fbpx
Wikipedia

Fosfor

Avqust 04, 2021

15 silisium ← fosfor → kükürd
N
↑
P
↓
As
Ümumi
Ad, İşarə, Nömrə fosfor, P, 15
Qrup, Dövr, Blok 15, 3, p
Xarici görünüşü
Atom kütləsi 30.973762 q/mol
Elektron formulu [Ne] 3s2 3p3
Fiziki xassələr
Halı
Sıxlığı (0 °C, 101.325 kPa)
q/L
Ərimə temperaturu °C
( K, °F)
Qaynama temperaturu °C
( K, °F)
Elektromənfiliyi
Oksidləşmə dərəcəsi
Spektr =
İonlaşma enerjisi kCmol-1

Fosfor (P) – (yunanca "İşıqdaşıyan") D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 15-ci element. Fosforun təbiətdə 3 allotropik modifikasiyası bilinməkdədir. Ağ, qara və qırmızı fosfor. Ağ fosfor zəhərlidir. Onu qızdırdıqda qırmızı fosfora çevrilir. Qırmızı fosfor kükürd və şüşə qırıntıları ilə birlikdə kibrit istehsalında istifadə olunur.

Kəşfi

Ağ fosfor 1669-cu ildə Hamburqlu ehtiyat əsgər Xenninq Brand tərəfindən kəşf olunmuşdur. Belə ki, insan bədənindən qızıl əldə etmək arzusuna düşən Xenninq bu məqsədlə sidikdən istifadə etməyə başlayır. Bir neçə gün saxladıqdan sonra sidiyi kolbada yüksək temperaturda qaynadır, pasta halına düşən maddəni yenidən qaynadır və nəticədə bəyaz rəngli maddəciklər görür. Asanlıqla yanan və demək olar ki, soyuq yanan bu maddə onu heyrətləndirir. Beləliklə, "4 ünsür" (hava, od, su, torpaq) nəzəriyyəsinə güclü zərbə olan ilk element kəşf olunmuş olur.

Məlumat

Fosfor (P) – kalsium kimi sümüyün tərkibində rast gəlir. O, həmçinin sinir toхumalarında da olur. Karbohidrat, zülal və yağların həzmində iştirak edir. Fosforun əsas mənbəyi heyvan mənşəli ərzaq məhsulları hesab edilir. Lakin taхıl və paхlalı bitkilərin tərkibində də fosfor vardır. Heyvanat mənşəli məhsullardakı fosfor orqanizmdə 95%, bitki mənşəli məhsullardakı isə 55-60% mənimsənilir. Fosforun mənimsənilməsi kalsiumun mənimsənilməsindən, qidanın tərkibindəki zülalın miqdarından və digər amillərdən asılıdır. Fosforun miqdarı mq%-lə belədir: 59 Hollandiya pendiri – 544; lobya – 541; ərgin pendiri – 470; vələmir yarması – 360; malın qaraciyəri – 342 və s.Fosfor hüceyrələrin ən əhəmiyyətli maddələrinin tərkibinə daxildir: DNT və RNT, fosfolipidlər, qliserin, yağ turşuları və fosfat turşusunun mürəkkəb efirləri, fotosintezdə iştirak edən saxarofosfatlar (şəkərlərin fosfat efirləri); ATF – hüceyrənin universal energetik maddəsi.

Bitkilərin gövdəsinin kütləsinin 0,1-0,7 %-ni fosfor təşkil edir. Fosforun miqdarı 800 mq/kq olan torpaqdan bitki onu kök qidalanması prosesində duzlar şəklində qəbul edir. Dünyada istehsal olunan bitki mənşəli məhsullar hər il torpaqdan 3 milyon ton fosfor götürür.

