Kənd təsərrüfatı tarixi

Kənd təsərrüfatı — əhalinin qida (qida) ilə təmin olunmasına və bir sıra sahələr üçün xammal əldə edilməsinə yönəlmiş iqtisadiyyatın bir sahəsi. Kənd təsərrüfatı dünyanın müxtəlif yerlərində müstəqil olaraq başlamış və müxtəlif qayda,qurğuları özündə cəmləşdirirdi. Köhnə və Yeni dünyanın ən azı on bir ayrı bölgəsi mədəni bitkilərin mənşə mərkəzləri kimi iştirak edirdi.

Qədim Misirlilərin əkinçilik işləri (məqbərənin divarında təsvir olunan mənzərə)

Elm tarixi
Mövzuya görə
Riyaziyyat tarixi
Təbiət elmləri
Astronomiya
Biologiya
Botanika
Coğrafiya
Geologiya
Torpaqşünaslıq
Fizika
Kimya
Ekologiya
İctimai elmlər
Tarix
Dilçilik
Psixologiya
Sosiologiya
Fəlsəfə
İqtisadi təlimlər
Texnologiya
Hesablama avadanlığı
Kənd təsərrüfatı
Tibb
Naviqasiya
Kateqoriya

Yabanı taxıl ən az 105.000 il əvvəl toplanmış və yeyilmişdir. Lakin,əhliləşdirmə çox sonra baş vermədi. Eramızdan əvvəl IX minillikdən ildən başlayaraq,neolit dövrünün səkkiz səpin məhsulu - emmer buğda,təkdənli buğda,adi arpa,əkin noxudu,mərcimək,kürüşnə,qoyunnoxudu və adi kətan - Levantda becərilirdi. Əkin çovdarı daha əvvəl becərilmiş ola bilər,lakin bu mübahisəli olaraq qalır. Düyü,6200 il bundan əvvəl Çində mədəni bitkiyə,5700 il bundan öncə erkən əkinçilikdə,maş lobya,soya və fasol lobya mədəni bitki halına gətirilib. Donuzlar Mesopotamiyada e.ə.XI minillikdə,təqribən e.ə.XI-IX minilliklər arasında qoyunlar əhliləşdirildi. 8500-cü il bundan əvvəl ibtidai öküz müasir Türkiyə və Pakistan ərazilərində əhliləşdirilmişdi. Şəkər qamışı və bəzi kök tərəvəzləri Yeni Qvineyada eramızdan əvvəl VII minillikdə yabanı bitkidən mədəni bitki halına gətirilmişdi. Sorqo,e.ə.III minillikdə Afrikanın Sahel bölgəsində əkilmişdi. Cənubi Amerikanın And dağlarında kartof,eramızdan əvvəl VIII-V minilliklər arasında əkilməyə başlamış,onunla birlikdə yabanı lobyada mədəni lobya halına gətirilmiş,koka,lama,alpaka və dəniz donuzları əhliləşdirilmişdi. Banan,eyni dövrdə Papua Yeni Qvineyada becərildi və hibrid edildi. Mesoamerika xronologiyasına görə,qarğıdalı e.ə.IV minillikdə becərilməyə başlandı. Pambıq,3600 il bundan əvvəl Peruda əkilməyə başlandı. Dəvələr gec,e.ə.III minillikdə əhliləşdirildi.

Tunc dövrü,3300 il bundan əvvəl,Mesopotamiya Şumeri,Qədim Misir,Hindistan yarımadasının Hind vadisi mədəniyyəti,qədim Çin və qədim Yunanistan kimi mədəniyyətlərdə əkinçiliyin intensivləşməsinə şahid oldu. Dəmir dövründə və antik dövrdə,həm Respublika,həm də İmperatorluğun ,qədim Aralıq dənizi və Qərbi Avropada genişlənməsi mövcud əkinçilik sistemləri üzərində,orta əsr əkinçiliyinin təməl qayasına çevrilmiş manorial sistem qurulmuşdur. Orta əsrlərdə həm İslam dünyasında, həm də Avropada əkinçilik təkmilləşdirilmiş texnika ilə dəyişdirildi,şəkər,düyü,pambıq və portağal kimi meyvə ağaclarının Əl-Əndəlus yolu ilə Avropaya gətirilməsi daxil olmaqla bitki bitkilərinin yayılmasına rəvac verdi. 1492-ci ildə Xristofor Kolumbun səyahətlərindən sonra,Kolumbiya mübadiləsi ilə qarğıdalı,kartof,qramafonçiçək batat və maniok kimi Yeni dünya məhsulları Avropaya,buğda,arpa,düyü və şalğam kimi Köhnə dünya bitkiləri ilə yanaşı,atlar,mal-qara,qoyun və keçi daxil olmaqla heyvandarlığı Amerikaya gətirdi.

Suvarma,əkin dövriyyəsi və gübrələr Neolit inqilabından qısa müddət sonra tətbiq olundu və İngilis aqrar inqilabından başlayaraq son 200 ildə daha da inkişaf etdi. 1900-cü ildən bəri,inkişaf etmiş ölkələrdə və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatında,insan əməyinin mexanizasiya ilə əvəz olunduğu və sintetik gübrələrin, pestisidlərin və süni seçmənin tətbiqinin köməkliyi ilə məhsuldarlıqda böyük artımlar göründü. Haber-Boş prosesi sənaye miqyasında ammonium nitrat gübrəsinin sintezinə imkan verərək məhsuldarlığı xeyli artırdı. Müasir kənd təsərrüfatı,əhalinin çoxluğu,səth sularının çirklənməsi,bioyanacaq,GMO (Genetik Modifikasiya olunmuş Orqanizm),gömrük rüsumu və təsərrüfat subsidiyaları da daxil olmaqla sosial,siyasi və ətraf mühit problemlərini artırdı. Buna cavab olaraq organik əkinçilik XX əsrdə sintetik pestisidlərin istifadəsinə alternativ olaraq inkişaf etmişdir.

Neolit inqilab

Bəşər tarixində istehsaledici,əkinçi-maldar təsərrüfatına keçidin başa çatması ilə nəticələnən bu dönüş mərhələsi "neolit inqilabı" adı altında məlumdur. İqtisadiyyatın yeni forması olan əkinçilik və heyvandarlıq bir tərəfdən,istehsaledici təsərrüfata yiyələnmiş qəbilələrin geri qalmış qəbilələrə təsiri, digər tərəfdən isə əkinçi qəbilələrinin özlərinin yeni ərazilərə köçməsi yolu ilə yayılırdı. Arxeologiyaya görə heyvanların əhliləşdirilməsi və bitkilərin əkilməsi müxtəlif dövrlərdə 7-8 bölgədə müstəqil şəkildə baş vermişdir. Neolit inqilabın ən erkən mərkəzi, əhliləşdirməsi ən az 10 min il əvvəl başladığı Orta Şərqdir. Dünya Sisteminin mərkəzi bölgələrində ovçuluq,yığıcılıqla məşğul olan cəmiyyətlərinin əkinçilik cəmiyyətlərinə çevrilməsi və ya dəyişdirilməsi eramızdan əvvəl X-III minilliyə qədər uzanan bir dövrdür,əksər periferik bölgələrdə istehsal iqtisadiyyatına keçid çox sonra başa çatdı.

