fbpx
Wikipedia

Kimyəvi rabitə

Avqust 12, 2021

Kimyəvi rabitə — molekullarda və onlar arasında əlaqə yaradan qüvvələr toplusu. Kimyəvi rabitə- maddənin xassəsi onun kimyəvi tərkibi, molekulundakı atomların qarışılıqlı təsiri ilə müəyyən edilir. Atomun quruluş nəzəriyyəsi kimyəvi rabitənin təbiətini və molekulun əmələgəlmə mexanizmini izah edir.

Kimyəvi rabitənin növləri

Rabitələrin aşağıdakı növləri var:

  • Hidrogen
  • Kovalent
  • İon
  • Metallik

Molekul

Molekul, iki və daha çox atomdan təşkil olunmuş hissəcikdir. Ən sadə molekul iki hidrogen atomundan əmələ gəlmiş hidrogen molekuludur (H2).

Molekulda atomları bir-birinə bağlayan qüvvələr cəmi kimyəvi rabitə adlanır.

Müəyyən edilmişdir ki, kimyəvi rabitənin yaranması və onun təbiəti, əsasən qarşılıqlı təsirdə olan element atomlarının xarici elektron təbəqələrinin quruluşu ilə əlaqədardır.

Rabitənin əmələ gəlməsində iştirak edən elektronlara valent elektronları deyilir.

Oktet qaydasına görə, kimyəvi rabitə yaranarkən xarici energetik səviyyələr tamamlanır, əksər hallarda 8 elektronlu oktet... ns2np6, bəzi hallarda (H-, He0, Li+,Be2+, B3+ atom və ionları üçün 2 elektronlu dublet vəziyyəti -1s2 yaranır.

Elementlərin elektromənfiliyi

Birləşmələrdə kimyəvi rabitənin tipini qabaqcadan bilmək üçün elementlərin elektromənfilik anlayışından istifadə edilir. Kimyəvi rabitənin tipi birləşən atomların elektromənfiliklər fərqindən asılıdır.

Elementlərin elektromənfiliyi bir-biri ilə qarşılıqlı təsirdə olan atomların arasında elektronların paylanmasına təsir edir. Maddələrdə elektronların paylanmasının xarakterinə görə kimyəvi rabitənin üç əsas tipi ayırd edilir. Kovalent, ion və metal rabitəsi. Kovalent rabitə elektromənfilikləri eyni olan və ya elektromənfilikləri az fərqlənən qeyri-metal atomları arasında yaranır.

Məsələn: elektromənfilikləri eyni olduqda (H2, O2, N2, F2, Cl2, Br2, J2, P4, S8), elektromənfilikləri az fərqləndikdə (H2S, H2O, HCl, NH3, və s.)

Kovalent rabitə

 
Qeyri-polyar kovalent rabitə
 
Polyar kovalent rabitə
 
Elektron cütünün yerləşməsi və dipol momenti

Molekulların əksəriyyətinin əmələ gəlməsi kovalent rabitənin yaranması ilə bağlıdır. Kovalent rabitə nəzəriyyəsinin əsasını qarşılıqlı təsirdə olan elementlərin xarici davamlı elektron konfiqurasiyasının əmələ gəlməsi təşkil edir. Lakin kovalent rabitənin yaranması zamanı elektronun bir element atomundan digərinə tam keçidi baş vermir. Yalnız qarşılıqlı təsirdə olan hər iki element atomlarının tək elektronlarının orbitallarının bir- biri ilə qapanması hesabına elektron cütləri yaranır ki, bunlar da hər iki atoma eyni dərəcədə aid olub, onların arasında rabitə yaranmasına səbəb olur.

Ümumi (əlaqələndirici) elektron cütünün əmələ gəlməsi ilə yaranan kimyəvi rabitəyə kovalent və ya atom rabitəsi deyilir.

Əlaqələndirici (ümumi) elektron cütünün yaranmasında iki atom iştirak edir və onun əmələ gəlməsi üçün hərəsi bir elektron verir. Bu elektronlar hər iki atomun xarici elektron təbəqəsində yerləşir.

Ümumi elektron cütünü əsasən, rabitə yaradan atomların cüt­ləş­məmiş (tək ↓) elektronları əmələ gətirir. Bu zaman cütləşən elek­tronlar antiparalel spinlərə (↑↓) malik olmalıdır. Yəni elektronların eyni orbitalda (↑↑) və (↓↓) şəklində yerləşməsi mümkün deyil. (Н2, Cl2, NH3, CH4, СО2,F2) və s molekullarının yaranmasının elektron cütləri ilə göstərilmiş formuluna adətən molekulun elektron formulu deyilir. Kovalent rabitə universal xarakter daşıyan lokallaşmış ikielektronlu ikimərkəzli rabitədir. Lokallaşmış rabitə dedikdə məhdud sayda yalnız iki atom arasında təsir göstərən rabitə başa düşülür.

Bir kovalent rabitəni bir elektron cütü əmələ gətirir. Yəni kovalent rabitə qoşa nöqtə (:) və ya xətt ilə (-) göstərilir. Kovalent rabitə ilə əmələ gəlmiş maddənin tərkibində əsasən metal olmur.

Kovalent rabitənin əmələ gəlmə mexanizmi

Kovalent rabitə, əsasən iki müxtəlif mexanizm üzrə əmələ gəlir: 1) əks spinli elektronların qoşalaşması (cütləşməsi) ilə (mübadilə mexanizmi) 2) donor-akseptor mexanizmi ilə.

Mübadilə mexanizmi ilə kovalent rabitə atomların əks spinli tək elektronlarının cütləşməsi (şərikləşdirilməsi) yolu ilə yaranır və həmin proses elektron buludlarının qapanması (bir-biri ilə örtülməsi) kimi təsəvvür olunur. Bu halda əmələ gələn rabitələrin sayı şərikli elektron cütlərinin və yaxud hər bir atoma məxsus tək elektronların sayına bərabərdir. Neytral atomda mübadilə mexanizmi ilə kovalent rabitə yaradan elektronların sayı tək elektronların sayına bərabərdir.

Burada özünün bölünməmiş elektron cütünü ümumi istifadə üçün təqdim edən A atomu donor, boş orbitallarının vasitəsilə hazır elektron cütünə ortaq olan B atomu isə akseptor adlanır. Bu yolla əmələ gələn kovalent rabitə donor-akseptor və ya koordinasiya rabitəsi də adlanır.

Kimyəvi rabitənin bu növü 1893-cü ildə kompleks birləşmələrin koordinasiya nəzəriyyəsini yaratmış A. Verner tərəfindən kəşf edilmişdir və bununla əlaqədar olaraq, donor-akseptor rabitəsi əvvəllər kordinativ rabitə adlandırılmışdır.

