fbpx
Wikipedia

Babil

Babil (Akkad dilindəki "Tanrının qapısı" mənasını verən "bab-İllu" sözlərindən) — E.ə. II minilliyin əvvələrində Mesopotamiyada mövcud olmuş şəhər-dövlət. Qədim dünyanın ən böyük şəhərlərindən biri. Babil şəhər dövləti e.ə. XIX əsrdə Babilistan dövlətinə çevrildi. Babilin qalıqları DəcləFərat çaylarının qovuşması yaxınlığında, indiki Bağdad şəhərindən 85 km cənubdakı Əl-Hillə şəhərinin yerində tapılmışdır.

Qədim şəhər
Babil
yun. Βαβυλών, ivr. עברית קלאסית‎‎, ərəb. بابل,‎‎ - Babili

Babil xarabalığı (1932)
32°32′30″ şm. e. 44°25′24″ ş. u.
Ölkə
Salınma tarixi E.ə. 1894
İlk xatırlanma E.ə. XXII əsr
Dağılma tarixi E.ə. 539
Əhalisi 500 000 nəfər
Müasir yeri İraq
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

Babil çarlığı Mesopotamiyada yerləşən, öz hakimiyyətə altında böyük əraziləri birləşdirən güclü bir dövlət olmuşdur. Onun tarixi üç dövrə bölünür:

  1. Qədim (e.ə. XIX–XVI);
  2. Orta (e.ə. XVI–XII);
  3. Yeni (e.ə. VII–VI);

Qədim dövr

Şumer-Akkad dövlətinin dağılmasından sonra başlamışdır. AkkadAssur kimi, Babil dövlətin tarixi eyni adlı şəhərlə bağlı olmuşdur. Sami dillərində Bab-İl sözləri "Tanri qapısı" deməkdir. İlk Babil dövlətinin yaradıcısı Sumuabum olmuşdur. Dövlət çarlar və ona tabe olan məmurlar tərəfindən idarə olunurdu. Babilin baş tanrısı və himayəçisi Mərduk adlı tanrı idi. O insanların və heyvanların yaradıcısı hesab olunurdu.

Babil şəhəri çox əlverişli yerdə yerləşirdı: orada ticarət, karvan yolları kəsişirdi. Eyni zamanda DəcləFərat çaylarının bir-birinə yaxınlaşmasına görə bu yerlərdə suvarma və gəmiçiyin inkişafı üçün geniş imkanlar yaranmışdır.

Qədim Babilin güclü dövlətə çevrilməsi prosesi çar Hammurapinin (e.ə. 1792–1750-ci illər) hakimiyyəti zamanı baş vermişdir. O Mesopotamiyanın cənubunda yerləşən şəhərləri, daha sonra ətraf dövlətləri MariEşnunnanı ələ keçirmişdir. Şimalda isə Assur, Nəynəva (Nineviya) və bəşqa şəhərlər onun hakimiyyətini qəbul etmişdirlər. Hammurapinin dövründə ölkədə inşaat işləri görülürdü, suvarma sistemləri təkmilləşdirilmişdir; heyvandarlıq, ticarət, gəmiçilik, sənətkarlıq sahələri inkişaf edirdi, hətta yeni suvarma kanalları qazılırdı.

Babil cəmiyyətinnin ictimai quruluşu, başqa qədim cəmiyyətlərdə olduğu kimi quldarlıq olmuşdur. Kölə əməyindən geniş istifadə olunurdu və qul ticarəti aparılırdı. Kölələr təbəqəsi hərbi dustaqlar və borclarını verə bilməyən adamlardan ibarət olmuşdur.

Çar Hammurapi həm də tarixdə ilk dəfə olaraq qanunlar məcmuəsi dərc etmişdir. Bu qanunlar ictimai həyatın bütün sahələrini əhatə edirdi. Orada cinayət hesab olunan əməllər və onların müqabilində tətbiq olunan cəzalar əks olunmuşdur. Bu məcmuə gələcəkdə "Çar Hammurapinin qanunları" adlandırılmışdır və daş sütunlar üzərində həkk olunmuşdur. Bu cür sütunlar bütün ölkə şəhərlərində qurulmuşdur və əhali çar Hammurapinin qanunlarını bilirdi. Sütunlardan biri Susa şəhərində tapılmışdır və başqa dillərə tərcümə olunmuşdur.

 
Üzərində çar Hammurapinin qanunları həkk olunmuş sütun.

Hammurapidən sonra ölkə tədricən zəifləməyə başlamışdır. Daha sonra daxili çəkişmələr və xarici qüvvələrlə savaşlar başlamışdır. Cənubda elamlılar Şümer şəhərlərini, şimalda Mitanni dövləti ticarət yollarını ələ keçirərək, Babilə ağır zərbələr endirmişdirlər. Eyni zamanda kassi tayfaları da ölkəyə basqınlar edirdilər. Onların başçısı Qandaş 1742-ci ildə Babilə qarşı uğurlu yürüşlər təşkil edə bilmişdi. Sonda hittilər e.ə. 1595 ildə Babilə qarşı yürüş edərək, şəhəri ələ keçirdilər, şəhərin baş tanrısı Mərdukun heykəllərini özləri ilə apardılar. Bununla da qədim Babil tarixi sona çatmışdır.

Orta tarix

Bundan sonra Babili kassilər idarə edirdi. Lakin onlar zəngin Babil mədəniyyətinin təsiri altında olub, onun mənəvi dəyərlərini mənimsəyib, tədricən babillilərlə qarışıblar. Kassi çarı II Aqum hittilərə qarşı yürüş edib, baş tanrı Mərdukun heykəllərini geriyə qaytarmışdır.

Ancaq kassi hakimiyyəti də tədricən zəiflədi. Babil öncə Misir, sonra isə MitanniHitti çarlıqlarından asılı vəziyyətə düşdü. Sonra Assur dövləti gücləndi və e.ə. XIII əsrdə Babili idarə edən kassi çarlarını məğlub etdi.

Eyni zamanda ölkəyə elamlılar da basqınlar edirdi. Onlar e.ə. XII əsrdə Babil dövlətinin çox hissəsini işğal edib, kassi çarlarının hakimiyyətinə son qoydular. Sonra Babil Elam canişinləri tərəfindən idarə olunurdu. Ancaq Babilin bəzi şəhərləri elamlıların hakimiyyətini qəbul etməyib, elamlılara müqavimət göstərmişdilər. Elama qarşı azadlıq hərəkatına Babilin qərbində yerləşən İsin şəhərinin başçıları rəhbərlik edirdilər. Onlardan ən güclüsü çar I Nəbu-Kudurri-Usur (Nəbukadnəzar) (e.ə. 1125–1103-cü illər) olmuşdur. O elamlılara qalib gələ bilmişdir. Bundan sonra baş şəhər yenə də Babil olmuşdur.

Daha sonra e.ə. XI–VIII yüzilliklərdə Babilə və bütün Mesopotamiya ərazisinə Ərəbistandan gəlmiş arami, sonra isə, e. ə. VIII əsrdə, kəldani tayfalarının axını prosesi baş vermişdi. Onlar da tədricən Babil mədəniyyətini mənimsəmişdirlər.

E.ə. IX əsrdən başlayaraq, Babilistana Assuriya qoşunu hücum etməyə başlamışdır. Onlar ölkənin şimal hissəsini ələ keçirmişdirlər. E.ə. 744-cü ildə Assur çarı III Tiqratpalasar Babil şəhərini də ala bilmiş, ancaq Babilin dövlətçiliyinə tam son qoymamışdır. Bundan sonra ölkə Assuriyaya tabe olan kiçik çarlıq halında varlığını davam etdirmişdir.

Assuriya çarı II Şarrumken (Sarqon) Babili hakimiyyəti altında saxlaya bilməmiş və şəhər kəldani tayfa başçısı Mərduk-Apla-İddin tərəfindən istila edilmişdir. Orada o özünü Babil çarı elan edərək, elamlılarla birlikdə assurlulara qarşı savaşa başladı. E.ə. 720–710-cu illərdə müttəfiqlər üstünlük əldə edə bilmişdirlər. Ancaq sonra, II Şarrumken Elam goşununa qalib gəlmiş, Mərduk-Apla-İddini isə Babildən qaçmağa məcbur etmişdir. E.ə. 705–703-cü illər ərzində Mərduk-Apla-İddinа assurlulara qarşı vuruşmuş, ancaq heç bir uğur əldə edə bilməmişdir.

E.ə. 692-ci ildə babillilər Assuriyaya qarşı üsyana qalxmış, Elam və arami tayfaları ilə ittifaq bağlamışdırlar. Bir müddət tərəflər arasında qanlı döyüşlər getmişdir. Sonda Assur çarı Sanheriv (Sinaherib) E.ə. 689-cu ildə Babili işğal edərək, onu darmadağın etmiş, əhalinin əksəriyyətini öldürmüş, sağ qalanların bir hissəsini isə kölə edib şəhərdən sürgün etmişdir.

Daha sonra hakimiyyətə gələn çar Esarhaddon Babili bərpa etmiş və sağ qalan babilliləri yenidən şəhərə qaytarmışdır. Yeni Babil çarı Şamaş-Şum-Ukin əvvəl Assuriyaya tabe olmuşdur, lakin sonra e.ə. 652-ci ildə Misirlə, Elamla, aramilərlə, ərəblərlə, kəldanilərlə və Suriya dövlətləri ilə ittifaqa girərək, yenə də Assura qarşı savaşa başlamışdır. Ancaq bu dəfə də babillilər məğlub oldular. E.ə. 648-ci ildə Assuriya qoşunu şəhəri ələ keçirib, əhalisinin çox hissəsini məhv etmişdir. A. Y. E E.ə. 626-cı ildə Assura qarşı daha bir üsyan başlamışdır. Üsyançılara kəldani tayfa başçısı Nəbu-Apla-Usur (Nəbopalassar) rəhbərlik etmişdir. O, Elamla ittifaqa girərək Assuriyaya qarşı bir neçə uğurlu yürüş təşkil edə bilmişdir. E.ə. 626-cı ilin sonunda babillilər onun hakimiyyətini qəbul etdilər. Şəhərə gələn Nabopalasar, özünü çar elan edərək Yeni Babil dövlətini qurmuşdur. E.ə. 616-cı ildə babillilər Uruk şəhərini ələ keşirmiş, sonra isə Assur şəhərini mühasirəyə almışdılar, ancaq onları ələ keçirə bilməmişdilər.

E.ə. 614-cü ildə Assuriyaya qarşı daha bir güclü dövlət — Midiya — savaşa girmişdir. Midiyalılar Assuriya şəhərini alıb onları əhalisi ilə birlikdə məhv etdilər. Bundan sonra e.ə. 612-ci ilin bahar aylarında babillilər midiyalılarla ittifaqa girərək, onlarla o dövrdə Assuriyanın baş şəhəri olan Nəynəvaya (Nineviyaya) qarşı hücuma keçərək onu mühasirəyə aldılar. Həmin ilin avqust ayında müttəfiqlər Nəynəvanın müdafiəsini yararaq, şəhəri ələ keçirib, onu əhalisi ilə birlikdə yer üzündən sildilər.

Assur qoşununun bir hissəsi Xərran şəhərinə qaçmış və orada müqaviməti davam etdirmişdirlər. E.ə. 609-cu ildə Nabopalasar oraya irəliləyərək onları məğlub etmişdir.

Bu zaman SuriyaFələstin üzərinə Misir qoşunu irəliləmişdir. Fironlar Assuriyanın süqutundan yararlanmaq və bu əraziləri Misirin tərkibinə qatmaq fikrinə düşmüşdülər. Bunun qarşısını almaq üçün Nabopalasar Fərat çayının sahilində yerləşən Qarkəmiş şəhərinə hücum edərək, e.ə. 605-ci ildə orada yerləşmiş misirliləri darmadağın etmiş, sonra isə Suriya və Fələstini ələ keçirərək, onları öz dəvlətinin tərkibinə qatmışdır.

Yeni tarix

E.ə. 605-ci ildə hakimiyyətə Nabopalasarın oğlu II Nəbu-Kudurri-Usur (Nəbukadnəzar) gəlmişdir. Onu daha çox Buhtunnəssar kimi tanıyırlar. O çox güclü və tanınmış çar olmuşdur. Onun dövründə Babil dövləti Misirlə, Suriya və Fələstin torpaqları uğrunda savaşlar aparmışdır. Orada bir neçə vilayət Misiri dəstəkləmiş və Babilə qarşı üsyana qalxmışdır. Bu vilayətlərdən biri də Yəhudiyyə dövləti olmuşdur.

E.ə. 588-ci ildə II Nəbukadnəzarın qoşunu Yəhudiyyənin baş şəhəri Yerusəlimi (Qüdsü) mühasirəyə almış və 586-cı ildə yəhudilərin müqavimətini qıraraq şəhərə girmişdir. Yerusəlim dağıdılmış və yandırılmış, əhalisi isə oradan imperiyanın başqa vilayətlərinə sürgün olunmuşdur. Rəvayətlərə görə Yerusəlimdə yəhudilərin ən müqəddəs yeri olan Süleyman məbədi də tamamilə dağıdılmışdır. Bundan sonra Nəbukadnəzar Sidon və Edom şəhərlərini almış, Tir şəhərini isə mühasirədə saxlamışdır. Beləliklə, e.ə. 582-ci ildə Misir Fələstində müttəfiqlərinin məğlub edilməsindən və Babil ordularının onun sərhədlərinə qədər irəliləməsindən sonra, Babillə barış anlaşması bağlamağa məcbur olmuşdur. 574-cü ildə isə sonuncu müqavimət ocağı olan Tir şəhəri də Babil imperiyasına tabe olmuşdur.

II Nəbukadnəzar Babildə və imperiyanın başqa bölgələrində çoxlu inşaat işləri aparmışdır. O Babili uzunluğu 14 metrəyə çatan, iki cərgəli möhkəm divarla əhatə edərək, onu alınmaz qalaya çevirmişdi. Bayır divarın önundə müdafiə xarakterli su ilə dolu xəndək qazılmışdır.

II Nəbukadnəzardan sonra, Babildə hakimiyyət uğrunda daxili çəkişmələr olmuşdur. Bu çəkişmələrin nəticəsində Babilin sonuncu çarı arami əsilli Nəbu-Nəid (Nabonid) (e.ə. 556–539) hakimiyyətə gəlmişdir. Onun hakimiyyəti zamanı imperiyada vəziyyət çox gərginləşmişdir: vilayətlərəri üsyanlar bürümüş, hakim zümrələr arasında ziddiyətlər kəskinləşmişdir. Nabonid kahin zümrəsinin yüksək nüfuzunundan ehtiyat edərək, onları endirməyə çalışırdı. Bunun üçün o Babildə Sin tanrısını baş tanrı etmişdir. Ancaq ənənəvi Mərduk tanrısının kahinləri bununla razılaşmaq istəməmişdirlər.

Əvvəlcə Nabonid problemləri həll edə bilmişdir. Üsyanlar yatırılmış, daha sonra Şimali Ərəbistanda yeni ərazilər fəth edilmişdir. Orada Teymə şəhəri inşa edilmiş və çarın iqamətgahı oraya köçürülmüşdür. Babili isə Nabonidin oğlu Bel-Şar-Usur (Valtasar) idarə edirdi.

Ancaq sonra imperiyada vəziyyət yenə də gərginləşmişdir. Daxildə cəmiyyətin müxtəlif zümrələri çarın apardığı siyasəti bəyənmirdilər. Bu zaman Babilə Fars orduları daxil oldular. Nabonid məğlub olub, əsir götürülmüşdür. Onun oğlu isə Babil uğrunda gedən döyüşdə öldürülmüşdür.

Bundan sonra Babilin bütün ərazisi İran imperiyasının tərkibinə qatılmış və bu dövlət tarixdən silinmişdir.