Əkinçiliyin meydana gəlməyi ilə bağlı bir-biri ilə rəqabət aparan bir neçə nəzəriyyə mövcuddur. Ən çox yayılmışları aşağıdakılardır:

• Qordon Vir Çayldın "vahələr" nəzəriyyəsi. İqtisadi dəyişikliyi buz dövrünün sonunda iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirir.
• "Təpəli yamaclar" nəzəriyyəsi. Əhliləçdirmənin Türkiyədəki Tavr dağlarının və İranın Zaqros dağlarının təpəli yamaclarından başladığı düşünülür,hansı ki,burada iqlim quru deyildi və müxtəlif çöl heyvanları və bitkiləri qorunurdu.
• "Fiesta" nəzəriyyəsi yerli mədəniyyət daxilində güc və güc nümayişi olduğunu qəbul edir.
• Karl Ortvin Sauerin təklif etdiyi "demoqrafik nəzəriyyə" əhalinin artmasının bir nəticə deyil,əkinçiliyə keçid üçün bir səbəb olduğunu irəli sürür.
• İnsanlar və bitkilərin qarşılıqlı uyğunlaşması nəticəsində bitkilərin əhliləşdirilməsi "məqsədli təkamül" nəzəriyyəsi hesab edilir
• İqtisadi tərəqqini iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirmək üçün başqa bir variantı kənd təsərrüfatının meydana çıxmasının uzun müddət davamlı və proqnozlaşdırıla bilən bir iqlim dövrü başlaması sayəsində mümkün olduğunu düşünməkdir.
• Dini inqilab hipotezi. İnsanları oturaq həyat tərzinə sövq edən səbəbin,ölmüş əcdadları ilə əlaqə saxlamağa ehtiyac duyduğu yeni bir dini fikir olması idi.

Sivilizasiyalar

Şumer

 

e.ə.2500-cü il tarixinə aid Şumer silindr möhürü üzərində ev heyvanları

Şumer cütçüləri,təqribən e.ə.VIII minillikdən bəri kəndlərdə yaşamağa başlamış,arpa və buğda dənli bitkiləri yetişdirdilər. Bölgənin az yağışlı olduğunu nəzərə alaraq,əkinçilikdə Dəclə və Fərat çaylarına bel bağlayırdılar. Çaylardan çəkilən suvarma kanalları,şəhərlərə dəstək olmaq üçün kifayət qədər böyük miqdarda dənli bitkilərin böyüməsinə imkan verirdi. İlk kotanlar,e.ə. III minillikdə Uruk piktoqraflarında görünür; Toxumu şumlanmış boruya atan toxum əkinləri eramızdan əvvəl 2300-cü ildə möhürlərdə görünür. E.ə. 2300-cü ilə aid möhürlərdə,əkinçilikdə kotandan istrifadə öz əksini tapmışdır. Tərəvəz bitkilərinə qoyunnoxudu,mərcimək,əkin noxudu,paxla, soğan,sarımsaq,kahı,kəvər soğanı daxil idi. Xurma,üzüm,alma,qovun və əncir də daxil olmaqla meyvələr yetişdirirdilər. Əkinçiliklə yanaşı,şumerlər həm də balıq tuturdular,quş və ceyran ovlayırdılar. Qoyun,keçi,inək və quş ətinin ətini əsasən elit təbəqədən olan insanlar yeyirdi. Balıq qurudularaq,duzlanaraq saxlanılırdı.

Qədim Misir

Qədim Misir mədəniyyəti Nil çayı və çaydakı mövsümi daşqınlar sayəsində inkişaf edirdi. Çay daşqınlarının proqnozlaşdırılması və münbit torpaq Misirlilərə böyük əkinçilik sərvəti əsasında bir imperiya qurmağa imkan verdi. Misirlilər,Paleolit dövrünün sonundan Neolitə qədər sülalələrdən əvvəlki dövrdə, təxminən eramızdan əvvəl X-IV minilliklər arasında,əkinçiliyi geniş miqyasda tətbiq edən ilk xalqlar arasında idi. Bu,suvarma sisteminin inkişafı ilə mümkün olmuşdur. Kətan və papirus kimi texniki bitkilərlə yanaşı,əsas qida bitkiləri buğda və arpa kimi dənli bitkilər əkilirdi.

Azərbaycan

Mezolit dövründə dünyanın müxtəlif yerlərində yeni təsərrüfat formalarının axtarışı başlanır. Açıq sahələr əvəzinə insanlar daha çox meşədə ov etməyə başlayırlar. Heyvan sürüsündə tərkibin dəyişməsi, heyvanların sayının xeyli azalması, həm də ox və yayın icad edilməsi kollektiv ovdan meşələrdə fərdi ova keçmək üçün geniş imkanlar yaradır. Ox və yayın, həm də müxtəlif düzmədişli alətlərin meydana gəlməsi mikrolitik texnikanın güclü inkişafına təkan verir.

İqtisadiyyatın müstəqil sahəsi kimi formalaşan balıqçılığın dənizdə və ya quruda aparılan ov və akvafaunadan maksimum istifadə ilə intensivləşməsi uzlaşır. Yığıcılığın intensivləşməsi öz növbəsində dənli bitkilərin becərilməsinə gətirib çıxarır və s. Bütün bunlar istehsaledici təsərrüfat formasına keçid üçün imkanlar yaradır. Mezolit dövründə bir çox yerlərdə, o cümlədən Azərbaycanda balıqçılıqda qayıqlardan istifadə olunmağa başlanır. Qobustan qaya rəsmlərindəki çoxlu qayıq şəkilləri bunu aydın göstərir. Mezolit dövrü insan kollektivlərinin miqrasiyası dövrüdür. Bu köçmə ilə əlaqədar mədəni yeniliklər tezliklə oykumenanın müxtəlif ərazilərinə yayılır.

 

Çalağantəpə tapıntıları: 1, 2—dəvəközüdən (obsidian) alətlər; 3, 4—sümük qaşıqlar; 5, 10—sümük pardaqlayıcılar; 6, 7—sümük bizlər; 8—sümük alət; 9—muncuqlar; 11, 12— saxsı qablar; 13—daş toppuz başlığı.

