Kimya tarixi

Elm tarixi
Mövzuya görə
Riyaziyyat tarixi
Təbiət elmləri
Astronomiya
Biologiya
Botanika
Coğrafiya
Geologiya
Torpaqşünaslıq
Fizika
Kimya
Ekologiya
İctimai elmlər
Tarix
Dilçilik
Psixologiya
Sosiologiya
Fəlsəfə
İqtisadi təlimlər
Texnologiya
Hesablama avadanlığı
Kənd təsərrüfatı
Tibb
Naviqasiya
Kateqoriya

Kimya tarixi maddələrin xüsusiyyətlərinin və çevrilmələrinin öyrənilməsi ilə bağlı xüsusi biliklərin toplanması kimi mürəkkəb prosesi izah edir və təsvir edir; kimya inkişafı ilə əlaqəli hadisələri və prosesləri insan cəmiyyətinin tarixi ilə bağlayan sərhəd bilik sahəsi hesab edilə bilər.

Kimya tarixi ümumiyyətlə bir neçə dövrə bölünür; nəzərə alınmalıdır ki,bu dövrləşdirmə,şərti və nisbi olmaqla daha çox didaktik məna daşıyır. Kimya tarixini elmi bir fənn kimi quranlardan biri alman alimi Hermann Kopp (1817-1892) idi.

Əlkimyadan əvvəlki dövr: III əsrə qədər

Əlkimyəvi dövrdə maddə haqqında biliklərin nəzəri və praktik^[ru] cəhətləri bir-birindən nisbətən müstəqil şəkildə inkişaf etmişdir.

Maddə ilə praktiki əməliyyatlar sənətkarlıq kimyası üçün əlverişli oldu. Onun yaranması ilk növbədə metallurgiyanın yaranması və inkişafı ilə əlaqələndirilməlidir. Qədim dövrlərdə yeddi metal: mis,qurğuşun,qalay,dəmir,qızıl,gümüş və civə, xəlitə şəklində də arsen,sink və bismut saf formada tanınırdı. Metallurgiya ilə yanaşı,keramika və şüşə istehsalı,boya,dəri,dərman və kosmetika istehsalı kimi digər sahələrdə də praktik biliklər toplanmışdır. Antik dövrün praktik kimyasının uğurları və nailiyyətləri əsasında kimyəvi biliklərin inkişafı sonrakı dövrlərdə baş verdi. Maddənin xassələrinin mənşəyi problemini nəzəri dərk etmək cəhdləri qədim Yunan təbiət fəlsəfəsində elementlər doktrinasının meydana gəlməsinə səbəb oldu. Empedokl, Platon və Aristotelin təlimləri elmin sonrakı inkişafına ən böyük təsiri göstərmişdir. Bu anlayışlara görə bütün maddələr dörd prinsipin: torpaq, su, hava və odun birləşməsi ilə əmələ gəlir. Elementlərin özləri qarşılıqlı çevrilmələrə qadirdirlər,çünki onların hər biri Aristotelin fikrincə vahid ilkin maddənin (substrat) - müəyyən keyfiyyətlərin birləşməsindən ibarətdir. Daha sonra bir elementin digərinə çevrilməsi ehtimalı haqqında müddəanı- metalların qarşılıqlı çevrilməsi (transmutasiya) ehtimalı haqqında əlkimyəvi fikri əsas götürdü. Demək olar ki, eyni vaxtda Yunanıstanda elementlər doktrinası ilə atomistika yarandı,onların yaradıcıları Levkipp və Demokrit idi.

Əlkimyəvi dövr: III - XVII əsrlər

 

Henniq Brand fəlsəfə daşını tapmaq üçün öz laboratoriyasında işləyərkən.

Əlkimyəvi dövr - metalların ötürülməsi üçün zəruri hesab olunan fəlsəfə daşının axtarışı dövrüdür. Dörd element haqqında qədim fikirlərə söykənən alkimyəvi nəzəriyyə astrologiya və mistika ilə sıx bir-birinə bağlı idi. Kimyəvi-texniki "qızıl düzəltmə" ilə yanaşı,bu dövr həmçinin misilsiz mistik fəlsəfə sisteminin yaradılması ilə də,diqqətəlayiqdir. Alkimyəvi dövr,öz növbəsində də, üç subperioda bölünür: İsgəndəriyyə (Yunan-Misir), Ərəb və Avropa əlkimyası dövrlərinə.

İsgəndəriyyə əlkimyası

İsgəndəriyyədə nəzəriyyə (Platon və Aristotelin təbii fəlsəfəsi) və maddələr,onların xassələri və çevrilmələri haqqında praktik biliklərin birləşməsi baş verdi; bu birləşmədən yeni bir elm - kimya dünyaya gəldi."Kimya" sözü (və ərəb əl-kīmiyaˀ) adətən Misirin qədim adı - Keme və ya Hemdən alınmışdır; əvvəlcə bir sözlə,"Misir sənəti" kimi bir məna ifadə edirdi. Bəzən termin yunanca χυμχυ - şirə və ya χυμχυ - tökmə sözlərindən yaranmışdır. İsgəndəriyyə kimyasının əsas tədqiqat obyektləri metallar idi. İsgəndəriyyə dövründə,kimyagərlikdə ənənəvi metal planetar simvolizmi meydana gəldi,bundan sonra məlum olan yeddi metalın hər biri müvafiq bir planetlə əlaqəli idi: gümüş - Ay,civə - Merkuri,mis - Venera,qızıl - Günəş,dəmir - Mars,qalay - Yupiter,qurğuşun - Saturn. İsgəndəriyyədə kimyanın səmavi himayədarı Misir tanrısı Tot və onun Yunan həmkarı Hermes idi.

Adını bu günə qədər saxlayan Yunan-Misir əlkimyasının əhəmiyyətli nümayəndələri arasında Bolos Mendesa, Zosim Panopolit, kiçik Olimpiodoru qeyd etmək olar. Bolosun yazdığı "Fizika və mistisizm" kitabı (e.ə. 200-cü il) dörd hissədən ibarətdir: qızıl, gümüş, qiymətli daşlar və bənövşəyi rənglərə həsr olunmuşdur. Bolos əvvəlcə metalların transmutasiyası - bir metalın digərinə çevrilməsi ideyasını ifadə etdi və bu,bütün əlkimyəvi dövrün əsas vəzifəsinə çevrildi. Zosim öz ensiklopediyasında (III əsr) khemeia nı qızıl və gümüş düzəltmə sənətini,"tetrasomat" - süni qızıl hazırlamaq prosesinin mərhələləri olaraq təsvir etmişdir; bu sənətin sirlərini açmağın qadağan olduğunu xüsusilə vurğulamışdı.

İsgəndəriyyə dövründən bir çox hermetik mətnlər də var,Hermes Trismegistin məşhur "Zümrüd tikə" əsərində,maddələrin çevrilməsini fəlsəfi və mistik izah etməyə cəhd göstərmişdir.