Babilin özəllikləri

 
"Etemenanki" zikkuratının rekonstruksiyası

I Nəbukadnəzar çarlığı zamanı Babil Yaxın Şərqin ən inkişaf etmiş dövləti olmuşdur. İctimai həyatın hər bir sahəsində iqtisadi inkişaf və mədəni dirçəliş müşahidə edilir. Babil Qədim şərqin ən büyük şəhəri olmuşdur. Onun əhalisinin sayı 200 000-ə çatmışdır. Şəhərin bir tərəfində böyük çar sarayı, başqa tərəfində isə, Esagila adlanan, babillilərin əsas tapınağı (məbədi) yerləşmişdir. Bu dördkünc tapınağın hər tərəfinin uzunluğu 400 metr olmuşdur. Esagilanın yanında uzunluğu 91 metrə çatan Etemenanki (şumercə "Cənnət və Dünyanın quruluşu") adlanan qülləsi (zikkuratı) inşa edilmişdir. Onun ən yüksək yerində Mərduk tanrısının məbədi yerləşirdi. Bəlkə də məhz bu zikkuratı yunanlar "dünya möcüzələrindən" biri hesab edirdilər.

Babildə "asma bağlar" adlanan daha bir "dünya möcüzəsi" olmuşdur. Onun haqqnda Siciliyalı Diodor və Strabon kimi əski yazarlar yazmışdırlar. Buna baxmayaraq o bağların gerçəklikdə olub-olmaması mübahisəli məsələdir. Bir çox araşdırmaçılar onu əfsanə sayır.

Bu bağları II Nəbukadnəzar öz sevimli həyat yoldaşı Midiya çarı Kiaksarın qızı Amitis üçün salmışdır. Gözəl təbiəti olan Midiya dağlarında anadan olmuş Amitis, qumlu düzənlikdə yerləşən Babilin quru iqliminə uyğunlaşa bilmirdi. Ona təsəlli vermək üçün II Nəbukadnəzar Уasma bağlarının inşa edilməsi əmrini vermişdir. Bu işin görülməsi üçün bu işə o dövrün ən tanınmış inşaatçıları, ustaları, mühəndisləri və başqa mütəxəssiləri cəlb edilmişdir.

"Asma bağlar" dörd təbəqədən ibarət olan piramida formasında inşa edilmişdir. Alt təbəqə dördbucaq formasında olub, onun tərəflərinin uzunluğu 40 metrə çatmışdır. Üst təbəqələr isə uzunluqları 25 metrə çatan sütunlar üstündə durmuşdur. Hər təbəqə əvvəl asfaltla qarışmış qamışla, sonra qirs məhlulu ilə bərkidilmiş iki lay kərpiclə döşənmişdir. Bunların üstü qurğuşun plitələrlə bərkidilmişdir. Bu cür mürəkkəb bünövrə, o təbəqələrdə bitən bitkilərin suvarılması zamanı suyun alta axmasının qarşısının alınması üçün qurulmuşdur. Bu bünövrənin üstü müxtəlif yerlərdən gətirilmiş münbit torpaqla döşənmişdir. Onun üzərində müxtəlif növ ağac və başqa bitkilər əkilmişdir. Onları imperiyanin çeşidli yerlərindən və hətta xarici ölkələrdən gətirmişdilər. Uzaqdan bu piramida yaşıl təpəlik kimi görsənirdi.

 
"Asma bağların" rekonstruksiyası.

Sütunların birinin içində aşağıdan piramidanın üstünə qədər boru xətti çəkilmişdir. Bu boru ilə Fərat çayından gətirilmiş sular nasoslar vasitəsi ilə yuxarı qaldırılmış və oradan xüsusi kanallarla aşağı tökülərək bitkilərin suvarılması üçün istifadə edilirdi. Eyni zamanda bu suların məcrasını elə qurmuşdular ki, onlar çaylar və şəlalələr kimi axırdı.

Ancaq qeyd edilməlidir ki, başqa rəvayətlərə ğörə, "Asma bağlar" II Nəbukadnəzar deyil, Assuriya çariçası Şammuramat (yun. Semiramis) (E.ə. 813–803) tərəfindən inşa edilmişdir. O əslən babilli olmuşdur və sonra İştar ilahəsi ilə eyniləşdirilib ilahələşdirilmişdir. Semiramis Assurda göy tanrısı Nəbunun kultunu yaymışdır. Buna ğörə də bəzən bu bağlara Semiramisin asma bağları deyirlər.

Ancaq bu rəvayət daha çox əfsanəyə bənzəyir, çünki Semiramisın adı ilə qədim yunan yazarları əfsanəvi hadisələrini bağlayırdılar. Örnək üçün, Babilin yaranmasını, guya Hindistana qədər edilən yürüşləri, göyərçinə dönüb ölümdən xilas olmasını və s. əfsanəvi hadisələri ona yazırdılar. Bəzi müəlliflər isə hesab edirlər ki, AmitisSemiramis eyni şəxsiyyətdir və bu adları daşıyan qadın Nəbukadnəzarın həyat yoldaşı olmuşdur.

E.ə. IV əsrdə Babil Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən istila olunmuş və o, bu şəhəri öz imperiyasınin baş şəhəri elan etmişdir. Rəvayətlərə görə İskəndər "asma bağlarda" dincəlirdi və burada da vəfat etmişdi.

 
Semiramis, əfsanəvi Babil kraliçası, İtalyan rəssamı Cesare Saccaggi da Tortona'nın şah əsəri

Butün bu tikililər bizim zamanəmizə çatmamışdır. Onların xarabalıqları arxeoloqlar tərəfindən tapılmış və onların ehtimal olunan görkəmləri rekonstruksiya edilmişdir.

Babil elmi

Babildə çeşidli elmlər inkişaf etmişdir. Elmi fəaliyyətlə əsasən kahinlər məşğul olurdu və onlara dini don geydirilirdi. Ən inkişaf etmiş elmlərdən biri riyaziyyat olmuşdur, çünki hesabat kahinlərə astroloji nəzəriyyələrin qurulması işinə xidmət edirdi və məbədlərin nəzdindəki məktəblərdə tədris olunurdu. Ancaq sonra riyazi hasablama həyatın başqa sahələrində (məsələn, suvarma kanallarınin inşasında, əkin sahələrinin ölçülməsində və s.) də istifadə olunmağa başlamışdır.

 
Babil rəqəmləri

Bəzi hallarda Babil riyaziyyatçılarının nailiyyətləri gələcəkdə yaranan yunan elminin nailiyyətlərindən daha əhəmiyyətli olmuşdur. Məsələn babillilər, yunanlardan fərqli olaraq, bu gün olduğu kimi, rəqəmlər nə qədər böyük olursa olsun, onların ifadə edilməsində az simvollarından (və yə hərflərdən) istifadə ediblər. Yəni ən böyük rəqəmlərin yazılışı qısa olmuşdur; bu gün olduğu kimi hər şey eyni rəqəm işarəsinin harada qoyulmasından asılı olmuşdur (Məsələn, 101 rəqəminin yazılışında 1 rəqəminin hansı yerdə qoyulmasından asılı olaraq fərqli məna alınır. Əvvəldə qoyulanda yüzü, sonda isə biri ifadə edir). Bu da hesabat aparmaq üçün əlverişli və rahat olmuşdur. Bu cür hesabat sistemi nə yunanlarda, nə romalılarda olmuşdur. Romalıların rəqəmləri çox nəhəng və hesablamalar üçün əlverişsiz idi.

Ancaq çağdaş, əsası on rəqəmli olan, hesabat sistemindən fərqli olaraq, babillilərin hesablamalarının əsasında altmış rəqəmli sistem durmuşdur. Bu sistemdən bəzi hallarda bu gün də istifadə olunur. Məsələn bir saat 60 dəqiqəyə, dəqiqə isə 60 saniyəyə bölünür. Bundan başqa, dairənin də 360 dərəcədən ibarət olması da babillilərin ixtirası olmuşdur.

Babil kahinləri düzbucaqlı üçbucaqların xüsusiyyətlərindən istifadə edərək, planimetrik (həndəsənin səth üzərindəki fiqurlardan bəhs edən elm) məsələləri həll edirdilər . Beləliklə onlar Pifaqor teoremini yunanlardan bir neçə əsr öncə həll etmişdirlər. Stereometriya (həndəsənin səthlərin və cisimlərin fəzada qarşılıqlı vəziyyətlərindən bəhs edən bölməsidir) sahəsində isə onlar kəsik piramidanın həcmini ölçə bilmişdirlər.

Bundan başqa, Babildə həndəsə elmi yaranmışdır. Onlar bu qün də riyaziyyatda işlənilən köklərdən də istifadə edirdilər.

Babildə təbabət və kimya elmləri də olmuşdur, ancaq onlar cadugərlikmagiya ilə bağlı idilər. Orada insan orqanizminin orqanları araşdırılmış və vahid sistem şəklində təsəvvür edilirdi. Buna görə də Babil təbibləri artıq cərrahiyyə əməliyyatları apara bilirdilər.

 
Babilin dünya xəritəsi. Britaniya muzeyi, London

Qədim babillilərin coğrafiya elmi haqqında anlayışları olmuşdur. Britaniya muzeyində e.ə. 700–500-cü illərə aid olan Babil xəritəsi vardır. Xəritənin mərkəzində Babil yerləşdirilmişdir. Burada Assuriyanın, Elamın və başqa yerlərin adları da çəkilmişdir, Dəclə və Fərat çayları da göstərilmişdir. Xəritənin mərkəzi sahəsini dairəvi dəniz əhatə edir. Dəniz dairəsinin üstündə üçbucaqlar şəklində səkkiz vilayət göstərilmişdir. Xəritənin üstündəki mətn çox yerlərdə pozulmuşdur və buna görə tam anlaşılmır. Demək olar ki, orada real obyektlərdən başqa mifik varlıqların da yaşayış yerləri göstərilmişdir. Buna görə də bəzi alimlər hesab edirlər ki, bu xəritə qismən mifoloji xarakter daşıyır. Babilin və ümumiyyətlə bütün Mesopotamiyanın elmi və texniki nailiyyətləri bütün dünyada elmin inkişafına təkan vermişdir. Buraya elm almaq üçün başqa ölkələrin istedadlı insanları gəlirdilər.

Öz vətənlərinə dönəndən sonra, onlar orada öyrəndiyi elmi inkişaf etdirirdilər. Beləliklə biliklər bütün dünyaya yayılmağa başlamışdır. İlk yunan mütəfəkkirləri də elmi öyrənmək üçün Babilə gəlirdilər. Ümumiyyətlə ilk yunan filosofları Kiçik Asiya yarımadasının polislərində (müstəqil şəhərlərində) yaşamışdırlar. Bu polislər isə Yaxın Şərq ölkələri ilə fəal iqtisadi, ticari, mədəni əlaqələr qurmuşdurlar və onların həyatının bütün sahələri ilə yaxından tanış idilər. Fales, Pifaqor, Platon və başqa yunan filosofları Yaxın Şərqə səyahətlər edib, buranın elmi ilə tanış olmuşdurlar. Bundan sonra onlar Yunan polislərində elmi və fəlsəfi məktəblər açmışdırlar. Daha sonra isə yunan elmi gələcəkdə inkişaf edən müsəlman və müasir Avropa elminin inkişafına təkan vermişdir.

Bundan başqa, onlar xəstəlikləri sistemləşdirmiş və onları müalicə edən dərmanları da qələmə almışdırlar.

Məlumdur ki, babillilər heyvan, bitki və daşları qələmə alaraq, onları sistemləşdirmişdirlər. Filologiya sahəsində də kahinlər uğurlar əldə etmişdirlər. Onlar həm sami, həm də şumer dillərindən istifadə edərək, ilk dəfə onların qrammatik quruluşlarını tədqiq etmişdirlər.

Babildə müəyyən dərəcədə tarix elmi də olmuşdur. Təxminən e.ə. 2100-cü ildə orada "Çarların siyahısı" adlı bir mətn yazılmışdır. Orada çarlığın göydən enməsi və silsilə şəklində yerdə davam etməsi haqqında məlumat verilir və çarların adları şəkilir. Göründüyü kimi tarixi məlumatlar da orada mistik xarakter daşıyırdı. Sonra bu ənənə başqa yerlərdə də davam etdirilmişdir. Çarlıq müqəddəs təsəvvür edilirdi, gələcəkdə isə onlar Tarının yerdəki nümayəndələri kimi tanınırdılar.

Babildə astrologiya

Mesopotamiyada göy cismlərinə həsr olunan elmlər çox inkişaf etmişdir. Onların hamısı mistika və dini inanclara bağlanırdılar. Orada bu sahədə olan bilgilər toplanıb, sistemləşdirilirdi. Qədim astronomlar göy cismlərinin hərəkətlərini diqqətlə müşahidə edib, onların qanunauyğunluqlarını tapıb, göyün quruluşunu əks etdirən xəritələr tərtib edirdilər, bunlarla bağlı terminlərin təriflərini verirdilər. O zaman alimlər əsasən kahinlər olmuşdurlar. Buna görə də onlar göy cismləri ilə bağlı olan elmləri dini inanclar müstəvisinə keçirib, onların hər bir insanın həyatına və dünya hadisələrinə təsir etməsini iddia edirdilər.

Kahinlər hesab edirdilər ki, yerdə olan hər bir şey, əslində göylərdə baş verən hadisələrin əks olunmasıdır. Yəni əslində hər şey səmalarda baş verir, yerdə isə onun yalnız kölgəsi əks olunur. Gələcəkdə bu fikir yunan filosofu Platonun ideyalar aləminin olması nəzəriyyəsinin əsasını təşkil etmişdir. Buna görə də kahinlər "həqiqi" dünyada baş verən hadisələrinin sirrlərini bilmək və onların yerdə əks olunmasını proqnozlaşdırmaq istəyirdilər. Məhz bunun nəticəsində "astrologiya" adlanan və bu gün də dəbdə olan mistik elmin əsası qoyulmuşdur. Astrologiyanın falçılıq, cadu, ovsunsehrlə də sıx əlaqəsi olmuşdur. Daha sonra bu mistik elmlər Misirə, Hindistana, İrana, sonra isə onların vasitəsi ilə bütün dünyaya yayılmışdır.

Quranda (2: 102) da sehrin və cadugərliyin Babildə yaranması haqqında deyilmişdir. Orada deyilir ki, Harut və Marut adlı iki mələk insanları sehrə öyrəşdirmişdir.

Qədim Mesopotamiyada şumer dövründən başlayaraq, göy cisimlərin tanrılaşdırılması prosesi başlamışdır. İnsanlar onlarla öz inanclarını bağlayıb, ulduz və planetlərin onların talelərinə təsir etməsinə inanırdılar. Şumer dövründən bizim zamanəmizə qədər heç bir astroloji mətn çatmamışdır, ancaq onların tanrıları göylə əlaqələndirilirdilər: An — göy, Nanna — ay, Utu — günəş, İnanna — Venera (Venus) planetinin tanrıları olmuşdurlar. Onlara ibadət edilirdi və himnlər oxunurdu.

Bu inanclar astrologiyanın yaranması üçün zəmin yaratmışdır, ancaq planetlərin hərəkətlərinin müşahidələri və bu sahədə biliklərin sistemləşdirilməsi prosesi Qədim Babildə, e.ə. 2000–1530-cu illər ərzində başlamışdır. Bu gün bizə məlum olan ilk astroloji mətn o dövrdə yazılmış və Fərat çayının yaxınlığında yerləşən Mari şəhərinin xarabalıqlarında tapılmışdır. Bu gil lövhəsində Asqudum adlı münəccim kahin, çar Zimrilimə ayın tutulmasının müşahidə etməsini və bunun ona və onun vilayətinə xeyrli olmasını bildirmişdir. Bu yazıdan məlum olur ki, o dövrdə kahinlər planetlərin hərəkətlərini izləmiş və bunun əsasında gələcək hadisələri proqnozlaşdırmağa cəhd etmişdirlər. Orada deyilir: "Rəbbim ‘Zimrilim’ə: Sənin nökərin olan Asqudum sənə demək istəyir ki, bu ayın 14-cü günü ayın tutulmasını müşahidə etmişdi. Bu şərin əlamətidir, lakin sənin üçün və sənin ölkən üçün bu əlamət xeyrlidir…"

Günəşin, ayın, Venus (Venera) planetinin hərəkətləri də izlənilirdi və bunun əsasında gələcək hadisələr üçün xəbərlər verilirdi.

Bu cür mətnlər çar Aşşurbanipalın kitanxanasında tapılmışdır. Onların adını şərti olaraq "Enuma, Anu, Enlil" (mətnlər bu tanrıların adı ilə başlanır) qoymuşdurlar.