Azərbaycanın əlverişli təbii şəraiti istehsal təsərrüfatına yiyələnmiş düzən rayonların sakinlərinə davamlı oturaq həyat tərzi keçirməyə imkan verirdi. Eneolit yaşayış yerlərində əkinçilik təsərrüfatı ilə əlaqədar materiallar əldə edilmişdir. Buraya,hər şeydən əvvəl,torpağın becərilməsi, taxılın biçilməsi və dənin döyülməsində istifadə edilən alətlər və həm də kömürləşmiş taxıl dənləri daxildir. Əkinçilik məhsulları saxlanılan xüsusi tikililər də aşkar edilmişdir. Çalağantəpədə kərpicdən hörülmüş anbarlardan birində çoxlu miqdarda yanıb kömürləşmiş buğda və arpa tapılmışdır. Azərbaycan sakinləri yumşaq və bərk buğda, mədəni ikicərgəli və çoxcərgəli arpa, həm də iki cərgəli yabanı arpa becərirdilər. Tək-tək çovdar dəninə də rast gəlinmişdir. Şomutəpə yaşayış yerindən Azərbaycanda ən qədim üzüm çəyirdəyi tapılmışdır. Eneolit dövründə iqlim dəmyə əkinçiliyi üçün indikindən daha yararlı idi. Bununla belə düzən ərazisində oturaq həyat tərzi başlanan dövrdən oranın əhalisi su arxları çəkmək və tarlaları suvarmaq üsuluna bələd idilər. Qədim əkinçilərinyerqazma, şumlama aləti toxa olmuşdur. Toxalar maral buynuzundan, iribuynuzlu heyvanların qıç və kürək sümüyündən düzəldilirdi. Şərqi Zaqafqaziyanın, xüsusən Gəncə-Qazax düzənliyinin erkən əkinçilik məskənlərindən çoxlu miqdarda toxanın tapılması eneolit dövründə toxa əkinçiliyi mədəniyyətinin çiçəklənməsini sübut edir. O vaxt xış hələ məlum deyildi. Ön Asiya ölkələrində, o cümlədən Mesopotamiyada da eramızdan əvvəl IV minilliyə qədər xışdan istifadə olunmurdu. Öyrəndiyimiz dövrün biçin alətləri yaxşı məlumdur. Onlar başlıca olaraq yığma oraqlardan ibarət idi. Oraqların dəstəyi və işlək hissəsi bütöv bir ağac qələmindən düzəldilirdi. Onun bir ucunda əl yeri qoymaqla qalan hissədə novçavari yarıq açaraq oraya çaxmaq və ya dəvəgözü daşından lövhə dişlər düzülürdü. Dişlər ağac oraqlara qətran vasitəsilə bərkidilirdi. Başqa cür oraqlar da məlumdur. Məsələn, Şomutəpədə öküzün çənə sümüyündən, Naxçıvan Kültəpəsində isə buynuzdan düzəldilmiş oraq tapılmışdır. Məlum olan ən qədim biçin alətləri içərisində Muğanda Əliköməktəpə yaşayış yerində öküzün kürək sümüyündən düzəldilmiş oraqlar da vardır. Onların mişarvari düzəldilmiş ağız hissəsində biçin prosesində əmələ gəlmiş parıltı aydın bilinir.

Eneolit dövrü yaşayış yerlərində əkinçilik təsərrüfatı ilə bağlı olan xeyli daş həvəng,daş dəstək,dən daşları və sürtgəclərə təsadüf olunur. Taxılı iri küplərdə, həm də evlərin yaxınlığında kərpicdən hörülmüş anbarlarda saxlayırdılar.

Eneolit dövründə əhalinin təsərrüfatında əkinçiliklə bərabər heyvandarlığın da böyük rolu olmuşdur. Yaşayış yerlərində bəzən topa şəklində çoxlu heyvan sümüklərinə təsadüf edilmişdir. Əliköməktəpə yaşayış yerində bir sümük topasında öküz və ata aid qırx kürək sümüyü, dörd at, beş öküz kəlləsi və ev heyvanlarının xeyli başqa sümükləri var idi.

Həmin dövrdə yerli əhalinin heyvan sürülərində müxtəlif cins öküz və qoyunun varlığı maldarlığın artıq yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdığını sübuta yetirir. Ev heyvanları içərisində donuz da var idi. Bəzi yaşayış yerlərinin, məsələn, Çalağantəpənin osteoloji materiallarına görə o, heyvandarlıqda hətta əsas yerlərdən birini tuturdu. Yalnız Muğanda Əliköməktəpə yaşayış yerində ev atının sümükləri tapılmışdır. Bu, nəinki Qafqazda, hətta bütün Avrasiyada ev atı haqqında ən qədim məlumatdır. Muğan düzü dünyada ev atının istifadə edildiyi ən qədim yaşayış yerlərindən biri olmuşdur. Eneolit dövründə ev heyvanlarını başlıca olaraq ət məhsulu əldə etmək üçün saxlayırdılar. Ətraf mühitdən əlavə qida məhsulları almaq bu dövrdən insanların yardımçı peşələrindən birinə çevrilir. Bu məqsədlə əhali ceyran,quş,balıq və su quşları ovlayırdı.

Azərbaycanın eneolit qəbilələrinin süd məhsulları, o cümlədən yağ hazırlamasını göstərən birbaşa dəlillər olmasa da, onların bəzi süd məhsulları istehsalından xəbərdar olmasını güman etmək olar. Beləliklə, qeyd olunan dəlillər göstərir ki, Azərbaycan ərazisində Eneolit dövrü qəbilələrinin təsərrüfatının əsasını artıq inkişaf etmiş əkinçilik və maldarlıq təşkil edirdi.

Azərbaycan əhalisinin ilk tunc dövrü iqtisadiyyatında aparıcı rolu əkinçilik tuturdu. Bu dövrdə Azərbaycanda xış əkinçiliyi geniş yayılır. Bu baxımdan maraqlıdır ki,ilk tunc dövrü yaşayış yerlərində daşdan, buynuzdan və sümükdən hazırlanmış toxalar yoxdur. Ancaq ötən dövrün hər bir yaşayış yerində bu alətlərə çoxlu miqdarda təsadüf olunur. Kür-Araz mədəniyyəti qəbilələrinin iribuynuzlu heyvanları qoşquda istifadə etməsi bir sıra faktlarla təsdiq edilmişdir. Belə faktlar öküzləri qoşquda təqlid edən gil fiqurlar, bəzən oxla birlikdə tapılan təkər modelləridir.