Donor-akseptor mexanizmi ilə əmələ gələn rabitəyə misal kimi ammonium ionunun (NH4+), dəm qazının (CO), hidroksonium ionunun (H3O+)əmələ gəlmə sxemini göstərmək olar. Ammonyakdakı (NH3), azot atomunun bölünməmiş elektron cütü iki nöqtə ilə, hidrogen ionunun (H+) boş orbitalı dördbucaqlı □ şəklində işarə edilirsə, onda ammonium ionunun əmələ gəlmə sxemini aşağıdakı kimi göstərmək olar.

NH3 + H+ → NH4+

Müəyyən edilmişdir ki, ammonium ionunda (NH4+), N-H rabitələrinin hamısı eyni xassəlidir. Deməli, mübadilə ilə əmələ gələn kovalent rabitə donor-akseptor mexanizmi ilə yaranan rabitədən fərqlənmir. Azotun 2s22p3 valent elektronlarından 2p3-dəki 3e-mübadilə mexanizmi ilə, 2s2-dəki 2e- isə donor- akseptor rabitə yarada bilər.

Ammonium duzlarında donor-akseptor rabitələrinin sayı, ammonium ionunun sayına bərabərdir, çünki ammonium ionunda bir donor-akseptor rabitə vardır. Dəm qazı molekulunda da bir donor-akseptor rabitə vardır. CO-da oksigen atomu donor, karbon atomu isə akseptordur. Dəm qazı molekulunun əmələ gəlməsində karbonun 2, oksigenin 4 elektronu (ümumilikdə 6 elektron), karbonun 3, oksigenin 3 orbitalı iştirak edir.

Kovalent rabitənin növləri

Elektron cütünün atomlar arasında paylanması xüsusiyyətinə görə kovalent rabitənin iki növünü ayrıd edirlər: qeyri-polyar və polyar- kovalent rabitə.

Elektromənfiliyi eyni olan atomlar arasında elektron cütü atomların nüvələri arasında simmetrik yerləşir. Bunun nəticəsində əmələ gələn molekulda müsbət və mənfi yüklərin mərkəzləri üst-üstə düşür.

Elektromənfiliyi eyni olan atomlar (eyni növ qeyri-metal atomları) arasında ümumi elektron cütünün əmələ gəlməsi hesabına yaranan kovalent rabitəyə qeyri-polyar kovalent rabitə deyilir. Qeyri-polyar kovalent rabitə, əsasən çox atomlu bəsit maddələrdə yaranır. Kovalent rabitənin xassələri.

Kovalent rabitənin əsas xarakterik xassələri onun möhkəmliyi, enerjisi, doymuşluğu və istiqamətlənməsi,polyarlığı və uzunluğudur.

Kovalent rabitənin möhkəmliyi (davamlılığı). Atom nüvələrini birləşdirən (σ-rabitədə) elektron buludlarının örtülməsindən asılı olaraq kovalent rabitə müxtəlif dərəcədə möhkəm ola bilər. Atom nüvələri arasında elektron sıxlığı böyük olduqca rabitə daha möhkəm olur. Beləliklə kimyəvi rabitənin möhkəmliyi əsasən aşağıdakılardan asılıdır:

  1. Elektron buludlarının örtülməsi nəticəsində hansı rabitənin (σ- və ya π) yaranması, yəni kovalent rabitənin doymuşluğu.
  2. Rabitənin uzunluğu.
  3. Rabitənin polyarlığı.

Kimyəvi rabitənin enerjisi. Kimyəvi rabitənin ən mühüm xarakteristikası onun möhkəmliyini müəyyən edən enerjidir. Rabitənin möhkəmlik enerjisi onun qırılmasına sərf olunan enerjinin miqdarıdır. Rabitə enerjisi, rabitəni qırmaq üçün lazım olan enerjinin miqdarıdır.

Rabitə enerjisi adətən 1 mol rabitəyə aid edilib kC-la ölüçülür. Belə ki, 1 mol hidrogenin rabitə enerjisi 436kC/mol-a bərabərdir. Rabitənin qırılması prosesini termokimyəvi tənlik şəklində belə təsvir etmək olar.:

H-H→2H-436kC/mol və ya ∆H=+436 kC/mol

Çox atomlu bəsit maddələrin atomlara parçalanma reaksiyalarının hamısı homolitik qırılma ilə gedən (X÷X→2X∙) endotermik reaksiyadır. Aydındır ki, ayrı-ayrı atomlardan 1 mol çox atomlu bəsit maddə əmələ gəldikdə enerji ayrılır.

H·+·H→H2 +436kC/mol və ya ∆H= 436kC/mol

Ayrılıqda 1 molekul üçün rabitə enerjisni hesabladıqda rabitəni qırmaq üçün lazım olan minimum enerjinin miqdarını Avoqadro sabitinə (6,02·1023 mol-1)bölmək lazımdır. Deməli hidrogenin bir molekulunda H-H rabitəsinin enerjisini hesablamaq üçün 436kC/mol-u 6,02·1023mol-1ə bölmək laızmdır. Buradan görünür ki, ayrı-ayrı molekulların rabitə enerjisinin ədədi qiyməti çox kiçikdir. Ona görədə praktikada 1 molekul deyil, 1mol maddəyə düşən rabitə enerjisinin ədədi qiymətlərindən istifadə edilir.

Çox atomlu molekullarda, məsələn metan (CH4) molekulunda rabitə enerjisni təyin edərkən, əvvəlcə dörd C-H rabitəsinin hamısının qırılma enerjisini hesablayıb, sonra bir rabitənin qırılma enerjisnin orta qiymətini tapırlar. Lakin hər ayrıca rabitə enerjisinin həqiqi qiyməti onun orta qiymətindən bir qədər fərqlənir. Rabitə enerjisi anlayışından istifadə edərək niyə bəzi kimyəvi reaksiyaların ekzotermik bəzilərinin isə endotermik olduğunu müəyyən etmək olar.

Reaksiyada alınan maddələrin atomları arasındakı rabitələrin enerjiləri cəmi ilə reaksiyaya daxil olan maddələrin molekulundakı atomlar arasında rabitlərlərin enerjiləri cəmi arasındakı fərq kimyəvi reaksiyanın istilik effektini müəyyənləşdirir. Bu fərq müsbət olduqda reaksiya ekzotermik, mənfi olduqda isə endotermik olur. Entalpiya dəyişməsi (∆H) ilə hesablandıqda əksinə olur.