Qədim Babil münəccimləri əsasən ölkənin, çarların, havanın, məhsulun gələcək aqibətlərinin necə olması haqqında xəbərlərin verilməsi ilə məşğul olmuşdurlar. Onlar hələ hər bir şəxsiyyətin taleyinə və gələcəyinə dair xəbərlərə o qədər də əhəmiyyət verməmişdirlər. Sözü gedən gil lövhəsinin bir fraqmentində deyilmişdir: ""Şabatu ayının 15-ci qünü Venus (Venera) qərbdə gizləndi və göydə üç gün görsənmədi. Şabatu ayının 18-ci günü isə o yenidən şərqdə görsəndi. Bu çarlar üçün bədbəxtçilik gətirəcək".

Şumer inanclarından istifadə edərək kahinlər bütün göyü Enuma, Anu və Enlil (babillilərdə İştar, Sin və Şamaş) tanrılarının sahələri olan üç hissəyə bölmüşdürlər. Bu üçluk və ya triada müqəddəs sayılırdı. Beləliklə, üç rəqəmi sümer və babillilər üçün müqəddəs sayılırdı. Gələcəkdə də Üç rəqəmi çeşidli mədəniyyətlərdə (Xristianlıqda olduğu kimi) müqəddəs olmuşdur. İslamda da bəzi adətlərdə Üç rəqəminin yeri vardır. Örnək üçün ölən adam üşün üç gün ərzində matəm saxlamaq.

Daha sonra Babil münəccimləri heliaktik doğuşları(planet və ulduzların, günəşin göyün o yerində yerləşməsi səbəbindən, müvəqqəti gözə görsənməmə müddətindən sonra ilk səhər doğuşudur), günəşin, ayın doğması və batması proseslərini diqqətlə müşahidə edib, bu barədə zəngin biliklərə malik olmuşdurlar. Astronomik ölçüləri və hesabatları düz aparmaq üçün onlar ilk dəfə olaraq astrolabium (astroniomiyada XVIII əsrə qədər işlədilmiş bucaqları ölçən cihaz) cihazını yaratmışdırlar. Təxminən e. ə. 700–650-ci illərdə Babildə ilk dəfə olaraq "Mul Apin" 2010-11-06 at the Wayback Machine (Ulduz kotanı) adlanan astronomik dərslik yazılmışdır. Burada ilk dəfə olaraq Zodiak bürcləri anlayışına doğru addımlar atılmışdır və 18 bürc qələmə alınmışdır. Və nəhayət e.ə. VII əsrdən başlayaraq Babil çarları saray münəccimi vəzifəsini təsis edərək öz işlərini ulduz falına baxdırandan sonra həyata keçirirdilər. Sonra bu adət başqa yerlərdə də yayılmışdır.

Yeni Babil dövründə astrologiya elmi daha da inkişaf etmişdir. O dövrdə artıq qoroskoplar(konkret anda (məsələn uşağın doğumu anında) planet və ulduzların düzülüşünü əks etdirən cədvəllərdir) tərtib edilməyə başlamışdır. Münəccimlər artıq onların vasitəsi ilə insanların falına baxırdılar. Qoroskopların tərtibi bu gün də davam etməkdədir. Ən qədim qoroskoplar Babildə e.ə. V əsrdə tətbiq edilmişdir.

Bununla bərabər Babildə riyaziyyat elmi də inkişaf edirdi, çünki qoroskopların tərtibi zamanı hesablamalara ehtiyac duyulurdu. Babil qoroskoplarında hər doğulan uşağın doğum günü, bundan başqa dünyaya gələn anda ayın, günəşin və planetlərin düzülüşü, yeni çıxan ayın səmada qalması və günəşin doğmasından sonra bütöv ayın səmada qalmasının müddətləri haqqında məlumatlar verilirdi. Bunların əsasında hər bir insanın falına baxılırdı. Həmçinin o dövrdə ayın və günəşin tutulması hadisələri izlənir, bu barədə tarixi məlumatlar astroloji gündəliklərə salınırdı, onlar öncədən proqnozlaşdırılırdı.

"Mul Apin" lövhələrinin səkkizinci hissəsi "Aya doğru aparan yol" adlanır. Burada Zodiakın (göy kürəsində əsasən heyvanları simvolizə edən bürclər qurşağıdır. Bu qurşaq ekliptika (günəşin göy səmasında dairəvi illik yolu) boyu uzanır. Enliliyi ekliptika boyunca 8 dərəcədir) ilk dəfə olaraq, bu yolda bürclərin qurşağı olması iddia edilir. Bu bürclər tanrıların rəmzləri kimi düşünulürdü. Təxminən 1000-ci ildə babillilər ay yolunda 18 bürcün olmasına inanırdılar. Aşağıda onların adları, tərcüməsi və müasir ekvivalentləri verilmişdir:

Daha sonra Babildə Zodiak bürclərinin sayı 18-dən 12-yə azaldılmlşdır və bundan sonra bu günə qədər astroloqlar onları bu sayda qəbul etmişdirlər. 12 rəqəmi də Babildə 3 və 7 rəqəmləri kimi müqəddəs sayılırdı. Bu rəqəm sonra monoteistik dinlərdə də müqəddəs sayılmağa başlamışdır (İsanın 12 həvarisi, İslamda 12 imam və s.).

Araşdırmaçılar Babil astrologiyasının inkişafını və onunla bağlı sehrin, cadunun və ovsunun yayılmasını babillilərin göy cismlərinin tanrılaşdırılması ilə əlaqələndirirdilər. Doğrudan da, onlar planet və ulduzları tanrılar hesab edib, onlara tapınmışdırlar. Buna görə də onlara ulduzpərəst deyirdilər. Bəziləri isə hesab edirlər ki, babillilər yalnız simvolik olaraq göy cismlərini tanrılarla əlaqələndirirdilər və o qədər də çox onlara tapınmırdılar. Lakin bu tapınma nə qədər də simvolik olsa belə, babillilərin əksəriyyətinin bütpərəst olmaları və astroloji simvolların tanrılarla bağlı olduğu şübhəsizdir. Bundan əlavə astrologiyanın bütpərəst dinlər və kultlarla əlaqəsi olduğunun ən güclü dəlili, münəccimlərin kahinlər zümrəsinin nümayəndələrindən olmasıdır. Onlar astrologiyanı tanrıların iradəsi və istəklərini bilmək üçün yaradıb, inkişaf etdirmişdilər, göy cismlərini isə simalaşdırıb, onlara tapınırdılar.

Quranda "Sabiilər" adlanan dini icmanın ardıcılları haqqında xəbər var. Təfsirçilərin bir çoxu hasab edirdilər ki, onlar elə Babil dininin ardıcılları idilər.

Babil dini

Əsas məqalə: Qədim Mesopotamiya dini

Babil mədəniyyəti və dini də, Mesopotamiyanın başqa bölgələrində olduğu kimi, əsasən qədim ŞumerAkkad mirasından bəhrələnmiş və əksər hallarda onu təkrarlamışdır. Ancaq babillilər bu mirası daha da inkişaf etdirmiş, başqa Yaxın Şərq ölkələri və Misir mədəniyyətlərinin inkişafına təsir etmişlər. Beləliklə, babillilər çeşidli elmlər və incəsənət sahəsində daha böyük uğurlar əldə edə bilmişdilər.

Mesopotamiyanın başqa yerlərində olduğu kimi, Babil dini çox tanrılı (politeist) olmuşdur. Şümer-akkad tanrılarılarına Babildə də ibadət edirdilər, ancaq orada bu inanclar bir qədər mürəkkəbləşdirilmişdir. Eyni zamanda Babil əhalisi öz şəhər, məhəlli, milli, tayfa və ailə tanrı və tanrıcalarına ibadət etmişdirlər. Şümerdə olduğu kimi Babilin də baş tanrıları — ölən və dirilən təbiət və bitki tanrısı Təmmuz (Dumuzi) və onun sevgilisi, Venera (Venus) planetinin rəmzi olan, tanrıca İştar (İnanna) olmuşdurlar. Daha bir baş tanrı — şimşək və yağış tanrısı Adad (sümerlərdə İşkur) olmuşdur. Günəş və ay tanrıları Şamaş və Sin də tanınmış tanrılar olmuşdurlar. Ümumiyyətlə, Babildə bir çox tanrılar planet və ulduzlarla əlaqələndirilirdi: savaş və ölüm tanrısı Nərqal Marsla; müdriklik tanrısı Nəbu Merkuri ilə; uğurlu savaş tanrısı Ninurta Saturnla, Babil tanrısı Mərduk Yupiterlə.

Yeddi tanrıya — "Şamaş"a, "Mərduk"a, "İştar"a, "Sin"ə, "Nərqal"a, "Ninurta"ya və "Nəbu"ya özəl sayqı göstərilirdi. Məhz Babildə, bu tanrıların şərəfinə yeddi rəqəmi planetlərlə əlaqələndirilib müqəddəs sayılırdı. Buna görə də babillilər həftəni yeddi günə bölmüşdürlər. Sonra bu bölgü bütün dünyaya yayılmışdır. Qədim zamanlardan XVIII əsrə qədər bəşəriyyətə yalnız 7 planet məlum olmuşdur. Bunlar Günəş, Ay, Merkuri, Venera, Mars, Yupiter və Saturn olmuşdur. E.ə. I minilliyin ortalarında yunanların babillilərlə mədəni əlaqələri aktivləşmişdir və bunun nəticəsində planetlərin ilahələşdirilməsi adəti yunanlara keçmişdir. Onlar da öz tanrılarını babillilər kimi bu planetlərlə eyniləşdirmişdirlər.

Aşağıda yeddi tanrı, onların qədim simvolları və Babildə, Yunanıstanda, Romada adları verilmişdir:

Bəzi müasir Avropa dillərində, bu günə qədər, həftənin günləri, qədim babillilərdə, sonra isə yunanlarda və romalılarda olduğu kimi, bu planetlərin tanrılarının adlarını daşıyır:

Mesopotamiya xalqlarının inanclarına görə, tanrılar dünyanı idarə edirdilər. Ancaq onlar da əbədi qanuna və ya qanunauyğunluğa tabe olmuşdurlar. Yəni tanrılar dünya hadisələrinin təbii axarına müdaxilə edə bilmirdilər. Bu qanunauyğunluq hər bir şeydən yüksək və müqəddəs hesab olunurdu.

Mesopotamiyanın müxtəlif yerlərdə tapılmış mətnlərin əsasında, kahinlərin ümumi dünyagörüçünün nədən ibarət olduğunu təsəvvür etmək mümkündür. Onlar yeri göyün əksi kimi təsəvvür edirdilər. Kainat isə dünya okeanında üzür. Göylər müxtəlifdir: yüksək göy Anu tanrısına, orta göy isə Mərduk başda olmaqla igiqlərə məxsusdur. İgiqlər isə, Şümer-Akkad panteonunun baş tanrıları olmuşdurlar. Hesab olunurdu ki, onlar kainatın əsasını təşkil edən ünsürlərin təcəssümüdür. Onlardan yeddisi ən yüksək tanrılar olmuşdurlar: Anu, Enlil, Ea, Sin, Şamaş, Mərduk, İştar. Onları insanlar görmürlər. Görünən göy ən aşağılarda yerləşir və onun üzərində ulduzlar vardır. Yerdə olan hər bir şey göylərdə olanların əksidir. Yəni əslində göylərdə olan şeylər həqiqidir, yerdəkilər isə yalnız onların obrazlarıdır. Buna görə da, göyləri tədqiq edərək, yerdəki hadisələri anlamaq və proqnozlaşdırmaq olar. Babil astrologiyası da bunun üçün yaranmış və inkişaf etmişdir. Göründüyü kimi bu cür fikirlər bir neçə əsr sonra yunan filosofu Platon tərəfindən ifadə edilmişdir. O da dünyanı ideal aləmin əks olunması kimi təsəvvür edirdi.

Babildə çar hakimiyyəti müqəddəs sayılmışdır. Diri və ölmüş çarlar tanrılaşdırılmışdır və adi adamlar onları tanrı kimi qəbul etmək və onların "ilahi" hakimiyyətlərinə tabe olmaq məcburiyyətində qalmışdırlar. Başqa tərəfdən Babil kahinləri müxtəlif tanrıların kultlarını tətbiq edərək, onların şərəfinə nəhəng məbədlər (zikkuratlar) inşa edib, cəmiyyətdə dini dünyagörüşü mühitini təmin edərək, insanları özlərinin psixoloji və mənəvi təsiri altında saxlamışdırlar. Kahinlər zümrəsi çox nüfuzlu və zəngin olmuşdur. Məbədlərdə külli miqdarda sərvət yığılmış, tanrıların və tanrılaşdırılmış çarların şərəfinə qurbanlar kəsilirdi. Tanrılara nəzirlərin verilməsi və qurbanların kəsilməsi hər bir adamın borcu olmuşdur.

Babildə, bütün Mesopotamiyada olduğu kimi, məbədlərin fəaliyyəti ən geniş ictimai sahələri əhatə edirdi. Torpaq əraziləri, çeşidli iri və xırda buynuzlu heyvan növləri, kölələr, pul, cavahirat, daşınmaz əmlak və s. onların mülkiyyətində olmuşdur. Kahinlər uzaq və yaxın ölkələrlə karvan və dəniz ticarəti; çeşidli maliyyə əməliyyatları; daşınmaz əmlak alverini aparıb və mülkiyyətlərində olan evləri və bağları icarəyə verirdilər. Bundan başqa, onlar sələmçiliklə də məşğul olurdular. Məbədlərin nəzrində emalatxanalar da fəaliyyət göstərirdilər. Eyni zamanda, məbədlər mədəniyyət və maarif mərkəzləri olmuşdurlar. Orada kitabxanalar və məktəblər fəaliyyət göstərirdi. Beləliklə bütün bunlardan əldə edilmiş böyük sərvətlər kahinlərin həddən artıq zəngin və varlı sinfə çevrilməsinin əsasını təşkil etmişdir.

 
Lamaştunun şərrindən "qorunmaq" üçün qədim lövhə. Yeni Assur dövrü (e.ə. 934–612). Luvr muzeyi, Paris.

Səmalarda olan tanrılar, tanrılaşdırılmış çarlar və qəhramanlardan başqa qədim babillilər müxtəlif ruhlara inanırdılar. Onların çoxu yerdə, havada və suda yaşayan şər ruhlar olmuşdur. Bu şər ruhlar bədbəxtçiliyin və xəstəliklərin təcəssümü kimi təsəvvür edilirdilər. Onlarla "mübarizə" aparmaq üçün kahinlər müxtəlif dualar tərtib edib, əhali arasında yayırdılar. Şər qüvvələrdən biri Lamaştu adlandırılan aslan başlı qadın olmuşdur. Babillilərin inanclarına görə, o, yeraltı dünyadan yuxarı qalxaraq bədbəxtçiliklər gətirirdi. Şərdən "qorunmanın" başqa yolu gözmuncuqlarının tətbiq edilməsi olmuşdur. Eyni zamanda kahinlər xəstəliklərə qarşı da dualar tərtib edərək insanların onların vasitəsi ilə şəfa tapa bilməsini iddia edirdilər. Bütün bu adətlər müxtəlif xalqlar arasında bu günə qədər qalmaqdadır.

Babildə falçılıq çox dəbdə olmuşdur. Bu işlə "baru" adlanan kahinlər məşğul olurdular. Onlar fala yuxu yozmaları, su üzərində olan yağ ləkələri, quşların uçuşu, heyvanların hərəkəti əsasında baxırdılar.

Ən çox bütlər şərəfinə kəsilmiş heyvanların iç orqanları, xüsusən qaraciyərləri, üzərində fala baxılırdı. Gələcəkdə Babil falının bütün növrəri başqa xalqların arasında da yayılmağa başlamışdır. Yunanlar bu fal növlərini mantika adlandıraraq, onlardan geniş istifadə edirdilər. Bizim zamanəmizdə də bütün bu cür fal növləri və texnikaları qalmaqdadır.

