Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Tədqiqat etikası (ing. Research ethics) — tətbiqi etikanın öyrənilməsi daxilində bir alt fən. Onun əhatə dairəsi ümumi elmi dürüstlük və yanlış davranışdan tutmuş insan və heyvan subyektlərinin rəftarına qədərdir. Alim və tədqiqatçıların sosial məsuliyyətləri ənənəvi olaraq daxil edilmir və daha az aydın şəkildə müəyyən edilir. İntizam ən çox tibbi tədqiqatlarda inkişaf etdirilir. Hər bir elmi sahədə ortaya çıxan saxtalaşdırma, saxtakarlıq və plagiat problemlərinə əlavə olaraq, insan və heyvan subyektlərinin iştirak etdiyi tədqiqatlarda tədqiqat dizaynı ən çox etik suallar doğuran sahələrdir.
Tarixi halların siyahısına beynəlxalq tədqiqat etika kodeksinə səbəb olan nasist tibbi təcrübələri və Taskiqidə sifilis təcrübəsi kimi bir çox irimiqyaslı sui-istifadə və bəşəriyyətə qarşı cinayətlər daxildir. Heç bir vahid yanaşma hamı tərəfindən qəbul edilməmişdir, lakin ümumi istinad edilən kodlar 1947-ci il , 1964-cü il və 1978-ci il Belmont hesabatıdır. Bu gün ABŞ, Böyük Britaniya və Aİ kimi tədqiqat etika komitələri tədqiqatın məsuliyyətli aparılmasını tənzimləyir və nəzarət edir. Əsas məqsədlərdən biri şübhəli tədqiqat təcrübələrini azaltmaqdır.
Sosial elmlər, informasiya texnologiyaları, biotexnologiya və ya mühəndislik kimi digər sahələrdə aparılan tədqiqatlar etik problemlər yarada bilər.
Elmi davranış
Elmi dürüstlük
Tədqiqatın düzgünlüyü və ya elmi dürüstlük tədqiqat etikasının ən yaxşı təcrübələrə və ya alimlərin peşə təcrübəsi qaydalarına aid olan aspektidir.
İlk dəfə XIX əsrdə Çarlz Bebbic tərəfindən təqdim edilən tədqiqat bütövlüyü anlayışı 1970-ci illərin sonlarında gündəmə gəldi. ABŞ-da bir sıra yüksək səviyyəli qalmaqallar elmin etik normaları və elmi cəmiyyətlər və institutlar tərəfindən həyata keçirilən özünütənzimləmə proseslərinin hüdudları haqqında intensiv müzakirələrə səbəb oldu. 1990-cı ildən sonra elmi pozuntuların və davranış kodeksinin rəsmiləşdirilmiş tərifləri siyasətin əsas cavabı oldu. XXI əsrdə davranış kodeksləri və ya tədqiqat dürüstlüyünün etik kodları geniş yayılıb. İnstitusional və milli səviyyələrdə davranış kodekslərinə əlavə olaraq, əsas beynəlxalq mətnlərə (2005), Tədqiqatın Dürüstlüyü üzrə Sinqapur Bəyannaməsi (2010), Tədqiqatın Dürüstlüyü üzrə Avropa Davranış Kodeksi (2011 və 2017) və Tədqiqatçıların Qiymətləndirilməsi üzrə Honq Konq Prinsipləri (2020) daxildir.
Tədqiqat dürüstlüyünə dair elmi ədəbiyyat ümumiyyətlə iki kateqoriyaya bölünür: birincisi, təriflərin və kateqoriyaların xəritələşdirilməsi, xüsusən də elmi yanlış davranışla bağlı, ikincisi, alimlərin münasibət və təcrübələrinin empirik tədqiqatları. Davranış kodekslərinin işlənib hazırlanmasından bəri qeyri-etik istifadə taksonomiyaları elmi saxtakarlığın çoxdan formalaşmış formalarından (plagiat, saxtalaşdırma və nəticələrin saxtalaşdırılması) kənara çıxaraq əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdir. "Şübhəli tədqiqat təcrübələri" tərifləri və təkrarlanma qabiliyyətinə dair mübahisələr də könüllü manipulyasiyanın nəticəsi olmayan şübhəli elmi nəticələrin boz sahəsini hədəf alır.
Davranış kodekslərinin və tədqiqatın dürüstlüyünü təmin etmək üçün görülən digər tədbirlərin spesifik təsiri qeyri-müəyyən olaraq qalır. Bir neçə nümunə araşdırması vurğulamışdır ki, tipik davranış kodeksinin prinsipləri ümumi elmi ideallara uyğun olsa da, onlar faktiki iş təcrübəsindən uzaq hesab olunur və onların effektivliyi tənqid edilir.
