Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Elmin tənqidi (ing. Criticism of science) — elmin nəzəri əsaslarının, metodlarının, sosial rolunun və obyektivliyinin , , və etik aspektlərdən qiymətləndirilməsi və sorğulanmasıdır. Elmin tənqidi həm , həm də elm sosiologiyası və elm tarixinin əsas istiqamətlərindən biridir. Elmin tənqidinin məqsədi yalnız elmi zəiflətmək deyil, onun sərhədlərini, metodoloji imkanlarını və cəmiyyətdəki funksiyalarını daha dərindən başa düşməkdir. Bu tənqidlər vasitəsilə elmə qarşı kor-koranə etimad əvəzinə daha dərin və şüurlu yanaşma təşviq edilir.
Elmin tənqidi ideyaları , xüsusilə Frensis Bekon və Rene Dekart kimi filosofların elmi metod haqqında suallar qaldırması ilə başlayır. XIX əsrdə elmi fərziyyələrin sübut edilə bilməzliyini və ancaq saxta çıxarıla biləcəyini əsas götürən "falsifikasionizm" nəzəriyyəsi ilə elmi tənqidə yeni yanaşma gətirdi. XX əsrdə Tomas Kun, Pol Feyerabend, kimi filosoflar elmə alternativ və daha radikal tənqidi baxışlar irəli sürdülər.
Fəlsəfi tənqid
Elmin fəlsəfi tənqidi çərçivəsində elmin metodoloji əsaslarını, iddialarını və həqiqət anlayışını qiymətləndirir. Bu tənqidlər elmə yönəlik obyektivlik, tərəfsizlik və metodik mükəmməllik iddialarını sorğulayır. elmin əsas xüsusiyyətinin doğrulanma (verifikasiya) deyil, yanlışlanma (falsifikasiya) olduğunu iddia edirdi. Ona görə, bir nəzəriyyə yalnız təkzib oluna bilirsə, elmi sayılır. Bu yanaşma, elmi iddiaların sübut olunmasından çox, onların daim sınanmağa açıq olmalı olduğunu vurğulayır. Tomas Kun "elmi inqilablar" nəzəriyyəsi ilə elm tarixində irəliləyişin təkamüllə deyil, paradiqma dəyişikliyi ilə baş verdiyini göstərdi. Ona görə, elmi inkişaf dövrləri və qeyri-adi tapıntıların səbəb olduğu böhranlar və inqilablarla müşayiət olunur. Bu yanaşma, elmi obyektiv və xətti proses kimi görən ənənəvi baxışları sarsıtdı.
Pol Feyerabend elmdə vahid və universal metodun olmadığını iddia edərək "metodsuzluq metodu"nu irəli sürdü. Onun "Everything goes" (Hər şey keçərlidir) şüarı elmin monolit təbiətini tənqid edir və elmin yaradıcı, qeyri-mərkəzçi yollarla da inkişaf edə biləcəyini vurğulayır.
Elmdə fəlsəfi müzakirələrin əsas məsələlərindən biri də və debatıdır. Realistlər elm nəzəriyyələrinin dünyadakı obyektiv reallığı əks etdirdiyini iddia edirlər, antirealistlər isə bu nəzəriyyələrin yalnız faydalı modellər olduğunu düşünürlər. Bu debat elmin bilik olaraq etibarlılığını və məzmununu dəyərləndirir. Sosial konstruktivizmə görə, elmi biliklər sosial və tarixi kontekstdə formalaşır. Bu yanaşma, elmi obyektiv həqiqətlərin kəşfi deyil, sosial razılaşmaların məhsulu kimi dəyərləndirir.Bruno Latur və kimi nümayəndələr bu istiqamətdə aparıcıdır. elmi nəzəriyyələrin inkişafını tək fərdi fərziyyələr deyil, bütöv tədqiqat proqramları çərçivəsində izah etmişdir. O, Poperdən fərqli olaraq, elmi nəzəriyyələrin birdən tərk edilməli olmadığını, müəyyən müddət ərzində "müdafiə edilə biləcəyini" göstərmişdir.