Fosfor meyvələrin yetişməsini sürətləndirir və bitkilərin soyuğa davamlılığını artırır. Fosfor çatışmadıqda hüceyrələrdə maddələr mübadiləsi ləngiyir, zəif köklər, purpur rəngli yarpaqlar əmələ gəlir, meyvələrin yetişməsi ləngiyir, məhsuldarlıq azalır. Həmçinin fosfor çatışmadıqda antosianin piqmentinin toplanması baş verir. Xlorofilin yaşıl rəngi fonunda qırmızı və lil rəngi yarpaqlara maviyəbənzər çalarlar verir, piqment həddən çox olduqda isə o, lil rəngində olur. Bundan başqa az xlorofilə malik bitkilərin bütün hissələri – gövdəsi, saplaqları, damarcıqları, yarpaqların aşağı səthi qırmızımtıl və lil rənglərinə boyanırlar.

Heyvan orqanizmində fosforun miqdarı kütlə faizi ilə orta hesabla 0,95 %-dir. İnsan orqanizmində 4,5 kq –a yaxın fosfor olur, çox vaxt kalsium ilə birləşmə şəklində. Bu miqdar fosfordan 4,4 kq-a qədəri sümüyün payına, 130 qramı əzələlərin və 12 qram sinirlər və beyinin payına düşür, fosfor qanda və süddə də olur.

Fosfor lipidlərin, DNT-nin, RNT-nin, ATF-in tərkibinə daxildir. Demək olar ki, insanın bütün əhəmiyyətli fizioloji proseslər fosforlu birləşmələrin çevrilmələri ilə əlaqədardır: hüceyrə membranlarının qurulması, sümüklərin əmələ gəlməsi, qlükozanın, qliserolun və yağ turşularının udulması və ötürməsi, energetik metabolizm, turşu-qələvi tarazlığı.

İnsan orqanizmi üçün fosfor demək olar ki, kalsiuma nəzərən iki dəfə çox lazımdır, baxmayaraq ki, kalsium və fosfor “ayrılmaz” mineral maddələrdirlər, onlar bir-birindən ayrı dura bilmirlər. Fosfor da kalsium kimi sümük toxumasının tərkib hissəsidir. Diş minası fosforun birləşməsi olub tərkibi və kristallik quruluşuna görə fosforun əhəmiyyətli mineralı olan hidroksidapatitə Ca5OH(PO4)3 uyğun gəlir. Əgər fosfor və kalsiumun balansı pozulursa orqanizm özünün “yaşaması” üçün “sümük ehtiyatından” götürməyə məcbur olur: dişlərdən, dırnaqlardan, iri oynaqlardan.

Aktiv işləyən orqanlarda – qaraciyərdə, əzələlərdə, beyində ATF daha intensiv sərf olunur. Fosforlu ferment olan fosforilaza ehtiyat karbohidratların istifadəsi ilə əlaqədar olan reaksiyaları katalizləşdirir, hüceyrələri enerji ilə təmin edir. Beyin toxumalarında karbohidratların oksidləşməsi prosesində difosfopiridinnukleotid və qeyri-üzvi fosfat əhəmiyyətli rol oynayır. Odur ki, akademik A.E.Fersman fosforu “həyat və düşüncə elementi” adlandırmışdır. Fosfora gündəlik tələbat 1,3 qramdır. Orqanizmdən fosfor sidik və nəcis ilə xaric olunur.

Fosforun orqanizmə daxil olmasının əsas mənbələri aşağıdakılardır:

Tərəvəz: yaşıl noxud, ispanaq, xiyar, turp, zeytun, gül kələm, kərəviz.

Meyvələr: alma, armud.

Dənli bitkilər: paxla, yulaf, buğda, mərci, arpa.

Qozlar: fındıq, araxis, yunan qozu.

Heyvan mənşəli məhsullar: pendir, ət, yumurta, qızıl balıq, krevet (xırda dəniz xərçəngi), qaraciyər, treska (şimal dənizlərində yaşayan balıq). Göbələklər.

Fosforun daha geniş məlum olan və insan tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:

P4 – ağ fosfor;

Pn – qırmızı fosfor;

H3PO4 – ortofosfat turşusu.