Babilin simvolu, himayəçisi və ən ulu tanrısı Mərduk olmuşdur. Əslində bu Babil tanrısının obrazı şümerlərin Enlil (və ya Bel) tanrısının obrazı ilə qarışdırılmışdır və ona çox vaxt Bel-Mərduk deyilirdi. Onun haqqında "Enuma Eliş" əsatirində rəvayət edilmişdir. Babil başqa regionları özünə tabe etdirmişdirsə, deməli, qədim babillilərin fikrincə, onların baş tanrısı başqa xalqların və məntəqələrin tanrılarından daha güclü olmuşdur. Savaşlar zamanı məğlub olan tərəfinin tənrıları da məğlub edilmiş hesab edilirdi; onların məbədləri dağıdılıb, yandırılırdı; bütlərini isə, bəzən, qalib tərəf hərbi qənimət kimi ələ keçirirdi. Barış bağlanırdısa bu bütlər müəyyən şərtlərlə məğlub olunmuş tərəfə geriyə qaytarıla da bilərdi. Ümumiyyətlə bu cür "məntiqi" qədim zamanlardan başlayaraq, bütün rəqabət aparan və savaşan tərəflər tətbiq etmişdir və etməkdə davam edir. Qalib tərəf məğlub edilmişlərin kilsələrini, məscidlərini, mədəni və mənəvi sərvətlərini məhv edərək, öz dəyərlərinin, dinlərinin daha güclü olmasını nümayiş etdirir. Minilliklər keçməsinə, monoteist dinlərin bərqərar olmasına baxmayaraq, bu psixologiya günümüzdə də qalmaqda davam edir. Buna misal kimi XX əsrin sonunda Qarabağ, Bosniya, Kosovo və başqa münaqişələri gətirmək olar.

 
Qədim Babil möhüründə təsvir olunmuş baş tanrı Mərduk

Tarixin müəyyən dövrlərində bəzi çarlar və kahinlər çoxtanrılıqdan qurtarıb, bir tanrıya tapınmağa üstünlük vermişdirlər. Bunun səbəbi ilk növbədə siyasətlə bağlı olmuşdur. Məsələ burasındadır ki, dini dünyagörüşünün hakim ideya olduğu zamanlar, bəzi hallarda, çoxtanrılı panteonlar ölkələnin birliyinə mane olub, xalqın arasında vahid ideologiyanın yaranmasına imkan vermirdi. Bütün bunlar ölkərərin və hökmdarların bir qədər zəifləməsi zamanı daha da çox duyulurdu. Buna görə bəzi hallarda problemi həll etmək üçün mövcud olan tanrılardan birini seçib, ona daha da çox tapınmaga üstünlük verilirdi. Bu halda başqa tanrıların olması inkar edilmirdi. Lakin onlardan birinə tapınmanın daha əlverişli olması təbliğ edilirdi. Buna elmi dildə monolatriya deyilir.

Babildə də müəyyən dövrlərdə monolatriyanın tətbiq edilməsinə cəhdlər olunmuşdur. Şəhərin baş tanrısı Mərduk tapınmağa layiq yeganə tanrı elan edilirdi. Başqa tanrıların mövcud olması isə, Mərdukun başqa təzəhürləri və ifadə olunması kimi izah edilirdi. Yəni, məsələn, hansısa tayfa və ya ailə tanrılarının mövcudluğu əslində Mərdukun başqa adla, forma ilə, rəvayətlə ifadə edilməsi kimi izah edilirdi. Bu təzahürlərə tapınmaqdansa, Mərdukun özünə tapınmaq daha məqsədəuyğun və xeyrli hesab olunurdu.

Bəzən isə, hansısa baş tanrının kahinləri o qədər çox nüfuza malik olmuşdurlar ki, artıq çarların işlərinə qarışıb, onları hətta devirə də bilərdilər. Bu halda çarlar onlarla hesablaşmaq məcburiyyətində qalırdılar. Bu cür hallar dünyəvi və dini hakimiyyətin bir-biri ilə çarpışmasına gətirib çıxarırdı. Gələcəkdə də bu problem papaz-kral, xəlifə-sultan (imam-sultan) münasibətləri kimi təzahür olurdu və bu gün də olmaqdadır. Dini xadimlər cəmiyyətdə mənəviyyat problemlərini əsas gətirərək öz nüfuzlarını, iqtisadi və siyasi rollarını artırmağa cəhd edirlər. Dünyəvi hakimiyyət, iş adamları, iqtisadi, siyasi və ticarət elitaları isə bunun qarşısının alınmasında maraqlı olurlar.

Babildə çarlar və ticarət elitaları, bu gün olduğu kimi, dini zümrələrin həddən çox artmış nüfuzuna qarşı çarpışaraq müxtəlif vasitələrdən istifadə edirdilər. Bu vasitələrdən biri bir monolatriyanı başqası ilə əvəz edilməsi olmuşdur. Belə ki, kahinlərə qarşı çarpışmış Babilin sonuncu çarı Nabonidus dini islahatçılıq siyasətini aparmış və ənənəvi Mərduk kultunu ay tanrısı Sinin kultu ilə əvəz etməyə çalışmışdır. Lakin bu islahat uğursuz başa çatmışdır. Babil kahinləri Nabonidusun siyasətinə etiraz edərək ona qarşı güclü müxalifət yarada bilmişdirlər. Onlar Babul dövlətini zəiflətmiş, onun İran imperiyası tərəfindən istila edilməsi üçün zəmin yaratmışdır və hətta bu barədə iranlılarla gizli danışıqlar aparmışdırlar. Əvəzində İran şahları onlara Mərduk kultunun qorunması və onların nüfuzlarının saxlanılmasını vəd etmişdirlər. Beləliklə Nabonidusun dini islahat cəhdi uğursuzluqla nəticələnmiş və sonda Babil imperiyasının mövcudluğuna son qoyulmuşdur.

Babil Əhdi-Ətiq, Əhdi-Cədid və Quranda

Yəhudi, Xristian və İslam ənənələrində Babillə bağlı bir sıra rəvəyətlər vardır. Məsələn, Əhdi-Ətiqə görə (Yaradılış 2014-06-27 at the Wayback Machine 11: 1–9), Babildə insanlar yığışıb, böyük bir şəhər və qüllə inşa etmək fikrinə düşdülər. Tanrı bu əməli bəyənməmiş, onların əməllərinin qarşısının alınması üçün dillərini qarışdırmışdırdır. Bundan sonra insanlar yer üzünə səpələnmişdirlər.

Əhdi-Cədidin "Vəhy" 2014-08-23 at the Wayback Machine kitabında isə Babil "dünyanın fahişələrinin və iyrəncliklərinin anası" (17: 1–5) adlandırılır.

Babil ilk xristianların inandıqlarına görə bütpərəst, əxlaqsız, mənəvi dəyərləri itirmiş, təkəbbürlü bir şəhər olmuşdur. Məhz buna görə də o məhv olmuşdu. O zaman Romada da buna bənzər vəziyyət yaranmışdır. Roma imperiyasını istibdad, ədalətsizlik və əxlaqsızlıq dalğası bürümüşdü. İmperatorlar və onların canişinləri ilk Məsihi (Xristian) icmalarını və imanlı insanları təqib edirdilər. Bu səbəblərlən də məsihilər Romanı Babillə müqayisə edirdilər və inanırdılar ki, bu təkəbbürlü və əxlaqsız şəhəri Babilin aqibəti gözləyir. Məşhur xristian ilahiyyatçısı Lionlu İrineus yazırdı ki, "Vəhyin" bu misraları Romadan bəhs edir və burada onun dağılması haqqında öncədən xəbər verilir.

İslam qaynaqlarında da Mesopotamiya sivilizasiyası ilə xüsusən, Babillə əlaqəli ayələr və başqa rəvayətlər vardır. Orada yaşayan xalqlar Quranda "sabiilər" adlandırılır. Həm də sabiilik onların dini inanclarına da deyilir. Quranda onlar haqqında bir neçə ayə vardır (2: 62, 5: 69, 22:17).

Bu ayələri şərh edən təfsirçilər sabiilər haqqında maraqlı açıqlamalar vermişdirlər. Kurtubiyə görə onlar "ulduzlara tapınan bir qövmdür". Təbəri onların kim olduğu haqqında müsəlman ənənəsində çeşidli fikirlərin olduğu haqqında bilgi vermişdur. Onları "dinləri olmayan bir topluluq", "Yəhudilik, Xristianlıq ve Məcusilik arasında olan bir topluluq", "Mosul civarında yaşayan və "Lə ilahə İlləllah" deyən, fəqət hər hansı bir dini və kitabi qəbul etməyən, heç bir dini əməl işlətməyən ve Rəsulullaha da iman etməyən bir topluluq", "mələklərə tapnınan, eynı zamanda qibləyə doğru dönüb namaz qılan və Zəbur oxuyan bir qövm" kimi tərif edirdilər.

Bundan başqa, Quranda sehrin Babil şəhərində yaranmasından bəhs edilir (2: 102).

Müsəlman ənənəsində də Babilin insanların dillərinin qarışdığı yer olması haqqında rəvayətlər vardır. Bəlkə də onlar yəhudi ənənəsindən alınmışdır. Kurtubinin təfsirində deyilir ki, Babil "yer üzündə olan bir bölgənin adıdır. İraq və çevrəsi olduğu söylənmişdir". "Nəmrudun taxtı yıxılınca orada dillərin dağılmasından (təbəlbül) dolayı bu ismin verildiyi söyləndiyi kimi; səbəbinin uca Allah, Adəm oğullarının dilləri arasında fərqlilik olmasını murad edince bir rüzgar göndərdi ve bu rüzgar dəyişik yerlərdən onları Babilde topladı və Allah orada onların dillərini dağıtdı, sonra da bu rüzgar onları dünyanın dörd tərəfinə dağıtdı. Əslində bu adı almasına səbəbin bu olduğu söylənmiştir. Bəlbələ… "dağıtmaq" deməkdir".

Məşhur müsəlman tarixçisi Təbəri isə "Tarix" kitabında Babildə Nəmrud tərəfindən inşa edilən bir qüllə haqqında yazmışdır. Ancaq Allah onu yıxıb, o zamana qədər eyni dildə danışan insanların dilini 72-yə ayırır.

Quranda daha bir qüllə haqqında məlumat verilir. Ancaq burada hadisələr Babildə deyil, Misirdə inkişaf etmişdir. Peyğəmbər Musa ilə razılaşmayan Firon özünü tanrı hesab edərək deyir: "Ey əyanlar! Mən sizin üçün özümdən başqa bir tanrı olduğunu bilmirəm. Ey Haman! Mənim üçün od qalayıb palçıqdan kərpic bişir və bir qüllə tikdir ki, (ora qalxıb) bəlkə, Musanın tanrısına tamaşa edim. Axı mən onu həqiqətən yalançı sayıram! (28: 38).

Göründüyü kimi uca tapınaqların və başqa dini tikililərin, məqbərələrin inşası təkcə Babildə deyil, həm də başqa yerlərdə də aparılırdı. Misirdə də uca tikililər (piramidalar) bu günə qədər qalmaqdadır. Onlar da əslində qüllə növləridir. Misirlə Babilin mədəni, iqtisadi, ticari əlaqələri olmuşdur. Bu səbəbdən mədəniyyətlərin və üslubların bənzərliyi təbii haldır. Bu cür hündur tikililər hər iki ölkədə inşa edilirdi. Qüllə sahibi bununla özünü tanrılaşdırır, yüksəklərə qalxaraq özünü tanrıların əhatəsində olduğunu zənn edirdi. Mesopotamiyada da zikkuratların zirvə nöqtələrində tanrıların olduqları düşünülürdü və oralar tapınma yeri olmuşdur.

Mesopotamiyada bütlərə, ulduz və planetlərə tapınmağın adi hal olduğu peyğəmbər İbrahimlə bağlı hədislərdə əks olunmuşdur. O zülmkar çar Nəmrudun hakimiyyəti zamanı Mesopotamiyadada doğulmuşdur.

Quranda Allah axtarışında olan İbrahim, öncə ulduza, sonra aya, daha sonra günəşə müraciət etmişdir. Ancaq düşünərək, onlara tapınmanı rədd etmiş və Allahın birliyinə iman etmişdir (Quran, 6: 76–79). Bu düşuncələr zamanı başqa obyektləri rədd edən İbrahim, Allaha iman gətirmiş və qövmünün tapındığı bütləri dağıtmışdır. Bu əməlinə görə çar Nəmrud onu diri-diri oda atmış, lakin Allah İbrahimi qorumuş və o oddan sağ çıxmışdır.

Çar Nəmrud haqqında Əhdi Ətiqdə (Yaradılış, 10:8–12) də rəvayətlər vardır. Mikeya peyğəmbərin 2014-06-27 at the Wayback Machine kitabında (5: 6) isə Assur Nəmrud ölkəsi adlanır. Lakin yəhudi dini ədəbiyyatında o bütpərəst kimi təqdim edilir. O, Babil qülləsinin inşasını təşkil etmiş və İbrahim peyğəmbəri Allaha ibadət etdiyinə görə oda atmış, lakin o oradan diri çıxmışdır. Yəni bu yəhudi mətnlərinin məzmunu Quranla üst-üstə düşür.

Abidələri

Qalereya

İstinadlar

  1. André-Salvini, B. Les premières mentions historiques et la légende des origines. // Babylone 2008, p. 28–29.
  2. İngilis dilinə tərcüməsi. Hammurabi's Code of Laws Translated by L. W. King 2008-05-09 at the Wayback Machine; Rus dilinə tərcüməsi Законы Хаммурапи // Хрестоматия по истории древнего Востока. М., 1980, с.152–177. Перевод Якобсона.
  3. Bradford, Alfred S. (2001). With Arrow, Sword, and Spear: A History of Warfare in the Ancient World, pp. 47–48.
  4. Saggs, H.W.F. (2000). Babylonians, p. 165. University of California Press.
  5. Diodorus Siculus II.10–1-10
  6. Strabo, Geography XVI.1.5, translation adapted from HL Jones, Loeb edn (1961)
  7. Stephanie Dalley, (2013) The Mystery of the Hanging Garden of Babylon: an elusive World Wonder traced, OUP
  8. Babylonian numerals Babylonian index. History Topics Index. Article by: J J O'Connor and E F Robertson
  9. Horowitz W. The Babylonian Map of the World // Iraq. — London: British Institute for the Study of Iraq, 1988. — В. 50. — С. 147–165.
  10. История философии в кратком изложении (Пер. с чеш. И.И. Богута). М.: Мысль, 1991, s. 9.
  11. Dossin, Georges. "Lettre du divin Asqudun au roi Zimrilim au sujet d'une éclipse de lune." Compte-rendu de la seconde rencontre assyriologique internationale par le Group Françoise Thureau- Dangin. Paris: Imprimerie Nationale, 1951, pp. 46–48.
  12. Langdon S. Fosheringham. The Venus Tablets of Ammizaduga. Oxvord, 1928.
  13. Ван дер Варден. Пробуждающаяся наука II. Рождение астрономии. / Перевод с англ. Г.Е.Куртика, Под ред. А.А.Гурштейна, Москва: Наука, 1991, с. 58.
  14. Enūma Anu Enlil Tablets 1–13
  15. Токарев С. А. Мифы народов мира(том 2). — М.: Советская Энциклопедия, 1988, с. 36.
  16. Lionlu İrineus. "Hereslə qarşı", 5; 30; 13.
  17. . 2012-06-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-20.
  18. . 2012-06-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-20.
  19. . 2012-06-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-20.
  20. Əhdi Ətiqə görə İbrahim (Abraham) peyğəmbərin vətəni Mesopotamiyanın Ur şəhəridir (Yaradılış, 11: 31).
  21. P. Моше Вейсман. Мидраш рассказывает. Недельная глава Ноах (часть 2).

Mənbə

  1. Aydın Əlizadə. Qədim Babil: tarix, mədəniyyət, elm və astrologiya // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. — 2009. — N 3 — S. 85–98 2016-03-11 at the Wayback Machine (1. "Tarix", 2. "Babilin özəllikləri", 3. "Babil elmi" fəsillərinin mənbəyi).
  2. Aydın Əlizadə. Qədim Babil dini 2015-03-31 at the Wayback Machine // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. — 2009. — N 9/10. — S. 185–190 — (4. "Babil dini" fəslinin mənbəyi).