Elmin daxilindən edilən tənqidlər
Elmi tənqidlər yalnız fəlsəfə və ya sosial nəzəriyyə sahələrindən deyil, elmin öz daxilindən də gəlməkdədir. Bu tənqidlər, elmi metodların tətbiqindəki real problemlərə, elmi fəaliyyətin gündəlik praktikasına və nəticələrin etibarlılığına yönəlmişdir. Elm daxilində ən çox müzakirə olunan problemlərdən biri (ing. reproducibility crisis). Bu böhran, bir çox elmi eksperimentin və araşdırmanın nəticələrinin digər müstəqil tədqiqatçılar tərəfindən eyni şəkildə təkrar oluna bilməməsi ilə xarakterizə olunur. Xüsusilə psixologiya, və iqtisadiyyat sahələrində bu problem geniş yayılıb. Təkrar olunmayan nəticələr elmi etibarlılığın və obyektivliyin əsaslarına zərbə vurur və elmi nəşrlərdə məlumatların şişirdilməsi, metodoloji zəifliklər və nəşr meylliliyi (ing. publication bias) ilə əlaqələndirilir.
Elmi fəaliyyətin təbiəti insan fəaliyyətinə əsaslandığı üçün, elm adamları da müxtəlif (ing. cognitive biases) məruz qala bilirlər. Bu qərəzlərdən bəziləri aşağıdakılardır:
- Təsdiqləmə qərəzi (ing. Confirmation bias) — tədqiqatçının öz əvvəlki fərziyyələrinə uyğun məlumatları seçməsi və əleyhinə olan sübutları nəzərə almaması.
- Nəticə qərəzi (ing. Outcome bias) — nəticənin uğurlu və ya uğursuz olmasına əsasən tədqiqatın keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi.
- Qrup düşüncəsi (ing. Groupthink) — elmi icma daxilində alternativ nəzəriyyələrin rədd edilməsi və konsensusun qorunması üçün fərqli fikirlərin sıxışdırılması.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Keith Hart is sensitive to the way in which the meaning of science has changed over the centuries. His strategy for revealing such changes is to show how successive generations have responded to the question of what science is not. Where once the antitheses of science were myth and religion, now they are the humanities and creative arts." (Ingold 1996, С. 19)
- Feyerabend, Paul. Against Method. London: Verso. 1993. ISBN .
- Fritjof Capra, Uncommon Wisdom, ISBN , p. 213.
- Feyerabend, Paul. Farewell To Reason. Verso. 1987. səh. 100. ISBN .
- Jacques Barzun, Science: The Glorious Entertainment, Harper and Row: 1964. p. 15. (quote) and Chapters II and XII.
- Stanley Aronowitz in conversation with Derrick Jensen in Jensen, Derrick. Welcome to the Machine: Science, Surveillance, and the Culture of Control. Chelsea Green Publishing Company. 2004. səh. 31. ISBN .
- Aronowitz, Stanley. Science As Power: Discourse and Ideology in Modern Society. University of Minnesota Press. 1988. səh. viii (preface). ISBN .
- Alan Watts Audio lecture "Myth and Religion: Image of Man" and "Out Of Your Mind, 1: The Nature of Consciousness: 'Our image of the world' and 'The myth of the automatic universe'".
- Anton Wilson, Robert. The New Inquisition. New Falcon Publications. 1999. səh. 4. ISBN .
- Parkin, David. Simultaneity and Sequencing in the Oracular Speech of Kenyan Diviners // Peek, Philip M. (redaktor). African divination systems : ways of knowing. Bloomington: Indiana University Press. 1991. səh. 185. ISBN .
- Rollin, Bernard E. Science and Ethics. Cambridge University Press. 2006. ISBN . OCLC 238793190.
- "Many would agree that modern science has become so corrupted by its association with positivist methodology, and by its subservience to commercial and military interests." (Ingold 1996, С. 9)
Ədəbiyyat
- Conway, Erik. Merchants of doubt : how a handful of scientists obscured the truth on issues from tobacco smoke. [S.l.]: Bloomsbury. 2011. ISBN .
- Chu, Dominique. The Science Myth: God, Society, the Self and What We Will Never Know. London: Iff Books. 2013. ISBN .
- Feyerabend, Paul. Science in a Free Society (Reprinted). London: Verso. 1982. ISBN .
- Ingold, Tim, redaktorKey debates in anthropology (Reprinted). New York: Psychology Press. 1996. 9–19. ISBN .