Elmi saxtakarlıq
peşəkar elmi araşdırmaların dərci zamanı standart elmi davranış və etik davranış kodeksinin pozulmasıdır. Bu, elmi dürüstlüyün pozulmasıdır: elmdə, o cümlədən tədqiqat nəticələrinin tərtibi, aparılması və təqdim edilməsində elmi metodun və tədqiqat etikasının pozulmasıdır.
Lancet icmalı, "Şimali Ölkələrdə Elmi Təhlükəsiz Davranışlarla Mübarizə" 1999-cu il COPE hesabatında əks olunmuş təriflərin aşağıdakı nümunələrini təqdim edir:
- Danimarka tərifi: "Elmi məlumatın saxtalaşdırılması və ya yalan kredit və ya alimə verilən vurğu ilə nəticələnən niyyət və ya kobud səhlənkarlıq."
- İsveç tərifi: “Başqa bir müstəntiqin əlyazmasından və ya nəşrindən alınan məlumatları, mətni, fərziyyə və ya metodları saxtalaşdırmaqla tədqiqat prosesinin qəsdən təhrif edilməsi; və ya tədqiqat prosesinin başqa vasitələrlə təhrif edilməsi”.
Elmi saxtakarlığın nəticələri cinayətkarlar və jurnalın auditoriyası, eləcə də onu ifşa edən hər kəs üçün dağıdıcı ola bilər. Bundan əlavə, yalan və ya uydurma tədqiqat nəticələrinə əsaslanan tibbi və ya digər müdaxilələrin təşviqi ilə bağlı ictimai sağlamlıq təsirləri var. Elmi vicdansızlıq cəmiyyətin elmin bütövlüyünə inamının itməsinə səbəb ola bilər.
İstinadlar
- Douglas, Heather. "The Moral Terrain of Science". Erkenntnis (ingilis). 79 (S5). 2014: 961–979. doi:10.1007/s10670-013-9538-0. ISSN 0165-0106.
- Stahl, Bernd Carsten; Timmermans, Job; Flick, Catherine. "Ethics of Emerging Information and Communication Technologies". Science and Public Policy. 2016-09-19: scw069. doi:10.1093/scipol/scw069. hdl:2086/12331. ISSN 0302-3427.
- Iphofen, Ron. "Ethical Decision-Making in Social Research". SpringerLink (ingilis). 2011. doi:10.1057/9780230233768. ISBN .
- Wickson, Fern; Preston, Christopher; Binimelis, Rosa; Herrero, Amaranta; Hartley, Sarah; Wynberg, Rachel; Wynne, Brian. "Addressing Socio-Economic and Ethical Considerations in Biotechnology Governance: The Potential of a New Politics of Care". . 1 (2). 2017-06-09: 193–199. doi:10.1007/s41055-017-0014-4. hdl:10871/33650. ISSN 2364-6853.
- Whitbeck, Caroline. Ethics in Engineering Practice and Research. Cambridge University Press. 2011-08-15. doi:10.1017/cbo9780511976339. ISBN .
- Israel, Mark; Allen, G.; Thomson, C. "The Rise and Much-Sought Demise of the Adversarial Culture in Australian Research Ethics: Australasian Ethics Network Conference 2013". Proceedings of the 2013 Australasian Ethics Network Conference. N/A. 2013: 12–27.
- Israel, Mark. Research Ethics and Integrity for Social Scientists: Beyond Regulatory Compliance (ingilis). SAGE Publications Ltd. 2015. ISBN .
- Walter, Klein eds. The Story of Bioethics: From seminal works to contemporary explorations.
- Morreim, E H; Winer, Jeffrey C. "Guest authorship as research misconduct: definitions and possible solutions". BMJ Evidence-Based Medicine. 28 (1). 2023: 1–4. doi:10.1136/bmjebm-2021-111826. ISSN 2515-446X. PMID 34933927 (#bad_pmid).
- Nylenna, M.; Andersen, D.; Dahlquist, G.; Sarvas, M.; Aakvaag, A. "Handling of scientific dishonesty in the Nordic countries. National Committees on Scientific Dishonesty in the Nordic Countries". Lancet. 354 (9172). 1999: 57–61. doi:10.1016/S0140-6736(98)07133-5. PMID 10406378.
- "Coping with fraud" (PDF). The COPE Report 1999: 11–18. 2007-09-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2006-09-02.
It is 10 years, to the month, since Stephen Lock ... Reproduced with kind permission of the Editor, The Lancet.
- Xie, Yun. "What are the consequences of scientific misconduct?". Ars Technica. 2008-08-12. İstifadə tarixi: 2013-03-01.
- Redman, B. K.; Merz, J. F. "SOCIOLOGY: Scientific Misconduct: Do the Punishments Fit the Crime?" (PDF). Science. 321 (5890). 2008: 775. doi:10.1126/science.1158052. PMID 18687942.