Ədəbiyyat

  1. Oates J. Babil. Ankara ,2004.
  2. Friedell E. Mısır Ve Antik Yakın Doğunun Kültür Tarihi. Ankara, 2006.
  3. I.L. Finkel, M.J. Seymour, Babylon, Oxford University Press, 2009 ISBN 0-19-538540-3
  4. Joan Oates, Babylon, Thames and Hudson, 1986. ISBN 0-500-02095-7 (hardback) ISBN 0-500-27384-7 (paperback)
  5. The Ancient Middle Eastern Capital City — Reflection and Navel of the World by Stefan Maul ("Die altorientalische Hauptstadt — Abbild und Nabel der Welt," in Die Orientalische Stadt: Kontinuität. Wandel. Bruch. 1 Internationales Kolloquium der Deutschen Orient-Gesellschaft. 9.–1 0. Mai 1996 in Halle/Saale, Saarbrücker Druckerei und Verlag (1997), p. 109–124.
  6. Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Babylon". Encyclopædia Britannica 3 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 98–99.
  7. "UNESCO: Iraq invasion harmed historic Babylon" . Associated Press. July 10, 2009.
  8. George, A. R. Babylonian Topographical Texts . — Louvain: Peeters, 1992. — 504 p. — (Orientalia Lovaniensia Analecta, 40). — ISBN 978-90-6831-410-6.
  9. Klengel-Brandt, E. Babylon (англ.) // E. M. Meyers. The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East. — Oxford University Press, 1997. — Vol. 1 (ABBA-CHUE). — P. 251–256. — ISBN 978-019-50-6512-1.
  10. Stronk, J. P. Ctesias' Persian History. Part I: Introduction, Text, and Translation . — Düsseldorf: Wellem Verlag, 2010. — 438 p. — ISBN 978-3-941820-01-2.
  11. В. А. Белявский. Вавилон легендарный и Вавилон исторический
  12. Геродот. История в девяти книгах / Пер. и прим. Г. А. Стратановского. Под общ. ред. С. Л. Утченко. Ред. перевода Н. А. Мещерский. Ответственный редактор С. Л. Утченко. — Л.,: Наука, 1972. — 600 с. — (Памятники исторической мысли). — 50 000 экз.
  13. История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1. Месопотамия / Под ред. И. М. Дьяконова. — М.,: Наука, 1983. — 534 с. — 25 050 экз.

