Azərbaycanca AzərbaycancaDeutsch Deutsch日本語 日本語Lietuvos Lietuvosසිංහල සිංහලTürkçe TürkçeУкраїнська УкраїнськаUnited State United State
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az

Vikipediya azad ensiklopediya Demarkasiya problemi elmin fəlsəfəsində elmi biliklə və ya yalan elmi biliklər arasındakı

Demarkasiya problemi

Demarkasiya problemi
Vikipediya, azad ensiklopediya

Demarkasiya problemi — elmin fəlsəfəsində elmi biliklə və ya yalan elmi biliklər arasındakı sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi problemi. Bu məsələ elmin nə olduğunu və onu elm olmayan sahələrdən necə fərqləndirməyin mümkünlüyünü araşdırır. "Demarkasiya" termini latınca "demarcatio" sözündən götürülüb və "sərhəd çəkmək" mənasını verir.

Demarkasiya problemi yalnız nəzəri yox, həm də praktik əhəmiyyət daşıyır. Elm adı altında yayılan qeyri-elmi iddiaları tanımaq, dövlətin elmi siyasətini formalaşdırmaq və elmi təhsil proqramlarını müəyyənləşdirmək baxımından bu problem xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Tarixi

| ]

Demarkasiya problemi Aristoteldən başlayaraq müzakirə olunmuş, lakin əsasən və dövründə aktuallaşmışdır.XIX əsrdə Ogüst Kontun pozitivizm nəzəriyyəsi elmi biliklə metafizik düşüncə arasında fərq qoymağa çalışmışdır. XX əsrdə bu problem , Tomas Kun, İmre Lakatos və Pol Feyerabend kimi tanınmış elm filosofları tərəfindən müxtəlif yanaşmalarla təhlil olunmuşdur.

Karl Popper demarkasiya probleminin klassik formulunu təqdim etmişdir. Onun fikrincə, bir nəzəriyyənin elmi olması üçün o, saxtalanabilən (falsifikasiya edilə bilən) olmalıdır. Yəni nəzəriyyə elə ifadə olunmalıdır ki, onu yanlışlaşdıracaq bir müşahidə və ya eksperiment təsəvvür etmək mümkün olsun.

Tomas Kun “Elmi inqilabların quruluşu” (1962) əsərində elmin xətti şəkildə deyil, paradiqma dəyişiklikləri yolu ilə inkişaf etdiyini göstərmişdir. Kuna görə, elm tarixində müntəzəm elmi fəaliyyət dövrləri "normal elm", əsaslı dəyişikliklər isə "elmi inqilab" adlanır. O, Popperin saxtalanma meyarının praktiki elmi fəaliyyətdə tez-tez işlək olmadığını qeyd edir. Lakatos demarkasiya problemini anlayışı ilə izah etməyə çalışdı. O, elmi nəzəriyyələrin əsas nüvəsinin köklü şəkildə təkzib edilmədiyini, lakin ətraf fərziyyələrin dəyişə biləcəyini göstərdi. Saxtalanma birdəfəlik deyil, nəzəri proqramın ümumi uğuru ilə qiymətləndirilməlidir.

Feyerabend daha radikal mövqe tutaraq demarkasiya probleminin özü ilə razılaşmadı. O, "elm üçün vahid metod yoxdur" prinsipini müdafiə edərək, elmin sərbəst inkişafına hər cür metodun uyğun ola biləcəyini söylədi. Onun "Hər şey keçərlidir" (Anything goes) şüarı elmi biliklərin çoxluğunu və plüralizmini müdafiə edirdi.

Müasir yanaşmalar

| ]

Müasir dövrdə demarkasiya problemi tam həllini tapmamış qalır. və digər elmşünaslar bu problemin əvəzinə elmi biliklərin etibarlılıq və əsaslandırma meyarları ilə qiymətləndirilməsini təklif edirlər. isə 2000-ci illərdə yenidən demarkasiya meyarlarının işlənməsinin vacibliyini müdafiə etmiş və praktiki çərçivələr təklif etmişdir.

Tənqidi

| ]

Demarkasiya problemi elm fəlsəfəsində mühüm yer tutsa da, bir sıra nəzəri və praktiki tənqidlərə məruz qalmışdır. Bu tənqidlər əsasən vahid və universal demarkasiya meyarının mümkün olub-olmaması, elmin dinamik və çoxşaxəli təbiəti, habelə meyarların tətbiqi ilə bağlı yaranan çətinliklərə əsaslanır.

