voix orchestre sur le site de la Bibliotheque nationale de France Edebiyyat RedakteBove Boris Gauvard Claude 2014 Le Paris du Moyen Age Paris Belin ISBN 978 2 7011 8327 5 parameter ignored Combeau Yvan 2013 Histoire de Paris Paris Presses Universitaires de France ISBN 978 2 13 060852 3 Fierro Alfred 1996 Histoire et dictionnaire de Paris Robert Laffont ISBN 2 221 07862 4 Hillairet Jacques 1978 Connaaissance du Vieux Paris Paris Editions Princesse ISBN 2 85961 019 7 Heron de Villefosse Rene 1959 HIstoire de Paris Bernard Grasset Meunier Florian 2014 Le Paris du moyen age Paris Editions Ouest France ISBN 978 2 7373 6217 0 Piat Christine 2004 France Medieval Monum Editions de Patrimoine ISBN 2 74 241394 4 Sarmant Thierry 2012 Histoire de Paris Politique urbanisme civilisation Editions Jean Paul Gisserot ISBN 978 2 755 803303 Schmidt Joel 2009 Lutece Paris des origines a Clovis Perrin ISBN 978 2 262 03015 5 Dictionnaire Historique de Paris Le Livre de Poche 2013 ISBN 978 2 253 13140 3 Defurno M 2003 Povsednevnaya zhizn vremen Zhanny d Ark Moskva Evraziya 320 ISBN 5 8071 0116 2 Dubnov Semyon Markovich Dubnov S M 2003 Kratkaya istoriya evreev Rostov na Donu Feniks 576 ISBN 5 222 03451 8 Kombo I 2002 Istoriya Parizha Moskva Ves mir 176 ISBN 5 7777 0192 2 Kosminskij Evgenij Alekseevich Kosminskij E A 1952 Istoriya Srednih vekov Moskva Gosudarstvennoe izdatelstvo politicheskoj literatury 748 Lyusher Ashil Lyusher A 1999 Francuzskoe obshestvo vremen Filippa Avgusta Moskva Evraziya 414 ISBN 5 8071 0023 9 Pilyavskij V I i Lejboshic N Ya 1968 Parizh Leningrad Izdatelstvo literatury po stroitelstvu 112 Ru S 2008 Povsednevnaya zhizn Parizha v srednie veka Moskva Molodaya gvardiya 252 ISBN 978 5 235 03100 5 Jean Guerout 1972 Fiscalite topographie et demographie a Paris au Moyen Age PDF Bibliotheque de l ecole des chartes 33 129 apostrophe markup Jean Favier 1972 Les roles d impot parisiens du siecle XV e a propos d un article recent PDF Bibliotheque de l ecole des chartes 467 491 apostrophe markup Arie Serper 1979 L administration royale de Paris au temps de Louis IX Francia n 7 parameter ignored apostrophe markup Boris Bove 2004 Dominer la ville prevots des marchands et echevins parisiens de 1260 a 1350 CTHS histoire Paris Editions du Comite des travaux historiques et scientifiques seh 13 720 ISBN 2 7355 0523 5 parameter ignored John W Baldwin historien Beatrice Bonne 2006 Paris 1200 Collection historique Paris Aubier 471 ISBN 2 7007 2347 3 parameter ignored Xarici kecidler Redakte Paris orta esrlerde 2013 05 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 05 05 Paris portali img, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey, ne axtarsan burda, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar. |