Həmçinin bax

babil, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, akkad, dilindəki, tanrının, qapısı, mənasını, verən, illu, sözlərindən, minilliyin, əvvələrində, mesopotamiyada, mövcud, olmuş, şəhər, dövlət, qədim, dünyanın, böyük, şəhərlərindən, biri, şəhər, döv. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Babil deqiqlesdirme Babil Akkad dilindeki Tanrinin qapisi menasini veren bab Illu sozlerinden E e II minilliyin evvelerinde Mesopotamiyada movcud olmus seher dovlet Qedim dunyanin en boyuk seherlerinden biri Babil seher dovleti e e XIX esrde Babilistan dovletine cevrildi Babilin qaliqlari Decle ve Ferat caylarinin qovusmasi yaxinliginda indiki Bagdad seherinden 85 km cenubdaki El Hille seherinin yerinde tapilmisdir Qedim seherBabilyun Babylwn ivr עברית קלאסית ereb بابل BabiliBabil xarabaligi 1932 32 32 30 sm e 44 25 24 s u Olke Ehemeniler imperiyasi Makedoniya ImperiyasiSelevkiler imperiyasiParfiyaParfiya Sasaniler Imperiyasi Residi xilafetiQedim RomaSalinma tarixi E e 1894Ilk xatirlanma E e XXII esrDagilma tarixi E e 539Ehalisi 500 000 neferMuasir yeri Iraq Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Tarixi 1 1 Qedim dovr 1 2 Orta tarix 1 3 Yeni tarix 2 Babilin ozellikleri 3 Babil elmi 3 1 Babilde astrologiya 4 Babil dini 5 Babil Ehdi Etiq Ehdi Cedid ve Quranda 6 Abideleri 7 Qalereya 8 Istinadlar 9 Menbe 10 Edebiyyat 11 Hemcinin baxTarixi RedakteBabil carligi Mesopotamiyada yerlesen oz hakimiyyete altinda boyuk erazileri birlesdiren guclu bir dovlet olmusdur Onun tarixi uc dovre bolunur Qedim e e XIX XVI Orta e e XVI XII Yeni e e VII VI Qedim dovr Redakte Sumer Akkad dovletinin dagilmasindan sonra baslamisdir Akkad ve Assur kimi Babil dovletin tarixi eyni adli seherle bagli olmusdur Sami dillerinde Bab Il sozleri Tanri qapisi demekdir 1 Ilk Babil dovletinin yaradicisi Sumuabum olmusdur Dovlet carlar ve ona tabe olan memurlar terefinden idare olunurdu Babilin bas tanrisi ve himayecisi Merduk adli tanri idi O insanlarin ve heyvanlarin yaradicisi hesab olunurdu Babil seheri cox elverisli yerde yerlesirdi orada ticaret karvan yollari kesisirdi Eyni zamanda Decle ve Ferat caylarinin bir birine yaxinlasmasina gore bu yerlerde suvarma ve gemiciyin inkisafi ucun genis imkanlar yaranmisdir Qedim Babilin guclu dovlete cevrilmesi prosesi car Hammurapinin e e 1792 1750 ci iller hakimiyyeti zamani bas vermisdir O Mesopotamiyanin cenubunda yerlesen seherleri daha sonra etraf dovletleri Mari ve Esnunnani ele kecirmisdir Simalda ise Assur Neyneva Nineviya ve besqa seherler onun hakimiyyetini qebul etmisdirler Hammurapinin dovrunde olkede insaat isleri gorulurdu suvarma sistemleri tekmillesdirilmisdir heyvandarliq ticaret gemicilik senetkarliq saheleri inkisaf edirdi hetta yeni suvarma kanallari qazilirdi Babil cemiyyetinnin ictimai qurulusu basqa qedim cemiyyetlerde oldugu kimi quldarliq olmusdur Kole emeyinden genis istifade olunurdu ve qul ticareti aparilirdi Koleler tebeqesi herbi dustaqlar ve borclarini vere bilmeyen adamlardan ibaret olmusdur Car Hammurapi hem de tarixde ilk defe olaraq qanunlar mecmuesi derc etmisdir Bu qanunlar ictimai heyatin butun sahelerini ehate edirdi Orada cinayet hesab olunan emeller ve onlarin muqabilinde tetbiq olunan cezalar eks olunmusdur Bu mecmue gelecekde Car Hammurapinin qanunlari adlandirilmisdir ve das sutunlar uzerinde hekk olunmusdur Bu cur sutunlar butun olke seherlerinde qurulmusdur ve ehali car Hammurapinin qanunlarini bilirdi Sutunlardan biri Susa seherinde tapilmisdir ve basqa dillere tercume olunmusdur 2 Uzerinde car Hammurapinin qanunlari hekk olunmus sutun Hammurapiden sonra olke tedricen zeiflemeye baslamisdir Daha sonra daxili cekismeler ve xarici quvvelerle savaslar baslamisdir Cenubda elamlilar Sumer seherlerini simalda Mitanni dovleti ticaret yollarini ele kecirerek Babile agir zerbeler endirmisdirler Eyni zamanda kassi tayfalari da olkeye basqinlar edirdiler Onlarin bascisi Qandas 1742 ci ilde Babile qarsi ugurlu yurusler teskil ede bilmisdi Sonda hittiler e e 1595 ilde Babile qarsi yurus ederek seheri ele kecirdiler seherin bas tanrisi Merdukun heykellerini ozleri ile apardilar Bununla da qedim Babil tarixi sona catmisdir Orta tarix Redakte Bundan sonra Babili kassiler idare edirdi Lakin onlar zengin Babil medeniyyetinin tesiri altinda olub onun menevi deyerlerini menimseyib tedricen babillilerle qarisiblar Kassi cari II Aqum hittilere qarsi yurus edib bas tanri Merdukun heykellerini geriye qaytarmisdir Ancaq kassi hakimiyyeti de tedricen zeifledi Babil once Misir sonra ise Mitanni ve Hitti carliqlarindan asili veziyyete dusdu Sonra Assur dovleti guclendi ve e e XIII esrde Babili idare eden kassi carlarini meglub etdi Eyni zamanda olkeye elamlilar da basqinlar edirdi Onlar e e XII esrde Babil dovletinin cox hissesini isgal edib kassi carlarinin hakimiyyetine son qoydular Sonra Babil Elam canisinleri terefinden idare olunurdu Ancaq Babilin bezi seherleri elamlilarin hakimiyyetini qebul etmeyib elamlilara muqavimet gostermisdiler Elama qarsi azadliq herekatina Babilin qerbinde yerlesen Isin seherinin bascilari rehberlik edirdiler Onlardan en guclusu car I Nebu Kudurri Usur Nebukadnezar e e 1125 1103 cu iller olmusdur O elamlilara qalib gele bilmisdir Bundan sonra bas seher yene de Babil olmusdur Daha sonra e e XI VIII yuzilliklerde Babile ve butun Mesopotamiya erazisine Erebistandan gelmis arami sonra ise e e VIII esrde keldani tayfalarinin axini prosesi bas vermisdi Onlar da tedricen Babil medeniyyetini menimsemisdirler E e IX esrden baslayaraq Babilistana Assuriya qosunu hucum etmeye baslamisdir Onlar olkenin simal hissesini ele kecirmisdirler E e 744 cu ilde Assur cari III Tiqratpalasar Babil seherini de ala bilmis ancaq Babilin dovletciliyine tam son qoymamisdir Bundan sonra olke Assuriyaya tabe olan kicik carliq halinda varligini davam etdirmisdir Assuriya cari II Sarrumken Sarqon Babili hakimiyyeti altinda saxlaya bilmemis ve seher keldani tayfa bascisi Merduk Apla Iddin terefinden istila edilmisdir Orada o ozunu Babil cari elan ederek elamlilarla birlikde assurlulara qarsi savasa basladi E e 720 710 cu illerde muttefiqler ustunluk elde ede bilmisdirler Ancaq sonra II Sarrumken Elam gosununa qalib gelmis Merduk Apla Iddini ise Babilden qacmaga mecbur etmisdir E e 705 703 cu iller erzinde Merduk Apla Iddina assurlulara qarsi vurusmus ancaq hec bir ugur elde ede bilmemisdir E e 692 ci ilde babilliler Assuriyaya qarsi usyana qalxmis Elam ve arami tayfalari ile ittifaq baglamisdirlar Bir muddet terefler arasinda qanli doyusler getmisdir Sonda Assur cari Sanheriv Sinaherib E e 689 cu ilde Babili isgal ederek onu darmadagin etmis ehalinin ekseriyyetini oldurmus sag qalanlarin bir hissesini ise kole edib seherden surgun etmisdir Daha sonra hakimiyyete gelen car Esarhaddon Babili berpa etmis ve sag qalan babillileri yeniden sehere qaytarmisdir Yeni Babil cari Samas Sum Ukin evvel Assuriyaya tabe olmusdur lakin sonra e e 652 ci ilde Misirle Elamla aramilerle ereblerle keldanilerle ve Suriya dovletleri ile ittifaqa girerek yene de Assura qarsi savasa baslamisdir Ancaq bu defe de babilliler meglub oldular E e 648 ci ilde Assuriya qosunu seheri ele kecirib ehalisinin cox hissesini mehv etmisdir A Y E E e 626 ci ilde Assura qarsi daha bir usyan baslamisdir Usyancilara keldani tayfa bascisi Nebu Apla Usur Nebopalassar rehberlik etmisdir O Elamla ittifaqa girerek Assuriyaya qarsi bir nece ugurlu yurus teskil ede bilmisdir E e 626 ci ilin sonunda babilliler onun hakimiyyetini qebul etdiler Sehere gelen Nabopalasar ozunu car elan ederek Yeni Babil dovletini qurmusdur E e 616 ci ilde babilliler Uruk seherini ele kesirmis sonra ise Assur seherini muhasireye almisdilar ancaq onlari ele kecire bilmemisdiler E e 614 cu ilde Assuriyaya qarsi daha bir guclu dovlet Midiya savasa girmisdir Midiyalilar Assuriya seherini alib onlari ehalisi ile birlikde mehv etdiler Bundan sonra e e 612 ci ilin bahar aylarinda babilliler midiyalilarla ittifaqa girerek onlarla o dovrde Assuriyanin bas seheri olan Neynevaya Nineviyaya qarsi hucuma kecerek onu muhasireye aldilar Hemin ilin avqust ayinda muttefiqler Neynevanin mudafiesini yararaq seheri ele kecirib onu ehalisi ile birlikde yer uzunden sildiler Assur qosununun bir hissesi Xerran seherine qacmis ve orada muqavimeti davam etdirmisdirler E e 609 cu ilde Nabopalasar oraya irelileyerek onlari meglub etmisdir Bu zaman Suriya ve Felestin uzerine Misir qosunu irelilemisdir Fironlar Assuriyanin suqutundan yararlanmaq ve bu erazileri Misirin terkibine qatmaq fikrine dusmusduler Bunun qarsisini almaq ucun Nabopalasar Ferat cayinin sahilinde yerlesen Qarkemis seherine hucum ederek e e 605 ci ilde orada yerlesmis misirlileri darmadagin etmis sonra ise Suriya ve Felestini ele kecirerek onlari oz devletinin terkibine qatmisdir Yeni tarix Redakte E e 605 ci ilde hakimiyyete Nabopalasarin oglu II Nebu Kudurri Usur Nebukadnezar gelmisdir Onu daha cox Buhtunnessar kimi taniyirlar O cox guclu ve taninmis car olmusdur Onun dovrunde Babil dovleti Misirle Suriya ve Felestin torpaqlari ugrunda savaslar aparmisdir 3 Orada bir nece vilayet Misiri desteklemis ve Babile qarsi usyana qalxmisdir Bu vilayetlerden biri de Yehudiyye dovleti olmusdur E e 588 ci ilde II Nebukadnezarin qosunu Yehudiyyenin bas seheri Yeruselimi Qudsu muhasireye almis ve 586 ci ilde yehudilerin muqavimetini qiraraq sehere girmisdir Yeruselim dagidilmis ve yandirilmis ehalisi ise oradan imperiyanin basqa vilayetlerine surgun olunmusdur Revayetlere gore Yeruselimde yehudilerin en muqeddes yeri olan Suleyman mebedi de tamamile dagidilmisdir Bundan sonra Nebukadnezar Sidon ve Edom seherlerini almis Tir seherini ise muhasirede saxlamisdir Belelikle e e 582 ci ilde Misir Felestinde muttefiqlerinin meglub edilmesinden ve Babil ordularinin onun serhedlerine qeder irelilemesinden sonra Babille baris anlasmasi baglamaga mecbur olmusdur 574 cu ilde ise sonuncu muqavimet ocagi olan Tir seheri de Babil imperiyasina tabe olmusdur II Nebukadnezar Babilde ve imperiyanin basqa bolgelerinde coxlu insaat isleri aparmisdir O Babili uzunlugu 14 metreye catan iki cergeli mohkem divarla ehate ederek onu alinmaz qalaya cevirmisdi Bayir divarin onunde mudafie xarakterli su ile dolu xendek qazilmisdir II Nebukadnezardan sonra Babilde hakimiyyet ugrunda daxili cekismeler olmusdur Bu cekismelerin neticesinde Babilin sonuncu cari arami esilli Nebu Neid Nabonid e e 556 539 hakimiyyete gelmisdir Onun hakimiyyeti zamani imperiyada veziyyet cox gerginlesmisdir vilayetlereri usyanlar burumus hakim zumreler arasinda ziddiyetler keskinlesmisdir Nabonid kahin zumresinin yuksek nufuzunundan ehtiyat ederek onlari endirmeye calisirdi Bunun ucun o Babilde Sin tanrisini bas tanri etmisdir Ancaq enenevi Merduk tanrisinin kahinleri bununla razilasmaq istememisdirler Evvelce Nabonid problemleri hell ede bilmisdir Usyanlar yatirilmis daha sonra Simali Erebistanda yeni eraziler feth edilmisdir Orada Teyme seheri insa edilmis ve carin iqametgahi oraya kocurulmusdur Babili ise Nabonidin oglu Bel Sar Usur Valtasar idare edirdi Ancaq sonra imperiyada veziyyet yene de gerginlesmisdir Daxilde cemiyyetin muxtelif zumreleri carin apardigi siyaseti beyenmirdiler Bu zaman Babile Fars ordulari daxil oldular Nabonid meglub olub esir goturulmusdur Onun oglu ise Babil ugrunda geden doyusde oldurulmusdur Bundan sonra Babilin butun erazisi Iran imperiyasinin terkibine qatilmis ve bu dovlet tarixden silinmisdir Babilin ozellikleri Redakte Etemenanki zikkuratinin rekonstruksiyasi I Nebukadnezar carligi zamani Babil Yaxin Serqin en inkisaf etmis dovleti olmusdur Ictimai heyatin her bir sahesinde iqtisadi inkisaf ve medeni dircelis musahide edilir 4 Babil Qedim serqin en buyuk seheri olmusdur Onun ehalisinin sayi 200 000 e catmisdir Seherin bir terefinde boyuk car sarayi basqa terefinde ise Esagila adlanan babillilerin esas tapinagi mebedi yerlesmisdir Bu dordkunc tapinagin her terefinin uzunlugu 400 metr olmusdur Esagilanin yaninda uzunlugu 91 metre catan Etemenanki sumerce Cennet ve Dunyanin qurulusu adlanan qullesi zikkurati insa edilmisdir Onun en yuksek yerinde Merduk tanrisinin mebedi yerlesirdi Belke de mehz bu zikkurati yunanlar dunya mocuzelerinden biri hesab edirdiler Babilde asma baglar adlanan daha bir dunya mocuzesi olmusdur Onun haqqnda Siciliyali Diodor 5 ve Strabon 6 kimi eski yazarlar yazmisdirlar Buna baxmayaraq o baglarin gerceklikde olub olmamasi mubahiseli meseledir Bir cox arasdirmacilar onu efsane sayir 7 Bu baglari II Nebukadnezar oz sevimli heyat yoldasi Midiya cari Kiaksarin qizi Amitis ucun salmisdir Gozel tebieti olan Midiya daglarinda anadan olmus Amitis qumlu duzenlikde yerlesen Babilin quru iqlimine uygunlasa bilmirdi Ona teselli vermek ucun II Nebukadnezar Uasma baglarinin insa edilmesi emrini vermisdir Bu isin gorulmesi ucun bu ise o dovrun en taninmis insaatcilari ustalari muhendisleri ve basqa mutexessileri celb edilmisdir Asma baglar dord tebeqeden ibaret olan piramida formasinda insa edilmisdir Alt tebeqe dordbucaq formasinda olub onun tereflerinin uzunlugu 40 metre catmisdir Ust tebeqeler ise uzunluqlari 25 metre catan sutunlar ustunde durmusdur Her tebeqe evvel asfaltla qarismis qamisla sonra qirs mehlulu ile berkidilmis iki lay kerpicle dosenmisdir Bunlarin ustu qurgusun plitelerle berkidilmisdir Bu cur murekkeb bunovre o tebeqelerde biten bitkilerin suvarilmasi zamani suyun alta axmasinin qarsisinin alinmasi ucun qurulmusdur Bu bunovrenin ustu muxtelif yerlerden getirilmis munbit torpaqla dosenmisdir Onun uzerinde muxtelif nov agac ve basqa bitkiler ekilmisdir Onlari imperiyanin cesidli yerlerinden ve hetta xarici olkelerden getirmisdiler Uzaqdan bu piramida yasil tepelik kimi gorsenirdi Asma baglarin rekonstruksiyasi Sutunlarin birinin icinde asagidan piramidanin ustune qeder boru xetti cekilmisdir Bu boru ile Ferat cayindan getirilmis sular nasoslar vasitesi ile yuxari qaldirilmis ve oradan xususi kanallarla asagi tokulerek bitkilerin suvarilmasi ucun istifade edilirdi Eyni zamanda bu sularin mecrasini ele qurmusdular ki onlar caylar ve selaleler kimi axirdi Ancaq qeyd edilmelidir ki basqa revayetlere gore Asma baglar II Nebukadnezar deyil Assuriya caricasi Sammuramat yun Semiramis E e 813 803 terefinden insa edilmisdir O eslen babilli olmusdur ve sonra Istar ilahesi ile eynilesdirilib ilahelesdirilmisdir Semiramis Assurda goy tanrisi Nebunun kultunu yaymisdir Buna gore de bezen bu baglara Semiramisin asma baglari deyirler Ancaq bu revayet daha cox efsaneye benzeyir cunki Semiramisin adi ile qedim yunan yazarlari efsanevi hadiselerini baglayirdilar Ornek ucun Babilin yaranmasini guya Hindistana qeder edilen yurusleri goyercine donub olumden xilas olmasini ve s efsanevi hadiseleri ona yazirdilar Bezi muellifler ise hesab edirler ki Amitis ve Semiramis eyni sexsiyyetdir ve bu adlari dasiyan qadin Nebukadnezarin heyat yoldasi olmusdur E e IV esrde Babil Makedoniyali Isgender terefinden istila olunmus ve o bu seheri oz imperiyasinin bas seheri elan etmisdir Revayetlere gore Iskender asma baglarda dincelirdi ve burada da vefat etmisdi Semiramis efsanevi Babil kralicasi Italyan ressami Cesare Saccaggi da Tortona nin sah eseri Butun bu tikililer bizim zamanemize catmamisdir Onlarin xarabaliqlari arxeoloqlar terefinden tapilmis ve onlarin ehtimal olunan gorkemleri rekonstruksiya edilmisdir Babil elmi RedakteBabilde cesidli elmler inkisaf etmisdir Elmi fealiyyetle esasen kahinler mesgul olurdu ve onlara dini don geydirilirdi En inkisaf etmis elmlerden biri riyaziyyat olmusdur cunki hesabat kahinlere astroloji nezeriyyelerin qurulmasi isine xidmet edirdi ve mebedlerin nezdindeki mekteblerde tedris olunurdu Ancaq sonra riyazi hasablama heyatin basqa sahelerinde meselen suvarma kanallarinin insasinda ekin sahelerinin olculmesinde ve s de istifade olunmaga baslamisdir Babil reqemleri Bezi hallarda Babil riyaziyyatcilarinin nailiyyetleri gelecekde yaranan yunan elminin nailiyyetlerinden daha ehemiyyetli olmusdur Meselen babilliler yunanlardan ferqli olaraq bu gun oldugu kimi reqemler ne qeder boyuk olursa olsun onlarin ifade edilmesinde az simvollarindan ve ye herflerden istifade edibler 8 Yeni en boyuk reqemlerin yazilisi qisa olmusdur bu gun oldugu kimi her sey eyni reqem isaresinin harada qoyulmasindan asili olmusdur Meselen 101 reqeminin yazilisinda 1 reqeminin hansi yerde qoyulmasindan asili olaraq ferqli mena alinir Evvelde qoyulanda yuzu sonda ise biri ifade edir Bu da hesabat aparmaq ucun elverisli ve rahat olmusdur Bu cur