Birinci əsas tənqid elmin tarixi və sosial kontekstdə dəyişkən olması ilə bağlıdır. Tomas Kun özünün "Elmi inqilabların quruluşu" əsərində göstərir ki, elm tarix boyu müxtəlif "paradigma"lar çərçivəsində inkişaf etmişdir və bu paradigma dəyişiklikləri zamanı "elm" kimi qəbul olunan anlayış dəyişə bilər. Bu isə göstərir ki, elmi və qeyri-elmi biliklər arasında sərt və dəyişməz sərhədlər çəkmək mümkün olmaya bilər.

İkinci tənqid Karl Popperin irəli sürdüyü saxtalanma meyarının məhdudluğu ilə bağlıdır. Bu meyar elmi nəzəriyyələrin yanlışlanabilməsini tələb edir, lakin bəzi elmi nəzəriyyələr (məsələn, psixologiya və ya iqtisadiyyat sahəsindəki bəzi modellər) test edilə bilməyəcək qədər mürəkkəb və kontekstual ola bilər. Bundan başqa, tarixdə saxtalanma meyarına cavab verməyən, lakin sonradan elmi inqilablara yol açan nəzəriyyələr də olmuşdur (məsələn, Kopernik modeli ilkin mərhələdə müşahidələrlə tam üst-üstə düşmürdü).

Üçüncü tənqid isə fənlərarası və qeyri-ənənəvi tədqiqatların elmdən kənarda qalması riski ilə əlaqəlidir. Müasir elmi fəaliyyətlər tez-tez bir neçə sahəni əhatə edir və sərhədləri aydın olmayan mövzularda tədqiqat aparır. Belə hallarda sərt demarkasiya meyarları bu cür araşdırmaları qeyri-elmi kimi təsnif edə bilər ki, bu da elmin inkişafına əngəl ola bilər.

Nəhayət, demarkasiya problemi bəzən ideoloji və ya siyasi məqsədlərlə istifadə edilə bilər. Məsələn, bəzi hakimiyyətlər və ya institutlar müəyyən bilik formalarını elmdən kənar hesab edərək onları qeyri-legitim kimi təqdim edə bilərlər. Bu isə demarkasiyanın neytral bir meyar olma xüsusiyyətini şübhə altına alır.

Bütün bu tənqidlər göstərir ki, demarkasiya problemi sadəcə texniki deyil, eyni zamanda epistemoloji, tarixi və sosial kontekstlə bağlı mürəkkəb bir məsələdir. Bu səbəbdən, bir çox müasir elm filosofu elmi biliyin sərhədlərini müəyyənləşdirmək üçün bir deyil, çoxsaylı və elastik meyarlar toplusunın istifadə olunmasını təklif edir.

Həmçinin bax

| ]

İstinadlar

| ]
  1. Resnik, David B. "A pragmatic approach to the demarcation problem". Studies in History and Philosophy of Science Part A. 31 (2). 2000: 249–267. Bibcode:2000SHPSA..31..249R. doi:10.1016/S0039-3681(00)00004-2.
  2. Laudan, Larry, The Demise of the Demarcation Problem // Cohen, R.S.; Laudan, L. (redaktorlar ), Physics, Philosophy and Psychoanalysis: Essays in Honor of Adolf Grünbaum, Boston Studies in the Philosophy of Science, 76, Dordrecht: D. Reidel, 1983, 111–127, ISBN . Alternative source: [1]
  3. Lakatos, I.; Feyerabend, P.; Motterlini, M. For and Against Method: Including Lakatos's Lectures on Scientific Method and the Lakatos-Feyerabend Correspondence. University of Chicago Press. 1999. səh. 20. ISBN . LCCN 99013581. The demarcation problem may be formulated in the following terms: what distinguishes science from pseudoscience? This is an extreme way of putting it, since the more general problem, called the Generalized Demarcation Problem, is really the problem of the appraisal of scientific theories, and attempts to answer the question: when is one theory better than another?
  4. Gauch, Hugh G. Jr. Scientific Method in Practice. 2003. 3–7. ISBN .
  5. Cover, J. A.; Curd, Martin, redaktorlar Philosophy of Science: The Central Issues. W.W. Norton. 1998. 1–82. ISBN .
  6. Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, 79–80, ISBN , Faced with ... competition from a variety of more or less exploitative rival healers, the doctors responsible for many or most of the Hippocratic treatises unite, at least, in their desire to turn the practice of healing into a τἐχνη. ... [N]ot only do they reject interference in most cases from priests and prophets, they also criticise many current practices and assumptions.
  7. Gauch, Hugh G. Jr. Scientific Method in Practice. 2003. 3–7. ISBN .
  8. Cover, J. A.; Curd, Martin, redaktorlar Philosophy of Science: The Central Issues. W.W. Norton. 1998. 1–82. ISBN .
  9. Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, 79–80, ISBN , Faced with ... competition from a variety of more or less exploitative rival healers, the doctors responsible for many or most of the Hippocratic treatises unite, at least, in their desire to turn the practice of healing into a τἐχνη. ... [N]ot only do they reject interference in most cases from priests and prophets, they also criticise many current practices and assumptions.
  10. Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, səh. 215, ISBN 
  11. Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 117–118, ISBN 
  12. Fernandez-Beanato, Damian. "Cicero's demarcation of science: a report of shared criteria". Studies in History and Philosophy of Science Part A. 83. 2020: 97–102. Bibcode:2020SHPSA..83...97F. doi:10.1016/j.shpsa.2020.04.002. PMID 32958286 (#bad_pmid).
  13. Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 141–147, ISBN 
  14. Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 213–214, ISBN 
  15. Lloyd, G.E.R., Magic Reason and Experience: Studies in the Origin and Development of Greek Science, Cambridge: Cambridge University Press, 1979, 15–27, ISBN 
  16. Thagard, Paul R., "Why Astrology is a Pseudoscience", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, 1978, 1978: 223–234, doi:10.1086/psaprocbienmeetp.1978.1.192639
  17. Clagett, Marshall, Greek Science in Antiquity, New York: Collier Books, 1963, səh. 4