Kovalent rabitənin doymuşluğu

Məlumdur ki, atomlar yalnız məhdud sayda kovalent rabitə əmələ gətirməyə qabildir. Bu da onların valentlik imkanları ilə izah edilir. Əvvəla, kovalent rabitənin əmələ gəlməsi imkanı valentlik elektronlarının (və ya kovalent rabitə əmələ gətirən orbitalların) sayı ilə müəyyən edilir. Ikincisi atomların valentlik imkanları xarici energetik səviyyədə boş orbitalları olan digər atomlara verilə bilən bölünməyən elektron cütlərinin sayı ilə müəyyən edilir. Donor-akseptor rabitə əmələ gətirə bilən maddə molekullarında (NH3, H2O) kovalent doymamışlıq vardır. Donor-akseptor rabitə əmələ gəldikdən sonra kovalent doymuşluq müşahidə edilir.

Kovalent rabitənin istiqaməti

Kovalent rabitənin bu xassəsi molekulların fəza quruluşunu şərtləndirir. Elektron buludlarının qarşılıqlı örtülməsi zamanı fəzada hansı formada və hansı istiqamətdə olmasından asılı olmayaraq, molekulu xətti və bucaq formasında olan birlşmələr yarana bilər (bu “hibridləşmə” mövzusunda daha ətrfalı izah ediləcəkdir). Kimyəvi rabitələrin istiqaməti fəzada elektron buludlarının müxtəlif cür yerləşməsi ilə izah edilir.

Kovalent rabitə ilə əmələ gəlmiş iki atomlu (binar) maddələr (məsələn: H2, N2, F2, Cl2, Br2, J2, HF, HCl, HBr, HJ, CO, NO, СО2, C2H2 və s) xətti quruluşludur.

Rabitənin uzunluğu rabitəni əmələ gətirən atomların nüvələri arasındakı məsafədir, nanometrlə (nm) ölçülür. Kimyəvi rabitənin uzunluğu nə qəədr qısa olarsa, rabitə bir o qədər davamlı olur.

CnH2n+2 ümumi formuluna malik karbohidrogenlərdə (C2H6, C3H8, C4H10 və s) eləcədə CnH2n ümumi formuluna malik tsiklik karbohidrogenlərdə (tsikloalkanlarda) karbon atomları arasındakı rabitənin (yəni C-C rabtəsininn) uzunluğu 0,154 nm, CnH2n ümumi formuluna malik açıq zəncirli karbohidrogenlərdə (yəni alkenlərdə) yalnız ikiqat (C=C) rabitənin uzunluğu 0,134nm, CnH2n-2 ümumi formuluna malik alkinlərdə (asetilen sırası karbohidrogenlərdə) üç qat (C≡C) rabitənin uzunluğu 0,120nm-dir.

Qeyri-Polyar kovalent rabitə

Əgər rabitə əmələ gətirən atomların elektromənfilikləri müxtəlifdirsə, başqa sözlə müxtəlif qeyri- metal atomları birləşərsə, onda şərikləşdirilmiş elektron cütü (kovalent rabitə əmələ gətirən elektron cütü) qeyri-simmetrik vəziyyət alır, yəni elektron cütü elektromənfiliyi çox olan atoma doğru cəzb olunur.

Onların mütləq qiyməti 1-dən kiçik olur. Bu halda müsbət və mənfi yüklərin mərkəzləri üst-üstə düşmür. Bunun nəticəsində əmələ gələn molekulda elektromənfiliyi böyük olan element atomunun yerləşdiyi hissədə mənfi, elektromənfiliyi kiçik olan element atomunun yerləşdiyi hissədə isə müsbət yükün artıqlığı yaranır.

Polyar Kovalent Rabitə

Rabitəni əmələ gətirən ümumi elektron cütünün atomlardan birinə doğru çəkilməsi ilə yaranan kovalent rabitəyə polyar kovalent rabitə deyilir. Başqa sözlə müxtəlif qeyri-metal atomları arasında ümumi elektron cütü ilə yaranan kovalent rabitəyə polyar kovalent rabitə deyilir.

Tərkibində metal atomu olmayan mürəkkəb maddələrin (molekulunda karbonun sayı bir olan üzvi maddələr) hamısı polyar kovalent rabitəli birləşmələrdir. Məsələn: HF, HCl, HBr, HJ, CO, СО2, SО2, SО3, NO, NО2, N2O5, Р2O3, P2O5, H2S, H2O, (HNO3), H2SO3, H2CO3, NH3, PH3, CS2,SiO2, SiC, HNO3, H2SO3, H2SO4, (HРO3), H3PO3,H3PO2, H4P2O7, H3PO4, CH2Cl2, CHCl3,CCl4, CF4, CH4 və s.

HF, HCl, HBr, HJ, H2O, SO2, H2S, NH3, PH3 kimi binar (ikielementli) birləşmələrin molekullarında elektron cütləri rabitədə qeyri-simmetrik yerləşir. Bu halda dipol (molekulda qütbləşmə) əmələ gəlir, yəni molekulun bir qütbü müsbət, digər qütbü mənfi yüklənir. İki atom arasında 2-ci və 3-cü kovalent rabitənin əmələ gəlmə imkanı olduqda elektron buludlarının ötrülməsi atomların mərkəzlərini (nüvələrini) birləşdirən xətt üzrə baş verə bilmir. Bu onunla əlaqədardır ki, atomda olan elektron buludları bir-birinə nəzərən müəyyən bucaq altında yerləşir. Ona görədə elektron buludlarının öütürlməsi atomalrın mərkəzlərdən keçən xəttin hər iki tərəfində baş verir.

Kimyəvi rabitəni əmələ gətirən atomların mərkəzlərini birləşdirən oxun hər iki tərəfində orbitalların yandan ötürülməsi hesabına yaranan kovalent rabitə π rabitə adlanır.

Kimyəvi rabitənin polyarlığı

Kimyəvi rabitənin polyarlığı kovalent rabitəni əmələ gətirən elektron cütünün atomlardan birinə tərəf yerdəyişməsindən asılıdır. Hidrogen-halogenlərdə (HF, HCl, HBr, HJ) halogenin sıra nömrəsi artdıqca radiusu artdığından rabitənin uzunluğuda artır. F ən qüvvətli qeyri- metal olduğundan HF daha polyar və daha davamlı olur. Rabitənin uzunluğu, turşuluq, reduksiyedicilik artır, rabitənin polyarlığı, davamlılığı azalır.Rabitənin tərtibi iki atomu birləşdirən elektron cütlərinin sayı (kovalent-rabitənin sayı) ilə müəyyən edilir. Məsələn, etan C2H6, etilen CH2=CH2, asitilendə HC≡CH karbon atomları arasındakı rabitə müvafiq olaraq birqat, ikiqat və üçqatdır. Rabitənin tərtibi (qatlığı) artıqca (rabitənin tərtibi onun neçə qat olduğunu göstərir) onun enerjisi artır, uzunluğu isə azalır.

