Metaelm

Metaelm (həmçinin meta-araşdırma kimi tanınır) — elmi fəaliyyətin özünü öyrənən və təhlil edən fənlərarası elmi sahə. Bu sahə elmin quruluşunu, metodlarını, nəticələrinin etibarlılığını, elmi praktikanın sosial, psixoloji və institusional aspektlərini araşdırır. Metaelm əsasən elmin fəlsəfəsi, elm sosiologiyası, elm tarixi, , və kimi sahələri birləşdirir və sistemləşdirir.

Metaelmin əsas məqsədi elmin necə işlədiyini, biliklərin necə istehsal və yayım olunduğunu, hansı sosial və koqnitiv mexanizmlərin bu proseslərə təsir etdiyini müəyyənləşdirməkdir. Beləliklə, metaelm elmin özü haqqında elmi bilik təqdim edir. Metaelm, həmçinin dəlillərə əsaslanan siyasət, sübut əsaslı tibb, açıq elm (ing. open science), , və kimi praktiki sahələrə tətbiq olunur.

Tarixi

(2005), "Why Most Published Research Findings Are False"

Metaelm anlayışı XX əsrin sonlarında və XXI əsrin əvvəlində formalaşsa da, onun intellektual kökləri daha qədim dövrlərə — elmin təbiəti haqqında düşünən ilk filosoflara qədər gedib çıxır. Metaelmə bənzər ideyalar hələ Aristotel, Sokrat və Platonun əsərlərində öz əksini tapırdı. Aristotel “ikinci fəlsəfə” anlayışı ilə biliklərin təsnifatı və elmi düşüncənin mənbəyini analiz etmişdi. Bu, elmi biliklərin quruluşuna dair ilk sistemli refleksiyalar idi. XVII–XVIII əsrlərdə Frensis Bekon, Rene Dekart və İsaak Nyuton kimi düşünürlər elmi metodologiyanın əsaslarını müəyyənləşdirdi. Bekonun “Yeni Orqanon” əsərində empirik metodun üstünlükləri, Dekartın isə analitik metod və şübhə prinsipinə əsaslanan tənqidi yanaşması metaelmin fəlsəfi başlanğıcı sayılır. XX əsrin əvvəllərində Karl Popperin “saxtalanma” (falsifikasiya) meyarı, Tomas Kunun “elmi inqilablar” modeli və İmre Lakatosun tədqiqat proqramları konsepsiyası elmin necə işlədiyini izah etməyə yönəlmişdi. Eyni zamanda Robert Merton “elmi etika” prinsiplərini (CUDOS) irəli sürdü ki, bu da elmin sosioloji strukturunu açmağa çalışan ilk sistemli cəhdlərdən biri idi. Bu dövrdə (ing. Sociology of Scientific Knowledge, SSK) inkişaf etməyə başladı. , , kimi alimlər elmin obyektiv deyil, sosial olaraq formalaşan bir proses olduğunu irəli sürdülər. Elmi biliklərə sosial konstruktivist yanaşmalar, həmçinin aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi (ANT) də məhz bu dövrdə meydana gəldi. “Meta-research” və “Meta-science” terminləri XXI əsrin əvvəllərindən daha aktiv şəkildə istifadə olunmağa başlandı. Bu sahənin müasir forması əsasən 2005-ci ildə yazdığı “Why Most Published Research Findings Are False” adlı məqalə ilə gündəmə gəldi. Burada müəllif bir çox tədqiqat nəticələrinin təkrarlana bilmədiyini, statistik qərəzlərin yayğın olduğunu və sistematik metod səhvlərinin elmi etibarlılığı təhlükə altına aldığını vurğulayırdı.

Bu dövrdə metaelm artıq ayrıca elmi tədqiqat sahəsi kimi inkişaf etdi və bir sıra institutlar və təşəbbüslər yaradıldı:

• (Meta-Research Innovation Center at Stanford)

Meta-tədqiqat sahələri və mövzuları

Metaelm — elmi fəaliyyətin özünü tədqiq edən və təhlil edən sahə olaraq — çoxşaxəli və fənlərarası xarakter daşıyır. Onun əsas məqsədi elmi araşdırmaların keyfiyyətini artırmaq, bilik istehsalının necə baş verdiyini anlamaq və mövcud problemləri müəyyənləşdirərək təkmilləşdirici yanaşmalar təklif etməkdir.