- "Consequences of Whistleblowing for the Whistleblower in Misconduct in Science Cases" (PDF). Research Triangle Institute. 1995. 2017-08-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-24.
Ədəbiyyat
- Speid, Lorna. Clinical trials : what patients and healthy volunteers need to know. Oxford: Oxford University Press. 2010. ISBN .
- The Oxford Textbook of Clinical Research Ethics, Ezekiel Emanuel, Christine Grady, Robert Crouch, Reidar Lie, Franklin Miller, David Wendler, Oxford University Press, 2008
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tedqiqat etikasi ing Research ethics tetbiqi etikanin oyrenilmesi daxilinde bir alt fen Onun ehate dairesi umumi elmi durustluk ve yanlis davranisdan tutmus insan ve heyvan subyektlerinin reftarina qederdir Alim ve tedqiqatcilarin sosial mesuliyyetleri enenevi olaraq daxil edilmir ve daha az aydin sekilde mueyyen edilir Intizam en cox tibbi tedqiqatlarda inkisaf etdirilir Her bir elmi sahede ortaya cixan saxtalasdirma saxtakarliq ve plagiat problemlerine elave olaraq insan ve heyvan subyektlerinin istirak etdiyi tedqiqatlarda tedqiqat dizayni en cox etik suallar doguran sahelerdir Tarixi hallarin siyahisina beynelxalq tedqiqat etika kodeksine sebeb olan nasist tibbi tecrubeleri ve Taskiqide sifilis tecrubesi kimi bir cox irimiqyasli sui istifade ve beseriyyete qarsi cinayetler daxildir Hec bir vahid yanasma hami terefinden qebul edilmemisdir lakin umumi istinad edilen kodlar 1947 ci il 1964 cu il ve 1978 ci il Belmont hesabatidir Bu gun ABS Boyuk Britaniya ve AI kimi tedqiqat etika komiteleri tedqiqatin mesuliyyetli aparilmasini tenzimleyir ve nezaret edir Esas meqsedlerden biri subheli tedqiqat tecrubelerini azaltmaqdir Sosial elmler informasiya texnologiyalari biotexnologiya ve ya muhendislik kimi diger sahelerde aparilan tedqiqatlar etik problemler yarada biler Elmi davranisElmi durustluk Tedqiqatin duzgunluyu ve ya elmi durustluk tedqiqat etikasinin en yaxsi tecrubelere ve ya alimlerin pese tecrubesi qaydalarina aid olan aspektidir Ilk defe XIX esrde Carlz Bebbic terefinden teqdim edilen tedqiqat butovluyu anlayisi 1970 ci illerin sonlarinda gundeme geldi ABS da bir sira yuksek seviyyeli qalmaqallar elmin etik normalari ve elmi cemiyyetler ve institutlar terefinden heyata kecirilen ozunutenzimleme proseslerinin hududlari haqqinda intensiv muzakirelere sebeb oldu 1990 ci ilden sonra elmi pozuntularin ve davranis kodeksinin resmilesdirilmis terifleri siyasetin esas cavabi oldu XXI esrde davranis kodeksleri ve ya tedqiqat durustluyunun etik kodlari genis yayilib Institusional ve milli seviyyelerde davranis kodekslerine elave olaraq esas beynelxalq metnlere 2005 Tedqiqatin Durustluyu uzre Sinqapur Beyannamesi 2010 Tedqiqatin Durustluyu uzre Avropa Davranis Kodeksi 2011 ve 2017 ve Tedqiqatcilarin Qiymetlendirilmesi uzre Honq Konq Prinsipleri 2020 daxildir Tedqiqat durustluyune dair elmi edebiyyat umumiyyetle iki kateqoriyaya bolunur birincisi teriflerin ve kateqoriyalarin xeritelesdirilmesi xususen de elmi yanlis davranisla bagli ikincisi alimlerin munasibet ve tecrubelerinin empirik tedqiqatlari Davranis kodekslerinin islenib hazirlanmasindan beri qeyri etik istifade taksonomiyalari elmi saxtakarligin coxdan formalasmis formalarindan plagiat saxtalasdirma ve neticelerin saxtalasdirilmasi kenara cixaraq ehemiyyetli derecede genislenmisdir Subheli tedqiqat tecrubeleri terifleri ve tekrarlanma qabiliyyetine dair mubahiseler de konullu manipulyasiyanin neticesi olmayan subheli elmi neticelerin boz sahesini hedef alir Davranis kodekslerinin ve tedqiqatin durustluyunu temin etmek ucun gorulen diger tedbirlerin spesifik tesiri qeyri mueyyen olaraq qalir Bir nece numune arasdirmasi vurgulamisdir ki tipik davranis kodeksinin prinsipleri umumi elmi ideallara uygun olsa da onlar faktiki is tecrubesinden uzaq hesab olunur ve onlarin effektivliyi tenqid edilir Elmi saxtakarliq pesekar elmi arasdirmalarin derci zamani standart elmi davranis ve etik