Yunan-Misir kimyagərlərinin şübhəsiz praktik uğurları arasında metalların birləşməsi amalqamanın kəşf edilməsinə aid edilməlidir. Amalqamadan qızıldan zərgərlik üçün istifadə olunmağa başladı. İsgəndəriyyə alimləri filizlərdən qızıl və gümüş çıxartma yolunu yaxşılaşdırdılar,bunun üçün kinovar və ya kalomeldən əldə edilən civə geniş istifadə olunurdu. Praktik əhəmiyyətə əlavə olaraq,civənin misilsiz birləşmə əmələ gətirmə qabiliyyəti,civənin xüsusi, "ilkin" metal kimi təsəvvürünə səbəb oldu. Əlkimyaçılar, həmçinin qızılları təmizləmək üçün bir üsul hazırladılar - filizin qurğuşun və nitrat ilə qızdırdılar.

Ərəb əlkimyası

Ərəb kimyagərliyinin nəzəri əsası hələ də Aristotelin təlimlərinə əsaslanırdı. Bununla birlikdə,əlkimyəvi təcrübənin inkişafı maddələrin kimyəvi xüsusiyyətlərinə əsaslanan yeni bir nəzəriyyənin yaradılmasını tələb edirdi. Cabir ibn Həyyan VIII əsrin sonlarında metalların mənşəyi civə-kükürd nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi,buna əsasən metallar iki prinsiplə əmələ gəldiyini: Civə (metallıq prinsipi) və kükürd (yanma prinsipi) bildirmişdir. Qızılın - mükəmməl bir metalın meydana gəlməsi üçün,civə və kükürddən əlavə,bəzi maddələr tələb olunurdu,hansı ki,Cabir bunu əliksir adlandırdı (əl-iksir,(yunanca: ξεριον),yəni "quru"). Transmütutasiya problemi,buna görə də civə-kükürd nəzəriyyəsi çərçivəsində əliksiri təcrid etmək vəzifəsinə endirildi,digər halda fəlsəfə daşı (Lapis Philosophorum) adlandırıldı. Əliksirin daha çox sehrli xüsusiyyətlərə — bütün xəstəlikləri sağaltmaq və bəlkə də ölümsüzlük vermək kimi gücə sahib olduğuna inanılırdı.

Civə-kükürd nəzəriyyəsi sonrakı bir neçə əsr ərzində kimyagərliyin nəzəri əsasını təşkil etdi. X əsrin əvvəllərində başqa bir görkəmli kimyaçı Məhəmməd ibn Zəkəriyə əl-Razi,sərtlik (kövrəklik) və ya fəlsəfi Duz prinsipinə civə və kükürd əlavə edərək nəzəriyyəni təkmilləşdirdi.

Ərəb əlkimyası, İsgəndəriyyədən fərqli olaraq olduqca rasional idi;oradakı mistik ünsürlər adət-ənənə üçün bir xərac idi. Əlkimyanın əsas nəzəriyyəsinin formalaşması ilə yanaşı,ərəb mərhələsində konseptual aparat,laboratoriya avadanlığı və eksperimental texnika hazırlanmışdır. Ərəb kimyagərləri şübhəsiz praktik uğurlar əldə etdilər - stibium,arsen və yəqin ki,fosforu təcrid etdilər,sirkə turşusu və mineral turşularının seyreltilmiş məhlullarını aldılar. Ərəb kimyagərlərinin əhəmiyyətli əməyi qədim tibb ənənələrini inkişaf etdirən rasional əczanənin yaradılması idi.

Avropa əlkimyası

 

Avropa kimyagər risaləsindən allegorik görüntü (Vasili Valentin,1599-cu il)

Ərəblərin elmi görüşləri XIII əsrdə orta əsrlər Avropasına nüfuz etdi. Ərəb kimyagərlərinin əsərləri latın dilinə,daha sonra digər Avropa dillərinə tərcümə edildi.

Avropanın ən böyük kimyagərləri arasında Böyük Albert,Rocer Bekon,Arnold de Villanova,Raymon Lulli,Vasili Valentin kimi kimyagərləri qeyd etmək olar. Rocer Bekon kimyagərliyi aşağıdakı kimi təyin etdi: "Əlkimya müəyyən bir tərkibi necə hazırlamaq və ya əsas metallara əlavə olunarsa,onları mükəmməl metal halına gətirəcək bir əliksir hazırlamağın elmidir."

Avropada xristian mifologiyasının elementləri kimyagərliyin mifologiyasına və simvolizminə daxil edilmişdir (Petrus Bonus,Nikolas Flamel); ümumiyyətlə, Avropa kimyagərliyi üçün mistik ünsürlər ərəbcə olduğundan daha səciyyəvidir. Mistiklik və Avropa kimyagərliyinin gizliliyi,kimyagərlikdə xeyli sayda saxtakarlığa səbəb oldu; artıq Dante Aligyeri "İlahi komediya"sında Cəhənnəmin səkkizinci dairəsinə "əlkimya ilə saxta metal hazırlayanları" daxil etmişdir. Avropa kimyagərliyinin xarakterik bir xüsusiyyəti,cəmiyyətdəki qeyri-müəyyən mövqe idi. Həm ruhanilər, həm də dünyəvi hakimiyyətlər bir neçə dəfə kimyagərliyi qadağan etmişlərdi; eyni zamanda,monastırlarda,həm də kral məhkəmələrində kimyagərlik inkişaf etdi.

XIV əsrin əvvəllərində Avropa kimyagərlərləri maddənin xüsusiyyətlərini dərk etməkdə ərəbləri üstələyərək ilk əhəmiyyətli uğurlara imza atdılar. 1270-ci ildə,İtalyan alkimyaçısı Bonaventura,bir cəhddə universal bir həlledici əldə etmək üçün,nitrat turşusundakı (aqua fortis) naşatırın həllini aldı,hansı ki, qızılları,qiymətli metalları həll edə biləcəyi ortaya çıxdı (buna görə də adı - aqua Regis, yəni aqua regiadır). XIV əsrdə İspaniyada işləyən,əhəmiyyətli orta əsr Avropa əlkimyaçılarından biri olan Cabir ibn Həyyan,konsentratlaşdırılmış mineral turşuların (kükürdlü və azotlu) ətraflı təsvirini vermişdir. Bu turşuların əlkimyəvi təcrübədə istifadəsi kimyagərlərin maddə ilə bağlı biliklərinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olmuşdur.

XIII əsrin ortalarında Avropada barıt istehsalına başlandı; yəqin ki,onu ilk təsvir edən R.Bekon (1249-cu ildən gec olmayaraq) (tez-tez xatırlanan rahib Bertold Şvarts Almaniyada barıt biznesinin banisi hesab edilə bilər) idi. Odlu silahlarının peyda olması,kimyanın inkişafı və sənətkarlıq kimyası ilə yaxınlaşması üçün ən güclü stimul oldu.

Texniki kimya və yatrokimya

İntibah dövründən başlayaraq,istehsalın inkişafı ilə əlaqədar olaraq kimya istehsalı və ümumiyyətlə praktiki istiqamət getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir: metallurgiya, keramika, şüşə və boya istehsalı artırdı. XVI əsrin birinci yarısında kimyagərlikdə: Vannoçço Berinquccio,Qeorqius Aqrikola və Bernar Palissinin işi ilə başlayan texniki kimya və Paraselsin qurduğu yatrokimya kimi rasional cərəyanlar ortaya çıxdı.

Berinquccio və Aqrikola kimya texnologiyasını yaxşılaşdırmaq yollarını axtarmaqda kimyagərlik vəzifəsini görürdülər; yazılarında eksperimental məlumatların və texnoloji proseslərin ən aydın, tam və etibarlı təsviri üçün səy göstərdilər.

