Zanbaq
Zanbaq (lat. Lilium L.) – zanbaqkimilər fəsiləsindən bitki cinsi. Qədim zamanlardan bəri Aralıq dənizi boyunca yayılmışdır.
| Zanbaqçiçəklilər | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Lilium | |||||||||||||||
| Buruq-buruq zanbaq (Lilium martagon) ? | |||||||||||||||
| Elmi təsnifat | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Elmi adı | |||||||||||||||
| Lilium L., 1753 | |||||||||||||||
Ümumi məlumat
May inciçiçəyi – Convallaria majalis L.
Dünya florasının tərkibində fəsilənin 240 cinsi və 4000-ə qədər növü yayılmışdır. Fəsiləyə daxil olan növlərə dünyanın hər yerində rast gəlmək olar. Bu növlər kökümsovlu, soğanaqlı və kök yumrusuna malik olan çoxillik otlardır. Fəsiləyə daxil olan soğan, sarımsaq, qulançar, çiriş və s. yeyinti, asırqal (çöpləmə), novruzçiçəyi, əzvaydan müalicə, tülpan, zanbaq və s. isə bəzək kimi istifadə olunur. Fəsilənin maraqlı cinslərindən biri də – inciçiçəyi hesab edilir.
İnciçiçəyi – Convallaria L. cinsinin dünya florasının tərkibində 2-4 növü vardır. Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda isə 1 növü – Cənubi Qafqaz inciçiçəyi – Convallaria transcaucasica L. yayılmışdır. Biz burada ancaq qiymətli dərman bitkisi olan və elmi təbabətdə ətraflı öyrənilərək müalicə məqsədilə geniş istifadə edilən may inciçiçəyi – Convallaria majalis L. növündən bəhs edəcəyik. May inciçiçəyi – C. majalis hündürlüyü 25-30 sm olan sürünən nazik kökümsova və incə saçaqlı kök sisteminə malik çoxillik ot bitkisidir. Gövdəsi 3-6 açıq-çəhrayı rəngli pulcuqla əhatə olunmuşdur. Kökətrafı yarpaqları 2-3 ədəd olub, uzunluğu 20, eni isə 8 sm-dir. Bunlar uzunsov-ellips formalı, kənarları iti, uzunsaplaqlıdır. Çiçəkləri ağ rəngdə olub 7 mm uzunluğunda, 6-20 ədədə qədər ətirli iyə malik salxımvaridir. Meyvələri şarvari, qırmızı-narıncıdır. Aprel-iyun aylarında (təxminən 20 gün) çiçək açır, iyulun axırında, sentyabra qədər meyvəsi yetişməyə başlayır.
May inciçiçəyinə keçmiş SSRİ-nin Avropa hissəsində Ural, Krım və Qafqaz ərazilərində rast gəlmək olar. Yerli əhali bu incə, zərif, xırda, ətirli bitkiyə – inciçiçəyi, ağzaçıq, əzizim, gülüm, gənclik, yuyulmuş ot, güləbətin, dovşan qulağı, gümüşü yarpaqlı və s. adlar verilmişdir.
Bu incə, zərif, ətirli, gözəl, mirvariyəoxşar par-par parıldayan şeh damcıları ilə əhatə olunan yaz çiçəyinə meşə ağaclarının altında, onların kölgəsində, meşə açıqlıqlarında ən çox rast gəlinir. İnciçiçəyi haqqında müxtəlif rəvayətlər, əfsanələr mövcuddur. Hələ uşaqlıqda nənəm mənə söyləyirdi ki, inciçiçəyi günəşin yandırıcı şüalarından qorunmaq üçün “qaçıb” meşələrdə ağac və kolların arasında gizlənirmiş. Bir yunan mifologiyasında qeyd edilir ki, ov Allahı Diana gəzinti zamanı azaraq meşə Allahı yaşadıgı tanış olmayan bir meşəyə gəlib çıxır. Meşə Allahı Diananın gözəlliyinə valeh olur, ona vurulur. Lakin gözəl məsum qız Diana meşə Allahından qaçıb gizlənməyə çalışır. O, yolu o qədər sürətlə qaçmışdı ki, bədəni istidən od tutub “yanmağa” və tərləməyə başlamışdı. Ağ çiçəkləri olan inciçiçəyi bir çox məşhur insanların sevgilisinə çevrilmişdir. Bunu ən çox sevənlər məşhur rus riyaziyyatçısı Sofya Kovalevskaya, yazıçı A.İ.Kuprin, şairə U.Lesya, ukraynalı şair V.Y.Bryusov, məşhur kimyaçı D.İ.Mendeleyev, məşhur bəstəkar P.İ.Çaykovski, azərbaycanlılardan akademik H.Ə.Əliyev, H.B.Abdullayev və s. olmuşlar. Hətta Çaykovski inciçiçəyinin şərəfinə mahnı da bəstələmişdir.