- Marsonet, Michele. Science, reality, and language. Albany: State Univ. of New York Press. 1995. ISBN .
- Nicholas Rescher, The Limits of Science, Pittsburgh: the University of Pittsburgh Press; 2nd edition, 1999
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elmin tenqidi ing Criticism of science elmin nezeri esaslarinin metodlarinin sosial rolunun ve obyektivliyinin ve etik aspektlerden qiymetlendirilmesi ve sorgulanmasidir Elmin tenqidi hem hem de elm sosiologiyasi ve elm tarixinin esas istiqametlerinden biridir Elmin tenqidinin meqsedi yalniz elmi zeifletmek deyil onun serhedlerini metodoloji imkanlarini ve cemiyyetdeki funksiyalarini daha derinden basa dusmekdir Bu tenqidler vasitesile elme qarsi kor korane etimad evezine daha derin ve suurlu yanasma tesviq edilir Boston Ictimai Kitabxanasinin qarsisindaki Elm in tecessumu Elmin tenqidi ideyalari xususile Frensis Bekon ve Rene Dekart kimi filosoflarin elmi metod haqqinda suallar qaldirmasi ile baslayir XIX esrde elmi ferziyyelerin subut edile bilmezliyini ve ancaq saxta cixarila bileceyini esas goturen falsifikasionizm nezeriyyesi ile elmi tenqide yeni yanasma getirdi XX esrde Tomas Kun Pol Feyerabend kimi filosoflar elme alternativ ve daha radikal tenqidi baxislar ireli surduler Felsefi tenqid Butun metodologiyalarin hetta en bariz olanlarin da oz heddi var Pol Feyerabend Elmin felsefi tenqidi cercivesinde elmin metodoloji esaslarini iddialarini ve heqiqet anlayisini qiymetlendirir Bu tenqidler elme yonelik obyektivlik terefsizlik ve metodik mukemmellik iddialarini sorgulayir elmin esas xususiyyetinin dogrulanma verifikasiya deyil yanlislanma falsifikasiya oldugunu iddia edirdi Ona gore bir nezeriyye yalniz tekzib oluna bilirse elmi sayilir Bu yanasma elmi iddialarin subut olunmasindan cox onlarin daim sinanmaga aciq olmali oldugunu vurgulayir Tomas Kun elmi inqilablar nezeriyyesi ile elm tarixinde irelileyisin tekamulle deyil paradiqma deyisikliyi ile bas verdiyini gosterdi Ona gore elmi inkisaf dovrleri ve qeyri adi tapintilarin sebeb oldugu bohranlar ve inqilablarla musayiet olunur Bu yanasma elmi obyektiv ve xetti proses kimi goren enenevi baxislari sarsitdi Pol Feyerabend elmde vahid ve universal metodun olmadigini iddia ederek metodsuzluq metodu nu ireli surdu Onun Everything goes Her sey kecerlidir suari elmin monolit tebietini tenqid edir ve elmin yaradici qeyri merkezci yollarla da inkisaf ede bileceyini vurgulayir Elmde felsefi muzakirelerin esas meselelerinden biri de ve debatidir Realistler elm nezeriyyelerinin dunyadaki obyektiv realligi eks etdirdiyini iddia edirler antirealistler ise bu nezeriyyelerin yalniz faydali modeller oldugunu dusunurler Bu debat elmin bilik olaraq etibarliligini ve mezmununu deyerlendirir Sosial konstruktivizme gore elmi bilikler sosial ve tarixi kontekstde formalasir Bu yanasma elmi obyektiv heqiqetlerin kesfi deyil sosial razilasmalarin mehsulu kimi deyerlendirir Bruno Latur ve kimi numayendeler bu istiqametde aparicidir elmi nezeriyyelerin inkisafini tek ferdi ferziyyeler deyil butov tedqiqat proqramlari cercivesinde izah etmisdir O Poperden ferqli olaraq elmi nezeriyyelerin birden terk edilmeli olmadigini mueyyen muddet erzinde mudafie edile bileceyini gostermisdir Elmin daxilinden edilen tenqidlerElmi tenqidler yalniz felsefe ve ya sosial nezeriyye sahelerinden deyil elmin oz daxilinden de gelmekdedir Bu tenqidler elmi metodlarin tetbiqindeki real problemlere elmi fealiyyetin gundelik praktikasina ve neticelerin etibarliligina yonelmisdir Elm daxilinde en cox muzakire olunan problemlerden biri ing reproducibility crisis Bu bohran bir cox elmi