Elmi metodlar və metodologiya

Metaelmin başlıca istiqamətlərindən biri istifadə olunan elmi metodların və tədqiqat dizaynlarının təhlilidir. Bu sahədə tədqiqatçılar hipotezlərin necə qurulduğunu, sınaqdan necə keçirildiyini və hansı növ metodoloji səhvlərin təkrarlanmağa meylli olduğunu araşdırırlar. P-qiymətlərindən sui-istifadə, statistik əhəmiyyətlilik meyarının yanlış tətbiqi, effekt ölçülərinin nəzərə alınmaması və tədqiqat gücü (power analysis) ilə bağlı çatışmazlıqlar metaelmin mühüm mövzularındandır. Hədəf — elmi nəticələrin yalnız statistika ilə deyil, həm də kontekstual və məntiqi əsaslarla etibarlı olub-olmadığını müəyyən etməkdir.

Nəşr qərəzi və məlumat çatışmazlığı

Metaelmin tənqid etdiyi əsas məsələlərdən biri də nəşr qərəzidir. Bu problem, müsbət və ya “uğurlu” nəticələrin daha çox dərc olunması, neqativ və ya nəticəsiz tədqiqatların isə nəzərə alınmaması ilə bağlıdır. Nəticədə elmi ədəbiyyat real elmi mənzərəni əks etdirmir, bu isə dəlillərə əsaslanan siyasət və təcrübə üçün təhlükə yaradır. Metaelmi tədqiqatlar, həmçinin təkrar araşdırmalara olan ehtiyacı vurğulayaraq “məlumat çatışmazlığı” fenomenini önə çəkir.

Təkrarlanma və etibarlılıq böhranı

Metaelmin diqqət yetirdiyi əsas sahələrdən biri də “təkrarlanma böhranı”dır. Bir çox sahələrdə, xüsusilə psixologiya, biotibb və sosial elmlərdə aparılan araşdırmaların əhəmiyyətli hissəsi müstəqil şəkildə təkrarlanarkən eyni nəticə əldə olunmur. Bu böhran elmi nəticələrin etibarlılığına ciddi zərbə vurur. Metaelmi yanaşma təkrarlanmanın zəruriliyini vurğulayır və açıq elm (open science) alətləri vasitəsilə şəffaflığı artırmağa çalışır.

Elmi insentivlər və akademik sistem

Metaelm həmçinin akademik sistemin strukturunu və alimlərin davranışlarını formalaşdıran təşviq mexanizmlərini təhlil edir. Məşhur ifadə ilə desək: “Nə ölçülürsə, o idarə olunur”. Bu səbəbdən reytinq əsaslı sistemlər, sitat sayının süni artırılması, “publish or perish” təzyiqi və akademik karyera üçün keyfiyyətdən çox kəmiyyətə əsaslanan göstəricilər metaelmin tənqid hədəfinə çevrilmişdir. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar elmin insani və sosial aspektlərini ön plana çıxarır.

Etika, şəffaflıq və açıq elm

Metaelmin mühüm istiqamətlərindən biri də elmdə etik davranışların və şəffaflığın təmin edilməsidir. Bu, həm məlumatların, həm də analiz kodlarının açıq paylaşılması, etik komitələrin fəaliyyəti, plagiat və elmi saxtakarlıqla mübarizə kimi mövzuları əhatə edir. “Açıq elm” fəlsəfəsi çərçivəsində metaelm tədqiqatçılara elmi bilikləri hər kəs üçün əlçatan və yoxlanıla bilən etmək üçün vasitələr təklif edir.

Sosial və mədəni aspektlər

Metaelm yalnız texniki problemlərlə deyil, həm də elmi fəaliyyətin sosial, mədəni və institusional kontekstlə necə bağlı olduğunu da araşdırır. Gender, irqi və coğrafi qeyri-bərabərliklər, inkişaf etməkdə olan ölkələrin elmi istehsalda təmsilçiliyi, dili maneələr və bilik mübadiləsinin qeyri-bərabər axını bu sahənin maraq dairəsindədir.

Tətbiq sahələri

Metaelm, yalnız nəzəri araşdırmalar üçün deyil, praktiki və tətbiqi sahələrdə də geniş şəkildə istifadə olunur. Müxtəlif elm sahələrində metaelmi tədqiqatlar sayəsində biliklərin keyfiyyəti və etibarlılığı artırılır, metodoloji səhvlər müəyyən olunur və elmi prosesin şəffaflığı təmin edilir.