Hind vadisi

Əsl innab,e.ə.IX minillikdə Hindistan yarımadasında əkilməyə başlanmışdır. Adi arpa və buğda becərilməsi - iribuynuzlu heyvanların,ilk növbədə qoyunların və keçilərin əhliləşdirilməsi ilə yanaşı,eramızdan əvvəl VIII-VI minilliklərə aid Mehrqarx mədəniyyətində izlənildi. Bu dövr də fil də əhliləşdirildi. Pambıq eramızdan əvvəl V-IV minilliklərdə becərilmişdir. Eramızdan əvvəl V minillikdə Kəşmirdə əkinçilik icmaları geniş yayılmışdı. Suvarma Hind vadisi mədəniyyətində 4500 il bundan əvvəl inkişaf etmişdir. Bu yenilik nəticəsində,drenaj və kanalizasiya kanallarından istifadə olunan daha yaxşı planlaşdırılmış yaşayış məntəqələrinin yaranmasına səbəb olan Hind vadisi mədəniyyəti daha da böyüdü. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində 2500 il bundan əvvələ aid kotan tapılmışdır.

Qədim Çin

 

Yunyan əyalətindəki qədim düyü terrasları

Döyüşən çarlıqlar,Tsin sülaləsi və Xan sülaləsi dövrlərinə aid məlumatlar,e.ə.V əsrdən II əsrə qədər Çin əkinçiliyi,ümummilli taxıl anbarı sisteminə və baramaçılğın geniş yayılmasına söykəndiyini məlumat verir. Çinin ilk əkinçilik ensiklopediyasının müəllifi Jia Sixie Çin tarixinin qabaqcıl aqronomlarından biri idi. Şimali Vey Xanədanlığının (386-534) son illərində Qimin Yaoşunu (Adi insanlar üçün əsas bacarıq) yazdı. Çində mövcud olan ilk və ətraflı kənd təsərrüfatı ensiklopediyasıdır. Jianın yazı üslubu,zamana uyğun işlənmiş kinayəli yazıya nisbətən açıq və aydın idi. 10 cilddə 92 fəsildən və təxminən 120.000 simvoldan ibarət olan kitab,istehsal təcrübələri və metodlarına dair geniş mövzu və qeydləri əhatə edir. Buraya əkinçilik, meşə təsərrüfatı, heyvandarlıq, balıqçılıq və kənar peşələr üzrə tövsiyələr daxildir. Əsər və yazıldığı üslub sonrakı Çin aqronomları üzərində təsirli olduğunu sübut etdi, o cümlədən Van Çjenin 1313-cü ildəki Nonq Şu kimi əsərində.

 

Şimali Sun imperiyası dövrü (960-1127) üfüqi su çarxı ilə taxıl üyütmək üçün Çin su dəyirmanı

Çinlilər əkinçilik məqsədləri üçün e.ə.I əsrə qədər hidrolik mühərrikli su çəkicini yeniləmişdilər. Başqa cəhətlərinin olmasına baxmayaraq,əsas funksiyası,taxılın döyülməsi idi. Çinlilər,I əsrdə,mexaniki təkərlər sistemini çəkən su çarxı və ya öküz tərəfindən idarə olunan kvadrat paletli zəncirvari nasosdan da istifadə etməyə başladılar.Zəncirvari nasos şəhər və saray boru kəmər nəqliyyatında istifadəsini tapmasına baxmayaraq,əkin sahələri üçün suvarma kanalları və kanallarının doldurulmasında suyun aşağıdan yüksəkliyə qaldırılması üçün böyük ölçüdə istifadə edilmişdir. II əsrin sonlarında Xan sülaləsinin hakimiyyətinin sonlarında kotan daha da təkmilləşdirildi. Bunlar yavaş-yavaş qərbə yayıldı və X əsrdə Şimali Avropada əkinçilikdə inqilab etdi.(Bununla birlikdə Tomas Glik, Çin kotanının IX əsrdə inkişafını iddia edir,İtaliyada VII əsrdə bilinən oxşar dizaynlardan şərqə yayılmasını nəzərdə tutur.)

Asiya düyüsü,13.500-8.200 il bundan əvvəl Çində,Çinin İnci çayı vadisində,yabanı düyü Oryza rufipogon (su qırtıckimilər) becərilməyə başlamışdı. Düyü becərilməsi daha sonra Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyaya yayıldı.

Qədim Yunanıstan və Yunan dünyası

 

Böyük Yunanıstandakı Metapont şəhərində (yəni Cənubi İtaliyanın Yunan koloniyaları) sərvət simvolu olan arpa qulağı,e.ə 530-510-cu illərə aid möhürdə əksini tapıb

Qədim Aralıq dənizi bölgəsinin əsas dənli bitkiləri buğda,qılçıqlı buğda(emmer) və arpa idi, adi tərəvəzlərə noxud,lobya,at paxlası və zeytun, süd məhsulları daha çox qoyun-keçidən gəlirdi və əksər insanlar üçün nadir hallarda istehlak edilən ət,ümumiyyətlə donuz,mal əti və quzudan ibarət idi. Qədim Yunanıstanın relyefi əkinçilik üçün bir o qədər əlverişli olmadlğından,bu da ərazisinin təxminən 10% -inin əkib-becərilməsinə imkan verirdi,neftin və şərabın ixracını zəruri edirdi və taxıl Frakiyadan (mərkəzi indiki Bolqarıstan) və Pont yunanlarından idxal edilirdi. Ellinizm dövründə,Ptolemeyler sülaləsi,yunanların taxıl idxalını təmin edən bölgələr: Misir,Kipr,Finikiya və Kirenaikaya nəzarət edirdi, Ptolemeyin taxıl bazarı da Roma Respublikasının yüksəlməsində kritik rol oynadı. Selevkilər imperiyasında Mesopotamiya buğda istehsalında üçün həlledici rol oynadı,köçəri heyvandarlıq digər yerlərdə də tətbiq olunurdu.

Roma imperiyası

 

Belçikadakı Roma divarında Roma biçin maşını,o zaman Qallia Belqica vilayətinin bir hissəsi idi.

Klassik antik Yunan-Roma dünyasında,Romada əkinçilik,əvvəlcə Şumerlər tərəfindən təşəbbüs göstərilən,sonrakı mədəniyyətlər tərəfindən onlara ötürülən,ticarət və ixrac üçün məhsul yetişdirilməsinə xüsusilə inkişaf etdirilmiş texnika üzərində qurulmuşdur. Romalılar orta əsrlərdə böyüyən təhkimçilik hüququnu əhatə edən manorial iqtisadi sistemin əsasını qoydular. Romadakı təsərrüfat sahələri ölçülərinə görə üç kateqoriyaya bölünürdülər. Kiçik təsərrüfatlar 18–88 yuqerdən ibarət idi (bir yuqer təxminən 0,65 akra bərabərdir). Orta ölçülü təsərrüfatlar sahələri 80-500 yuqerə bərabər idi. İri təsərrüfat sahələri (latifundiya adlanır) 500 yuqerə bərabər idi. Romada dörd təsərrüfat idarəçiliyi sistemi var idi: mülkiyyətçi və ailəsi tərəfindən birbaşa idarə olunan təsərrüfat; qul idarəçilərinin nəzarəti altında işləyən qul təsərrüfatı; mülkiyyətçinin və icarəçinin təsərrüfatın məhsulunun müəyyən bir hissəsini bölüşdürdüyü biyar təsərrüfatı; və icarəyə verilən təsərrüfat sahələri.