Metallik rabitə

Metallik rabitəyə bütün metallarda rast gəlmək olur. Misal üçün Na, Ca, Fe, Ti və s.

σ-rabitə

Rabitə yaradan elektron cütünün əmələ gəlməsinin mahiyyəti elektron buludlarının örtülməsi ilə izah edilir.

Elektron buludları rabitə əmələ gətirən atomların mərkəzlərini birləşdirən xətt üzrə örtülərsə, belə rabitəyə siqma rabitə deyilir.

Bu halda atomlardan birinin hər iki atom nüvələrini birləşdirən düz xətt ətrafında fırlanması ayrılıqda iki s-, iki p-, bir s- və bir p- elektron buludlarının və eləcə də bütün hibrid elektron buludunun (“hibridləşmə mövzusuna sonra baxılacaq) ötürülməsi zamanı əmələ gəlir.

 
siqma-rabitə

Atomlar arasında bir kovalent rabitə olduqda ona birqat rabitə deyilir. Kovalent rabitəli maddələrin hamısında bir qat rabitələrin hamısı σ (siqma)- rabitədir.

π-rabitə

π-rabitə əmələ gəldikdə nüvələri birləşdirən xəttə perpendikulyar yerləşmiş iki p-orbitalın qarşılıqlı təsirindən oxun hər iki tərəfində orbitalların bir- birini örtmə sahəsi yaranır. π- rabitə əsasən iki p-orbitalın bir-birini yandan örtməsi ilə əmələ gəlir.

Deməli, belə nəticəyə gəlmək olar ki, π - rabitəni yalnız sərbəst (hibridləşməmiş) p-orbitalları (p-elektronları) əmələ gətirə bilər. Eyni molekulun tərkibində fəzada bir- birinə perpendikulyar müstəvilərdə yerləşən σ (siqma) və π (pi) -rabitələrinin əmələ gəlməsi nəticəsində atomlar arasında ikiqat (=) və üçqat (≡) rabitələr yaranır.

 
etilendə π-rabitə

Bir qat (tək qat) rabitələrin hamısı siqma, ikiqat rabitələrdən biri σ (siqma), biri π(pi), üç qat rabitələrdən biri σ(siqma), ikisi π(pi)-rabitədir. Ona görədə elektron buludlarının öütürlməsi atomalrın mərkəzlərdən keçən xəttin hər iki tərəfində baş verir.

Kimyəvi rabitəni əmələ gətirən atomların mərkəzlərini birləşdirən oxun hər iki tərəfində orbitalların yandan ötürülməsi hesabına yaranan kovalent rabitə π rabitə adlanır.

π-rabitə əmələ gəldikdə nüvələri birləşdirən xəttə perpendikulyar yerləşmiş iki p-orbitalın qarşılıqlı təsirindən oxun hər iki tərəfində orbitalların bir- birini örtmə sahəsi yaranır. π- rabitə əsasən iki p-orbitalın bir-birini yandan örtməsi ilə əmələ gəlir.

Deməli, belə nəticəyə gəlmək olar ki, π - rabitəni yalnız sərbəst (hibridləşməmiş) p-orbitalları (p-elektronları) əmələ gətirə bilər. Eyni molekulun tərkibində fəzada bir- birinə perpendikulyar müstəvilərdə yerləşən σ (siqma) və π (pi) -rabitələrinin əmələ gəlməsi nəticəsində atomlar arasında ikiqat (=) və üçqat (≡) rabitələr yaranır.

Bir qat (tək qat) rabitələrin hamısı siqma, ikiqat rabitələrdən biri σ (siqma), biri π(pi), üç qat rabitələrdən biri σ(siqma), ikisi π(pi)-rabitədir. Üzvi birləşmələrdə H, X-halogen (F, Cl, Br, J) π-rabitə yarada bilmir. Yəni üzvi birləşmələrdə s-orbittalı, heç bir hibrid orbital π-rabitə əmələ gətirmir.

Kimyəvi rabitənin əmələ gəlməsi hansı elektron buludundan və onun neçə qapanmasından asılı olduğu üçün rabitə müxtəlif möhkəmlikdə ola bilər. İkiqat və üçqat rabitələrin mövcudluğu zamanı kimyəvi proseslərdə onlardan birinin asan, digərinin isə çətin qırılması da bununla əlaqədardır. π-rabitənin enerjisi, σ-rabitənin enerjisindən az olduğundan onun davamlılığı da az olur. Ona görədə kimyəvi reaksiyalarda π-rabitə daha tez qırılır. Molekulunda π-rabitəsi olmayan binar (iki elementli) birləşmələr F2, Cl2, Br2, J2, P4, S8. Molekulunda π-rabitəsi olan binar birlşmələr N2, O2, C2H4, C2H2 və s

Mənbə

  • Химическая энциклопедия / Редкол.: Зефиров Н.С. и др.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — Т. 5. — 783 с. — ISBN 5-85270-310-9.
  • Лидин Р.А., Андреева Л.Л., Молочко В.А. Справочник по неорганической химии. Константы неорганических веществ. — М.: «Химия», 1987. — С. 124. — 320 с.
  • Лидин Р.А., Андреева Л.Л., Молочко В.А. Справочник по неорганической химии. Константы неорганических веществ. — М.: «Химия», 1987. — С. 132-136. — 320 с.
  • Ганкин В.Ю., Ганкин Ю.В. Как образуется химическая связь и протекают химические реакции. — М.: издат.группа "Граница", 2007. — 320 с. — ISBN 978-5-94691296-9.
  • Некрасов Б. В. Курс общей химии. — М.: Госхимиздат, 1962. — С. 88. — 976 с.
  • Паулинг Л. Природа химической связи / под редакцией Я.К.Сыркина. — пер. с англ. М.Е.Дяткиной. — М.-Л.: Госхимиздат, 1947. — 440 с.
  • Теоретическая органическая химия / под ред. Р.Х.Фрейдлиной. — пер. с англ. Ю.Г.Бунделя. — М.: Изд. иностранной литературы, 1963. — 365 с.
  • Леменовский Д.А., Левицкий М.М. Российский химический журнал (журнал Российского химического общества им. Д.И.Менделеева). — 2000. — Т. XLIV, вып.6. — С. 63-86.
  • Химический энциклопедический словарь / гл. ред. И. Л. Кнунянц. — М.: Сов. энциклопедия, 1983. — С. 607. — 792 с.
  • Некрасов Б. В. Курс общей химии. — М.: Госхимиздат, 1962. — С. 679. — 976 с.
  • Лидин Р.А., Андреева Л.Л., Молочко В.А. Справочник по неорганической химии. Константы неорганических веществ. — М.: «Химия», 1987. — С. 155-161. — 320 с.
  • Гиллеспи Р. Геометрия молекул / пер. с англ. Е.З. Засорина и В.С. Мастрюкова, под ред. Ю.А Пентина. — М.: «Мир», 1975. — С. 49. — 278 с.
  • Справочник химика. — 2-е изд., перераб. и доп. — Л.-М.: ГНТИ Химической литературы, 1962. — Т. 1. — С. 402-513. — 1072 с.
  • Лидин Р.А., Андреева Л.Л., Молочко В.А. Справочник по неорганической химии. Константы неорганических веществ.. — М.: «Химия», 1987. — С. 132—136. — 320 с.
  • Зиман Дж. Электроны в металлах (введение в теорию поверхностей Ферми). Успехи физических наук.. — 1962. — Т. 78, вып.2. — 291 с.