Xarici keçidlər

| ]
  • Stanford Encyclopedia of Philosophy – Pseudoscience
  • Internet Encyclopedia of Philosophy – Demarcation problem
  • Massimo Pigliucci – Demarcation Project

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Vikipediya azad ensiklopediya Demarkasiya problemi elmin felsefesinde elmi bilikle ve ya yalan elmi bilikler arasindaki serhedlerin mueyyenlesdirilmesi problemi Bu mesele elmin ne oldugunu ve onu elm olmayan sahelerden nece ferqlendirmeyin mumkunluyunu arasdirir Demarkasiya termini latinca demarcatio sozunden goturulub ve serhed cekmek menasini verir Demarkasiya problemi yalniz nezeri yox hem de praktik ehemiyyet dasiyir Elm adi altinda yayilan qeyri elmi iddialari tanimaq dovletin elmi siyasetini formalasdirmaq ve elmi tehsil proqramlarini mueyyenlesdirmek baximindan bu problem xususi aktualliq kesb edir Tarixi span Demarkasiya problemi Aristotelden baslayaraq muzakire olunmus lakin esasen ve dovrunde aktuallasmisdir XIX esrde Ogust Kontun pozitivizm nezeriyyesi elmi bilikle metafizik dusunce arasinda ferq qoymaga calismisdir XX esrde bu problem Tomas Kun Imre Lakatos ve Pol Feyerabend kimi taninmis elm filosoflari terefinden muxtelif yanasmalarla tehlil olunmusdur Karl Popper demarkasiya probleminin klassik formulunu teqdim etmisdir Onun fikrince bir nezeriyyenin elmi olmasi ucun o saxtalanabilen falsifikasiya edile bilen olmalidir Yeni nezeriyye ele ifade olunmalidir ki onu yanlislasdiracaq bir musahide ve ya eksperiment tesevvur etmek mumkun olsun Astronomiya ve nisbilik nezeriyyesi elmi nezeriyyelerdir cunki onlarin proqnozlari test edile biler Astrologiya psixoanaliz ve marksizm kimi nezeriyyeler ise saxtalanma meyarina cavab vermediklerine gore elmi hesab oluna bilmez Tomas Kun Elmi inqilablarin qurulusu 1962 eserinde elmin xetti sekilde deyil paradiqma deyisiklikleri yolu ile inkisaf etdiyini gostermisdir Kuna gore elm tarixinde muntezem elmi fealiyyet dovrleri normal elm esasli deyisiklikler ise elmi inqilab adlanir O Popperin saxtalanma meyarinin praktiki elmi fealiyyetde tez tez islek olmadigini qeyd edir Lakatos demarkasiya problemini anlayisi ile izah etmeye calisdi O elmi nezeriyyelerin esas nuvesinin koklu sekilde tekzib edilmediyini lakin etraf ferziyyelerin deyise bileceyini gosterdi Saxtalanma birdefelik deyil nezeri proqramin umumi uguru ile qiymetlendirilmelidir Feyerabend daha radikal movqe tutaraq demarkasiya probleminin ozu ile razilasmadi O elm ucun vahid metod yoxdur prinsipini mudafie ederek elmin serbest inkisafina her cur metodun uygun ola bileceyini soyledi Onun Her sey kecerlidir Anything goes suari elmi biliklerin coxlugunu ve pluralizmini mudafie edirdi Muasir yanasmalar span Muasir dovrde demarkasiya problemi tam hellini tapmamis qalir ve diger elmsunaslar bu problemin evezine elmi biliklerin etibarliliq ve esaslandirma meyarlari ile qiymetlendirilmesini teklif edirler ise 2000 ci illerde yeniden demarkasiya meyarlarinin islenmesinin vacibliyini mudafie etmis ve praktiki cerciveler teklif etmisdir Tenqidi span Demarkasiya problemi elm felsefesinde muhum yer tutsa da bir sira nezeri ve praktiki tenqidlere meruz qalmisdir Bu tenqidler esasen vahid ve universal demarkasiya meyarinin mumkun olub olmamasi elmin dinamik ve coxsaxeli tebieti habele meyarlarin tetbiqi ile bagli yaranan cetinliklere esaslanir Birinci esas tenqid elmin tarixi ve sosial kontekstde deyisken olmasi ile baglidir Tomas Kun ozunun Elmi inqilablarin qurulusu eserinde gosterir ki elm tarix boyu muxtelif paradigma lar cercivesinde inkisaf etmisdir ve