Tibb

Tibbdə metaelm klinik tədqiqatların metodikasını və nəticələrinin etibarlılığını analiz etmək üçün geniş şəkildə istifadə olunur. Bu sahədə metaelmi yanaşmalar müalicə üsullarının müqayisəsi, dərman sınaqlarında qərəzlərin aşkarlanması və səhiyyə siyasətinin elmi əsaslara söykənməsi üçün vacibdir. Tibb sahəsində aparılan metaanalizlər və sistematik icmallar, dəlillərə əsaslanan qərarvermənin əsasını təşkil edir. kimi tədqiqatçılar bu sahədə elmi nəticələrin təkrarlanabilərliyi və statistik manipulyasiya problemlərini gündəmə gətirərək metaelmin inkişafına təkan vermişlər.

Psixologiya

Psixologiyada metaelm təkrarlanma böhranı fonunda daha da aktuallaşmışdır. Bu sahədə bir çox klassik eksperimentlərin nəticələrinin təkrar təsdiqlənməməsi elmi metodların və nəşr sisteminin tənqidinə səbəb olmuşdur. Metaelmi tədqiqatlar psixologiyada selektiv hesabatçılıq, , statistik gücsüzlük və açıq elm prinsipinin tətbiqi kimi problemlərin araşdırılması ilə məşğuldur. Bu yanaşma, eksperimentlərin əvvəlcədən qeydiyyatı (preregistration) və məlumatların açıq paylaşılması kimi təşəbbüslərlə elmi şəffaflığın artırılmasına yönəlmişdir.

Fizika

Fizika sahəsində metaelm nisbətən daha az yayılmış olsa da, nəzəri modellərin müşahidə ilə uyğunluğu, elmi nəticələrin replikasiyası və böyük tədqiqat layihələrinin təşkilati strukturlarının təhlili baxımından əhəmiyyətlidir. Xüsusilə çoxsaylı tədqiqatçıların əməkdaşlıq etdiyi layihələrdə – məsələn, CERN-də – müəlliflik hüquqları, məlumat paylaşımı və elmi etika məsələləri metaelmi müstəvidə qiymətləndirilir.

Kompüter elmləri

Kompüter elmlərində və məlumat elmi sahəsində metaelm həm texniki, həm də sosial aspektləri əhatə edir. Kodların və alqoritmlərin təkrarlanabilərliyi, açıq mənbə prinsipinə uyğun proqram təminatlarının inkişafı, süni intellektdə qərəzlərin meta-analizi və elmi nəticələrin sənədləşdirilməsinin keyfiyyəti bu sahədə əsas tədqiqat istiqamətləridir. Eyni zamanda, məlumatların və təlim dəstlərinin paylaşılması, elmi proqram təminatlarının versiya nəzarəti və kod etikası da metaelmin diqqət yetirdiyi məsələlər sırasındadır. Süni intellekt və maşın öyrənməsi kimi sahələrdə qərar mexanizmlərinin şəffaflığı və izah edilə bilənliyi də metaelmi tədqiqatların əhatə dairəsinə daxildir.