Fosfor 1669-cu ildə alman əlkimyaçısı X. Brand tərəfindən kəşf edilmişdir.

Sidiyin buxarlandırılmasından qalan quru qalığı qovarkən Brand yaşılımtıl işıqlanma müşahidə etmişdir. Buradan da elementin adı götürülmüşdür: fosfor – qaranlıqda işıq saçan.

İnsan bədənində 1,4·1025 sayda, bir insan hüceyrəsində isə 1,4·1011 sayda fosfor atomu olur.

Sutka ərzində qida məhsulları ilə orqanizmə 1000-3000 mq fosfor daxil olur.

Fosforun müxtəlif birləşmələri ürək, qaraciyər, mədə xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunan dərman pereparatlarının tərkibinə daxildir. Sink fosfat stomotologiyada plomblayıcı maddə kimi istifadə olunur.

Ağ fosfor havada oksidləşərək qaranlıqda yaşıl işıq verir. O, fosfat turşusu və qırmızı fosfor istehsalında, üzvi sintezdə reagent kimi, ərintiləri turşulaşdırıcı, yandırıcı vasitə kimi istifadə olunur.

Ağ fosfor olduqca zəhərlidir. Həyat üçün təhlükəli olan dozası 50 mq-dır. Ağ fosfor ilə xroniki zədələnmələr çəkinin azalmasına və sümüklərdə dəyişmələrə səbəb olur.

Kibrit hazırlayarkən kibritin başına sürtülən kütlə qırmızı fosforun Pn (polimer molekullardan ibarətdir), yanar maddələr, bertolle duzu KClO3 və katalizatorlardan (MnO2, Fe2O3) ibarətdir.

Qırmızı fosfor toz halında olub bir qayda olaraq zəhərli və yanan deyil, o, közərmə lampalarında doldurucu kimi istifadə olunur.

Ağ fosfor molekulyar qəfəsə malikdir və onun qovşaqlarında fosfor atomları yerləşir.

İstinadlar

  1. Musayev N.X. "Ərzaq malları əmtəəşünaslığının nəzəri əsasları". Dərslik. Bakı, "Çaşıoğlu" nəşriyyatı, 2003 – 368 səh.

Xarici keçidlər

  Vikianbarda Fosfor ilə əlaqəli mediafayllar var.