Avqust 12, 2021
kimyəvi, rabitə, molekullarda, onlar, arasında, əlaqə, yaradan, qüvvələr, toplusu, maddənin, xassəsi, onun, kimyəvi, tərkibi, molekulundakı, atomların, qarışılıqlı, təsiri, ilə, müəyyən, edilir, atomun, quruluş, nəzəriyyəsi, kimyəvi, rabitənin, təbiətini, mole. Kimyevi rabite molekullarda ve onlar arasinda elaqe yaradan quvveler toplusu Kimyevi rabite maddenin xassesi onun kimyevi terkibi molekulundaki atomlarin qarisiliqli tesiri ile mueyyen edilir Atomun qurulus nezeriyyesi kimyevi rabitenin tebietini ve molekulun emelegelme mexanizmini izah edir Mundericat 1 Kimyevi rabitenin novleri 2 Molekul 3 Elementlerin elektromenfiliyi 4 Kovalent rabite 5 Kovalent rabitenin emele gelme mexanizmi 6 Kovalent rabitenin novleri 6 1 Kovalent rabitenin doymuslugu 6 2 Kovalent rabitenin istiqameti 7 Qeyri Polyar kovalent rabite 7 1 Kimyevi rabitenin polyarligi 8 Metallik rabite 9 s rabite 10 p rabite 11 MenbeKimyevi rabitenin novleri RedakteRabitelerin asagidaki novleri var Hidrogen Kovalent Ion MetallikMolekul RedakteMolekul iki ve daha cox atomdan teskil olunmus hissecikdir En sade molekul iki hidrogen atomundan emele gelmis hidrogen molekuludur H2 Molekulda atomlari bir birine baglayan quvveler cemi kimyevi rabite adlanir Mueyyen edilmisdir ki kimyevi rabitenin yaranmasi ve onun tebieti esasen qarsiliqli tesirde olan element atomlarinin xarici elektron tebeqelerinin qurulusu ile elaqedardir Rabitenin emele gelmesinde istirak eden elektronlara valent elektronlari deyilir Oktet qaydasina gore kimyevi rabite yaranarken xarici energetik seviyyeler tamamlanir ekser hallarda 8 elektronlu oktet ns2np6 bezi hallarda H He0 Li Be2 B3 atom ve ionlari ucun 2 elektronlu dublet veziyyeti 1s2 yaranir Elementlerin elektromenfiliyi RedakteBirlesmelerde kimyevi rabitenin tipini qabaqcadan bilmek ucun elementlerin elektromenfilik anlayisindan istifade edilir Kimyevi rabitenin tipi birlesen atomlarin elektromenfilikler ferqinden asilidir Elementlerin elektromenfiliyi bir biri ile qarsiliqli tesirde olan atomlarin arasinda elektronlarin paylanmasina tesir edir Maddelerde elektronlarin paylanmasinin xarakterine gore kimyevi rabitenin uc esas tipi ayird edilir Kovalent ion ve metal rabitesi Kovalent rabite elektromenfilikleri eyni olan ve ya elektromenfilikleri az ferqlenen qeyri metal atomlari arasinda yaranir Meselen elektromenfilikleri eyni olduqda H2 O2 N2 F2 Cl2 Br2 J2 P4 S8 elektromenfilikleri az ferqlendikde H2S H2O HCl NH3 ve s Kovalent rabite Redakte Qeyri polyar kovalent rabite Polyar kovalent rabite Elektron cutunun yerlesmesi ve dipol momenti Molekullarin ekseriyyetinin emele gelmesi kovalent rabitenin yaranmasi ile baglidir Kovalent rabite nezeriyyesinin esasini qarsiliqli tesirde olan elementlerin xarici davamli elektron konfiqurasiyasinin emele gelmesi teskil edir Lakin kovalent rabitenin yaranmasi zamani elektronun bir element atomundan digerine tam kecidi bas vermir Yalniz qarsiliqli tesirde olan her iki element atomlarinin tek elektronlarinin orbitallarinin bir biri ile qapanmasi hesabina elektron cutleri yaranir ki bunlar da her iki atoma eyni derecede aid olub onlarin arasinda rabite yaranmasina sebeb olur Umumi elaqelendirici elektron cutunun emele gelmesi ile yaranan kimyevi rabiteye kovalent ve ya atom rabitesi deyilir Elaqelendirici umumi elektron cutunun yaranmasinda iki atom istirak edir ve onun emele gelmesi ucun heresi bir elektron verir Bu elektronlar her iki atomun xarici elektron tebeqesinde yerlesir Umumi elektron cutunu esasen rabite yaradan atomlarin cut les memis tek elektronlari emele getirir Bu zaman cutlesen elek tronlar antiparalel spinlere malik olmalidir Yeni elektronlarin eyni orbitalda ve seklinde yerlesmesi mumkun deyil N2 Cl2 NH3 CH4 SO2 F2 ve s molekullarinin yaranmasinin elektron cutleri ile gosterilmis formuluna adeten molekulun elektron formulu deyilir Kovalent rabite universal xarakter dasiyan lokallasmis ikielektronlu ikimerkezli rabitedir Lokallasmis rabite dedikde mehdud sayda yalniz iki atom arasinda tesir gosteren rabite basa dusulur Bir kovalent rabiteni bir elektron cutu emele getirir Yeni kovalent rabite qosa noqte ve ya xett ile gosterilir Kovalent rabite ile emele gelmis maddenin terkibinde esasen metal olmur Kovalent rabitenin emele gelme mexanizmi RedakteKovalent rabite esasen iki muxtelif mexanizm uzre emele gelir 1 eks spinli elektronlarin qosalasmasi cutlesmesi ile mubadile mexanizmi 2 donor akseptor mexanizmi ile Mubadile mexanizmi ile kovalent rabite atomlarin eks spinli tek elektronlarinin cutlesmesi seriklesdirilmesi yolu ile yaranir ve hemin proses elektron buludlarinin qapanmasi bir biri ile ortulmesi kimi tesevvur olunur Bu halda emele gelen rabitelerin sayi serikli elektron cutlerinin ve yaxud her bir atoma mexsus tek elektronlarin sayina beraberdir Neytral atomda mubadile mexanizmi ile kovalent rabite yaradan elektronlarin sayi tek elektronlarin sayina beraberdir Burada ozunun bolunmemis elektron cutunu umumi istifade ucun teqdim