Həmçinin bax

• Elmi metod
• Sübutlara əsaslanan təcrübələr

İstinadlar

1. Nishikawa-Pacher, Andreas; Heck, Tamara; Schoch, Kerstin. "Open Editors: A dataset of scholarly journals' editorial board positions". Research Evaluation. 32 (2). 4 October 2022: 228–243. doi:10.1093/reseval/rvac037. (eISSN) 1471-5449. ISSN 0958-2029.
2. Ioannidis, John P. A.; Fanelli, Daniele; Dunne, Debbie Drake; Goodman, Steven N. "Meta-research: Evaluation and Improvement of Research Methods and Practices". PLOS Biology. 13 (10). 2 October 2015: e1002264. doi:10.1371/journal.pbio.1002264. ISSN 1544-9173. PMC 4592065. PMID 26431313.
3. Bach, Becky. "On communicating science and uncertainty: A podcast with John Ioannidis". Scope. 8 December 2015. 8 November 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 May 2019.
4. Enserink, Martin. "Research on research". Science. 361 (6408). 2018: 1178–1179. Bibcode:2018Sci...361.1178E. doi:10.1126/science.361.6408.1178. ISSN 0036-8075. PMID 30237336.
5. Schor, Stanley; Karten, Irving. "Statistical Evaluation of Medical Journal Manuscripts". Journal of the American Medical Association (ingilis). 195 (13). March 28, 1966: 1123–1128. doi:10.1001/jama.1966.03100130097026. PMID 5952081. June 7, 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 27, 2025.
6. Howick J, Koletsi D, Pandis N, Fleming PS, Loef M, Walach H, Schmidt S, Ioannidis JA. The quality of evidence for medical interventions does not improve or worsen: a metaepidemiological study of Cochrane reviews. Journal of Clinical Epidemiology 2020;126:154–159 [1] Arxiv surəti 24 sentyabr 2021 tarixindən (Wayback Machine) saytında
7. Pashler, Harold; Harris, Christine R. "Is the Replicability Crisis Overblown? Three Arguments Examined". Perspectives on Psychological Science (ingilis). 7 (6). 2012: 531–536. doi:10.1177/1745691612463401. ISSN 1745-6916. PMID 26168109. 2023-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-06-27.
8. Schor, Stanley. "Statistical Evaluation of Medical Journal Manuscripts". JAMA: The Journal of the American Medical Association. 195 (13). 1966: 1123–1128. doi:10.1001/jama.1966.03100130097026. ISSN 0098-7484. PMID 5952081.
9. Comroe, Julius; Comroe, Robert. "Scientific Basis for the Support of Biomedical Science". Science. 192 (4235). 1976: 105–11. Bibcode:1976Sci...192..105C. doi:10.1126/science.769161. JSTOR 1741888. PMID 769161. İstifadə tarixi: 2023-12-14.
10. Ioannidis, JP. "Why most published research findings are false". PLOS Medicine. 2 (8). August 2005: e124. doi:10.1371/journal.pmed.0020124. PMC 1182327. PMID 16060722.
11. "Highly Cited Researchers". April 2, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 17, 2015.
12. Medicine - Stanford Prevention Research Center. Arxiv surəti 11 dekabr 2019 tarixindən (Wayback Machine) saytında John P.A. Ioannidis
13. . "Most Science Studies Appear to Be Tainted By Sloppy Analysis". Wall Street Journal. Dow Jones & Company. September 14, 2007. 2016-12-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-05.
14. Rennie, Drummond. "Editorial Peer Review in Biomedical Publication". JAMA. 263 (10). 1990: 1317–1441. doi:10.1001/jama.1990.03440100011001. ISSN 0098-7484. PMID 2304208.
15. "Researching the researchers". Nature Genetics. 46 (5): 417. 2014. doi:10.1038/ng.2972. ISSN 1061-4036. PMID 24769715.
16. Harriman, Stephanie L.; Kowalczuk, Maria K.; Simera, Iveta; Wager, Elizabeth. "A new forum for research on research integrity and peer review". Research Integrity and Peer Review. 1 (1). 2016: 5. doi:10.1186/s41073-016-0010-y. ISSN 2058-8615. PMC 5794038. PMID 29451544.
17. Fanelli, Daniele; Costas, Rodrigo; Ioannidis, John P. A. "Meta-assessment of bias in science". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 114 (14). 2017: 3714–3719. Bibcode:2017PNAS..114.3714F. doi:10.1073/pnas.1618569114. ISSN 1091-6490. PMC 5389310. PMID 28320937.
18. Check Hayden, Erika. "Weak statistical standards implicated in scientific irreproducibility". Nature (ingilis). 2013. doi:10.1038/nature.2013.14131. 21 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 May 2019.
19. Markowitz, David M.; Hancock, Jeffrey T. "Linguistic obfuscation in fraudulent science". Journal of Language and Social Psychology. 35 (4). 2016: 435–445. doi:10.1177/0261927X15614605.
20. Ding, Y. "Applying weighted PageRank to author citation networks". Journal of the American Society for Information Science and Technology. 62 (2). 2010: 236–245. arXiv:1102.1760. doi:10.1002/asi.21452.
21. Galipeau, James; Moher, David; Campbell, Craig; Hendry, Paul; Cameron, D. William; Palepu, Anita; Hébert, Paul C. "A systematic review highlights a knowledge gap regarding the effectiveness of health-related training programs in journalology". Journal of Clinical Epidemiology (ingilis). 68 (3). March 2015: 257–265. doi:10.1016/j.jclinepi.2014.09.024. PMID 25510373.
22. Wilson, Mitch; Moher, David. "The Changing Landscape of Journalology in Medicine". Seminars in Nuclear Medicine (ingilis). 49 (2). March 2019: 105–114. doi:10.1053/j.semnuclmed.2018.11.009. hdl:10393/38493. PMID 30819390.
23. Schooler, J. W. "Metascience could rescue the 'replication crisis'". Nature. 515 (7525). 2014: 9. Bibcode:2014Natur.515....9S. doi:10.1038/515009a. PMID 25373639.
24. Smith, Noah. "Why 'Statistical Significance' Is Often Insignificant". Bloomberg.com. 2 November 2017. 23 April 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 November 2017.
25. Pashler, Harold; Wagenmakers, Eric Jan. "Editors' Introduction to the Special Section on Replicability in Psychological Science: A Crisis of Confidence?". Perspectives on Psychological Science. 7 (6). 2012: 528–530. doi:10.1177/1745691612465253. PMID 26168108.
26. Gary Marcus. "The Crisis in Social Psychology That Isn't". The New Yorker. May 1, 2013. July 7, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 27, 2025.
27. Jonah Lehrer. "The Truth Wears Off". The New Yorker. December 13, 2010. December 20, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 27, 2025.
28. "Dozens of major cancer studies can't be replicated". Science News. 7 December 2021. 21 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 January 2022.
29. "Reproducibility Project: Cancer Biology". www.cos.io (ingilis). . 28 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 January 2022.
30. Martin, G. N.; Clarke, Richard M. "Are Psychology Journals Anti-replication? A Snapshot of Editorial Practices". Frontiers in Psychology (ingilis). 8. 2017: 523. doi:10.3389/fpsyg.2017.00523. ISSN 1664-1078. PMC 5387793. PMID 28443044.
31. Yeung, Andy W. K. "Do Neuroscience Journals Accept Replications? A Survey of Literature". Frontiers in Human Neuroscience (ingilis). 11. 2017: 468. doi:10.3389/fnhum.2017.00468. ISSN 1662-5161. PMC 5611708. PMID 28979201.
32. MacCoun, Robert; Perlmutter, Saul. "Blind analysis: Hide results to seek the truth". Nature (ingilis). 526 (7572). 8 October 2015: 187–189. Bibcode:2015Natur.526..187M. doi:10.1038/526187a. PMID 26450040.
33. Binswanger, Mathias. How Nonsense Became Excellence: Forcing Professors to Publish // Welpe, Isabell M.; Wollersheim, Jutta; Ringelhan, Stefanie; Osterloh, Margit (redaktorlar ). Incentives and Performance. Incentives and Performance: Governance of Research Organizations (ingilis). Springer International Publishing. 2015. 19–32. doi:10.1007/978-3-319-09785-5_2. ISBN .
34. Edwards, Marc A.; Roy, Siddhartha. "Academic Research in the 21st Century: Maintaining Scientific Integrity in a Climate of Perverse Incentives and Hypercompetition". Environmental Engineering Science. 34 (1). 2016-09-22: 51–61. doi:10.1089/ees.2016.0223. PMC 5206685. PMID 28115824.
35. Smaldino, Paul E.; McElreath, Richard. "The natural selection of bad science". Royal Society Open Science (ingilis). 3 (9). 2016: 160384. arXiv:1605.09511. Bibcode:2016RSOS....360384S. doi:10.1098/rsos.160384. PMC 5043322. PMID 27703703.
36. Chapman, Colin A.; Bicca-Marques, Júlio César; Calvignac-Spencer, Sébastien; Fan, Pengfei; Fashing, Peter J.; Gogarten, Jan; Guo, Songtao; Hemingway, Claire A.; Leendertz, Fabian; Li, Baoguo; Matsuda, Ikki; Hou, Rong; Serio-Silva, Juan Carlos; Chr. Stenseth, Nils. "Games academics play and their consequences: how authorship, h -index and journal impact factors are shaping the future of academia". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences (ingilis). 286 (1916). 4 December 2019: 20192047. doi:10.1098/rspb.2019.2047. ISSN 0962-8452. PMC 6939250. PMID 31797732.
37. Brookshire, Bethany. "Blame bad incentives for bad science". Science News (ingilis). 21 October 2016. 11 July 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 July 2019.