hesabat sistemi ne yunanlarda ne romalilarda olmusdur Romalilarin reqemleri cox neheng ve hesablamalar ucun elverissiz idi Ancaq cagdas esasi on reqemli olan hesabat sisteminden ferqli olaraq babillilerin hesablamalarinin esasinda altmis reqemli sistem durmusdur Bu sistemden bezi hallarda bu gun de istifade olunur Meselen bir saat 60 deqiqeye deqiqe ise 60 saniyeye bolunur Bundan basqa dairenin de 360 dereceden ibaret olmasi da babillilerin ixtirasi olmusdur Babil kahinleri duzbucaqli ucbucaqlarin xususiyyetlerinden istifade ederek planimetrik hendesenin seth uzerindeki fiqurlardan behs eden elm meseleleri hell edirdiler Belelikle onlar Pifaqor teoremini yunanlardan bir nece esr once hell etmisdirler Stereometriya hendesenin sethlerin ve cisimlerin fezada qarsiliqli veziyyetlerinden behs eden bolmesidir sahesinde ise onlar kesik piramidanin hecmini olce bilmisdirler Bundan basqa Babilde hendese elmi yaranmisdir Onlar bu qun de riyaziyyatda islenilen koklerden de istifade edirdiler Babilde tebabet ve kimya elmleri de olmusdur ancaq onlar cadugerlik ve magiya ile bagli idiler Orada insan orqanizminin orqanlari arasdirilmis ve vahid sistem seklinde tesevvur edilirdi Buna gore de Babil tebibleri artiq cerrahiyye emeliyyatlari apara bilirdiler Babilin dunya xeritesi Britaniya muzeyi London Qedim babillilerin cografiya elmi haqqinda anlayislari olmusdur Britaniya muzeyinde e e 700 500 cu illere aid olan Babil xeritesi vardir 9 Xeritenin merkezinde Babil yerlesdirilmisdir Burada Assuriyanin Elamin ve basqa yerlerin adlari da cekilmisdir Decle ve Ferat caylari da gosterilmisdir Xeritenin merkezi sahesini dairevi deniz ehate edir Deniz dairesinin ustunde ucbucaqlar seklinde sekkiz vilayet gosterilmisdir Xeritenin ustundeki metn cox yerlerde pozulmusdur ve buna gore tam anlasilmir Demek olar ki orada real obyektlerden basqa mifik varliqlarin da yasayis yerleri gosterilmisdir Buna gore de bezi alimler hesab edirler ki bu xerite qismen mifoloji xarakter dasiyir Babilin ve umumiyyetle butun Mesopotamiyanin elmi ve texniki nailiyyetleri butun dunyada elmin inkisafina tekan vermisdir Buraya elm almaq ucun basqa olkelerin istedadli insanlari gelirdiler Oz vetenlerine donenden sonra onlar orada oyrendiyi elmi inkisaf etdirirdiler Belelikle bilikler butun dunyaya yayilmaga baslamisdir Ilk yunan mutefekkirleri de elmi oyrenmek ucun Babile gelirdiler Umumiyyetle ilk yunan filosoflari Kicik Asiya yarimadasinin polislerinde musteqil seherlerinde yasamisdirlar Bu polisler ise Yaxin Serq olkeleri ile feal iqtisadi ticari medeni elaqeler qurmusdurlar ve onlarin heyatinin butun saheleri ile yaxindan tanis idiler 10 Fales Pifaqor Platon ve basqa yunan filosoflari Yaxin Serqe seyahetler edib buranin elmi ile tanis olmusdurlar Bundan sonra onlar Yunan polislerinde elmi ve felsefi mektebler acmisdirlar Daha sonra ise yunan elmi gelecekde inkisaf eden muselman ve muasir Avropa elminin inkisafina tekan vermisdir Bundan basqa onlar xestelikleri sistemlesdirmis ve onlari mualice eden dermanlari da qeleme almisdirlar Melumdur ki babilliler heyvan bitki ve daslari qeleme alaraq onlari sistemlesdirmisdirler Filologiya sahesinde de kahinler ugurlar elde etmisdirler Onlar hem sami hem de sumer dillerinden istifade ederek ilk defe onlarin qrammatik quruluslarini tedqiq etmisdirler Babilde mueyyen derecede tarix elmi de olmusdur Texminen e e 2100 cu ilde orada Carlarin siyahisi adli bir metn yazilmisdir Orada carligin goyden enmesi ve silsile seklinde yerde davam etmesi haqqinda melumat verilir ve carlarin adlari sekilir Gorunduyu kimi tarixi melumatlar da orada mistik xarakter dasiyirdi Sonra bu enene basqa yerlerde de davam etdirilmisdir Carliq muqeddes tesevvur edilirdi gelecekde ise onlar Tarinin yerdeki numayendeleri kimi taninirdilar Babilde astrologiya Redakte Mesopotamiyada goy cismlerine hesr olunan elmler cox inkisaf etmisdir Onlarin hamisi mistika ve dini inanclara baglanirdilar Orada bu sahede olan bilgiler toplanib sistemlesdirilirdi Qedim astronomlar goy cismlerinin hereketlerini diqqetle musahide edib onlarin qanunauygunluqlarini tapib goyun qurulusunu eks etdiren xeriteler tertib edirdiler bunlarla bagli terminlerin teriflerini verirdiler O zaman alimler esasen kahinler olmusdurlar Buna gore de onlar goy cismleri ile bagli olan elmleri dini inanclar mustevisine kecirib onlarin her bir insanin heyatina ve dunya hadiselerine tesir etmesini iddia edirdiler Kahinler hesab edirdiler ki yerde olan her bir sey eslinde goylerde bas veren hadiselerin eks olunmasidir Yeni eslinde her sey semalarda bas verir yerde ise onun yalniz kolgesi eks olunur Gelecekde bu fikir yunan filosofu Platonun ideyalar aleminin olmasi nezeriyyesinin esasini teskil etmisdir Buna gore de kahinler heqiqi dunyada bas veren hadiselerinin sirrlerini bilmek ve onlarin yerde eks olunmasini proqnozlasdirmaq isteyirdiler Mehz bunun neticesinde astrologiya adlanan ve bu gun de debde olan mistik elmin esasi qoyulmusdur Astrologiyanin falciliq cadu ovsun ve sehrle de six elaqesi olmusdur Daha sonra bu mistik elmler Misire Hindistana Irana sonra ise onlarin vasitesi ile butun dunyaya yayilmisdir Quranda 2 102 da sehrin ve cadugerliyin Babilde yaranmasi haqqinda deyilmisdir Orada deyilir ki Harut ve Marut adli iki melek insanlari sehre oyresdirmisdir Qedim Mesopotamiyada sumer dovrunden baslayaraq goy cisimlerin tanrilasdirilmasi prosesi baslamisdir Insanlar onlarla oz inanclarini baglayib ulduz ve planetlerin onlarin talelerine tesir etmesine inanirdilar Sumer dovrunden bizim zamanemize qeder hec bir astroloji metn catmamisdir ancaq onlarin tanrilari goyle elaqelendirilirdiler An goy Nanna ay Utu gunes Inanna Venera Venus planetinin tanrilari olmusdurlar Onlara ibadet edilirdi ve himnler oxunurdu Bu inanclar astrologiyanin yaranmasi ucun zemin yaratmisdir ancaq planetlerin hereketlerinin musahideleri ve bu sahede biliklerin sistemlesdirilmesi prosesi Qedim Babilde e e 2000 1530 cu iller erzinde baslamisdir Bu gun bize melum olan ilk astroloji metn o dovrde yazilmis ve Ferat cayinin yaxinliginda yerlesen Mari seherinin xarabaliqlarinda tapilmisdir Bu gil lovhesinde Asqudum adli muneccim kahin car Zimrilime ayin tutulmasinin musahide etmesini ve bunun ona ve onun vilayetine xeyrli olmasini bildirmisdir Bu yazidan melum olur ki o dovrde kahinler planetlerin hereketlerini izlemis ve bunun esasinda gelecek hadiseleri proqnozlasdirmaga cehd etmisdirler Orada deyilir Rebbim Zimrilim e Senin nokerin olan Asqudum sene demek isteyir ki bu ayin 14 cu gunu ayin tutulmasini musahide etmisdi Bu serin elametidir lakin senin ucun ve senin olken ucun bu elamet xeyrlidir 11 Gunesin ayin Venus Venera planetinin hereketleri de izlenilirdi ve bunun esasinda gelecek hadiseler ucun xeberler verilirdi Bu cur metnler car Assurbanipalin kitanxanasinda tapilmisdir 12 Onlarin adini serti olaraq Enuma Anu Enlil metnler bu tanrilarin adi ile baslanir qoymusdurlar Qedim Babil muneccimleri esasen olkenin carlarin havanin mehsulun gelecek aqibetlerinin nece olmasi haqqinda xeberlerin verilmesi ile mesgul olmusdurlar Onlar hele her bir sexsiyyetin taleyine ve geleceyine dair xeberlere o qeder de ehemiyyet vermemisdirler Sozu geden gil lovhesinin bir fraqmentinde deyilmisdir Sabatu ayinin 15 ci qunu Venus Venera qerbde gizlendi ve goyde uc gun gorsenmedi Sabatu ayinin 18 ci gunu ise o yeniden serqde gorsendi Bu carlar ucun bedbextcilik getirecek 13 Sumer inanclarindan istifade ederek kahinler butun goyu Enuma Anu ve Enlil babillilerde Istar Sin ve Samas tanrilarinin saheleri olan uc hisseye bolmusdurler 14 Bu ucluk ve ya triada muqeddes sayilirdi Belelikle uc reqemi sumer ve babilliler ucun muqeddes sayilirdi Gelecekde de Uc reqemi cesidli medeniyyetlerde Xristianliqda oldugu kimi muqeddes olmusdur Islamda da bezi adetlerde Uc reqeminin yeri vardir Ornek ucun olen adam usun uc gun erzinde matem saxlamaq Daha sonra Babil muneccimleri heliaktik doguslari planet ve ulduzlarin gunesin goyun o yerinde yerlesmesi sebebinden muveqqeti goze gorsenmeme muddetinden sonra ilk seher dogusudur gunesin ayin dogmasi ve batmasi proseslerini diqqetle musahide edib bu barede zengin biliklere malik olmusdurlar Astronomik olculeri ve hesabatlari duz aparmaq ucun onlar ilk defe olaraq astrolabium astroniomiyada XVIII esre qeder isledilmis bucaqlari olcen cihaz cihazini yaratmisdirlar Texminen e e 700 650 ci illerde Babilde ilk defe olaraq Mul Apin Arxivlesdirilib 2010 11 06 at the Wayback Machine Ulduz kotani adlanan astronomik derslik yazilmisdir Burada ilk defe olaraq Zodiak burcleri anlayisina dogru addimlar atilmisdir ve 18 burc qeleme alinmisdir Ve nehayet e e VII esrden baslayaraq Babil carlari saray muneccimi vezifesini tesis ederek oz islerini ulduz falina baxdirandan sonra heyata kecirirdiler Sonra bu adet basqa yerlerde de yayilmisdir Yeni Babil dovrunde astrologiya elmi daha da inkisaf etmisdir O dovrde artiq qoroskoplar konkret anda meselen usagin dogumu aninda planet ve ulduzlarin duzulusunu eks etdiren cedvellerdir tertib edilmeye baslamisdir Muneccimler artiq onlarin vasitesi ile insanlarin falina baxirdilar Qoroskoplarin tertibi bu gun de davam etmekdedir En qedim qoroskoplar Babilde e e V esrde tetbiq edilmisdir Bununla beraber Babilde riyaziyyat elmi de inkisaf edirdi cunki qoroskoplarin tertibi zamani hesablamalara ehtiyac duyulurdu Babil qoroskoplarinda her dogulan usagin dogum gunu bundan basqa dunyaya gelen anda ayin gunesin ve planetlerin duzulusu yeni cixan ayin semada qalmasi ve gunesin dogmasindan sonra butov ayin semada qalmasinin muddetleri haqqinda melumatlar verilirdi Bunlarin esasinda her bir insanin falina baxilirdi Hemcinin o dovrde ayin ve gunesin tutulmasi hadiseleri izlenir bu barede tarixi melumatlar astroloji gundeliklere salinirdi onlar onceden proqnozlasdirilirdi Mul Apin lovhelerinin sekkizinci hissesi Aya dogru aparan yol adlanir Burada Zodiakin goy kuresinde esasen heyvanlari simvolize eden burcler qursagidir Bu qursaq ekliptika gunesin goy semasinda dairevi illik yolu boyu uzanir Enliliyi ekliptika boyunca 8 derecedir ilk defe olaraq bu yolda burclerin qursagi olmasi iddia edilir Bu burcler tanrilarin remzleri kimi dusunulurdu Texminen 1000 ci ilde babilliler ay yolunda 18 burcun olmasina inanirdilar Asagida onlarin adlari tercumesi ve muasir ekvivalentleri verilmisdir Daha sonra Babilde Zodiak burclerinin sayi 18 den 12 ye azaldilmlsdir ve bundan sonra bu gune qeder astroloqlar onlari bu sayda qebul etmisdirler 12 reqemi de Babilde 3 ve 7 reqemleri kimi muqeddes sayilirdi Bu reqem sonra monoteistik dinlerde de muqeddes sayilmaga baslamisdir Isanin 12 hevarisi Islamda 12 imam ve s Arasdirmacilar Babil astrologiyasinin inkisafini ve onunla bagli sehrin cadunun ve ovsunun yayilmasini babillilerin goy cismlerinin tanrilasdirilmasi ile elaqelendirirdiler Dogrudan da onlar planet ve ulduzlari tanrilar hesab edib onlara tapinmisdirlar Buna gore de onlara ulduzperest deyirdiler Bezileri ise hesab edirler ki babilliler yalniz simvolik olaraq goy cismlerini tanrilarla elaqelendirirdiler ve o qeder de cox onlara tapinmirdilar Lakin bu tapinma ne qeder de simvolik olsa bele babillilerin ekseriyyetinin butperest olmalari ve astroloji simvollarin tanrilarla bagli oldugu subhesizdir Bundan elave astrologiyanin butperest dinler ve kultlarla elaqesi oldugunun en guclu delili muneccimlerin kahinler zumresinin numayendelerinden olmasidir Onlar astrologiyani tanrilarin iradesi ve isteklerini bilmek ucun yaradib inkisaf etdirmisdiler goy cismlerini ise simalasdirib onlara tapinirdilar Quranda Sabiiler adlanan dini icmanin ardicillari haqqinda xeber var Tefsircilerin bir coxu hasab edirdiler ki onlar ele Babil dininin ardicillari idiler Babil dini RedakteEsas meqale Qedim Mesopotamiya diniBabil medeniyyeti ve dini de Mesopotamiyanin basqa bolgelerinde oldugu kimi esasen qedim Sumer ve Akkad mirasindan behrelenmis ve ekser hallarda onu tekrarlamisdir Ancaq babilliler bu mirasi daha da inkisaf etdirmis basqa Yaxin Serq olkeleri ve Misir medeniyyetlerinin inkisafina tesir etmisler Belelikle babilliler cesidli elmler ve incesenet sahesinde daha boyuk ugurlar elde ede bilmisdiler Mesopotamiyanin basqa yerlerinde oldugu kimi Babil dini cox tanrili politeist olmusdur Sumer akkad tanrilarilarina Babilde de ibadet edirdiler ancaq orada bu inanclar bir qeder murekkeblesdirilmisdir Eyni zamanda Babil ehalisi oz seher mehelli milli tayfa ve aile tanri ve tanricalarina ibadet etmisdirler Sumerde oldugu kimi Babilin de bas tanrilari olen ve dirilen tebiet ve bitki tanrisi Temmuz Dumuzi ve onun sevgilisi Venera Venus planetinin remzi olan tanrica Istar Inanna olmusdurlar Daha bir bas tanri simsek ve yagis tanrisi Adad sumerlerde Iskur olmusdur Gunes ve ay tanrilari Samas ve Sin de taninmis tanrilar olmusdurlar Umumiyyetle Babilde bir cox tanrilar planet ve ulduzlarla elaqelendirilirdi savas ve olum tanrisi Nerqal Marsla mudriklik tanrisi Nebu Merkuri ile ugurlu savas tanrisi Ninurta Saturnla Babil tanrisi Merduk Yupiterle Yeddi tanriya Samas a Merduk a Istar a Sin e Nerqal a Ninurta ya ve Nebu ya ozel sayqi gosterilirdi Mehz Babilde bu tanrilarin serefine yeddi reqemi planetlerle elaqelendirilib muqeddes sayilirdi Buna gore de babilliler hefteni yeddi gune bolmusdurler Sonra bu bolgu butun dunyaya yayilmisdir Qedim zamanlardan XVIII esre qeder beseriyyete yalniz 7 planet melum olmusdur Bunlar Gunes Ay Merkuri Venera Mars Yupiter ve Saturn olmusdur E e I minilliyin ortalarinda yunanlarin babillilerle medeni elaqeleri aktivlesmisdir ve bunun neticesinde planetlerin ilahelesdirilmesi adeti yunanlara kecmisdir Onlar da oz tanrilarini babilliler kimi bu planetlerle eynilesdirmisdirler Asagida yeddi tanri onlarin qedim simvollari ve Babilde Yunanistanda Romada adlari verilmisdir Bezi muasir Avropa dillerinde bu gune qeder heftenin gunleri qedim babillilerde sonra ise yunanlarda ve romalilarda oldugu kimi bu planetlerin tanrilarinin adlarini dasiyir Mesopotamiya xalqlarinin inanclarina gore tanrilar dunyani idare edirdiler Ancaq onlar da ebedi qanuna ve ya qanunauygunluga tabe olmusdurlar Yeni tanrilar dunya hadiselerinin tebii axarina mudaxile ede bilmirdiler Bu qanunauygunluq her bir seyden yuksek ve muqeddes hesab olunurdu Mesopotamiyanin muxtelif yerlerde tapilmis metnlerin esasinda kahinlerin umumi dunyagorucunun neden ibaret oldugunu tesevvur etmek mumkundur Onlar yeri goyun eksi kimi tesevvur edirdiler Kainat ise dunya okeaninda uzur Goyler muxtelifdir yuksek goy Anu tanrisina orta goy ise Merduk basda olmaqla igiqlere mexsusdur Igiqler ise Sumer Akkad panteonunun bas tanrilari olmusdurlar Hesab olunurdu ki onlar kainatin esasini teskil eden unsurlerin tecessumudur Onlardan yeddisi en yuksek tanrilar olmusdurlar Anu Enlil Ea Sin Samas Merduk Istar Onlari insanlar gormurler Gorunen goy en asagilarda yerlesir ve onun uzerinde ulduzlar vardir Yerde olan her bir sey goylerde olanlarin eksidir Yeni eslinde goylerde olan seyler heqiqidir yerdekiler ise yalniz onlarin obrazlaridir Buna gore da goyleri tedqiq ederek yerdeki hadiseleri anlamaq ve proqnozlasdirmaq olar Babil astrologiyasi da bunun ucun yaranmis ve inkisaf etmisdir Gorunduyu kimi bu cur fikirler bir nece esr sonra yunan filosofu Platon terefinden ifade edilmisdir O da dunyani ideal alemin eks olunmasi kimi tesevvur edirdi Babilde car hakimiyyeti muqeddes sayilmisdir Diri ve olmus carlar tanrilasdirilmisdir ve adi adamlar onlari tanri kimi qebul etmek ve onlarin ilahi hakimiyyetlerine tabe olmaq mecburiyyetinde qalmisdirlar Basqa terefden Babil kahinleri muxtelif tanrilarin kultlarini tetbiq ederek onlarin serefine neheng mebedler zikkuratlar insa edib cemiyyetde dini dunyagorusu muhitini temin ederek insanlari ozlerinin psixoloji ve menevi tesiri altinda saxlamisdirlar Kahinler zumresi cox nufuzlu ve zengin olmusdur Mebedlerde kulli miqdarda servet yigilmis tanrilarin ve tanrilasdirilmis carlarin serefine qurbanlar kesilirdi Tanrilara nezirlerin verilmesi ve qurbanlarin kesilmesi her bir adamin borcu olmusdur Babilde butun Mesopotamiyada oldugu kimi mebedlerin fealiyyeti en genis ictimai saheleri ehate edirdi Torpaq erazileri cesidli iri ve xirda buynuzlu heyvan novleri koleler pul cavahirat dasinmaz emlak ve s onlarin mulkiyyetinde olmusdur Kahinler uzaq ve yaxin olkelerle karvan ve deniz ticareti cesidli maliyye emeliyyatlari dasinmaz emlak alverini aparib ve mulkiyyetlerinde olan evleri ve baglari icareye verirdiler Bundan basqa onlar selemcilikle de mesgul olurdular Mebedlerin nezrinde