bu paradigma deyisiklikleri zamani elm kimi qebul olunan anlayis deyise biler Bu ise gosterir ki elmi ve qeyri elmi bilikler arasinda sert ve deyismez serhedler cekmek mumkun olmaya biler Ikinci tenqid Karl Popperin ireli surduyu saxtalanma meyarinin mehdudlugu ile baglidir Bu meyar elmi nezeriyyelerin yanlislanabilmesini teleb edir lakin bezi elmi nezeriyyeler meselen psixologiya ve ya iqtisadiyyat sahesindeki bezi modeller test edile bilmeyecek qeder murekkeb ve kontekstual ola biler Bundan basqa tarixde saxtalanma meyarina cavab vermeyen lakin sonradan elmi inqilablara yol acan nezeriyyeler de olmusdur meselen Kopernik modeli ilkin merhelede musahidelerle tam ust uste dusmurdu Ucuncu tenqid ise fenlerarasi ve qeyri enenevi tedqiqatlarin elmden kenarda qalmasi riski ile elaqelidir Muasir elmi fealiyyetler tez tez bir nece saheni ehate edir ve serhedleri aydin olmayan movzularda tedqiqat aparir Bele hallarda sert demarkasiya meyarlari bu cur arasdirmalari qeyri elmi kimi tesnif ede biler ki bu da elmin inkisafina engel ola biler Nehayet demarkasiya problemi bezen ideoloji ve ya siyasi meqsedlerle istifade edile biler Meselen bezi hakimiyyetler ve ya institutlar mueyyen bilik formalarini elmden kenar hesab ederek onlari qeyri legitim kimi teqdim ede bilerler Bu ise demarkasiyanin neytral bir meyar olma xususiyyetini subhe altina alir Butun bu tenqidler gosterir ki demarkasiya problemi sadece texniki deyil eyni zamanda epistemoloji tarixi ve sosial kontekstle bagli murekkeb bir meseledir Bu sebebden bir cox muasir elm filosofu elmi biliyin serhedlerini mueyyenlesdirmek ucun bir deyil coxsayli ve elastik meyarlar toplusunin istifade olunmasini teklif edir Hemcinin bax span Elmin felsefesi Elmi metodIstinadlar span Resnik David B A pragmatic approach to the demarcation problem Studies in History and Philosophy of Science Part A 31 2 2000 249 267 Bibcode 2000SHPSA 31 249R doi 10 1016 S0039 3681 00 00004 2 Laudan Larry The Demise of the Demarcation Problem Cohen R S Laudan L redaktorlar Physics Philosophy and Psychoanalysis Essays in Honor of Adolf Grunbaum Boston Studies in the Philosophy of Science 76 Dordrecht D Reidel 1983 111 127 ISBN 90 277 1533 5 Alternative source 1 Lakatos I Feyerabend P Motterlini M For and Against Method Including Lakatos s Lectures on Scientific Method and the Lakatos Feyerabend Correspondence University of Chicago Press 1999 seh 20 ISBN 9780226467740 LCCN 99013581 The demarcation problem may be formulated in the following terms what distinguishes science from pseudoscience This is an extreme way of putting it since the more general problem called the Generalized Demarcation Problem is really the problem of the appraisal of scientific theories and attempts to answer the question when is one theory better than another Gauch Hugh G Jr Scientific Method in Practice 2003 3 7 ISBN 978 0 521 81689 2 Cover J A Curd Martin redaktorlar Philosophy of Science The Central Issues W W Norton 1998 1 82 ISBN 978 0 393 97175 0 Lloyd G E R Science Folklore and Ideology Studies in the Life Sciences in Ancient Greece Cambridge Cambridge University Press 1983 79 80 ISBN 0 521 27307 2 Faced with competition from a variety of more or less exploitative rival healers the doctors responsible for many or most of the Hippocratic treatises unite at least in their desire to turn the practice of healing into a tἐxnh N ot only do they reject interference in most cases from priests and prophets they also criticise many current practices and assumptions Gauch Hugh G Jr Scientific Method