Ədəbiyyat

• Bonett, D.G. (2021). Design and analysis of replication studies. Organizational Research Methods, 24, 513-529. https://doi.org/10.1177/1094428120911088
• Lydia Denworth, "A Significant Problem: Standard scientific methods are under fire. Will anything change?", Scientific American, vol. 321, no. 4 (October 2019), pp. 62–67.
  • "The use of p values for nearly a century [since 1925] to determine statistical significance of experimental results has contributed to an illusion of certainty and [to] reproducibility in many scientific fields. There is growing determination to reform statistical analysis... Some [researchers] suggest changing statistical methods, whereas others would do away with a threshold for defining "significant" results." (p. 63.)
• Harris, Richard. Rigor Mortis: How Sloppy Science Creates Worthless Cures, Crushes Hopes, and Wastes Billions. Basic Books. 2017. ISBN .
• Fortunato, Santo; Bergstrom, Carl T.; və b. "Science of science". Science. 359 (6379). 2 March 2018: eaao0185. doi:10.1126/science.aao0185. PMC 5949209. PMID 29496846.

Xarici keçidlər

Jurnallar

• Minerva: A Journal of Science, Learning and Policy
• Research Integrity and Peer Review
• Research Policy
• Science and Public Policy

Konfrans

• Annual Metascience Conference