Avstraliya

 

Yerli darı Panicum decompositum, Avstraliyanın şərqində yerli Avstraliya aborigeniləri tərəfindən əkilmiş və yığılmışdır

Avstraliya aborigenlərinin,əksəriyyəti məhsul əkməklə əlaqəli ənənəvi əkinçiliklə məşğul olmayan köçəri ovçu-yığıcılar idilər.

Bununla birlikdə, Avstraliyanın iki bölgəsində, mərkəzi qərb sahilində və şərqi mərkəzi Avstraliyada,erkən əkinçilik qaydaları tətbiq oluna bilərdi. Daimi yaşayış yerlərində yaşayan 200-dən çox sakin,geniş miqyaslı əraziləri əkmiş və əkilmiş və yığılmış qidanı saxlamışdır. Mərkəzi qərb sahilindəki Nhanda və Amanquda Dioskoreya yetişdirildi,Avstraliyanın şərqindəki (Korners Bölgəsi) müxtəlif qruplar kol soğanları (yaua - Cyperus bulbosus),yerli darı (cooly, tindil - Panicum decompositum) və Marsilea drummondii əkib-becərirdilər.

Avstraliya aborigenləri təbii məhsuldarlığı artırmaq üçün sistematik yanma,oda davamlı əkinçilikdən istifadə etdilər. 1970-80-ci illərdə Viktoriyanın cənub qərbindəki arxeoloji araşdırmalar təxminən 5000 il ərzində angvilkimilərin yetişdirilməsi və balıq tutma sistemlərinin inkişaf etdirilməsinin Gunditjmara yerli aborigenlərinə aid olduğunu təsbit etdi. Arxeoloq Harri Lourandos 1980-ci illərdə,irəliləyişdə "intensivləşdirmə" sübutlarının əvvəlki 5000 il ərzindəki müddətdə Avstraliyada mövcud olduğunutəklif etdi. Bu anlayışlar tarixçi Bill Gammeycin əslində bütün qitənin idarə olunan mənzərə olduğunu iddia etməsinə səbəb oldu.

Kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi

 

Pyer de Kresensin əlyazmasından kənd təsərrüfatı təqvimi

Əgər becərilmiş ərazilərin geniş miqyaslı intensiv əkilməsi,monokultura,mütəşəkkil suvarma və ixtisaslaşmış əməyin istifadəsi kimi başa düşülürsə, "əkinçiliyin ixtiraçıları" adı, eramızdan 5500 il əvvəldən başlayaraq Şumerlərə verilə bilər. İntensiv kənd təsərrüfatı,ovçuluq və yığıcılıq daha çox əhalinin sıx yaşamasına imkan verir, həm də mövsümlərarası istifadə; istifadə və ya satış / mübadilə üçün artıq məhsul yığmağa imkanı yaradırdı. Fəaliyyətlərinin əkinçiliklə əlaqəsi olmayan çox sayda insanı bəsləyə bilən əkinçilər, daimi orduların meydana çıxmasında həlledici rol oynadı.

Orta əsrlər və erkən müasir dövr

Ərəb dünyası

VIII əsrdən etibarən orta əsr İslamın qızıl çağı əkinçilik təcrübəsində bir dönüşüm yaşadı,bu dönüşüm tarixçi Andryu Vatson tərəfindən ərəb əkinçilik inqilabı kimi təsvir edilmişdir. Bu çevrilməyə müsəlman ticarət yolları boyunca bir çox məhsul və bitkinin yayılması,daha inkişaf etmiş əkinçilik texnikasının yayılması və artan məhsuldarlığı və səmərəliliyi təşviq edən kənd təsərrüfatı-iqtisadi sistem daxil olmaqla bir sıra amillər təsir göstərdi. İslam dünyasında kənd təsərrüfatı təcrübəsindəki dəyişiklik; əhali bölgüsü,bitki örtüyü,kənd təsərrüfatı istehsalı,əhali səviyyəsi,urbanizasiya,işçi qüvvəsinin bölgüsü,yemək bişirmə,pəhriz və geyim kimi iqtisadiyyatın bir çox sahəsini dəyişdirdi. Müsəlman tacirlər Köhnə dünyanın çox hissəsinində yayılmışdılar və ticarət bölgədəki bir çox məhsulun,bitkinin və əkinçilik texnikasının yayılmasına,habelə İslam dünyasının xaricindəki məhsul,bitki və texnikaya uyğunlaşmasına imkan verirdi. Bu diffuziya,becərilməsi və mətbəx üçün yararlı məhsulları texnika ilə birlikdə Əndəlus yolu ilə Avropaya tanıtdı. Şəkər qamışı,düyü,pambıq,sitrus və digər meyvə ağacları,qoz ağacları,badımcan,dirrik ispanağı və qarğıdalı kimi tərəvəzlərlə birlikdə gətirilən əsas məhsullar arasında idi və cirə,keşniş, hindistan cevizi və darçın kimi xaricdən gətirilən ədviyyatların istifadəsi genişlənmişdi. İntensiv suvarma,əkin dövriyyəsi və əkinçilik təlimatları tez və sürətli şəkildə qəbul edildi. Qismən Roma texnologiyasına əsaslanan suvarma,Noriya su dəyirmanları,su dəyirmanları,bəndlər və su anbarlarından istifadə etdilər.

Kolumbiya mübadiləsi

 

Taxıl biçimi. Böyük Piter Breygel – 1565-ci il

1492-ci ildən sonra əvvəllər yerli məhsullar və heyvan cinslərinin qlobal mübadiləsi baş verdi. Qarğıdalı,kartof,şirin kartof və maniok Yeni dünyadan Köhnə dünyaya yayılan əsas məhsullardan idi,buğda,arpa,düyü və şalğam növləri Köhnə Dünyadan Yeni dünyaya gətirildi. Yeni dünyada az da olsa heyvan növü var idi,atlar,mal-qara,qoyun və keçi Köhnə dünya köçkünlərinə gəlməmişdən əvvəl tamamilə naməlum idi. Atlantik okeanı boyunca hər iki istiqamətdə məhsul mübadiləsi dünyada əhali artımına və erkən müasir dövrdə bir çox mədəniyyətə davamlı təsir göstərməsinə səbəb oldu. Qarğıdalı və maniok XVI əsrdə Portuqaliyalı tacirlər tərəfindən Braziliyadan Afrikaya gətirildi və yerli Afrika bitkilərini əvəz edən əsas qidalara çevrildi.