Parasels,kimyagərliyin vəzifəsinin dərman istehsalı olduğunu iddia etdi; Parasels tibbi civə-kükürd nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. O,hesab edirdi ki,sağlam orqanizmdə 3 şey — civə,kükürd və duz eyni tarazlıqda olmalıdır,xəstəlik üçü arasında balanssızlıq yarandıqda ortaya çıxır. Onu bərpa etmək üçün Parasels ənənəvi bitki mənşəli dərmanlara əlavə olaraq mineral mənşəli dərman preparatlarına - arsen,stibium,qurğuşun,civə və s birləşmələrini tətbiq etdi.

Yatrokimya (yunanca: həkim) nümayəndələri ("siqnatura" sistemi ardıcılları,Paraselsin ardıcılları adlandırdıqları kimi) XVI-XVII əsrlərin bir çox məşhur kimyagərlərini əhatə edir: Andreas Libaviy,İohann Qlauber,Yan Van Helmont,Otto Taxeniy.

Texniki kimya və yatrokimya bilavasitə kimya elminin yaranmasına səbəb oldu;bu mərhələdə təcrübi işlərin və müşahidələrin bacarıqları toplanmışdır,xüsusən sobaların və laboratoriya cihazlarının quruması, maddələrin təmizlənməsi üsulları (kristallaşma,distillə və s.) hazırlanmış və təkmilləşdirilmişdir; yeni kimyəvi maddələr aldı.

Bütövlükdə əlkimyəvi dövrün əsas nəticəsi,maddə ilə bağlı əhəmiyyətli bir məlumat ehtiyatının toplanmasına əlavə olaraq,maddənin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə empirik yanaşmanın ortaya çıxması idi. Əlkimyəvi dövr təbii fəlsəfə ilə eksperimental təbiətşünaslıq arasında tamamilə zəruri bir keçid mərhələsi oldu.

Kimyanın elm olaraq formalaşma dövrü: XVII - XVIII əsrlər

XVII əsrin ikinci yarısı ilk elmi inqilab ilə qeyd olundu,nəticəsi tamamilə eksperimental məlumatlara əsaslan yeni bir təbiət elmi oldu. Dünyanın heliosentrik sisteminin yaradılması (Nikolay Kopernik,İohann Kepler), yeni mexanika (Qalileo Qaliley), vakuum və atmosfer təzyiqinin kəşfi (Evangelista Torriçelli,Blez Paskal və Otto fon Qerike) dünyada Aristotel fiziki mənzərəsinin dərin böhranına səbəb oldu. Frensis Bekon,elmi müzakirədə həlledici dəlilin eksperiment olması barədə tezis irəli sürdü; fəlsəfədə atomistik fikirlər canlandı (Rene Dekart, Pyer Qassendi).

Bu elmi inqilabın nəticələrindən biri də ənənəvi olaraq Robert Boylun kimyaya eksperimental metodu daxil etməsi oldu. O, 1661-ci ildə «Kimyaçı-skeptik» adlı əsər yazır. Bu əsərdə o, kimyəvi elementin ilk dəfə tərifini vermiş və kimyanın müstəqil elmə çevrilməsinin təşəbbüsçüsü olduğunu bildirmişdir. Boylun fikrincə element-maddədir,cismin tərkib hissəsidir. Boyl kimyada vəsfi analizin əsasını qoymuş, eyni zamanda çoxlu sayda rəngarəng fiziki-kimyəvi təcrübələr apararaq hər iki elm sahəsində çox dəyərli kəşflər etmişdir. 1661-ci ildə kimyəvi elementləri təyin etməyin metodunu vermiş, havanın fiziki və kimyəvi xassəsini öyrənmiş,1662-ci ildə isə qaz qanununu kəşf etmişdir..

Aristotelin təlimlərini və civə-kükürd nəzəriyyəsini əvəz edə bilən,cismin tərkibi haqqında nəzəri fikirlərin yaradılması,çox çətin bir iş olduğunu sübut etdi. XVII əsrin son rübündə Eklektizm və ya eklektika görüşlü yaradıcılar kimya ənənələri və kimyəvi elementlər haqqında yeni fikirləri əlaqələndirməyə çalışırlar (Nikola Lemeri, Iohan Iohim Bexer).

Flogiston nəzəriyyəsi

XVIII əsrin birinci yarısında elementlərin doktrinasının inkişafında əsas hərəkətverici qüvvə Alman kimyaçısı Georq Ernest Ştal tərəfindən irəli sürülmüş flogiston nəzəriyyəsi idi. Flogiston maddənin yanması və parçalanması prosesini izah edən, kimya tarixində ilk teoremdir. Flogistos yunan sözü olub,"yanan","yandırılan" deməkdir. Bu nəzəriyyəni 1697-1703-cü illərdə alman həkimi Georq Ştal irəli sürmüşdür. Nəzəriyyə geniş yayıldı və onun sayəsində kimya əlkimyaçıları öz fikirlərindən tamamilə uzaqlaşdılar. Ştalın fikrincə, flogiston-maddi substant olub, istənilən yanan maddənin tərkib hissəsidir. O, maddənin yanması və ya qızdırılıb parçalanması zamanı əmələ gəlib hava ilə reaksiyaya daxil olaraq alov əmələ gətirir. Həmin dövrün görkəmli kimyaçılarından olan Mixail Lomonosov,Karl Vilhelm Şeyele, Cozef Pristli, Henri Kavendiş uzun müddət flogistonun alınması yollarını araşdırmışlar lakin bunu tapmağa nail olmamışlar. Lomonosov ehtimal edirdi ki, flogiston- kiçik hissəciklərdən (korpuskul) ibarət maddi cisimdir. Flogiston nəzəriyyəsi 1775-ci ildə fransız kimyaçısı Antuan Lavuazyenin oksigeni kəşfi etməsilə iflas etmiş oldu və qüvvədən düşdü. Kömür, (karbon) yanıb oksigenlə birləşərək karbon-dioksidə çevrilir. Həmin bu qaz heç də flogiston deyil, o həmçinin maqnezium və kalsium karbonatlarının közərdilməsindən də alınır.

 

Lavuazyenin əsərinin 1840-cı illərdə Ranqaku üsulu ilə Yaponiyada tərcümə edilməsi.

Kimyəvi inqilab

Kimyanın elmə çevrilməsi prosesi Antuan Loran Lavuazyenin kəşfləri ilə başa çatdı. Yanma və oksidləşmə proseslərinə yeni baxış müəyyən edərək,Lavuazye eyni zamanda havanın tərkibini düzgün başa düşmüşdü (1777) və "kimyəvi inqilab" adlanan dövr ilə kimyanın inkişafında mühüm mərhələ başladı. Flogiston nəzəriyyəsindən imtina edilməsi,kimya elminin bütün əsas prinsipləri və konsepsiyalarının: maddələrin terminologiyasında və nomenklaturasında dəyişikliklər nəzərdən keçirilməsini tələb etdi. 1789-cu ildə Lavuazye,tamamilə yanma oksigen nəzəriyyəsinə və yeni kimyəvi nomenklaturaya əsaslanan məşhur "İlk Kimya Dərsliyi"ni (lat. Traité élémentaire de chimie)nəşr etdirdi. O,tarixdə ilk dəfə kimyəvi elementlərin siyahısını yeni kimyaya gətirmişdir. Elementi təyin etmək meyarı olaraq təcrübə keçdi və yalnız mövcudluğu,empirik olaraq təsdiqlənə bilməyən atomlar və molekullar haqqında hər hansı bir empirik olmayan əsaslandırmaları qəti şəkildə rədd etdi. Lavuazye kütlənin qorunması qanununu tərtib etdi,kimyəvi birləşmələrin,birincisi,birləşmələrin elementar tərkibindəki fərqə və ikincisi,xüsusiyyətlərinin təbiətinə əsaslanaraq rasional təsnifat yaratdı.

