Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Ailə psixologiyası — bəşər cəmiyyətinin böyük sosial kəşflərindən və təsisatlarından biri olan ailə insanlar arasındakı qarşılıqlı münasibətləri əks etdirən mənəvi-psixoloji və sosial birliyin spesifik formasıdır. Sosial sistem kimi ailənin sabitliyi cəmiyyətdə onun yalnız spesifik instutsional funksiyasını yerinə yetirməsi ilə yanaşı, həm də özünün daxili psixoloji iqlimindən, mənəvi dəyərlərdən, emosiyalardan, iqtisadi maraq və s. kimi digər amillərdən də asılıdır.
Ailə psixologiyasının predmeti və vəzifələri
Elmlər bir-birindən obyektinə görə yox, predmetinə (mövzusuna) görə fərqlənirlər. Elmin obyekti dedikdə, onun tədqiq etdiyi real gerçəklik nəzərdə tutulur. Bu baxımdan insanları və heyvanları öyrənən bütün elmlərin obyekti eynidir. Elmin predmeti dedikdə, onun öz obyektindən ayırd etdiyi, seçdiyi cəhətlərə hansı baxımdan, hansı nəzəri və ya praktik aspektdə yanaşması nəzərdə tutulur.
Məlumdur ki, ailə sferası – insanın şəxsiyyət kimi formalaşması və psixi inkişafını müəyyən edən güclü mənbədir. Ailə psixologiyasının tətbiq edilməsi aktuallığı ailənin həyat fəaliyyətinin optimallaşdırılması, nikah və valideyn-övlad münasibətlərinin effektivliliyinin artması, ailədə uşaqların tərbiyəsi problemlərinin həlli və s. ilə əlaqədardır. Ailə psixologiyasının predmetiniailənin şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı təsir sistemi kimi strukturu və funksiyalarının öyrənilməsinə spesifik psixoloji yanaşma, onun inkişafının əsas qanunauyğunluqları və dinamikası, ailə mühitində şəxsiyyətin inkişafı təşkil edir. Ailə 1960-1970-ci illərdən başlayaraq psixoloqların və digər elm sahələrinin mütəxəssislərinin tədqiqat predmetinə çevrilmişdir. Ailə psixologiyasının vəzifələrinə aiddirlər:
- Həyat dövrlərinin müxtəlif mərhələlərində ailənin funksional-rollu struktunun inkişafı və formalaşması qanunauyğunluqlarının tədqiqi;
- Nikaha qədərki dövrün xüsusiyyətlərinin, nikah partnyorunun seçiminin öyrənilməsi;
- Ailə-nikah münasibətlərinin psixoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;
- Valideyn-övlad münasibətlərinin psixoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;
- Müxtəlif yaş mərhələlərində uşağın inkişafında ailə tərbiyəsi rolunun öyrənilməsi;
- Ailədə normativ və qeyri-normativ böhranlarının öyrənilməsi və onların aradan qaldırılması strategiyalarının seçilməsi.
Ailə psiхоlоgiyаnın müаsir еlmlər sistеmində yеri və bаşqа еlmlərlə əlаqəsi
Bir sıra müasir elmlər cəmiyyətin inkişafı gedişində insan münasibətlərinin xarakteri haqqında geniş və etibarlı informasiya təqdim edir. Bu məlumatlar ailə sosiologiyası, ailə pedaqogikası, ailə psixologiyası, habelə, iqtisadiyyat, tibb, hüquq, fəlsəfə, etnoqrafıya və s. kimi elmlərdə öz əksini tapmışdır.Ailə psixologiyası psixologiya elminin ailə və nikah problemlərini öyrənən fənlərarası istiqamətlərindən biri olub, sosioloji, iqtisadi, etnoqrafik, tarixi, hüquqi, pedaqoji, demoqrafik və s. tədqiqatlara əsaslanır.Ailə fəlsəfə, sosiologiya, etnoqrafiya, antropologiya, psixologiya, pedaqogika və s. elm sahələrində müxtəlif aspektdən tədqiq edilir.