1500-cü illərin sonlarında Cənubi Amerikadan İspaniyaya gətirildikdən sonra,kartof 1700-cü illərin sonlarında Avropada əsas məhsul oldu. Kartof əkinçilərə daha çox yeyinti məhsulu istehsal etməyə imkan verdi və il öncə Avropanın qida rasionuna müxtəliflik əlavə etdi. Artan qida tədarükü xəstəliklərin azalmasına,doğuşların artımına və ölüm hallarının azalmasına səbəb oldu,bu da Britaniya imperiyası,ABŞ və Avropada əhalinin artmasına səbəb oldu. Kartofun becərilməsi,Perudan Avropaya gətirilən quano gübrəsi və Kolorado böcəkləri ilə mübarizə aparmaq üçün istifadə edilən arsenik birləşməsinin ilk süni pestisidin intensiv istifadəsinə gətirib çıxardı. Kartofun əsas qida məhsul kimi qəbul edilməsindən əvvəl,taxıldan asılılıq,məhsulların zay olması,1523-1623-cü illər arasındakı İngiltərədəki 17 böyük qıtlıq da daxil olmaqla regional və milli qıtlıqlara səbəb olmuşdu. Kartofdan asılılıq, İrland kartof aclığı na səbəb oldu. Aclığa "kartof küfü" adlı bitki xəstəliyinin səbəb olduğu güman olunur. 1840-cı illərdə bütün Avropadakı kartof məhsulunda özünü biruzə verən bu xəstəlik İrlandiyadan kənarda 100,000 insanın ölümünə səbəb oldu və 1848-ci ildə geniş yayılmış Avropa inqilablarına öz təsirini göstərdi.

Yeni dövr

 

Jetro Tallın 1701-ci ildə ixtira etdiyi toxum aparatı

1492-ci ildən bəri dünya Kolumbiya mübadiləsi olaraq bilinən bitki və heyvanların "qitələrarası" mübadiləsinə başlayır. Əvvəllər yalnız Köhnə dünyada tanınan məhsullar və heyvanlar indi Yeni dünyaya gətirilirdi və ya əksi edilirdi. Xüsusilə pomidor Avropa mətbəxinin sevimlisinə çevrildi. Qarğıdalı və kartof da kütlələr arasında populyarlaşdı.

Britaniya təsərrüfat inqilabı - Böyük Britaniyada XV-XIX əsrlər arasında kənd təsərrüfatının inkişafı əhatə edir. Bu dövrdə məhsuldarlıqda və əkinlərin həcmində indiyədək misli görünməmiş artımlar müşahidə olunur və qida çatışmazlığı dövrlərinə son qoyulur. Bu dövrdə məhsuldarlıqda və əkin sahələrinin həcmində indiyədək misli görünməmiş genişlənmələr müşahidə olunur və qida çatışmazlığı dövrlərinə son qoyulur. Britaniya təsərrüfat inqilabı uzun əsrlər müddətində baş verir (inqilabdan daha çox təkamül) və qabaqcıl idi və ya Avropadakı və koloniyalardakı oxşar dəyişikliklərlə eyni zamanda meydana gəldi. Britaniya təsərrüfat inqilabının açarı əkinçilik zamanı torpaqdan qida itkisinin qarşısını almağa yönəlmiş müxtəlif kənd təsərrüfatı texnologiyalarının inkişafı idi. Eyni zamanda,bir hektarda daha çox məhsul verə biləcək daha məhsuldar bitki növləri inkişaf etdirilirdi. Ən son alətlərdən istifadə edən təsərrüfatçı,dah az işçi ilə,daha çox məhsul istehsal edə bilirdi. Sənaye inqilabı və kimya sahəsindəki irəliləyişlər yeni gübrələrin və yeni,daha məhsuldar kənd təsərrüfatı maşınlarının daha mütəşəkkil inkişafı üçün sərvət,elmi bilik və texnologiya yaratdıqca Britaniya təsərrüfat inqilabı daha da sürətləndi.

XX əsr

 

XX əsrin əvvəllərində paxlakimilər fəsiləsinin medicago cinsinə aid bitki sahəsini şumlayan traktorun şəkli

Dan Alboun,1901-ci ildə ilk ticari cəhətdən uğurlu,benzinlə işləyən ümumi təyinatlı traktor istehsal etdi və 1923-cü il Beynəlmiləl taxılbiçən traktoru,işçi qüvvəsi kimi heyvanların (xüsusən atların) maşınlarla əvəz edilməsində böyük dönüş nöqtəsi oldu. O vaxtdan bəri özü hərəkət edən mexaniki kombaynlar (kombaynlar),plantatorlar,transplantatorlar və digər avadanlıqlar inkişaf etdirildi,bu,kənd təsərrüfatında daha böyük inqilaba rəvac verdi. Bu ixtiralar əkinçilikdəki öhdəliklərin sürətlə yerinə yetirilməsinə imkan verdi və əvvəllər iri miqyaslı torpaq sahələrinin əkilərək,yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal etməyə şərait yaratdı.

Ammonium nitratın sintezi üçün Haber-Boş metodu böyük kəşf idi və məhsuldarlığın artmasında böyük rol oynadı. İlk dəfə Alman kimyaçısı Fris Haber tərəfindən patentləşdirildi. 1910-cu ildə Karl Boş,Alman BASF kimya şirkətində işləyərkən,prosesi uğurla kommersiyalaşdırdı və əlavə patent aldı. II Dünya müharibəsindən sonrakı illərdə,artan dünya əhalisi ilə sintetik gübrə istifadəsi sürətlə artdı.

1930-cu illərdən başlayaraq Sovet İttifaqında,Şərq bloku ölkələrində,Çin və Vyetnamda kollektiv əkinçilik geniş tətbiq olunurdu; nəticələrdən biri 1932–33-cü illərdəki aclıq idi. Digər bir nəticə,1959-1961-ci illərdə Böyük Çin Aclığı ilə nəticələnən və nəticədə Den Syaopin düşüncəsini dəyişdirən Mao Tszedun tərəfindən başlatılan Çində Böyük sıçrayış zamanı meydana gəldi.

Keçən əsrdə kənd təsərrüfatı,artan məhsuldarlıq,sintetik gübrələrin və pestisidlərin tətbiqinin genişlənməsi,səth sularının çirklənməsi və təsərrüfat subsidiyaları ilə xarakterizə edilmişdir. 1950-ci ildən bəri kənd təsərrüfatında aparılan elmi tədqiqatların digərləri arasında gen manipulyasiyası,hidroponika və etanol kimi iqtisadi cəhətdən faydalı bioyanacaqların inkişafı da var.