Kimyəvi elementlərin eksperimental tədqiqi ilə məşğul olan kimyəvi inqilab,nəhayət kimyaya müstəqil bir elm görünüşü verdi; Kimyanın formalaşması başa çatdırıldı,kimyanın tamamilə rasionallaşdırılması,maddənin təbiəti və xüsusiyyətləri haqqında alkimyəvi fikirlərdən imtina edildi.

Kimya qanunları dövrü: XVIII sonu - XIX əsrin ortaları

Kimya qanunları dövründə kimyanın inkişafının əsas nəticəsi onun təkcə müşahidəyə deyil,həm də ölçməyə əsaslanan dəqiq bir elmə çevrilməsi idi. Antuan Loran Lavuazye tərəfindən kəşf edilmiş kütlənin qorunma qanununa bir sıra yeni kimya qanunları - stexiometrik qanunlar əlavə olundu:

• Ekvivalentlər qanunu (Benjamin Rixter, 1791-1798)
• Tərkibin sabitliyi qanunu (Cozef Lui Prust, 1799-1806)
• Həcm nisbətlər qanunu (Jozef Lui Gey-Lüssak, 1808)
• Həndəsi nisbətlər qanunu (Dalton qanunları Con Dalton, 1803)
• Avoqadro qanunu (Amedeo Avoqadro, 1811)
• Maddə kütləsinin saxlanması qanunu (Pyer Lui Dyulonq, Aleksis Terez Pti, 1819)
• İzomorfizm qanunu (Eylxard Miçerlix, 1819)
• Elektroliz qanunu (Maykl Faradey, 1830)
• İstilik miqdarının sabitliyi qanunu (Heman Hess, 1840)
• Atomlar qanunu (Stanislao Kannizzaro, 1858)

Həcm nisbətlər qanununa və tərkibin sabitliyi qanununa əsasən,maddənin ayrılması ehtimalına müraciət etmədən Con Dalton atom nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi (1808). Əgər iki element bir-birilə bir neçə birləşmə əmələ gətirərsə, elementlərdən birinin eyni kütləsilə birləşmiş digər elementin kütlələri arsındakı nisbət kiçik tam ədədlərin nisbəti, kimidir. Dalton atom kütləsini elementin ən vacib xarakteristikası hesab edirdi. Bir neçə onilliklər ərzində atom kütləsini təyin etmək problemi kimya elmində ən vacib nəzəri problemlərdən biri olmuşdur.

Kimyəvi atomizmin inkişafına böyük bir töhfəni İsveç kimyaçısı Yens Yakov Bertselius vermişdir,o,bir çox elementin atom kütlələrini müəyyənləşdirir. 1811-1818-ci illərdə atomların polaritesi və elektronegativlik ideyası əsasında atomların əlaqəsini izah edən elektrokimyəvi yaxınlıq nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi. 1814-cü ildə Bertselius kimyəvi elementlərin müasir işarələrini elmə təqdim etmişdir,burada hər bir element latın əlifbasının bir və ya iki hərfi ilə işarələndi; Bertseliusun simvolları əksəriyyəti müasir simvollarla üst-üstə düşür.

Amedeo Avoqadro,Daltonun atomizmini üzvi şəkildə tamamlayan molekulyar nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi,lakin,uzun müddət onun fikirləri tanınmadı.

Atom kütləsi ilə yanaşı,uzun müddət kimya sahəsində Uilyam Hayt Vollaston və Leopold Qmelin tərəfindən hazırlanmış "ekvivalent kütləsi" sistemi mövcud idi. Bir çox kimyaçı üçün ekvivalent kütləsi atomlar kütləsindən daha rahat və dəqiq görünürdü,çünki Daltonun fərziyyələri olmadan hesablandılar. Ancaq üzvi kimya üçün ekvivalentlər sistemi əverişli olmadı və 1840-cı illərdə. Jan Batist Düma,Şarl Frederik Jerar və Oqyüst Loran Avoqadronun fikirlərini canlandırdılar.

Molekulyar nəzəriyyəni son dəqiqliyi ilə Stanislao Kannizzaro təqdim etdi. Karlsruedəki Beynəlxalq Kimyaçılar Konqresində (1860)hər kəsin qəbul etdiyi Kannizzaro islahatının, əsas məzmunu kimya qanunlarının qurulduğu dövrü tamamladı. Belçikalı kimyaçı Jan Serve Stas tərəfindən 1860-cı illərin birinci yarısında həyata keçirilmiş kimyəvi elementlərin atom kütlələrinin tərifləri (nəhayət oksigen üçün nisbi atom kütləsi 16 (q/mol) təsdiq edildi),XIX əsrin sonuna qədər onlar ən doğru hesab olunurdu və elementlərin sistemləşdirilməsinə yol açdı.

XIX əsrin ikinci yarısında kimya

Bu dövr elmin sürətli inkişafı ilə xarakterizə olunur: kimyəvi elementlərin dövri sistemi, molekulların kimyəvi quruluşu nəzəriyyəsi, stereokimya,kimyəvi termodinamika və kimyəvi kinetika yaradıldı; Tətbiq olunan qeyri üzvi kimya və üzvi sintez parlaq uğura imza atdı. Maddə və onun xüsusiyyətləri haqqında bilik həcminin böyüməsi ilə əlaqədar olaraq - müstəqil elmlərin xüsusiyyətlərinə yiyələnərək ayrı-ayrı sahələrinin ayrılması ilə kimyada fərqləndirmə başlandı.

 

Mendeleyev cədvəli 1869-cu ildə

Elementlərin dövri sistemi

XIX əsrin ikinci yarısında kimya elminin ən vacib vəzifələrindən biri kimyəvi elementlərin sistemləşdirilməsi olmuşdur. Dövri sistemin yaradılması 1829-cu ildə İohann Volfqanq Debereyner tərəfindən təklif olunan üçlülər qanunu ilə başlayan uzun bir təkamül prosesinin nəticəsi idi.. Выявленная им несомненная взаимосвязь между свойствами элементов и их атомными массами была развита Л. Гмелиным, показавшим, что эта взаимосвязь значительно сложнее, нежели триады Elementlərin xassələri və onların atom kütlələri arasındakı şübhəsiz əlaqə,bu əlaqənin triadadan daha mürəkkəb olduğunu göstərən Leopold Qmelin tərəfindən inkişaf edilmişdir. Jan Batist Düma və Maks Yozef Pettenkofer, Adolf Fridrix Ştrekker tərəfindən hazırlanan elementlərin atom ağırlığının dəyişməsindəki nümunələri müəyyənləşdirməyə yönəldilmiş diferensial sistemləri təklif etdilər. 1860-cı illərin ortalarında Uilyam Odlinq, Aleksandr Emil de Şankurtua,Con Aleksandr Reyna Nyulənds və Julius Lotar Meyer elementlərin xüsusiyyətlərinin dövri olmasının onsuz da aydın şəkildə izlənildiyi bir neçə cədvəlin versiyasını təklif etdilər.