- Fəlsəfədə ailəyə «cəmiyyətin hüceyrəsi, əhəmiyyətli sosial institut, özündə qarşılıqlı yardım və qarşılıqlı müdafiəni ehtiva edın sistem kimi baxılır...» ( İ.Q.Qerasimov, A.İ.Priqojin, F.Enqels);
- Etnoqrafiyada ailə insanların birliyi kimi nəzərdən keçirilir, burada əməkdə iştirak zamanı hər kəsin obyektiv tələbatlar atmosferi yaradılır, uşaqlar bilavasitə və ya bilvasitə valideynlərin əmək fəaliyyətində iştirak edirlər (V.F.Afanasyev);
- Antropologiyada ailə insanın bioloji, irsi və təbii təbiəti kimi nəzərdən keçirilir (V.S.Vişarenko, Q.N.Volkov, V.V.Elizarov, Y.İ.Semenov);
- Pedaqogikada ailəyə tərbiyə institutu kimi baxılır, burada uşaq tərbiyənin obyekti və subyekti kimi valideynlər, qohumlar, yaxınlar tərəfindən daimi, məqsədyönlü və qeyri-formal nəzarət altındadır (A.Q.Asmolov, Y.K.Babanski, A.Y.Qrankin, İ.V.Qrebennikov, N.K.Krupskaya, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinski).
Ailənin spesifik mərhələləri.
Ailənin spesifik sosial-psixoloji sistem kimi tədqiqi bir neçə mərhələyə ayrılır:
Birinci mərhələ
Antik dövrdən XIX əsrin ortalarına qədər olan dövrü əhatə edir. Q. Kriatensen bu mərhələni “sosial darvinizm mərhələsi” adlandırmışdır. Bu dövrdə ailənin əsas forması monoqram ailə hesab olunur, ailə cəmiyyətin çox kiçik, miniatür nümunəsi, cəmiyyətin özü isə genşlənməkdə olan ailə kimi nəzərədən keçirilirdi. Bu mərhələdə ailə haqqında təsəvvürlərdə sırf nəzəri konsepsiyalar üstünlük təşkil edirdi.
İkinci mərhələ
XIX əsrin ortaları-XX əsrin əvvəli antorpoloqlar və etnoqraflar ailəni aktiv surıtdı öyrənməyə başlamışdılar. Bu mərhələdə onlar çöl tədqiqatlarından və ibtidai cəmiyyətlər üzərində aparılmış müşahidələrdən alınmış geniş empirik materiallara və müqayisəli-tarixi təhlilin nıticələrinə əsaslandırdılar. Qohumluğun müxtəlif sistemlərinin öyrənilməsi patriarxatla matriarxatın nisbəti barədə nəzəri diskussiya ilə nəticələndi. Ailənin tarixinin və matriarxat problemlərinin öyrənilməsinin əsasını isveçrəli tarixçi İ.Y. Bahovfen (1815-1887) qoymuşdur. Onun fikrinə görə cinslər arasında poliam münasibətlər monoqram nikahdan əvvəl mövcud olmuşdur. Sosioloq C. Mak- Lenan hesab edirdi ki, ailə öz inkişafında üç pillədən keçmişdir: promiskuitetdən (cinslər arasında heç bir şeylə məhdudlaşmayan münasibətlərdən) analıq hüququndan və onun vasitəsi ilə atalıq hüququna doğru. C. Mak- Lenan və başqaları tədqiqatlar nəticəsində belə bir qənaətə gəlmişlər ki, ailə institutu donuq törəmə deyil,təkamül prosesində uzun inkişaf yolu keçmiş və indi də inkişaf edən sosial sistemdir. C. Mak- Lenan həmçinin elmə endoqamiya və ekzoqamiya anlayışları kimi fundomental anlayışları daxil etmişdir.
Üçüncü mərhələ
XX əsrin əvvəllərindən ortalarına qədər davam etmişdir. Krestensen bunu “spontan elmi mərhələ” adlandırmışdır. Bu mərhələdə elmdə nikah münasibətlərinin pillələri, formaları, tipləri haqqında emprik məlumatlar toplanmış, bir çox sosioloqların səyləri sosial mühəndislik və ailə münaqişlərinin həllinə kömək göstərilməsi üzərində cəmlənmişdir.
Dördüncü mərhələ
XX əsrin ortalarından indiyə qədər davam edən dövürdür ki, Krestensenə görə bu mərhələ “mənlik şüuru mərhələsi” kimi xarkaterizə olunur. Bu mərhələ üçün sosiologiyası və psixologiyası nəzəriyyəsinin planauyğun qaydada yaradılması və kollektiv emprik tədqiqatların aparılması səviyyəsidir. 1980-ci illərin əvvəllərindən ailənin həyat tərzinə, ər-arvadın emosional münasibətlərinə, münaqişələrə, vəzifələrin bölgüsünə, hakimiyyət və nüfuz münasibətlərinə, ailəyə dövlət köməyinə, nəzəri və metodik problemlərə, gənc ailələrə, uğursuz ailələrdə uşaqların tərbiyəsinə, seksual və nikahaqədərki davranış məsələlərinə daha artıq diqqət yetirildi. Azərbaycanda ailə problemlərinin sosial- psixoloji və pedaqoji aspektdən araşdırılması sahəsində sistemli tədqiqatlara XX əsrin 70-ci illərindən başlamışdır. Bu sahədə diqqətəlayiq tədqiqatların müəllifi professor Ə. Əlizadənin xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir.