Sənaye ölkələrində əkinçiliklə məşğul olan insanların sayı,2002-ci ildə Amerika əhalisinin yüzdə 24 faizindən yüzdə 1,5 faizinə qədər düşdü. Təsərrüfatların sayı da azaldı və mülkiyyətçilik daha dacəmləşdi; məsələn,1967-2002-ci illər arasında Amerikada bir milyon donuz ferması 114.000 də,istehsalın yüzdə 80-i fabrik təsərrüfatlarında birləşdirildi. Worldwatch İnstitutuna görə,dünyada quş ətinin yüzdə 74-ü,mal ətinin yüzdə 43-ü və yumurtanın yüzdə 68-i bu şəkildə istehsal olunur.

Ancaq aclıq XX əsrdə dünyanı əhatə etməyə davam etdi. İqlim hadisələrinin təsiri ilə,hökumət siyasəti,müharibə və məhsul uğursuzluğu,1920 və 1990-cı illər arasında olan ən az on aclığın hər birində milyonlarla insan ölümünə səbəb oldu.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin mənşə mərkəzlərindən kənarda becərilməsinə və yeyilməsinə imkan verən tarixi proseslər bugün də qloballaşma yolu ilə davam edir. Orta hesabla bir millətin qida ehtiyatlarının 68,7% -i və kənd təsərrüfatı məhsullarının 69,3% -i xarici mənşəli məhsullardır.

Yaşıl inqilab

 

1970-ci illərdə Yaşıl İnqilabın atası,dünya miqyasında bir milyarddan çox insanı aclıqdan qurtaran Norman Borlauq

Yaşıl İnqilab,1940-cı illərlə 1970-ci illərin sonları arasındakı bir sıra tədqiqat,inkişaf və texnologiyaların köçürülməsi istiqamətindəki təşəbbüslər idi. Xüsusilə 1960-cı illərin sonlarından etibarən dünyada kənd təsərrüfatındakı istehsalın artmasına səbəb oldu. Norman Borlauqun rəhbərlik etdiyi və bir milyarddan çox insanı aclıqdan qurtardığı istiqamətindəki təşəbbüsləri,yüksək məhsuldarlığı olan taxıl və taxıl növlərinin inkişafı, suvarma infrastrukturunun genişləndirilməsi, idarəetmə üsullarının modernləşdirilməsi, hibridləşdirilmiş toxumların, sintetik gübrələrin və pestisidlərin fermerlərə paylanmasında iştirak etmişdir.

XX əsrin əvvəllərində,sintetik azot,minalanmış daş fosfat, pestisidlər və mexanizasiya ilə birlikdə məhsul məhsuldarlığını xeyli artırmışlar. Artan taxıl tədarükü mal-qaranın da ucuzlaşmasına gətirib çıxardı. Bundan əlavə,XX əsrdə Yaşıl İnqilabın bir hissəsi olaraq düyü,buğda və qarğıdalı kimi ümumi əsas toxumların yüksək məhsuldar sortlarının tanıdılması ilə qlobal məhsul artımı yaşandı. Yaşıl inqilab inkişaf etmiş dünyanın texnologiyalarını (pestisidlər və sintetik azot daxil olmaqla) inkişaf etməkdə olan ölkələrə ixrac etdi. Tomas Maltus bunu belə: dünyanın artan əhalisini dəstəkləyə bilməz,lakin Yaşıl inqilab kimi texnologiyalar dünyaya artıq qida istehsalına imkan verir şəkilində proqnozlaşdırdı.

Yaşıl inqilab əvvəlcə Asiyada düyü məhsuldarlığını xeyli artırsa da,məhsuldarlıq sonra bərabərləşdi. Genetik "məhsuldarlıq potensialı" buğda üçün artmışdır, lakin düyü üçün məhsul potensialı 1966-cı ildən bəri artmamışdır və qarğıdalı üçün məhsul potensialı "35 ildə çətinliklə artdı". Herbisidlərə davamlı yabanı otların böyüməsi üçün yalnız bir və ya iki on illik lazımdır və böcəklər təxminən on il ərzində antifidantlara qarşı davamlı olur.