emalatxanalar da fealiyyet gosterirdiler Eyni zamanda mebedler medeniyyet ve maarif merkezleri olmusdurlar Orada kitabxanalar ve mektebler fealiyyet gosterirdi Belelikle butun bunlardan elde edilmis boyuk servetler kahinlerin hedden artiq zengin ve varli sinfe cevrilmesinin esasini teskil etmisdir Lamastunun serrinden qorunmaq ucun qedim lovhe Yeni Assur dovru e e 934 612 Luvr muzeyi Paris Semalarda olan tanrilar tanrilasdirilmis carlar ve qehramanlardan basqa qedim babilliler muxtelif ruhlara inanirdilar Onlarin coxu yerde havada ve suda yasayan ser ruhlar olmusdur Bu ser ruhlar bedbextciliyin ve xesteliklerin tecessumu kimi tesevvur edilirdiler Onlarla mubarize aparmaq ucun kahinler muxtelif dualar tertib edib ehali arasinda yayirdilar Ser quvvelerden biri Lamastu adlandirilan aslan basli qadin olmusdur 15 Babillilerin inanclarina gore o yeralti dunyadan yuxari qalxaraq bedbextcilikler getirirdi Serden qorunmanin basqa yolu gozmuncuqlarinin tetbiq edilmesi olmusdur Eyni zamanda kahinler xesteliklere qarsi da dualar tertib ederek insanlarin onlarin vasitesi ile sefa tapa bilmesini iddia edirdiler Butun bu adetler muxtelif xalqlar arasinda bu gune qeder qalmaqdadir Babilde falciliq cox debde olmusdur Bu isle baru adlanan kahinler mesgul olurdular Onlar fala yuxu yozmalari su uzerinde olan yag lekeleri quslarin ucusu heyvanlarin hereketi esasinda baxirdilar En cox butler serefine kesilmis heyvanlarin ic orqanlari xususen qaraciyerleri uzerinde fala baxilirdi Gelecekde Babil falinin butun novreri basqa xalqlarin arasinda da yayilmaga baslamisdir Yunanlar bu fal novlerini mantika adlandiraraq onlardan genis istifade edirdiler Bizim zamanemizde de butun bu cur fal novleri ve texnikalari qalmaqdadir Babilin simvolu himayecisi ve en ulu tanrisi Merduk olmusdur Eslinde bu Babil tanrisinin obrazi sumerlerin Enlil ve ya Bel tanrisinin obrazi ile qarisdirilmisdir ve ona cox vaxt Bel Merduk deyilirdi Onun haqqinda Enuma Elis esatirinde revayet edilmisdir Babil basqa regionlari ozune tabe etdirmisdirse demeli qedim babillilerin fikrince onlarin bas tanrisi basqa xalqlarin ve menteqelerin tanrilarindan daha guclu olmusdur Savaslar zamani meglub olan terefinin tenrilari da meglub edilmis hesab edilirdi onlarin mebedleri dagidilib yandirilirdi butlerini ise bezen qalib teref herbi qenimet kimi ele kecirirdi Baris baglanirdisa bu butler mueyyen sertlerle meglub olunmus terefe geriye qaytarila da bilerdi Umumiyyetle bu cur mentiqi qedim zamanlardan baslayaraq butun reqabet aparan ve savasan terefler tetbiq etmisdir ve etmekde davam edir Qalib teref meglub edilmislerin kilselerini mescidlerini medeni ve menevi servetlerini mehv ederek oz deyerlerinin dinlerinin daha guclu olmasini numayis etdirir Minillikler kecmesine monoteist dinlerin berqerar olmasina baxmayaraq bu psixologiya gunumuzde de qalmaqda davam edir Buna misal kimi XX esrin sonunda Qarabag Bosniya Kosovo ve basqa munaqiseleri getirmek olar Qedim Babil mohurunde tesvir olunmus bas tanri Merduk Tarixin mueyyen dovrlerinde bezi carlar ve kahinler coxtanriliqdan qurtarib bir tanriya tapinmaga ustunluk vermisdirler Bunun sebebi ilk novbede siyasetle bagli olmusdur Mesele burasindadir ki dini dunyagorusunun hakim ideya oldugu zamanlar bezi hallarda coxtanrili panteonlar olkelenin birliyine mane olub xalqin arasinda vahid ideologiyanin yaranmasina imkan vermirdi Butun bunlar olkererin ve hokmdarlarin bir qeder zeiflemesi zamani daha da cox duyulurdu Buna gore bezi hallarda problemi hell etmek ucun movcud olan tanrilardan birini secib ona daha da cox tapinmaga ustunluk verilirdi Bu halda basqa tanrilarin olmasi inkar edilmirdi Lakin onlardan birine tapinmanin daha elverisli olmasi teblig edilirdi Buna elmi dilde monolatriya deyilir Babilde de mueyyen dovrlerde monolatriyanin tetbiq edilmesine cehdler olunmusdur Seherin bas tanrisi Merduk tapinmaga layiq yegane tanri elan edilirdi Basqa tanrilarin movcud olmasi ise Merdukun basqa tezehurleri ve ifade olunmasi kimi izah edilirdi Yeni meselen hansisa tayfa ve ya aile tanrilarinin movcudlugu eslinde Merdukun basqa adla forma ile revayetle ifade edilmesi kimi izah edilirdi Bu tezahurlere tapinmaqdansa Merdukun ozune tapinmaq daha meqsedeuygun ve xeyrli hesab olunurdu Bezen ise hansisa bas tanrinin kahinleri o qeder cox nufuza malik olmusdurlar ki artiq carlarin islerine qarisib onlari hetta devire de bilerdiler Bu halda carlar onlarla hesablasmaq mecburiyyetinde qalirdilar Bu cur hallar dunyevi ve dini hakimiyyetin bir biri ile carpismasina getirib cixarirdi Gelecekde de bu problem papaz kral xelife sultan imam sultan munasibetleri kimi tezahur olurdu ve bu gun de olmaqdadir Dini xadimler cemiyyetde meneviyyat problemlerini esas getirerek oz nufuzlarini iqtisadi ve siyasi rollarini artirmaga cehd edirler Dunyevi hakimiyyet is adamlari iqtisadi siyasi ve ticaret elitalari ise bunun qarsisinin alinmasinda maraqli olurlar Babilde carlar ve ticaret elitalari bu gun oldugu kimi dini zumrelerin hedden cox artmis nufuzuna qarsi carpisaraq muxtelif vasitelerden istifade edirdiler Bu vasitelerden biri bir monolatriyani basqasi ile evez edilmesi olmusdur Bele ki kahinlere qarsi carpismis Babilin sonuncu cari Nabonidus dini islahatciliq siyasetini aparmis ve enenevi Merduk kultunu ay tanrisi Sinin kultu ile evez etmeye calismisdir Lakin bu islahat ugursuz basa catmisdir Babil kahinleri Nabonidusun siyasetine etiraz ederek ona qarsi guclu muxalifet yarada bilmisdirler Onlar Babul dovletini zeifletmis onun Iran imperiyasi terefinden istila edilmesi ucun zemin yaratmisdir ve hetta bu barede iranlilarla gizli danisiqlar aparmisdirlar Evezinde Iran sahlari onlara Merduk kultunun qorunmasi ve onlarin nufuzlarinin saxlanilmasini ved etmisdirler Belelikle Nabonidusun dini islahat cehdi ugursuzluqla neticelenmis ve sonda Babil imperiyasinin movcudluguna son qoyulmusdur Babil Ehdi Etiq Ehdi Cedid ve Quranda RedakteYehudi Xristian ve Islam enenelerinde Babille bagli bir sira reveyetler vardir Meselen Ehdi Etiqe gore Yaradilis Arxivlesdirilib 2014 06 27 at the Wayback Machine 11 1 9 Babilde insanlar yigisib boyuk bir seher ve qulle insa etmek fikrine dusduler Tanri bu emeli beyenmemis onlarin emellerinin qarsisinin alinmasi ucun dillerini qarisdirmisdirdir Bundan sonra insanlar yer uzune sepelenmisdirler Ehdi Cedidin Vehy Arxivlesdirilib 2014 08 23 at the Wayback Machine kitabinda ise Babil dunyanin fahiselerinin ve iyrencliklerinin anasi 17 1 5 adlandirilir Babil ilk xristianlarin inandiqlarina gore butperest exlaqsiz menevi deyerleri itirmis tekebburlu bir seher olmusdur Mehz buna gore de o mehv olmusdu O zaman Romada da buna benzer veziyyet yaranmisdir Roma imperiyasini istibdad edaletsizlik ve exlaqsizliq dalgasi burumusdu Imperatorlar ve onlarin canisinleri ilk Mesihi Xristian icmalarini ve imanli insanlari teqib edirdiler Bu sebeblerlen de mesihiler Romani Babille muqayise edirdiler ve inanirdilar ki bu tekebburlu ve exlaqsiz seheri Babilin aqibeti gozleyir Meshur xristian ilahiyyatcisi Lionlu Irineus yazirdi ki Vehyin bu misralari Romadan behs edir ve burada onun dagilmasi haqqinda onceden xeber verilir 16 Islam qaynaqlarinda da Mesopotamiya sivilizasiyasi ile xususen Babille elaqeli ayeler ve basqa revayetler vardir Orada yasayan xalqlar Quranda sabiiler adlandirilir Hem de sabiilik onlarin dini inanclarina da deyilir Quranda onlar haqqinda bir nece aye vardir 2 62 5 69 22 17 Bu ayeleri serh eden tefsirciler sabiiler haqqinda maraqli aciqlamalar vermisdirler Kurtubiye gore onlar ulduzlara tapinan bir qovmdur 17 Teberi onlarin kim oldugu haqqinda muselman enenesinde cesidli fikirlerin oldugu haqqinda bilgi vermisdur Onlari dinleri olmayan bir topluluq Yehudilik Xristianliq ve Mecusilik arasinda olan bir topluluq Mosul civarinda yasayan ve Le ilahe Illellah deyen feqet her hansi bir dini ve kitabi qebul etmeyen hec bir dini emel isletmeyen ve Resulullaha da iman etmeyen bir topluluq meleklere tapninan eyni zamanda qibleye dogru donub namaz qilan ve Zebur oxuyan bir qovm kimi terif edirdiler 18 Bundan basqa Quranda sehrin Babil seherinde yaranmasindan behs edilir 2 102 Muselman enenesinde de Babilin insanlarin dillerinin qarisdigi yer olmasi haqqinda revayetler vardir Belke de onlar yehudi enenesinden alinmisdir Kurtubinin tefsirinde deyilir ki Babil yer uzunde olan bir bolgenin adidir Iraq ve cevresi oldugu soylenmisdir Nemrudun taxti yixilinca orada dillerin dagilmasindan tebelbul dolayi bu ismin verildiyi soylendiyi kimi sebebinin uca Allah Adem ogullarinin dilleri arasinda ferqlilik olmasini murad edince bir ruzgar gonderdi ve bu ruzgar deyisik yerlerden onlari Babilde topladi ve Allah orada onlarin dillerini dagitdi sonra da bu ruzgar onlari dunyanin dord terefine dagitdi Eslinde bu adi almasina sebebin bu oldugu soylenmistir Belbele dagitmaq demekdir 19 Meshur muselman tarixcisi Teberi ise Tarix kitabinda Babilde Nemrud terefinden insa edilen bir qulle haqqinda yazmisdir Ancaq Allah onu yixib o zamana qeder eyni dilde danisan insanlarin dilini 72 ye ayirir Quranda daha bir qulle haqqinda melumat verilir Ancaq burada hadiseler Babilde deyil Misirde inkisaf etmisdir Peygember Musa ile razilasmayan Firon ozunu tanri hesab ederek deyir Ey eyanlar Men sizin ucun ozumden basqa bir tanri oldugunu bilmirem Ey Haman Menim ucun od qalayib palciqdan kerpic bisir ve bir qulle tikdir ki ora qalxib belke Musanin tanrisina tamasa edim Axi men onu heqiqeten yalanci sayiram 28 38 Gorunduyu kimi uca tapinaqlarin ve basqa dini tikililerin meqberelerin insasi tekce Babilde deyil hem de basqa yerlerde de aparilirdi Misirde de uca tikililer piramidalar bu gune qeder qalmaqdadir Onlar da eslinde qulle novleridir Misirle Babilin medeni iqtisadi ticari elaqeleri olmusdur Bu sebebden medeniyyetlerin ve uslublarin benzerliyi tebii haldir Bu cur hundur tikililer her iki olkede insa edilirdi Qulle sahibi bununla ozunu tanrilasdirir yukseklere qalxaraq ozunu tanrilarin ehatesinde oldugunu zenn edirdi Mesopotamiyada da zikkuratlarin zirve noqtelerinde tanrilarin olduqlari dusunulurdu ve oralar tapinma yeri olmusdur Mesopotamiyada butlere ulduz ve planetlere tapinmagin adi hal oldugu peygember Ibrahimle bagli hedislerde eks olunmusdur O zulmkar car Nemrudun hakimiyyeti zamani Mesopotamiyadada dogulmusdur 20 Quranda Allah axtarisinda olan Ibrahim once ulduza sonra aya daha sonra gunese muraciet etmisdir Ancaq dusunerek onlara tapinmani redd etmis ve Allahin birliyine iman etmisdir Quran 6 76 79 Bu dusunceler zamani basqa obyektleri redd eden Ibrahim Allaha iman getirmis ve qovmunun tapindigi butleri dagitmisdir Bu emeline gore car Nemrud onu diri diri oda atmis lakin Allah Ibrahimi qorumus ve o oddan sag cixmisdir Car Nemrud haqqinda Ehdi Etiqde Yaradilis 10 8 12 de revayetler vardir Mikeya peygemberin Arxivlesdirilib 2014 06 27 at the Wayback Machine kitabinda 5 6 ise Assur Nemrud olkesi adlanir Lakin yehudi dini edebiyyatinda o butperest kimi teqdim edilir O Babil qullesinin insasini teskil etmis ve Ibrahim peygemberi Allaha ibadet etdiyine gore oda atmis lakin o oradan diri cixmisdir 21 Yeni bu yehudi metnlerinin mezmunu Quranla ust uste dusur Abideleri RedakteQalereya Redakte230420145JVuY 6qLJp0QnLi jpg Semiramidanin asma baglari Babil divarlari ve qapisi fraqment Babil qullesi ve Semiramidanin asma baglari Babil seherin plani Babil seherinin arxa planda ve Seddam Huseynin kecmis yay iqametgahinin on planda xarabaliqlari Makedoniyali Isgenderin Babile daxil olmasi Charles Le Brun Babil qala divarlari Babil qalasinin divari fraqment Babil Babil seherinin qaliqlari Babil hokmdari II Navuxodonossor Babil hokmdari Hammurabi Babilistanda Qesr esh Sema Qapisi 1830 cu ildeki gorunusu Istar qapisinin qerb terefden muasir gorunusu Iraqin El Hille seherinde Istar qapisi tarixen yerlesdiyi yerin yaxinliginda yeni materiallardan duzeldilmis sureti Istar Qapisinin qaliqlari Istar Qapisi Berlinin On Asiya Muzeyinde Semiramidanin asma baglari rekonstruksiya Babil seheri ve Babil Qullesi qravur Babil Qullesi resm Babil Qullesi resm Babil Qullesi resm Babil Qullesinin qaliqlari Babil qullesi De Toren van Babel Pieter Bruegel de Oude 1565 Istinadlar Redakte Andre Salvini B Les premieres mentions historiques et la legende des origines Babylone 2008 p 28 29 Ingilis diline tercumesi Hammurabi s Code of Laws Translated by L W King Arxivlesdirilib 2008 05 09 at the Wayback Machine Rus diline tercumesi Zakony Hammurapi Hrestomatiya po istorii drevnego Vostoka M 1980 s 152 177 Perevod Yakobsona Bradford Alfred S 2001 With Arrow Sword and Spear A History of Warfare in the Ancient World pp 47 48 Saggs H W F 2000 Babylonians p 165 University of California Press Diodorus Siculus II 10 1 10 Strabo Geography XVI 1 5 translation adapted from HL Jones Loeb edn 1961 Stephanie Dalley 2013 The Mystery of the Hanging Garden of Babylon an elusive World Wonder traced OUP Babylonian numerals Babylonian index History Topics Index Article by J J O Connor and E F Robertson Horowitz W The Babylonian Map of the World Iraq London British Institute for the Study of Iraq 1988 V 50 S 147 165 Istoriya filosofii v kratkom izlozhenii Per s chesh I I Boguta M Mysl 1991 s 9 Dossin Georges Lettre du divin Asqudun au roi Zimrilim au sujet d une eclipse de lune Compte rendu de la seconde rencontre assyriologique internationale par le Group Francoise Thureau Dangin Paris Imprimerie Nationale 1951 pp 46 48 Langdon S Fosheringham The Venus Tablets of Ammizaduga Oxvord 1928 Van der Varden Probuzhdayushayasya nauka II Rozhdenie astronomii Perevod s angl G E Kurtika Pod red A A Gurshtejna Moskva Nauka 1991 s 58 Enuma Anu Enlil Tablets 1 13 Tokarev S A Mify narodov mira tom 2 M Sovetskaya Enciklopediya 1988 s 36 Lionlu Irineus Heresle qarsi 5 30 13 Kurtubi tefsiri 2012 06 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 20 Teberi tefsiri 2012 06 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 20 Kurtubi tefsiri 2012 06 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 20 Ehdi Etiqe gore Ibrahim Abraham peygemberin veteni Mesopotamiyanin Ur seheridir Yaradilis 11 31 P Moshe Vejsman Midrash rasskazyvaet Nedelnaya glava Noah chast 2 Menbe RedakteAydin Elizade Qedim Babil tarix medeniyyet elm ve astrologiya Dovlet ve Din ictimai fikir toplusu 2009 N 3 S 85 98 Arxivlesdirilib 2016 03 11 at the Wayback Machine 1 Tarix 2 Babilin ozellikleri 3 Babil elmi fesillerinin menbeyi Aydin Elizade Qedim Babil dini Arxivlesdirilib 2015 03 31 at the Wayback Machine Dovlet ve Din ictimai fikir toplusu 2009 N 9 10 S 185 190 4 Babil dini feslinin menbeyi Edebiyyat RedakteOates J Babil Ankara 2004 Friedell E Misir Ve Antik Yakin Dogunun Kultur Tarihi Ankara 2006 I L Finkel M J Seymour Babylon Oxford University Press 2009 ISBN 0 19 538540 3 Joan Oates Babylon Thames and Hudson 1986 ISBN 0 500 02095 7 hardback ISBN 0 500 27384 7 paperback The Ancient Middle Eastern Capital City Reflection and Navel of the World by Stefan Maul Die altorientalische Hauptstadt Abbild und Nabel der Welt in Die Orientalische Stadt Kontinuitat Wandel Bruch 1 Internationales Kolloquium der Deutschen Orient Gesellschaft 9 1 0 Mai 1996 in Halle Saale Saarbrucker Druckerei und Verlag 1997 p 109 124 Chisholm Hugh ed 1911 Babylon Encyclopaedia Britannica 3 11th ed Cambridge University Press pp 98 99 UNESCO Iraq invasion harmed historic Babylon Associated Press July 10 2009 George A R Babylonian Topographical Texts Louvain Peeters 1992 504 p Orientalia Lovaniensia Analecta 40 ISBN 978 90 6831 410 6 Klengel Brandt E Babylon angl E M Meyers The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East Oxford University Press 1997 Vol 1 ABBA CHUE P 251 256 ISBN 978 019 50 6512 1 Stronk J P Ctesias Persian History Part I Introduction Text and Translation Dusseldorf Wellem Verlag 2010 438 p ISBN 978 3 941820 01 2 V A Belyavskij Vavilon legendarnyj i Vavilon istoricheskij Gerodot Istoriya v devyati knigah Per i prim G A Stratanovskogo Pod obsh red S L Utchenko Red perevoda N A Mesherskij Otvetstvennyj redaktor S L Utchenko L Nauka 1972 600 s Pamyatniki istoricheskoj mysli 50 000 ekz Istoriya Drevnego Vostoka Zarozhdenie drevnejshih klassovyh obshestv i pervye ochagi rabovladelcheskoj civilizacii Ch 1 Mesopotamiya Pod red I M Dyakonova M Nauka 1983 534 s 25 050 ekz Hemcinin bax RedakteMesopotamiya Sumer Akkad Assuriya Qedim Mesopotamiya dini Mesopotamiya tanrilarinin siyahisiMenbe https az wikipedia org w index php title Babil amp oldid 6062363, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.