davranis kodeksinin pozulmasidir Bu elmi durustluyun pozulmasidir elmde o cumleden tedqiqat neticelerinin tertibi aparilmasi ve teqdim edilmesinde elmi metodun ve tedqiqat etikasinin pozulmasidir Lancet icmali Simali Olkelerde Elmi Tehlukesiz Davranislarla Mubarize 1999 cu il COPE hesabatinda eks olunmus teriflerin asagidaki numunelerini teqdim edir Danimarka terifi Elmi melumatin saxtalasdirilmasi ve ya yalan kredit ve ya alime verilen vurgu ile neticelenen niyyet ve ya kobud sehlenkarliq Isvec terifi Basqa bir mustentiqin elyazmasindan ve ya nesrinden alinan melumatlari metni ferziyye ve ya metodlari saxtalasdirmaqla tedqiqat prosesinin qesden tehrif edilmesi ve ya tedqiqat prosesinin basqa vasitelerle tehrif edilmesi Elmi saxtakarligin neticeleri cinayetkarlar ve jurnalin auditoriyasi elece de onu ifsa eden her kes ucun dagidici ola biler Bundan elave yalan ve ya uydurma tedqiqat neticelerine esaslanan tibbi ve ya diger mudaxilelerin tesviqi ile bagli ictimai saglamliq tesirleri var Elmi vicdansizliq cemiyyetin elmin butovluyune inaminin itmesine sebeb ola biler IstinadlarDouglas Heather The Moral Terrain of Science Erkenntnis ingilis 79 S5 2014 961 979 doi 10 1007 s10670 013 9538 0 ISSN 0165 0106 Stahl Bernd Carsten Timmermans Job Flick Catherine Ethics of Emerging Information and Communication Technologies Science and Public Policy 2016 09 19 scw069 doi 10 1093 scipol scw069 hdl 2086 12331 ISSN 0302 3427 Iphofen Ron Ethical Decision Making in Social Research SpringerLink ingilis 2011 doi 10 1057 9780230233768 ISBN 978 0 230 29634 3 Wickson Fern Preston Christopher Binimelis Rosa Herrero Amaranta Hartley Sarah Wynberg Rachel Wynne Brian Addressing Socio Economic and Ethical Considerations in Biotechnology Governance The Potential of a New Politics of Care 1 2 2017 06 09 193 199 doi 10 1007 s41055 017 0014 4 hdl 10871 33650 ISSN 2364 6853 Whitbeck Caroline Ethics in Engineering Practice and Research Cambridge University Press 2011 08 15 doi 10 1017 cbo9780511976339 ISBN 978 0 521 89797 6 Israel Mark Allen G Thomson C The Rise and Much Sought Demise of the Adversarial Culture in Australian Research Ethics Australasian Ethics Network Conference 2013 Proceedings of the 2013 Australasian Ethics Network Conference N A 2013 12 27 Israel Mark Research Ethics and Integrity for Social Scientists Beyond Regulatory Compliance ingilis SAGE Publications Ltd 2015 ISBN 978 1 4739 1009 6 Walter Klein eds The Story of Bioethics From seminal works to contemporary explorations Morreim E H Winer Jeffrey C Guest authorship as research misconduct definitions and possible solutions BMJ Evidence Based Medicine 28 1 2023 1 4 doi 10 1136 bmjebm 2021 111826 ISSN 2515 446X PMID 34933927 bad pmid Nylenna M Andersen D Dahlquist G Sarvas M Aakvaag A Handling of scientific dishonesty in the Nordic countries National Committees on Scientific Dishonesty in the Nordic Countries Lancet 354 9172 1999 57 61 doi 10 1016 S0140 6736 98 07133 5 PMID 10406378 Coping with fraud PDF The COPE Report 1999 11 18 2007 09 28 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2006 09 02 It is 10 years to the month since Stephen Lock Reproduced with kind permission of the Editor The Lancet Xie Yun What are the consequences of scientific misconduct Ars Technica 2008 08 12 Istifade tarixi 2013 03 01 Redman B K Merz J F SOCIOLOGY Scientific Misconduct Do the Punishments Fit the Crime PDF Science 321 5890 2008 775 doi 10 1126 science 1158052 PMID 18687942 Consequences of Whistleblowing for the Whistleblower in Misconduct in Science Cases PDF Research Triangle Institute 1995 2017 08 24 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 24 EdebiyyatSpeid Lorna Clinical trials what patients and healthy volunteers need to know Oxford Oxford University Press 2010 ISBN 978 0 19 973416 0 The Oxford Textbook of Clinical Research Ethics Ezekiel Emanuel Christine Grady Robert Crouch Reidar Lie Franklin Miller David Wendler Oxford University Press 2008