eden A atomu donor bos orbitallarinin vasitesile hazir elektron cutune ortaq olan B atomu ise akseptor adlanir Bu yolla emele gelen kovalent rabite donor akseptor ve ya koordinasiya rabitesi de adlanir Kimyevi rabitenin bu novu 1893 cu ilde kompleks birlesmelerin koordinasiya nezeriyyesini yaratmis A Verner terefinden kesf edilmisdir ve bununla elaqedar olaraq donor akseptor rabitesi evveller kordinativ rabite adlandirilmisdir Donor akseptor mexanizmi ile emele gelen rabiteye misal kimi ammonium ionunun NH4 dem qazinin CO hidroksonium ionunun H3O emele gelme sxemini gostermek olar Ammonyakdaki NH3 azot atomunun bolunmemis elektron cutu iki noqte ile hidrogen ionunun H bos orbitali dordbucaqli seklinde isare edilirse onda ammonium ionunun emele gelme sxemini asagidaki kimi gostermek olar NH3 H NH4 Mueyyen edilmisdir ki ammonium ionunda NH4 N H rabitelerinin hamisi eyni xasselidir Demeli mubadile ile emele gelen kovalent rabite donor akseptor mexanizmi ile yaranan rabiteden ferqlenmir Azotun 2s22p3 valent elektronlarindan 2p3 deki 3e mubadile mexanizmi ile 2s2 deki 2e ise donor akseptor rabite yarada biler Ammonium duzlarinda donor akseptor rabitelerinin sayi ammonium ionunun sayina beraberdir cunki ammonium ionunda bir donor akseptor rabite vardir Dem qazi molekulunda da bir donor akseptor rabite vardir CO da oksigen atomu donor karbon atomu ise akseptordur Dem qazi molekulunun emele gelmesinde karbonun 2 oksigenin 4 elektronu umumilikde 6 elektron karbonun 3 oksigenin 3 orbitali istirak edir Kovalent rabitenin novleri RedakteElektron cutunun atomlar arasinda paylanmasi xususiyyetine gore kovalent rabitenin iki novunu ayrid edirler qeyri polyar ve polyar kovalent rabite Elektromenfiliyi eyni olan atomlar arasinda elektron cutu atomlarin nuveleri arasinda simmetrik yerlesir Bunun neticesinde emele gelen molekulda musbet ve menfi yuklerin merkezleri ust uste dusur Elektromenfiliyi eyni olan atomlar eyni nov qeyri metal atomlari arasinda umumi elektron cutunun emele gelmesi hesabina yaranan kovalent rabiteye qeyri polyar kovalent rabite deyilir Qeyri polyar kovalent rabite esasen cox atomlu besit maddelerde yaranir Kovalent rabitenin xasseleri Kovalent rabitenin esas xarakterik xasseleri onun mohkemliyi enerjisi doymuslugu ve istiqametlenmesi polyarligi ve uzunlugudur Kovalent rabitenin mohkemliyi davamliligi Atom nuvelerini birlesdiren s rabitede elektron buludlarinin ortulmesinden asili olaraq kovalent rabite muxtelif derecede mohkem ola biler Atom nuveleri arasinda elektron sixligi boyuk olduqca rabite daha mohkem olur Belelikle kimyevi rabitenin mohkemliyi esasen asagidakilardan asilidir Elektron buludlarinin ortulmesi neticesinde hansi rabitenin s ve ya p yaranmasi yeni kovalent rabitenin doymuslugu Rabitenin uzunlugu Rabitenin polyarligi Kimyevi rabitenin enerjisi Kimyevi rabitenin en muhum xarakteristikasi onun mohkemliyini mueyyen eden enerjidir Rabitenin mohkemlik enerjisi onun qirilmasina serf olunan enerjinin miqdaridir Rabite enerjisi rabiteni qirmaq ucun lazim olan enerjinin miqdaridir Rabite enerjisi adeten 1 mol rabiteye aid edilib kC la oluculur Bele ki 1 mol hidrogenin rabite enerjisi 436kC mol a beraberdir Rabitenin qirilmasi prosesini termokimyevi tenlik seklinde bele tesvir etmek olar H H 2H 436kC mol ve ya H 436 kC molCox atomlu besit maddelerin atomlara parcalanma reaksiyalarinin hamisi homolitik qirilma ile geden X X 2X endotermik reaksiyadir Aydindir ki ayri ayri atomlardan 1 mol cox atomlu besit madde emele geldikde enerji ayrilir H H H2 436kC mol ve ya H 436kC molAyriliqda 1 molekul ucun rabite enerjisni hesabladiqda rabiteni qirmaq ucun lazim olan minimum enerjinin miqdarini Avoqadro sabitine 6 02 1023 mol 1 bolmek lazimdir Demeli hidrogenin bir molekulunda H H rabitesinin enerjisini hesablamaq ucun 436kC mol u 6 02 1023mol 1e bolmek laizmdir Buradan gorunur ki ayri ayri molekullarin rabite enerjisinin ededi qiymeti cox kicikdir Ona gorede praktikada 1 molekul deyil 1mol maddeye dusen rabite enerjisinin ededi qiymetlerinden istifade edilir Cox atomlu molekullarda meselen metan CH4 molekulunda rabite enerjisni teyin ederken evvelce dord C H rabitesinin hamisinin qirilma enerjisini hesablayib sonra bir rabitenin qirilma enerjisnin orta qiymetini tapirlar Lakin her ayrica rabite enerjisinin heqiqi qiymeti onun orta qiymetinden bir qeder ferqlenir Rabite enerjisi anlayisindan istifade ederek niye bezi kimyevi reaksiyalarin ekzotermik bezilerinin ise endotermik oldugunu mueyyen etmek olar Reaksiyada alinan maddelerin atomlari arasindaki rabitelerin enerjileri cemi ile reaksiyaya daxil olan maddelerin molekulundaki atomlar arasinda rabitlerlerin enerjileri cemi arasindaki ferq kimyevi reaksiyanin istilik effektini mueyyenlesdirir Bu ferq musbet olduqda reaksiya ekzotermik menfi olduqda ise endotermik olur Entalpiya deyismesi H ile hesablandiqda eksine olur Kovalent rabitenin doymuslugu Redakte Melumdur ki atomlar yalniz mehdud sayda kovalent rabite emele getirmeye