eksperimentin ve arasdirmanin neticelerinin diger musteqil tedqiqatcilar terefinden eyni sekilde tekrar oluna bilmemesi ile xarakterize olunur Xususile psixologiya ve iqtisadiyyat sahelerinde bu problem genis yayilib Tekrar olunmayan neticeler elmi etibarliligin ve obyektivliyin esaslarina zerbe vurur ve elmi nesrlerde melumatlarin sisirdilmesi metodoloji zeiflikler ve nesr meylliliyi ing publication bias ile elaqelendirilir Elmi fealiyyetin tebieti insan fealiyyetine esaslandigi ucun elm adamlari da muxtelif ing cognitive biases meruz qala bilirler Bu qerezlerden bezileri asagidakilardir Tesdiqleme qerezi ing Confirmation bias tedqiqatcinin oz evvelki ferziyyelerine uygun melumatlari secmesi ve eleyhine olan subutlari nezere almamasi Netice qerezi ing Outcome bias neticenin ugurlu ve ya ugursuz olmasina esasen tedqiqatin keyfiyyetinin qiymetlendirilmesi Qrup dusuncesi ing Groupthink elmi icma daxilinde alternativ nezeriyyelerin redd edilmesi ve konsensusun qorunmasi ucun ferqli fikirlerin sixisdirilmasi Hemcinin baxElmi metod Sosial konstruktivizm Tomas Kun Pol Feyerabend Guclu sosiologiyaIstinadlar Keith Hart is sensitive to the way in which the meaning of science has changed over the centuries His strategy for revealing such changes is to show how successive generations have responded to the question of what science is not Where once the antitheses of science were myth and religion now they are the humanities and creative arts Ingold 1996 S 19 Feyerabend Paul Against Method London Verso 1993 ISBN 978 0 86091 646 8 Fritjof Capra Uncommon Wisdom ISBN 0 671 47322 0 p 213 Feyerabend Paul Farewell To Reason Verso 1987 seh 100 ISBN 978 0 86091 184 5 Jacques Barzun Science The Glorious Entertainment Harper and Row 1964 p 15 quote and Chapters II and XII Stanley Aronowitz in conversation with Derrick Jensen in Jensen Derrick Welcome to the Machine Science Surveillance and the Culture of Control Chelsea Green Publishing Company 2004 seh 31 ISBN 978 1 931498 52 4 Aronowitz Stanley Science As Power Discourse and Ideology in Modern Society University of Minnesota Press 1988 seh viii preface ISBN 978 0 8166 1659 6 Alan Watts Audio lecture Myth and Religion Image of Man and Out Of Your Mind 1 The Nature of Consciousness Our image of the world and The myth of the automatic universe Anton Wilson Robert The New Inquisition New Falcon Publications 1999 seh 4 ISBN 978 1 56184 002 1 Parkin David Simultaneity and Sequencing in the Oracular Speech of Kenyan Diviners Peek Philip M redaktor African divination systems ways of knowing Bloomington Indiana University Press 1991 seh 185 ISBN 978 0 253 34309 3 Rollin Bernard E Science and Ethics Cambridge University Press 2006 ISBN 978 0 521 85754 3 OCLC 238793190 Many would agree that modern science has become so corrupted by its association with positivist methodology and by its subservience to commercial and military interests Ingold 1996 S 9 EdebiyyatConway Erik Merchants of doubt how a handful of scientists obscured the truth on issues from tobacco smoke S l Bloomsbury 2011 ISBN 978 1 4088 2466 5 Chu Dominique The Science Myth God Society the Self and What We Will Never Know London Iff Books 2013 ISBN 978 1 78279 047 1 Feyerabend Paul Science in a Free Society Reprinted London Verso 1982 ISBN 978 0 86091 753 3 Ingold Tim redaktorKey debates in anthropology Reprinted New York Psychology Press 1996 9 19 ISBN 978 0 415 15020 0 Marsonet Michele Science reality and language Albany State Univ of New York Press 1995 ISBN 978 0 7914 2475 9 Nicholas Rescher The Limits of Science Pittsburgh the University of Pittsburgh Press 2nd edition 1999