İnciçiçəyi öz ətirli iyi ilə meşələrə sanki ürək açan, əsəb sistemini sakitləşdirən ab-hava gətirir. Meşədən keçən hər bir kəs istər-istəməz bu gözəl bitkidən yan keçmir, ondan bir dəstə toplayıb evlərinə aparır və çiçəkdən estetik zövq alır.
İnciçiçəyi qiymətli müalicəvi təsirə malik bitki hesab edilir. Bitkinin müalicə məqsədləri üçün əsasən çiçək, ot və yarpaqlarından istifadə edilir. Bitkinin qeyd etdiyimiz hissələrində 20-ə yaxın (0,1-0,6%) ürək qlükozidi tapılmışdır. Bu qlükozidlərdən periplogenin, sarmentogenin, strofantidin, strofantidol, bipindogenin və nitrossitgenin (konvallotoksin, konvallozid, qlükokonvallozid, konvallotoksal, lokundiozid, dezlyükoxeyrotoksin, dezlyükoxeyrotoksol, periqulozid, kannogenol-3-ramnozid); flavonoid maddələrindən – kempferol, kversetin, izoramnetin, lyuteolin, apigenin, xrizoeriol, 3-qalaktozid, 3-qalaktoramnozidlər və 3-qalaktodiramnozidlər, izoramnetin, kempferol və kversetin, saponin-kanvallarin, C vitamini, farnezol, likopin və s. göstərmək olar.
İnciçiçəyinin çiçəklərindən 6,38% kül, mq/q hesabı ilə: K - 28,00, Ca - 3,60, Mg - 1,80, Fe - 0,30 makroelementləri; mq/q olmaqla: Mn - 0,11, Cu - 0,73, Zn - 0,72, Co - 0,18, Mo - 2,13, Cr - 0,04, Al - 0,20, Ba - 0,18, V - 0,04, Se - 12,80, Ni - 1,02, Sr - 0,05, Co - 28,60, Pb - 0,07, Ag - 8,00, I - 0,09, Br - 81,30, B - 43,60 mikroelementləri aşkar edilmişdir. Yarpaqlarından isə 8,36% kül, mq/q olmaqla: K - 34,50, Ca - 18,20, Mg - 3,60, Fe - 0,20 makroelementləri, mkq/q olmaqla: Mn - 0,19, Cu - 0,39, Zn - 0,40, Co - 0,24, Mo - 3,45, Cr - 0,02, Al - 0,06, Ba - 2,24, V - 0,07, Se - 3,05, Ni - 0,18, Sr - 0,32, Pb - 0,04, B - 3,80 mikroelementləri alınmışdır.
İnciçiçəyindən alınan cövhərdən damcı formasında ürək nevrozlarında, ürək fəaliyyəti pozuntularında, bundan başqa pişikotu, damotu cövhəri ilə natrium adenozid bromidi qarışdırılıb “yaşıl” cövhər şəklində istifadə edilir.
Çiçək və yarpaqlarından hazırlanmış konvallotoksin preparatından II və III dərəcəli kəskin və xroniki ürək çatışmazlıqlarında, ürək döyüntülərində istifadə edilir. Bitkinin yarpaqlarından alınmış “Korqlikon” preparatından uzun müddət qəbul etdikdə müsbət nəticələr əldə edilir. Çiçəyi həm də M.N.Zdenko fitoyığımının tərkibinə qatılır.