Ailə psixologiyasının tədqiqat metodları
Şəxsiyyətin ailə sistemində öyrənilməsi vəzifələrini təmin etmək üçün ailə psixologiyası bir sıra spesifik tədqiqat metodlarına istinad edir. Bunların sırasında psixologiya elminin ənənəvi metodları hesab edilən müşahidə və eksperiment kimi emprik metodların müstəsna rolu vardır.Bundan başqa ailənin öyrənilməsi üçün söhbət-müsahibə, “ana gündəlikləri”, “əkizlər”, müayinə edilənlərə aid sənədlərin və onların fəaliyyət məhsullarının təhlili, bioqrafik (şəxsiyyətin həyat yolu haqqında məlumatların toplanması və onların təhlili), erkən uşaqlıq xatirələrinin təhlili, uşaqların və yaşlıların əl işləri, ailə üzvlərinin xatirələri, yazılı qeydləri və gündəlikləri başlıca metodlar hesab edilir.Ailənin psixoloji baxımdan öyrənilməsi bu və ya digər metod çərçivəsində bir sıra diaqnostik metodlara istinad edilməsini tələb edir.Bu səbəbdən və tədqiqat qarşısında duran diaqnostik vəzifələrdən asılı olaraq bir sıra standartlaşdırılmış və standartlaşdırılmamış metodikalardan istifadə edilir. Tədqiqat prosesində psixodiaqnostik məqsədlə bir sıra məlum metodikalardan (psixi inkişafda geridə qalan uşaqlann ailədə şəxsiyyətlərarası münasibətləri) istifadə oluna bilər. Ümumi psixologiyada olduğu kimi, ailə psixologiyasında da ən geniş yayılmıış emprik metodlardan biri müşahidədir.Müşahidə daha qədim psixodiaqnostik metodlardan biridir. Müşahidə insanlar arasında qarşılıqlı təsirin müxtəlif aspektləri haqqında obyektiv məlumat əldə etmək üçün tətbiq olunan uzunmüddətli prosesdir. Onun nəticələri o halda qəbul edilir ki, onlar psixoloq tərəfindən dəfələrlə qeydə alına bilsin, fərdi və ya tipik hal kimi qiymətləndirilməyə əsas vermiş olsun.Müşahidənin başlıca üstünlüyü qaydaların standartlaşdırılmadan tətbiqi və sınanılan şəxsin bu metodun tətbiqinə razılğının və zərurətin olmasıdır. Müşahidə metodu vasitəsilə psixoloq ailə şəraitində adamların davranışını izləyir, müşahidə faktlarını qeydə alır, lakin onların davranışına müdaxilə etmir.
Xarici keçidlər
AİLE PSİKOLOJİSİ NEDİR?
İstinadlar
- Səxavət Əliyeva və Kamilə Kazımova. "Ailə psixologiyasının predmeti, vəzifələri və tədqiqat metodları" (az.). 6 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 may 2023.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Aile psixologiyasi beser cemiyyetinin boyuk sosial kesflerinden ve tesisatlarindan biri olan aile insanlar arasindaki qarsiliqli munasibetleri eks etdiren menevi psixoloji ve sosial birliyin spesifik formasidir Sosial sistem kimi ailenin sabitliyi cemiyyetde onun yalniz spesifik instutsional funksiyasini yerine yetirmesi ile yanasi hem de ozunun daxili psixoloji iqliminden menevi deyerlerden emosiyalardan iqtisadi maraq ve s kimi diger amillerden de asilidir Aile psixologiyasinin predmeti ve vezifeleriElmler bir birinden obyektine gore yox predmetine movzusuna gore ferqlenirler Elmin obyekti dedikde onun tedqiq etdiyi real gerceklik nezerde tutulur Bu baximdan insanlari ve heyvanlari oyrenen butun elmlerin obyekti eynidir Elmin predmeti dedikde onun oz obyektinden ayird etdiyi secdiyi cehetlere hansi baximdan hansi nezeri ve ya praktik aspektde yanasmasi nezerde tutulur Melumdur ki aile sferasi insanin sexsiyyet kimi formalasmasi ve psixi inkisafini mueyyen eden guclu menbedir Aile psixologiyasinin tetbiq edilmesi aktualligi ailenin heyat fealiyyetinin optimallasdirilmasi nikah ve valideyn ovlad munasibetlerinin effektivliliyinin artmasi ailede usaqlarin terbiyesi problemlerinin helli ve s ile elaqedardir Aile psixologiyasinin predmetiniailenin sexsiyyetlerarasi