Həmçinin bax

Avqust 04, 2021
fosfor, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, silisium, fosfor, kükürdn, dövri, cədvəlümumiad, işarə, nömrə, fosfor, 15qrup, dövr, blok, pxarici, görünüşüatom, kütləsi, 973762, . Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin 15 silisium fosfor kukurdN P As dovri cedvelUmumiAd Isare Nomre fosfor P 15Qrup Dovr Blok 15 3 pXarici gorunusuAtom kutlesi 30 973762 q molElektron formulu Ne 3s2 3p3Fiziki xasselerHaliSixligi 0 C 101 325 kPa q LErime temperaturu C K F Qaynama temperaturu C K F ElektromenfiliyiOksidlesme derecesiSpektr Ionlasma enerjisi kCmol 1Fosfor P yunanca Isiqdasiyan D I Mendeleyevin elementlerin dovri sisteminde 15 ci element Fosforun tebietde 3 allotropik modifikasiyasi bilinmekdedir Ag qara ve qirmizi fosfor Ag fosfor zeherlidir Onu qizdirdiqda qirmizi fosfora cevrilir Qirmizi fosfor kukurd ve suse qirintilari ile birlikde kibrit istehsalinda istifade olunur Mundericat 1 Kesfi 2 Melumat 3 Istinadlar 4 Xarici kecidler 5 Hemcinin baxKesfi RedakteAg fosfor 1669 cu ilde Hamburqlu ehtiyat esger Xenninq Brand terefinden kesf olunmusdur Bele ki insan bedeninden qizil elde etmek arzusuna dusen Xenninq bu meqsedle sidikden istifade etmeye baslayir Bir nece gun saxladiqdan sonra sidiyi kolbada yuksek temperaturda qaynadir pasta halina dusen maddeni yeniden qaynadir ve neticede beyaz rengli maddecikler gorur Asanliqla yanan ve demek olar ki soyuq yanan bu madde onu heyretlendirir Belelikle 4 unsur hava od su torpaq nezeriyyesine guclu zerbe olan ilk element kesf olunmus olur Melumat RedakteFosfor P kalsium kimi sumuyun terkibinde rast gelir O hemcinin sinir tohumalarinda da olur Karbohidrat zulal ve yaglarin hezminde istirak edir Fosforun esas menbeyi heyvan menseli erzaq mehsullari hesab edilir Lakin tahil ve pahlali bitkilerin terkibinde de fosfor vardir Heyvanat menseli mehsullardaki fosfor orqanizmde 95 bitki menseli mehsullardaki ise 55 60 menimsenilir Fosforun menimsenilmesi kalsiumun menimsenilmesinden qidanin terkibindeki zulalin miqdarindan ve diger amillerden asilidir Fosforun miqdari mq le beledir 59 Hollandiya pendiri 544 lobya 541 ergin pendiri 470 velemir yarmasi 360 malin qaraciyeri 342 ve s Fosfor huceyrelerin en ehemiyyetli maddelerinin terkibine daxildir DNT ve RNT fosfolipidler qliserin yag tursulari ve fosfat tursusunun murekkeb efirleri fotosintezde istirak eden saxarofosfatlar sekerlerin fosfat efirleri ATF huceyrenin universal energetik maddesi Bitkilerin govdesinin kutlesinin 0 1 0 7 ni fosfor teskil edir Fosforun miqdari 800 mq kq olan torpaqdan bitki onu kok qidalanmasi prosesinde duzlar seklinde qebul edir Dunyada istehsal olunan bitki menseli mehsullar her il torpaqdan 3 milyon ton fosfor goturur Fosfor meyvelerin yetismesini suretlendirir ve bitkilerin soyuga davamliligini artirir Fosfor catismadiqda huceyrelerde maddeler mubadilesi lengiyir zeif kokler purpur rengli yarpaqlar emele gelir meyvelerin yetismesi lengiyir mehsuldarliq azalir Hemcinin fosfor catismadiqda antosianin piqmentinin toplanmasi bas verir Xlorofilin yasil rengi fonunda qirmizi ve lil rengi yarpaqlara maviyebenzer calarlar verir piqment hedden cox olduqda ise o lil renginde olur Bundan basqa az xlorofile malik bitkilerin butun hisseleri govdesi saplaqlari damarciqlari yarpaqlarin asagi sethi qirmizimtil ve lil renglerine boyanirlar Heyvan orqanizminde fosforun miqdari kutle faizi ile orta hesabla 0 95 dir Insan orqanizminde 4 5 kq a yaxin fosfor olur cox vaxt kalsium ile birlesme seklinde Bu miqdar fosfordan 4 4 kq a qederi sumuyun payina 130 qrami ezelelerin ve 12 qram sinirler ve beyinin payina dusur fosfor qanda ve sudde de olur Fosfor