1869-cu ildə Dmitri Mendeleyev Dövri Cədvəlin ilk variantını nəşr etdirdi və Kimyəvi Elementlərin Dövri qanununu tərtib etdi. Mendeleyev təkcə,atom çəkiləri ilə elementlərin xassələri arasında bir əlaqənin mövcudluğunu ifadə etmədi,hələ aşkar edilməmiş bir neçə elementin xüsusiyyətlərini proqnozlaşdırmaq cəsarətini göstərdi. Mendeleyevin proqnozları parlaq şəkildə təsdiqləndikdən sonra Dövri qanun təbiətin əsas qanunlarından biri hesab olunmağa başladı.. После того, как предсказания Менделеева блестяще подтвердились, Периодический закон стал считаться одним из фундаментальных законов природы.

Struktur kimya

Üzvi kimya sahəsində yayılmış olan izomerizmin (Yustus fon Libix və Fridrix Völer 1824) kəşfindən sonra məlum oldu ki, bir maddənin xüsusiyyətləri təkcə tərkibi ilə deyil,həm də atomların birləşməsi qaydası və onların fəza tənzimlənməsi ilə müəyyən olunur.

Üzvi maddələrin quruluşu məsələsinin həlli əvvəlcə Yens Yakov Bertseliusin radikallar düşüncəsinə - bir maddədən digərinə dəyişmədən keçə bilən atomların qütb qruplarına əsaslanırdı. Libix və Völer (1832) tərəfindən irəli sürülən mürəkkəb radikallar nəzəriyyəsi tez bir zamanda geniş yayıldı. Bertselius elektrokimyəvi nümayəndəliklərinə uyğun omayan,metalpsinin kəşfi (Jan Bantist Düma, 1834) Dümanın Tiplər nəzəriyyənin meydana gəlməsinə səbəb oldu (1839). Şarl Fredirik Jerar və Oqyüst Loran tərəfindən yaradılan yeni Tiplər nəzəriyyə (1852),həm kompleks radikallar,həm də molekulların növləri haqqında Düma fikirlərini,bütün müxtəlif üzvi birləşmələri üç və ya dörd növə endirdi.

Jerar-Loranın Tiplər nəzəriyyəsi, inkişafı nəticəsində valentlik nəzəriyyəsinin ortaya çıxdığı atomlar və radikalların yaxınlığı vahidləri haqqında fikirlərin yaranmasına səbəb oldu (Fridrix Avqust Kekule,1857), Aleksandr Butlerov tərəfindən üzvi maddələrin kimyəvi quruluşu nəzəriyyəsinin yaradılması üçün əsas oldu. Kekule və Butlerovun sadə və aydın ifadələri üzvi birləşmələrin izomerizmi və reaktivliyi ilə bağlı bir çox eksperimental faktları izah etməyə imkan verdi. Struktur formullar sisteminin inkişafı üçün bir benzol molekulunun tsiklik quruluşunun yaradılması vacib idi (Kekule, 1865).

Struktur kimyanın inkişafında mühüm mərhələ stereokimyanın yaradılması idi. 1874-cü ildə Hollandiyalı kimyaçı Yakob Vant-Hoff,1832-ci ildə Bertselius tərəfindən kəşf edilmiş optik izomerizmi və 1848-ci ildə Lui Paster tərəfindən kəşf edilmiş asimmetrik karbon atomu nəzəriyyəsini irəli sürdü.

Demək olar ki,XIX əsr boyu struktur anlayışları,ilk növbədə üzvi kimya sahələrində tələbat tapdı. Yalnız 1893-cü ildə Alfred Verner bu fikirləri qeyri-üzvi birləşmələrə uzadan, elementlərin valentlik anlayışını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirən kompleks birləşmələrin quruluşu nəzəriyyəsini yaratdı.

Fiziki kimya

Həmçinin bax: Fiziki kimya

 

"Həqiqi fiziki kimyanın kursu" əlyazması (M. V. Lomonosov, 1752-сi il)

XIX əsrin ortalarında elmin sərhədsiz sahəsi- fiziki kimya sürətlə inkişaf etməyə başladı. Elmin daxili tarixşünaslığında başlanğıcının M.V.Lomonosov tərəfindən qoyulduğuna inanılır və elmi tezaurusa daxil edilir. Fiziki kimya elmi kimyəvi proseslərin mahiyyətini öyrənir. Kimyəvi reaksiyalar fiziki proseslərlə - istilikkeçirmə, istiliyin udulması və ya ayrılması, işığın udulması və şüalanması, elektrik hadisələri, həcmin dəyişməsi və s. ilə əlaqədardır.

Reaksiyaların termal təsirini araşdırmağa Pyer Simon Laplas ilə birlikdə termokimyanın ilk qanunu hazırlayan Antuan Lavuazye başladı. 1840-cı ildə Heman Hess termokimyanın əsas qanunu ("Hess qanunu") kəşf etdi. 1860-cı illərdə Marselen Bertlo və Yulius Tomsen kimyəvi qarşılıqlı əlaqənin əsas məqsədəuyğunluğunu təxmin etməyə imkan verən "maksimum iş prinsipini" (Bertlo - Tomsen prinsipi) tərtib etdilər.

Kimyəvi əlaqə və kimyəvi proses haqqında təsəvvürlərin yaradılmasında ən vacib rolu XIX əsrin ortalarında olan termodinamik tədqiqatlar oynadı. Kimyəvi termodinamikanın öyrənilməsi obyekti,ilk növbədə 1850-ci ildə Aleksandr Uilyam Uilyamson tərəfindən təsvir edilən kimyəvi tarazlıq idi və Henrix Roze,Robert Vilhelm Bunzen, Anri Sent Kler Devil,M. Bertlo və digər tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılmışdır.

1887-ci ildə alman alimi V.Ostvald Leypsiq Universitetində ilk fiziki kimya kafedrasının əsasını qoydu və fiziki kimya jurnalını çap etdirməyə başladı.

XIX əsrin sonunda fiziki kimya müstəqil bir elm kimi formalaşdı. O özündə bir sıra elmi qaydaları birləşdirdi. Amerika alimi Cozayya Uillard Gibbs kimyəvi termodinamikanın əsasını işlədi. Termodinamikanın qanunlarına əsasən, alimlər bu və ya digər kimyəvi reaksiyanın gedib-getməyəcəyinin mümkün olması haqqında fikir söyləmək imkanına nail oldular. Kimya burada ilk dəfə riyazi aparatdan geniş istifadə etməyə başladı.

Kimyəvi və elektrokimyəvi hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsini elektrokimya müəyyən etdi. Elektrik cərəyanının təsirindən suyun hidrogen və oksigenə parçalanması elektrolizin öyrənilməsinin başlanğıcı oldu. Elektrolizin miqdari qanunlarını Maykl Faradey kəşf etdi. Termokimya və elektrokimyanın nailiyyətləri müasir kimya istehsalatının əsasını qoydu. Fiziki kimyanın ilk istiqamətləri məhlulların tədqiq olunmasına, onların təbiətinin və xassələrinin düzgün başa düşülməsinə çox kömək etdi. Svante Arrenius elektrolitlərin məhlullarda müsbət və mənfi yüklü ionlara ayrılması fərziyyəsinə əsasən elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsini yaratdı.