Ənənəvi təbabətdə inciçiçəyi preparatlarından sidikqovucu, sakitləşdirici vasitə kimi ürək xəstəliklərində, epilepsiyada, Bazedov xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir.
Elmi təbabətdə inciçiçəyindən alınan preparatlardan ürək xəstəliklərinin müalicəsində S.P.Pavlovun laboratoriyasında aparılan farmakoloji təcrübələrdən sonra istifadəyə başlanmışdır. Bundan başqa preparatlar qanın qatılaşdırılmasında da işlədilir. Kliniki təbabətdə isə tədqiqatından sonra istifadə edilmişdir.
İnciçiçəyi preparatlarının tətbiqi ürək fəaliyyətini artırır, arterial qan təzyiqini aşağı salır, ürək qüsurları tədricən aradan qalxır, yuxu normallaşmağa başlayır, xəstənin ümumi vəziyyəti yaxşılaşır.
Ağ zanbaq (Lilium candidum)
Qədim zamanlardan bəri Aralıq dənizi boyunca yayılmışdır. Azərbaycanda еv şəraitində bəzək bitkisi kimi bеcərilir.
Müalicəvi əhəmiyyəti
Məhəmməd Möminə görə, zanbaq yumruları və ya gülünün sirkə və arpa unu ilə sarğısı yumurtalıqdakı şişlərin iltihabı üçün xеyirlidir. Zanbaq ətri qadınlarda еhtiras hissi oyadır. Mis qabda bişmiş zanbaq yumrularının həlimi 1/5 hissə sirkə və balla qarışdırılarsa, bеlə mərhəm yaranı təmizləyir və öz təsirinə görə süsən yağına yaxındır. Bu dərmanı uşaqlıqda olan ağrılarda və nеvralqiyada tətbiq еtmək olar. Bеlə hallarda həmçinin zanbaq yağı ilə komprеs də xеyirvеricdir.
Zanbağın kökü çеynənilərsə, ağızdakı çaxır iyini rəf еdər. Zambaq yarpaqları ilə komprеs, еləcə də toxumlarını daxilə qəbul еtmək cücülər dişləyərkən faydalıdır. "Töhfətül-möminin" (1669 il) əsərinin müəllifi xam bitkinin dozasının 9 q həlim və yağın isə 30 q qədər olmasını qеyd еdir.
Xalq təbabətində zambağdan çəkilmiş yağı yanıq yaraların müalicəsində, qulaq ağrılarında damcı dərmanı kimi qulağa tökürlər, parfümеriyada istifadə еdirlər. Bitkinin həlimi və soğanağını yarasağaldıcı kimi yaranının üstünə qoyurlar. Gülündən çəkilmiş nеktar zеytun yağında saxlandıqdan sonra yara və yanıqlarda yaxşı еffеkt vеrir.
İnciçiçəyindən müalicəvi preparatların hazırlanması
- İnciçiçəyi cövhərindən gündə 2-3 dəfə 15-20 damcı qəbul etmək məsləhət görülür.
- Bitkinin təzə çiçəyindən götürüb 40-70% spirtdə 1:3 nisbətində cövhərini hazırlayıb, qaranlıq yerdə 10-14 gün saxlayıb, süzün. Cövhərdən gündə 2 dəfə 10-15 damcı qəbul edin.
- 4 q inciçiçəyindən götürüb 200 ml qaynar suya tökün, 45 dəqiqə saxlayıb süzün, soyudub hər 2 saatdan bir 2 xörək qaşığı qəbul edin.
İnciçiçəyinin yarpaq və çiçəklərindən müxtəlif növ ətriyyat, sabun və kosmetik məmulatların hazırlanmasında istifadə edilir. İnciçiçəyini asanlıqla əkib-becərmək olar.
Müasir tibb elmi
Еkpеrimеntal tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bitki sidikqovucu təsirə malikdir.
İstinadlar
- Şəfalı bitkilər
Mənbə
Mayis Qasımov, Tofiq Məmmədov, Fitoterapiya. Bakı, “Elm”, 2014, 297 səhifə.