qabildir Bu da onlarin valentlik imkanlari ile izah edilir Evvela kovalent rabitenin emele gelmesi imkani valentlik elektronlarinin ve ya kovalent rabite emele getiren orbitallarin sayi ile mueyyen edilir Ikincisi atomlarin valentlik imkanlari xarici energetik seviyyede bos orbitallari olan diger atomlara verile bilen bolunmeyen elektron cutlerinin sayi ile mueyyen edilir Donor akseptor rabite emele getire bilen madde molekullarinda NH3 H2O kovalent doymamisliq vardir Donor akseptor rabite emele geldikden sonra kovalent doymusluq musahide edilir Kovalent rabitenin istiqameti Redakte Kovalent rabitenin bu xassesi molekullarin feza qurulusunu sertlendirir Elektron buludlarinin qarsiliqli ortulmesi zamani fezada hansi formada ve hansi istiqametde olmasindan asili olmayaraq molekulu xetti ve bucaq formasinda olan birlsmeler yarana biler bu hibridlesme movzusunda daha etrfali izah edilecekdir Kimyevi rabitelerin istiqameti fezada elektron buludlarinin muxtelif cur yerlesmesi ile izah edilir Kovalent rabite ile emele gelmis iki atomlu binar maddeler meselen H2 N2 F2 Cl2 Br2 J2 HF HCl HBr HJ CO NO SO2 C2H2 ve s xetti qurulusludur Rabitenin uzunlugu rabiteni emele getiren atomlarin nuveleri arasindaki mesafedir nanometrle nm olculur Kimyevi rabitenin uzunlugu ne qeedr qisa olarsa rabite bir o qeder davamli olur CnH2n 2 umumi formuluna malik karbohidrogenlerde C2H6 C3H8 C4H10 ve s elecede CnH2n umumi formuluna malik tsiklik karbohidrogenlerde tsikloalkanlarda karbon atomlari arasindaki rabitenin yeni C C rabtesininn uzunlugu 0 154 nm CnH2n umumi formuluna malik aciq zencirli karbohidrogenlerde yeni alkenlerde yalniz ikiqat C C rabitenin uzunlugu 0 134nm CnH2n 2 umumi formuluna malik alkinlerde asetilen sirasi karbohidrogenlerde uc qat C C rabitenin uzunlugu 0 120nm dir Qeyri Polyar kovalent rabite RedakteEger rabite emele getiren atomlarin elektromenfilikleri muxtelifdirse basqa sozle muxtelif qeyri metal atomlari birleserse onda seriklesdirilmis elektron cutu kovalent rabite emele getiren elektron cutu qeyri simmetrik veziyyet alir yeni elektron cutu elektromenfiliyi cox olan atoma dogru cezb olunur Onlarin mutleq qiymeti 1 den kicik olur Bu halda musbet ve menfi yuklerin merkezleri ust uste dusmur Bunun neticesinde emele gelen molekulda elektromenfiliyi boyuk olan element atomunun yerlesdiyi hissede menfi elektromenfiliyi kicik olan element atomunun yerlesdiyi hissede ise musbet yukun artiqligi yaranir Polyar Kovalent RabiteRabiteni emele getiren umumi elektron cutunun atomlardan birine dogru cekilmesi ile yaranan kovalent rabiteye polyar kovalent rabite deyilir Basqa sozle muxtelif qeyri metal atomlari arasinda umumi elektron cutu ile yaranan kovalent rabiteye polyar kovalent rabite deyilir Terkibinde metal atomu olmayan murekkeb maddelerin molekulunda karbonun sayi bir olan uzvi maddeler hamisi polyar kovalent rabiteli birlesmelerdir Meselen HF HCl HBr HJ CO SO2 SO2 SO3 NO NO2 N2O5 R2O3 P2O5 H2S H2O HNO3 H2SO3 H2CO3 NH3 PH3 CS2 SiO2 SiC HNO3 H2SO3 H2SO4 HRO3 H3PO3 H3PO2 H4P2O7 H3PO4 CH2Cl2 CHCl3 CCl4 CF4 CH4 ve s HF HCl HBr HJ H2O SO2 H2S NH3 PH3 kimi binar ikielementli birlesmelerin molekullarinda elektron cutleri rabitede qeyri simmetrik yerlesir Bu halda dipol molekulda qutblesme emele gelir yeni molekulun bir qutbu musbet diger qutbu menfi yuklenir Iki atom arasinda 2 ci ve 3 cu kovalent rabitenin emele gelme imkani olduqda elektron buludlarinin otrulmesi atomlarin merkezlerini nuvelerini birlesdiren xett uzre bas vere bilmir Bu onunla elaqedardir ki atomda olan elektron buludlari bir birine nezeren mueyyen bucaq altinda yerlesir Ona gorede elektron buludlarinin outurlmesi atomalrin merkezlerden kecen xettin her iki terefinde bas verir Kimyevi rabiteni emele getiren atomlarin merkezlerini birlesdiren oxun her iki terefinde orbitallarin yandan oturulmesi hesabina yaranan kovalent rabite p rabite adlanir Kimyevi rabitenin polyarligi Redakte Kimyevi rabitenin polyarligi kovalent rabiteni emele getiren elektron cutunun atomlardan birine teref yerdeyismesinden asilidir Hidrogen halogenlerde HF HCl HBr HJ halogenin sira nomresi artdiqca radiusu artdigindan rabitenin uzunluguda artir F en quvvetli qeyri metal oldugundan HF daha polyar ve daha davamli olur Rabitenin uzunlugu tursuluq reduksiyedicilik artir rabitenin polyarligi davamliligi azalir Rabitenin tertibi iki atomu birlesdiren elektron cutlerinin sayi kovalent rabitenin sayi ile mueyyen edilir Meselen etan C2H6 etilen CH2 CH2 asitilende HC CH karbon atomlari arasindaki rabite muvafiq olaraq birqat ikiqat ve ucqatdir Rabitenin tertibi qatligi artiqca rabitenin tertibi onun nece qat oldugunu gosterir onun enerjisi artir uzunlugu ise azalir Metallik rabite RedakteMetallik rabiteye butun metallarda rast gelmek olur Misal ucun Na Ca Fe Ti ve s s rabite RedakteRabite yaradan elektron cutunun emele gelmesinin mahiyyeti elektron buludlarinin ortulmesi ile izah edilir Elektron buludlari rabite emele getiren atomlarin merkezlerini birlesdiren