İşığın təsiri ilə gedən kimyəvi çevrilmələri fotokimya öyrənir. Radioaktivlik hadisəsinin kəşfi radioaktiv şüaların müxtəlif maddələrə təsirini tədqiq etməyə imkan verdi. Bunun əsasında da fiziki kimyanın yeni qolu – radiasiya kimyası yarandı.

1850-ci illərdə Lyüdviq Ferdinand Vilhelmin, işi ilə kimyəvi reaksiyaların sürətinin sistematik tədqiq edilməyə başlandı, 1880-ci illərdə formal kinetika əsaslarının (J.G.Vant-Hoff,Vilhelm Ostvald,Svante Arrenius) yaranmasına səbəb oldu. 1890-cı illərdə Ostvald da katalitik proseslərin öyrənilməsinə dair bir sıra klassik əsərlər nəşr etdirdi.

Müasir dövr: XX əsrin əvvəllərindən

Iohan Emil Vixert və Cozef Con Tomson (1897) tərəfindən elektronun kəşfi və Antuan Anri Bekkerel tərəfindən radioaktivlik (1896) Uilyam Prout protil hipotezini irəli sürdükdən sonra müzakirə edilməyə başlanan atomun parçalanmasının sübutu oldu (1815). XX əsrin əvvəllərində atomun quruluşunun ilk modelləri ortaya çıxdı:"Tomson" (Uilyam Kelvin, 1902 və C.C.Tomson, 1904), Planetar (Jan Batist Perren, 1901 və Hantaro Naqaoka, 1903),,"Dinamik" (Filipp Lenard,1904). 1911-ci ildə Ernest Rezerford,α-hissəciklərin səpələnməsinə dair təcrübələrə əsaslanaraq,atom quruluşunun klassik modelini yaratmağa əsas verən planetar modelini təklif etdi (Nils Bor, 1913 və Arnold Zommerfeld, 1916). Buna əsaslanaraq Nils Bor 1921-ci ildə dövri sistemin formal nəzəriyyəsinin əsasını qoydu,elementlərin xüsusiyyətlərinin dövriliyini atomun xarici elektron səviyyəsinin quruluşunu vaxtaşırı təkrarlamaqla izah etdi. Volfqanq Pauli "istisna prinsipini" (1925), ortaya qoyandan sonra (1925) və Fredirix Hund elektron qatlarının doldurulması üçün Hund qaydalarını (1925-1927),təklif etdikdən sonra o dövrdə bilinən bütün elementlərin elektron quruluşu quruldu.

Atomun parçalanma xüsusiyyətini kəşf etdikdən və elektronun təbiətini onun tərkib hissəsi kimi müəyyənləşdirdikdən sonra kimyəvi birləşmə nəzəriyyələrinin inkişafı üçün real şərtlər meydana çıxdı. Birincisi, Rixard Abeqin (1904) elektrovalentlik anlayışı,atomların elektron üçün yaxınlığı ideyasına əsaslanır. Bor - Zommerfeld atom modelindən əvvəl digər atom modellərində, atomun nüvəsində, (+) yüklü protonların olduğu, nüvənin ətrafında isə dairəvi hərəkət istiqamətində hərəkət edən elektronların olduğunu ifadə edilmişdir. Bu elektronların nüvə ətrafında hansı istiqamətdə hərəkət etdiyi onların sürət və impulsu haqqında heç bir fikir irəli sürülməmişdir. Bor isə teoriyasında elektronların hərəkətini bu nöqteyi nəzərdən təcrübə etdi. Valter Kossel (1916) heteropolar (ion) birləşməsi nəzəriyyəsini və Qilbert Nyuton Lewis (1916) və Irvinq Lenqmyur (1919) - homeopolar - kovalent əlaqə nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi.

1920-ci illərin sonu və 1930-cu illərin əvvəllərində tamamilə yeni - Kvant mexanikası -atomun quruluşu və kimyəvi əlaqələrin təbiəti haqqında fikirlər meydana çıxdı.

Fransız fiziki Lui de Broylun dalğa mexanikasına əsaslanaraq 1926-cı ildə Avstriya fiziki Ervin Şredinger elektron dalğaları nəzəriyyəsini daha da təkmilləşdirərək elektronların diskret vəziyyətini xüsusi rəqslər kimi göstərmişdir. Bir qədər əvvəl alman fiziki Verner Heyzenberq kvant mexanikasının müəlliflərindən biridir.Bundan əlavə, o,nüvə fizikası (elmə izospin anlayışını daxil etmişdir) və elementar hissəciklər fizikasına da əhəmiyyətli töhvələr vermişdir.

Atomun quruluşuna kvant-mexaniki yanaşma yeni,atomlar arasında əlaqələrin yaranmasını izah edən,nəzəriyyələrin yaranmasına səbəb oldu. Artıq 1927-ci ildə V.Qeytler və Frits London kimyəvi birləşmənin kvant mexanikasını inkişaf etdirməyə başladılar və hidrogen molekulunun təxmini hesablamasını apardılar. Heytler-London metodunun polatomik molekullara uzadılması 1928-1931-ci illərdə Laynus Polinq və Con Klark Sleterin valent əlaqələri nəzəriyyəsinin yaranmasına səbəb oldu. Laynus Polinqin tədqiqatlarının bir hissəsi təbii kimyəvi birləşmələrdə orbital hibritasiyanı izah edirdi. Elektronların atomların orbitinə s, p və başqa düzülüşlərini izah edirdi. Karbon atomunda elektronların bir 2s və üç 2p orbitlərində yerləşdiyini və sp³ hibritləşmənin olduğunu müəyyən etdi. Digər bir sahədəki kəşfi isə ionlaşmış birləşmələr əmələ gətirən atomların bir-biri ilə elektron mübadiləsi aparmağı hadisəsi idi. Kovalent birləşən atomların isə elektron mübadiləsi aparmadığını, bəzi elektronlardan isə ortaq istifadə etdiklərini müəyyənləşdirdi. Kimyəvi birləşmələrin ayrılması üçün çoxlu enerjinin gərəkli olduğunu bildirdi.

 

Fullerenlər С₆₀ —karbonun allotropik forması, 1985-ci ildə aşkar edilmişdir

1929-cu ildə Fridrix Hund,Robert Sanderson Malliken və Con Edvard Lennard Cons molekulyar orbital nəzəriyyənin əsasını qoydular. Molekulyar orbital nəzəriyyə kvant mexanikasından istifadə edərək molekulların elektron quruluşunu təsvir edən bir texnikadır. Molekullardakı kimyəvi bağı izah etməyin ən məhsuldar üsuludur. Hund, kimyəvi rabitənin müasir təsnifatını da yaratdı; 1931-ci ildə kimyəvi rabitənin iki əsas növü var - sadə və ya σ-rabitə və π-rabitəni yaratdı. Erix Hyükel,molekulyar orbital nəzəriyyəni üzvi birləşmələrə uzadaraq,1931-ci ildə aromatik sabitliyə əsaslanan maddənin aromatiklik termini seriyasına aid olduğunu müəyyənləşdirdi.