İstinadlar

1. Zeder, Melinda (October 2011). "The Origins of Agriculture in the Near East". Current Anthropology. 52 (S4): 221–235. doi:10.1086/659307. JSTOR 10.1086/659307.
2. Hirst, Kris (June 2019). "Domestication History of Rye". ThoughtCo. İstifadə tarixi: 18 April 2020.
3. "Farming Was So Nice, It Was Invented at Least Twice". news.sciencemag.org. İstifadə tarixi: 2015-11-09.
4. Gordon Childe (1936). Man Makes Himself. Oxford University Press.
5. Charles E. Redman (1978). Rise of Civilization: From Early Hunters to Urban Society in the Ancient Near East. San Francisco: Freeman.
6. Hayden, Brian (1992). "Models of Domestication". Transitions to Agriculture in Prehistory. Madison: Prehistory Press. Anne Birgitte Gebauer and T. Douglas Price. 11–18.
7. Sauer, Carl, O. (1952). Agricultural origins and dispersals. Cambridge, MA.
8. Binford, Lewis R. (1968). "Post-Pleistocene Adaptations". New Perspectives in Archaeology. Chicago: Aldine Publishing Company. Sally R. Binford and Lewis R. Binford. 313–342.
9. Rindos, David (1987). The Origins of Agriculture: An Evolutionary Perspective. Academic Press. ISBN 978-0125892810).
10. Wright, Ronald (2004). A Short History of Progress. Anansi. ISBN 0-88784-706-4.
11. . British Museum. 16 June 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 June 2016.
12. Tannahill, Reay (1968). The fine art of food. Folio Society.
13. Janick, Jules. "Ancient Egyptian Agriculture and the Origins of Horticulture" (PDF). Acta Hort. 583: 23–39.
14. Kees, Herman (1961). Ancient Egypt: A Cultural Topography. University of Chicago Press.
15. AZƏRBAYCAN MiLLi ELMLƏR AKADEMiYASI,A. BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU (2007). Azərbaycan tarixi.I cild. Bakı: "Elm" nəşriyyatı. səh. 64-65. ISBN 978-9952-448-39-9.
16. AZƏRBAYCAN MiLLi ELMLƏR AKADEMiYASI,A. BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU (2007). Azərbaycan tarixi.I cild. Bakı: "Elm" nəşriyyatı. səh. 78-79. ISBN 978-9952-448-39-9.
17. AZƏRBAYCAN MiLLi ELMLƏR AKADEMiYASI,A. BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU (2007). Azərbaycan tarixi.I cild. Bakı: "Elm" nəşriyyatı. səh. 87-88. ISBN 978-9952-448-39-9.
18. Gupta, Anil K (10 July 2004). "Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration". Current Science. Indian Academy of Sciences. 87 (1): 58–59.
19. Baber, Zaheer (1996). The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule in India. State University of New York Press. səh. 19. ISBN 978-0-7914-2919-8.
20. Harris, David R.; Gosden, C. (1996). The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia: Crops, Fields, Flocks And Herds. Routledge. səh. 385. ISBN 978-1-85728-538-3.
21. Wright, Rita P (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press. 44, 51. ISBN 978-0-521-57652-9.
22. Stein, Burton (1998). A History of India. Blackwell Publishing. 47. ISBN 0-631-20546-2.
23. Rodda & Ubertini (2004). The Basis of Civilization – Water Science?. International Association of Hydrological Science. səh. 279. ISBN 978-1-901502-57-2.
24. Lal, R. (2001). "Thematic evolution of ISTRO: transition in scientific issues and research focus from 1955 to 2000". Soil and Tillage Research. 61 (1–2): 3–12 [3]. doi:10.1016/S0167-1987(01)00184-2.
25. Needham, Volume 6, Part 2, 57.
26. Needham, Volume 6, Part 2, 56.
27. Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 2, Mechanical Engineering. Taipei: Caves Books, Ltd. p. 184
28. Needham, Volume 4, Part 2, 89, 110.
29. Needham, Volume 4, Part 2, 110.
30. Robert Greenberger, The Technology of Ancient China, Rosen Publishing Group, 2006, pp. 11–12.
31. Wang Zhongshu, trans. by K.C. Chang and Collaborators, Han Civilization (New Haven and London: Yale University Press, 1982).
32. Glick, Thomas F. (2005). Medieval Science, Technology And Medicine: An Encyclopedia. Volume 11 of The Routledge Encyclopedias of the Middle Ages Series. Psychology Press. səh. 270. ISBN 978-0-415-96930-7.
33. Huang, Xuehui; Kurata, Nori; Wei, Xinghua; Wang, Zi-Xuan; Wang, Ahong; Zhao, Qiang; Zhao, Yan; Liu, Kunyan; və b. (2012). "A map of rice genome variation reveals the origin of cultivated rice". Nature. 490 (7421): 497–501. Bibcode:2012Natur.490..497H. doi:10.1038/nature11532. PMID 23034647.
34. Koester, Helmut (1995), History, Culture, and Religion of the Hellenistic Age, 2nd edition, New York: Walter de Gruyter, ISBN 3-11-014693-2, pp. 76–77.
35. Helmut Koester (1995), History, Culture, and Religion of the Hellenistic Age, 2nd edition, New York: Walter de Gruyter, ISBN 3-11-014693-2, p. 77.
36. White, K. D. (1970), Roman Farming (Cornell University Press)
37. Jones, R. (1969). "Fire-stick Farming". Australian Natural History. 16: 224.
38. Williams, E. (1988) Complex Hunter-Gatherers: A Late Holocene Example from Temperate Australia. British Archaeological Reports, Oxford
39. Lourandos, H. (1997) Continent of Hunter-Gatherers: New Perspectives in Australian Prehistory Cambridge University Press, Cambridge
40. Watson, Andrew M. (1974). "The Arab Agricultural Revolution and Its Diffusion, 700–1100". The Journal of Economic History. 34 (1): 8–35. doi:10.1017/s0022050700079602.
41. Watson, Andrew M. (1983). Agricultural Innovation in the Early Islamic World. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-24711-5.
42. National Geographic (2015). Food Journeys of a Lifetime. National Geographic Society. 126–. ISBN 978-1-4262-1609-1.
43. Crosby, Alfred. "The Columbian Exchange". The Gilder Lehrman Institute of American History. İstifadə tarixi: 11 May 2013.
44. Wagner, Holly. . The Ohio State University. 2013-12-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 May 2013.
45. Florence Wambugu; John Wafula, eds. (2000). "Advances in Maize Streak Virus Disease Research in Eastern and Southern Africa". International Service for the Acquisition of Agri-Biotech Applications. İstifadə tarixi: 16 April 2013.
46. Chapman, Jeff (2000). "The Impact of the Potato". History Magazine (2). 11 May 2000 tarixində .
47. Mann, Charles C. "How the Potato Changed History". Smithsonian (November 2011). Adapted from 1493: Uncovering the New World Columbus Created, by Charles C. Mann.
48. Snell, K. D. M. (1985). "Часть 4". Annals of the Labouring Poor, Social Change and Agrarian England 1660–1900. Кембридж: Издательство Кембриджского университета. ISBN 0-521-24548-6.
49. Janick, Jules. "Agricultural Scientific Revolution: Mechanical" (PDF). Purdue University. İstifadə tarixi: 24 May 2013.
50. Reid, John F. (2011). "The Impact of Mechanization on Agriculture". The Bridge on Agriculture and Information Technology. 41 (3).
51. . International Fertilizer Industry Association. 9 March 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 May 2013.
52. Iordachi, Constantin; Bauerkamper, Arnd (2014). The Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe: Comparison and Entanglements. Central European University Press. səh. 9. ISBN 978-615-5225-63-5.
53. Moss, Brian (2008). "Water Pollution by Agriculture". Phil. Trans. R. Soc. Lond. B. 363 (1491): 659–666. doi:10.1098/rstb.2007.2176. PMC 2610176. PMID 17666391.
54. . 4 December 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 June 2016.
55. James, Clive (1996). "Global Review of the Field Testing and Commercialization of Transgenic Plants: 1986 to 1995" (PDF). The International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications. İstifadə tarixi: 17 July 2010.
56. (PDF). United Nations Environment Programme. 16 October 2009. 22 November 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 October 2009.
57. Scully, Matthew (2002). Dominion: The Power of Man, the Suffering of Animals, and the Call to Mercy. Macmillan. 26, 29. ISBN 978-0-312-31973-1.
58. . Worldwatch Institute. 2006. 2013-11-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-21.
59. "Ten worst famines of the 20th century". Sydney Morning Herald. 15 August 2011.
60. Khoury, C.K.; Achicanoy, H.A.; Bjorkman, A.D.; və b. (2016). "Origins of food crops connect countries worldwide". Proc. R. Soc. B. 283 (1832): 20160792. doi:10.1098/rspb.2016.0792. PMC 4920324.
61. Hazell, Peter B.R. (2009). The Asian Green Revolution. IFPRI Discussion Paper. International Food Policy Research Institute. GGKEY:HS2UT4LADZD.
62. Barrionuevo, Alexei; Bradsher, Keith (8 December 2005). "Sometimes a Bumper Crop Is Too Much of a Good Thing". The New York Times.
63. Tilman, D.; Cassman, K.G.; Matson, P.A.; Naylor, R.; Polasky, S. (August 2002). "Agricultural sustainability and intensive production practices" (PDF). Nature. 418 (6898): 671–677. Bibcode:2002Natur.418..671T. doi:10.1038/nature01014. PMID 12167873. (#parameter_ignored)

Həmçinin bax

• Kəndli

Xarici keçidlər

• "The Core Historical Literature of Agriculture" Kornell Universiteti kitabxanasından  (ing.)