xett uzre ortulerse bele rabiteye siqma rabite deyilir Bu halda atomlardan birinin her iki atom nuvelerini birlesdiren duz xett etrafinda firlanmasi ayriliqda iki s iki p bir s ve bir p elektron buludlarinin ve elece de butun hibrid elektron buludunun hibridlesme movzusuna sonra baxilacaq oturulmesi zamani emele gelir siqma rabite Atomlar arasinda bir kovalent rabite olduqda ona birqat rabite deyilir Kovalent rabiteli maddelerin hamisinda bir qat rabitelerin hamisi s siqma rabitedir p rabite Redaktep rabite emele geldikde nuveleri birlesdiren xette perpendikulyar yerlesmis iki p orbitalin qarsiliqli tesirinden oxun her iki terefinde orbitallarin bir birini ortme sahesi yaranir p rabite esasen iki p orbitalin bir birini yandan ortmesi ile emele gelir Demeli bele neticeye gelmek olar ki p rabiteni yalniz serbest hibridlesmemis p orbitallari p elektronlari emele getire biler Eyni molekulun terkibinde fezada bir birine perpendikulyar mustevilerde yerlesen s siqma ve p pi rabitelerinin emele gelmesi neticesinde atomlar arasinda ikiqat ve ucqat rabiteler yaranir etilende p rabite Bir qat tek qat rabitelerin hamisi siqma ikiqat rabitelerden biri s siqma biri p pi uc qat rabitelerden biri s siqma ikisi p pi rabitedir Ona gorede elektron buludlarinin outurlmesi atomalrin merkezlerden kecen xettin her iki terefinde bas verir Kimyevi rabiteni emele getiren atomlarin merkezlerini birlesdiren oxun her iki terefinde orbitallarin yandan oturulmesi hesabina yaranan kovalent rabite p rabite adlanir p rabite emele geldikde nuveleri birlesdiren xette perpendikulyar yerlesmis iki p orbitalin qarsiliqli tesirinden oxun her iki terefinde orbitallarin bir birini ortme sahesi yaranir p rabite esasen iki p orbitalin bir birini yandan ortmesi ile emele gelir Demeli bele neticeye gelmek olar ki p rabiteni yalniz serbest hibridlesmemis p orbitallari p elektronlari emele getire biler Eyni molekulun terkibinde fezada bir birine perpendikulyar mustevilerde yerlesen s siqma ve p pi rabitelerinin emele gelmesi neticesinde atomlar arasinda ikiqat ve ucqat rabiteler yaranir Bir qat tek qat rabitelerin hamisi siqma ikiqat rabitelerden biri s siqma biri p pi uc qat rabitelerden biri s siqma ikisi p pi rabitedir Uzvi birlesmelerde H X halogen F Cl Br J p rabite yarada bilmir Yeni uzvi birlesmelerde s orbittali hec bir hibrid orbital p rabite emele getirmir Kimyevi rabitenin emele gelmesi hansi elektron buludundan ve onun nece qapanmasindan asili oldugu ucun rabite muxtelif mohkemlikde ola biler Ikiqat ve ucqat rabitelerin movcudlugu zamani kimyevi proseslerde onlardan birinin asan digerinin ise cetin qirilmasi da bununla elaqedardir p rabitenin enerjisi s rabitenin enerjisinden az oldugundan onun davamliligi da az olur Ona gorede kimyevi reaksiyalarda p rabite daha tez qirilir Molekulunda p rabitesi olmayan binar iki elementli birlesmeler F2 Cl2 Br2 J2 P4 S8 Molekulunda p rabitesi olan binar birlsmeler N2 O2 C2H4 C2H2 ve sMenbe RedakteQuliyev T N Kimyevi rabite Baki Baki Universiteti 2008 http elibbrary com kimya aspx Arxivlesdirilib 2017 06 15 at the Wayback MachineHimicheskaya enciklopediya Redkol Zefirov N S i dr M Bolshaya Rossijskaya enciklopediya 1998 T 5 783 s ISBN 5 85270 310 9 Lidin R A Andreeva L L Molochko V A Spravochnik po neorganicheskoj himii Konstanty neorganicheskih veshestv M Himiya 1987 S 124 320 s Lidin R A Andreeva L L Molochko V A Spravochnik po neorganicheskoj himii Konstanty neorganicheskih veshestv M Himiya 1987 S 132 136 320 s Gankin V Yu Gankin Yu V Kak obrazuetsya himicheskaya svyaz i protekayut himicheskie reakcii M izdat gruppa Granica 2007 320 s ISBN 978 5 94691296 9 Nekrasov B V Kurs obshej himii M Goshimizdat 1962 S 88 976 s Pauling L Priroda himicheskoj svyazi pod redakciej Ya K Syrkina per s angl M E Dyatkinoj M L Goshimizdat 1947 440 s Teoreticheskaya organicheskaya himiya pod red R H Frejdlinoj per s angl Yu G Bundelya M Izd inostrannoj literatury 1963 365 s Lemenovskij D A Levickij M M Rossijskij himicheskij zhurnal zhurnal Rossijskogo himicheskogo obshestva im D I Mendeleeva 2000 T XLIV vyp 6 S 63 86 Himicheskij enciklopedicheskij slovar gl red I L Knunyanc M Sov enciklopediya 1983 S 607 792 s Nekrasov B V Kurs obshej himii M Goshimizdat 1962 S 679 976 s Lidin R A Andreeva L L Molochko V A Spravochnik po neorganicheskoj himii Konstanty neorganicheskih veshestv M Himiya 1987 S 155 161 320 s Gillespi R Geometriya molekul per s angl E Z Zasorina i V S Mastryukova pod red Yu A Pentina M Mir 1975 S 49 278 s Spravochnik himika 2 e izd pererab i dop L M GNTI Himicheskoj literatury 1962 T 1 S 402 513 1072 s Lidin R A Andreeva L L Molochko V A Spravochnik po neorganicheskoj himii Konstanty neorganicheskih veshestv M Himiya 1987 S 132 136 320 s Ziman Dzh Elektrony v metallah vvedenie v teoriyu poverhnostej Fermi Uspehi fizicheskih nauk 1962 T 78 vyp 2 291 s Menbe https az wikipedia org w index php title Kimyevi rabite amp oldid 5987071, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.