in Practice 2003 3 7 ISBN 978 0 521 81689 2 Cover J A Curd Martin redaktorlar Philosophy of Science The Central Issues W W Norton 1998 1 82 ISBN 978 0 393 97175 0 Lloyd G E R Science Folklore and Ideology Studies in the Life Sciences in Ancient Greece Cambridge Cambridge University Press 1983 79 80 ISBN 0 521 27307 2 Faced with competition from a variety of more or less exploitative rival healers the doctors responsible for many or most of the Hippocratic treatises unite at least in their desire to turn the practice of healing into a tἐxnh N ot only do they reject interference in most cases from priests and prophets they also criticise many current practices and assumptions Lloyd G E R Science Folklore and Ideology Studies in the Life Sciences in Ancient Greece Cambridge Cambridge University Press 1983 seh 215 ISBN 0 521 27307 2 Lloyd G E R The Revolutions of Wisdom Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science Sather Classical Lectures 52 Berkeley and Los Angeles University of California Press 1986 117 118 ISBN 0 520 06742 8 Fernandez Beanato Damian Cicero s demarcation of science a report of shared criteria Studies in History and Philosophy of Science Part A 83 2020 97 102 Bibcode 2020SHPSA 83 97F doi 10 1016 j shpsa 2020 04 002 PMID 32958286 bad pmid Lloyd G E R The Revolutions of Wisdom Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science Sather Classical Lectures 52 Berkeley and Los Angeles University of California Press 1986 141 147 ISBN 0 520 06742 8 Lloyd G E R The Revolutions of Wisdom Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science Sather Classical Lectures 52 Berkeley and Los Angeles University of California Press 1986 213 214 ISBN 0 520 06742 8 Lloyd G E R Magic Reason and Experience Studies in the Origin and Development of Greek Science Cambridge Cambridge University Press 1979 15 27 ISBN 0 521 29641 2 Thagard Paul R Why Astrology is a Pseudoscience PSA Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association 1978 1978 223 234 doi 10 1086 psaprocbienmeetp 1978 1 192639 Clagett Marshall Greek Science in Antiquity New York Collier Books 1963 seh 4 Xarici kecidler span Stanford Encyclopedia of Philosophy Pseudoscience Internet Encyclopedia of Philosophy Demarcation problem Massimo Pigliucci Demarcation Project Normativ yoxlamaMicrosoft 134258482 Elm ve texnologiya tedqiqatlariIqtisadiyyatElm iqtisadiyyatiTarixElm ve tarix felsefesi Elm tarixi ve texnologiya Texnologiya tarixiFelsefeAntroposen Antipozitivizm Empirizm Qeyri selis mentiq Neoluddizm Elmin felsefesi Sosial elm felsefesi Texnologiya felsefesi Pozitivizm Postpozitivizm Elm ve din Ssientizm Sosial konstruktivizm Sosial epistemologiya TranshumanizmSosiologiyaAktor sebeke nezeriyyesi Sosial texnologiyanin konstruksiyasi Bilik sosiologiyasi elmi Elmi cehalet sosiologiyasi Elm tarixinin sosiologiyasi Sosiotexnologiya Guclu sosiologiyaElmi tedqiqatlarAntielm Bibliometriya Uygunluq Elmin tenqidi Demarkasiya problemi Ikiqat hermenevtika Logologiya Xeritecekme mubahiseleri Metaelm qara qu qusu nezeriyyesi Yalan elmler Elm vetendas kommunikasiya tehsili Elmi metod Elmmetriya Elmde qadinlarTexnologiya tedqiqatlariReqemsal antropologiya Reqemsal mediadan istifade ve psixi saglamliq Muhendislik Maliyye texnologiyasi Innovasiya diffuziya Texnokratiya Texnoloji determinizm Texnologiya ve cemiyyetSiyasetInformasiya berabersizliyi Subutlara esaslanan siyaset Tedqiqat etikasiPortallar Elm Texnologiya Kateqoriya Kateqoriyalar Elmin felsefesiEpistemologiyaElm ve cemiyyet

Nəşr tarixi:
Yuxarı