lipidlerin DNT nin RNT nin ATF in terkibine daxildir Demek olar ki insanin butun ehemiyyetli fizioloji prosesler fosforlu birlesmelerin cevrilmeleri ile elaqedardir huceyre membranlarinin qurulmasi sumuklerin emele gelmesi qlukozanin qliserolun ve yag tursularinin udulmasi ve oturmesi energetik metabolizm tursu qelevi tarazligi Insan orqanizmi ucun fosfor demek olar ki kalsiuma nezeren iki defe cox lazimdir baxmayaraq ki kalsium ve fosfor ayrilmaz mineral maddelerdirler onlar bir birinden ayri dura bilmirler Fosfor da kalsium kimi sumuk toxumasinin terkib hissesidir Dis minasi fosforun birlesmesi olub terkibi ve kristallik qurulusuna gore fosforun ehemiyyetli minerali olan hidroksidapatite Ca5OH PO4 3 uygun gelir Eger fosfor ve kalsiumun balansi pozulursa orqanizm ozunun yasamasi ucun sumuk ehtiyatindan goturmeye mecbur olur dislerden dirnaqlardan iri oynaqlardan Aktiv isleyen orqanlarda qaraciyerde ezelelerde beyinde ATF daha intensiv serf olunur Fosforlu ferment olan fosforilaza ehtiyat karbohidratlarin istifadesi ile elaqedar olan reaksiyalari katalizlesdirir huceyreleri enerji ile temin edir Beyin toxumalarinda karbohidratlarin oksidlesmesi prosesinde difosfopiridinnukleotid ve qeyri uzvi fosfat ehemiyyetli rol oynayir Odur ki akademik A E Fersman fosforu heyat ve dusunce elementi adlandirmisdir Fosfora gundelik telebat 1 3 qramdir Orqanizmden fosfor sidik ve necis ile xaric olunur Fosforun orqanizme daxil olmasinin esas menbeleri asagidakilardir Terevez yasil noxud ispanaq xiyar turp zeytun gul kelem kereviz Meyveler alma armud Denli bitkiler paxla yulaf bugda merci arpa Qozlar findiq araxis yunan qozu Heyvan menseli mehsullar pendir et yumurta qizil baliq krevet xirda deniz xercengi qaraciyer treska simal denizlerinde yasayan baliq Gobelekler Fosforun daha genis melum olan ve insan terefinden istifade olunan birlesmeleri asagidakilardir P4 ag fosfor Pn qirmizi fosfor H3PO4 ortofosfat tursusu Fosfor 1669 cu ilde alman elkimyacisi X Brand terefinden kesf edilmisdir Sidiyin buxarlandirilmasindan qalan quru qaligi qovarken Brand yasilimtil isiqlanma musahide etmisdir Buradan da elementin adi goturulmusdur fosfor qaranliqda isiq sacan Insan bedeninde 1 4 1025 sayda bir insan huceyresinde ise 1 4 1011 sayda fosfor atomu olur Sutka erzinde qida mehsullari ile orqanizme 1000 3000 mq fosfor daxil olur Fosforun muxtelif birlesmeleri urek qaraciyer mede xesteliklerinin mualicesinde istifade olunan derman pereparatlarinin terkibine daxildir Sink fosfat stomotologiyada plomblayici madde kimi istifade olunur Ag fosfor havada oksidleserek qaranliqda yasil isiq verir O fosfat tursusu ve qirmizi fosfor istehsalinda uzvi sintezde reagent kimi erintileri tursulasdirici yandirici vasite kimi istifade olunur Ag fosfor olduqca zeherlidir Heyat ucun tehlukeli olan dozasi 50 mq dir Ag fosfor ile xroniki zedelenmeler cekinin azalmasina ve sumuklerde deyismelere sebeb olur Kibrit hazirlayarken kibritin basina surtulen kutle qirmizi fosforun Pn polimer molekullardan ibaretdir yanar maddeler bertolle duzu KClO3 ve katalizatorlardan MnO2 Fe2O3 ibaretdir Qirmizi fosfor toz halinda olub bir qayda olaraq zeherli ve yanan deyil o kozerme lampalarinda doldurucu kimi istifade olunur Ag fosfor molekulyar qefese malikdir ve onun qovsaqlarinda fosfor atomlari yerlesir 1 Istinadlar Redakte Musayev N X Erzaq mallari emteesunasliginin nezeri esaslari Derslik Baki Casioglu nesriyyati 2003 368 seh Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Fosfor ile elaqeli mediafayllar var Hemcinin bax RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Fosfor amp oldid 5861641, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.