Kvant mexanikası sayəsində, XX əsrin 30-cu illərinə əsasən atomlar arasında bir əlaqə yaratmaq üsulu aydınlaşdırıldı; bundan əlavə,kvant-mexaniki yanaşma çərçivəsində Mendeleyevin dövri nəzəriyyəsi düzgün fiziki interpretasiya almışdır. Etibarlı nəzəri təməlin yaradılması,maddələrin xüsusiyyətlərini əvvəlcədən bilmək qabiliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb oldu. XX əsrdə kimyanın xüsusiyyətlərindən biri, fiziki və riyazi aparatların geniş yayılması və müxtəlif hesablama metodları idi.

Kimyada əsl inqilab,XX əsrdə çox sayda yeni analitik metodun,ilk növbədə fiziki və fiziki-kimyəvi metodların ortaya çıxmasına səbəb oldu (X-ray difraksiya təhlili, elektron və vibrasiya spektroskopiyası,maqnetokimya və mass-spektrometriya,elektron paramaqnit rezonans(EPR) və nüvə maqnit rezonans metodu (NMR),spektroskopiyası,xromatoqrafiya və s.). Bu üsullar bir maddənin tərkibini,quruluşunu və reaktivliyini öyrənmək üçün yeni imkanlar təmin etdi.

Müasir kimyanın fərqli bir xüsusiyyəti onun digər təbiət elmləri ilə sıx qarşılıqlı əlaqəsi idi, bunun nəticəsində biokimya,geokimya və digər bölmələr elmlərin kəsişməsində meydana çıxdı. Bu inteqrasiya prosesi ilə eyni zamanda, kimyanın özünün fərqləndirmə prosesi intensiv şəkildə davam edirdi. Kimya sahələri arasındakı sərhədlər olduqca ixtiyari,kolloid və koordinasiya kimyası,kristal kimya və elektrokimya olsa da,polimerlər kimyası və bir sıra digər bölmələr müstəqil elmlərin xüsusiyyətlərini əldə etdilər.

XX əsrdə kimyəvi nəzəriyyənin təkmilləşdirilməsinin məntiqi nəticəsi praktik kimyanın yeni uğurları - ammonyakın katalitik sintezi,sintetik antibiotiklərin,polimer materialların istehsalı və s idi. Kimyaçıların istədiyiniz xüsusiyyətlərə sahib maddələr əldə etməsindəki uğurları, tətbiqi elmin XX əsrin sonlarına aid digər uğurları arasında,bəşəriyyətin həyatında köklü dəyişikliklərə səbəb oldu.

İstinadlar

1. Джуа, 1966
2. Дании́л Влади́мирович Ле́бедев (1986). Очерки по ботанической историографии (XIX — начало XX в.). Л.: Наука. səh. 165.
3. Сабадвари Ф., Робинсон А. История аналитической химии. — М.: Мир, 1984. С. 16.
4. Джуа, 1966. səh. 13
5. Всеобщая история химии. Возникновение и развитие химии с древнейших времен до XVII века. — М.: Наука, 1980. 399 с.
6. Фигуровский Н. А. Очерк общей истории химии. От древнейших времен до начала XIX века. — М.: Наука, 1969. 455 с.
7. Джуа, 1966. səh. 33
8. Джуа, 1966. səh. 37
9. Рабинович В. Л. Образ мира в зеркале алхимии. — М.: Энергоиздат, 1981. C. 63.
10. Фигуровский, 1979
11. Цит. по: Рабинович В. Л. Указ. соч. С. 13.
12. Сабадвари Ф., Робинсон А. Указ. соч. p. 30—32.
13. Джуа, 1966. səh. 87—94
14. Соловьев, 1983. səh. 50—57
15. Кузнецов В. И. Общая химия: тенденции развития. — М.: Высшая школа, 1989. С. 39.
16. De Morveau, Lavoisier, Bertholet & De Fourcroy. Méthode de nomenclature himique. — Paris, 1787.
17. Кузнецов В. И. Указ. соч. С. 43.
18. Джуа, 1966. səh. 163
19. Соловьев, 1983. səh. 136—139
20. Система Берцелиуса была оформлена в виде статьи «О причине химических пропорций и о некоторых сюда относящихся вопросах вместе с простым способом изображения последних», опубликованной по частям в журнале «Annals of Philosophy»: том 2 (1813), стр. 443—454 и том 3 (1814), стр. 51—62, 93—106, 244—257, 353—364, сводная таблица с символами химических элементов представлена на стр. 362—363.
21. Фигуровский, 1979. səh. 116
22. Джуа, 1966. səh. 200—203
23. Джуа, 1966. səh. 211—213
24. Döbereiner J. W. // Poggendorf’s Annalen der Physik und Chemie. 1829. B. 15. S. 301—307.
25. Gmelin L. Handbuch der anorganischen Chemie. Heidelberg, 1843. B. 1. S. 52.
26. Meyer J. L. Die Modernen Theorien der Chemie und ihre Bedeutung für die Chemische Statik. Maruschke and Berendt, Breslau, 1864. S. 139.
27. Newlands J. A. R. On the Law of Octaves // Chemical News. 1865. Vol. 12. P. 83.
28. Meyer J. L. Die Natur der chemischen Elemente als Function ihrer Atorngewichte // Annalen der Chemie. 1870. Supplementband 7. S. 354.
29. Джуа, 1966. səh. 265—268
30. Левченков, 2006. səh. 54—57
31. Менделеев Д. И. Соотношение свойств с атомным весом элементов // Журнал Русского химического общества. 1869. Т. 1. С. 60—67.
32. Менделеев Д. И. Периодический закон. — М., 1958. С. 30—31.
33. Кедров Б. М. Открытие периодического закона Д. И. Менделеевым / Очерки по истории химии. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. С. 36.
34. Макареня А. А., Трифонов Д. Н. Периодический закон Д. И. Менделеева. — М.: Просвещение, 1969. С. 38.
35. Сайто К., Хаякава С., Такеи Ф., Ямадера Х. Химия и периодическая таблица. Пер. с яп. под ред. Слинкина А. А. — М.: Мир, 1982. С. 29.
36. Джуа, 1966. səh. 282—288
37. J. H. van’t Hoff. Voorstel tot uitbreiding der tegenwoordig in de scheikunde gebruikte structuurformules in de ruimte. Greven, Utrecht, 1874.
38. J. H. van’t Hoff. La chimie dans l`espace. Bazendijk, Rotterdam, 1875.
39. См.: Быков Г. В. История стереохимии органических соединений. — М.: Наука, 1966. 372 с.
40. Развитие учения о валентности. Под ред. Кузнецова В. И. — М.: Химия, 1977. С. 100—109.
41. Фигуровский Н. А. Труды М. В. Ломоносова по химии и физике. Прилож. к кн.: М. В. Ломоносов. Избранные труды по химии и физике. — М., 1961.
42. Schmidt, Lanny D. (2005). The Engineering of Chemical Reactions, 2nd Ed. p. 30. Oxford University Press, New York. ISBN 0195169255.
43. Chandler, David (1987). Introduction to Modern Statistical Mechanics, p. 54. Oxford University Press, New York. ISBN 9780195042771.
44. L. Wilhelmy. Ueber das Gesetz, nach welchem die Einwirkung der Säuren auf den Rohrzucker stattfindet. // Poggendorff’s Annalen der Physik und Chemie. 1850. B. 81. S. 413—433.
45. Wiechert E. // Schriften d. phys.-ökon. Gesell. zu Königsberg in Pr. 1897. 38. Jg. № 1. Sitzungsber. S. 3-16.
46. Быков Г. В. К истории открытия электрона // Вопросы истории естествознания и техники. 1963. Вып. 15. С. 25-29.
47. Thomson J.J. On the structure of the atom: an investigation of the stability and periods of oscillation of a number of corpuscles arranged at equal intervals around the circumference of a circle; with application of the results to the theory of atomic structure // Philos. Mag. 1904. Vol. 7. P. 237—265.
48. Nagaoka H. Kinetics of a system of particles illustrating the line and the band spectrum and the phenomena of radioactivity // Philos. Mag. 1904. Ser. 6. Vol. 7. N 41. P. 445—455.
49. Lenard P. Über die Absorption von Kathodenstrahlen verschiedener Geschwindigkeit // Ann. d. Phys. 1903. B. 317. H. 12. S. 714—744.
50. Bohr N. On the constitution of atoms and molecules // Philos. Mag. 1913. Vol. 26. P. 1—25.
51. Sommerfeld A. Zur Quantentheorie der Spektrallinien // Ann. d. Phys. 1916. B. 356. H. 18. S. 125—167.
52. Соловьев, Трифонов, Шамин, 1984. səh. 7—12
53. Левченков, 2006. səh. 94—98
54. Pauli W. Über den Zusammenhang des Abschlusses der Elektronengruppen im Atom mit der Komplexstruktur der Spektren // Z. Phys. 1925. B. 31. S.765. (рус. пер.: Паули В. Труды по квантовой теории. 1920—1928. — М.: Наука, 1977. С. 645)
55. Hund F. Zur Deutung verwickelter Spektren, insbesondere der Elemente Scandium bis Nickel // Z. Phys. 1925. B. 33. S. 345—371.
56. Abegg R. Die Valenz und das periodische System. Versuch einer Theorie der Molekularverbindungen // Z. Anorgan. Chem. 1904. B. 39. H. 1. S. 330—380.
57. Stark J. Prinzipien der Atomdynamik. T. 3. Die Elektrizität im chemischen Atom. Leipzig, 1915. 280 S.
58. Lewis G.N. The Atom and the Molecule // J. Am. Chem. Soc. 1916 Vol. 38. N 4. P. 762—785.
59. Langmuir I. The Arrangement of Electrons in Atoms and Molecules // J. Am. Chem. Soc. 1919 Vol. 41. N 6. P. 868—934.
60. Зефирова, 2007. səh. 80—81
61. Соловьев, Трифонов, Шамин, 1984. səh. 97—106
62. Schrödinger E. An Undulatory Theory of the Mechanics of Atoms and Molecules // Phys. Rev. 1926. Vol. 28. N 6. P. 1049—1070.
63. Heisenberg W. Über quantentheoretische Umdeutung kinematischer und mechanischer Beziehungen // Z. Phys. 1925. B. 33. S. 879—893.
64. Heitler W., London F. Wechselwirkung neutraler Atome und homöopolare Bindung nach der Quantenmechanik // Z. Phys. A. 1927. B. 44. S. 455—472.
65. Linus Pauling (1928). "London's paper. General ideas on bonds.". Oregon State University Libraries Special Collections. Retrieved February 29, 2008.
66. Зефирова, 2007
67. Соловьев, Трифонов, Шамин, 1984
68. "Molekulyar orbital nəzəriyyə nədir?" (azərb.). 2020-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-06.
69. Hückel E. Quantentheoretische Beiträge zum Benzolproblem I. Die Elektronenkonfiguration des Benzols und verwandter Verbindungen. // Z. Phys. 1931. B. 70. S. 204—286.

Həmçinin bax

• Fullerenlər
• Termodinamika
• Antuan Loran Lavuazye
• Yens Yakov Bertselius
• Con Dalton

Ədəbiyyat

• Азимов А. (1983). Краткая история химии. Развитие идей и представлений в химии. М.: Мир.
• Быков Г. В. (1976). История органической химии. М: Химия.
• Волков В. А., Вонский Е. В., Кузнецова Г. И. (1991). Выдающиеся химики мира. М.: Высшая школа.
• Всеобщая история химии. Возникновение и развитие химии с древнейших времен до XVII века. М: Наука. Отв. ред. Ю. И. Соловьев. 1980.
• Всеобщая история химии. Становление химии как науки. М.: Наука. Отв. ред. Ю. И. Соловьев. 1983.
• Всеобщая история химии. История учения о химическом процессе. М: Наука. Отв. ред. Ю. И. Соловьев. 1981.
• Всеобщая история химии. История классической органической химии. М: Наука. Отв. ред. Н. К. Кочетков, Ю. И. Соловьев. 1992.
• Джуа М. (1966). История химии. М.: Мир.
• Зефирова О. Н. (2007). Краткий курс истории и методологии химии. М.: Анабасис. ISBN 5-91126-004-2.
• История химии: область науки и учебная дисциплина. К 100-летию профессора Н. А. Фигуровского. М.: Изд-во Моск. ун-та. 2001. ISBN 5-211-04530-0.
• Кузнецов, Владимир Иванович (химик) (1967). Эволюция представлений об основных законах химии. М.: Наука.
• Кузнецов, Владимир Иванович (химик) (1973). Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука.
• Кузнецов, Владимир Иванович (химик) (1989). Общая химия. Тенденции развития. М.: Высшая школа.
• Левченков С. И. (2006). Краткий очерк истории химии (PDF). Ростов-на-Дону: Изд-во Рост. ун-та.
• Миттова И. Я., Самойлов А. М. (2009). История химии с древнейших времен до конца XX века: учебное пособие в 2-х томах. Долгопрудный: ИД «Интеллект».
• Рабинович В. Л. (1979). Алхимия как феномен средневековой культуры. М.: Наука.
• Соловьев Ю. И. (1971). Эволюция основных теоретических проблем химии. М.: Наука.
• Соловьев Ю. И. (1983). История химии. Развитие химии с древнейших времён до конца XIX века. М.: Просвещение.
• Соловьев Ю. И., Трифонов Д. Н., Шамин А. Н. (1984). История химии. Развитие основных направлений современной химии. М.: Просвещение.
• Фигуровский Н. А. (1979). История химии. М.: Просвещение.
• Фигуровский Н. А. (1969). Очерк общей истории химии. От древнейших времен до начала XIX века. М.: Наука.
• Фигуровский Н. А. (1979). Очерк общей истории химии. Развитие классической химии в XIX столетии. М.: Наука.
• Штрубе В. (1984). Пути развития химии. 1–2. М.: Мир.
• Bauer H., Stanford R.V. (1907). A history of chemistry.
• Ihde A. J. (1984). The development of modern chemistry. New York: Dover Publications. ISBN 0-486-64235-6.
• Partington J. R. (1964). A History of Chemistry. 1–4. London: Macmillan.
• Partington J. R. (1989). A Short History of Chemistry. New York: Dover Publications.
• Thorpe E. (1909). History of Chemistry Vol 1: From the Earliest times fo the Middle of the Nineteenth Century.

Xarici keçidlər

• Molekulyar orbital nəzəriyyə ilə hibridləşmə nəzəriyyəsi arasındakı fərq
• Giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları.
• Kimya elminin tarixi,KIMYA ELMİNİN İNKİŞAF DÖVRÜ
• Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları

Kimya portalı