qarsiliqli tesir sistemi kimi strukturu ve funksiyalarinin oyrenilmesine spesifik psixoloji yanasma onun inkisafinin esas qanunauygunluqlari ve dinamikasi aile muhitinde sexsiyyetin inkisafi teskil edir Aile 1960 1970 ci illerden baslayaraq psixoloqlarin ve diger elm sahelerinin mutexessislerinin tedqiqat predmetine cevrilmisdir Aile psixologiyasinin vezifelerine aiddirler Heyat dovrlerinin muxtelif merhelelerinde ailenin funksional rollu struktunun inkisafi ve formalasmasi qanunauygunluqlarinin tedqiqi Nikaha qederki dovrun xususiyyetlerinin nikah partnyorunun seciminin oyrenilmesi Aile nikah munasibetlerinin psixoloji xususiyyetlerinin oyrenilmesi Valideyn ovlad munasibetlerinin psixoloji xususiyyetlerinin oyrenilmesi Muxtelif yas merhelelerinde usagin inkisafinda aile terbiyesi rolunun oyrenilmesi Ailede normativ ve qeyri normativ bohranlarinin oyrenilmesi ve onlarin aradan qaldirilmasi strategiyalarinin secilmesi Aile psihologiyanin muasir elmler sisteminde yeri ve basqa elmlerle elaqesiBir sira muasir elmler cemiyyetin inkisafi gedisinde insan munasibetlerinin xarakteri haqqinda genis ve etibarli informasiya teqdim edir Bu melumatlar aile sosiologiyasi aile pedaqogikasi aile psixologiyasi habele iqtisadiyyat tibb huquq felsefe etnoqrafiya ve s kimi elmlerde oz eksini tapmisdir Aile psixologiyasi psixologiya elminin aile ve nikah problemlerini oyrenen fenlerarasi istiqametlerinden biri olub sosioloji iqtisadi etnoqrafik tarixi huquqi pedaqoji demoqrafik ve s tedqiqatlara esaslanir Aile felsefe sosiologiya etnoqrafiya antropologiya psixologiya pedaqogika ve s elm sahelerinde muxtelif aspektden tedqiq edilir Felsefede aileye cemiyyetin huceyresi ehemiyyetli sosial institut ozunde qarsiliqli yardim ve qarsiliqli mudafieni ehtiva edin sistem kimi baxilir I Q Qerasimov A I Priqojin F Enqels Etnoqrafiyada aile insanlarin birliyi kimi nezerden kecirilir burada emekde istirak zamani her kesin obyektiv telebatlar atmosferi yaradilir usaqlar bilavasite ve ya bilvasite valideynlerin emek fealiyyetinde istirak edirler V F Afanasyev Antropologiyada aile insanin bioloji irsi ve tebii tebieti kimi nezerden kecirilir V S Visarenko Q N Volkov V V Elizarov Y I Semenov Pedaqogikada aileye terbiye institutu kimi baxilir burada usaq terbiyenin obyekti ve subyekti kimi valideynler qohumlar yaxinlar terefinden daimi meqsedyonlu ve qeyri formal nezaret altindadir A Q Asmolov Y K Babanski A Y Qrankin I V Qrebennikov N K Krupskaya A S Makarenko V A Suxomlinski Ailenin spesifik merheleleri Ailenin spesifik sosial psixoloji sistem kimi tedqiqi bir nece merheleye ayrilir Birinci merhele Antik dovrden XIX esrin ortalarina qeder olan dovru ehate edir Q Kriatensen bu merheleni sosial darvinizm merhelesi adlandirmisdir Bu dovrde ailenin esas formasi monoqram aile hesab olunur aile cemiyyetin cox kicik miniatur numunesi cemiyyetin ozu ise genslenmekde olan aile kimi nezereden kecirilirdi Bu merhelede aile haqqinda tesevvurlerde sirf nezeri konsepsiyalar ustunluk teskil edirdi Ikinci merhele XIX esrin ortalari XX esrin evveli antorpoloqlar ve etnoqraflar aileni aktiv suritdi oyrenmeye baslamisdilar Bu merhelede onlar col tedqiqatlarindan ve ibtidai cemiyyetler uzerinde aparilmis musahidelerden alinmis genis empirik materiallara ve muqayiseli tarixi tehlilin niticelerine esaslandirdilar Qohumlugun muxtelif sistemlerinin oyrenilmesi patriarxatla matriarxatin nisbeti barede nezeri diskussiya ile neticelendi Ailenin tarixinin ve matriarxat problemlerinin oyrenilmesinin esasini isvecreli tarixci I Y Bahovfen 1815 1887 qoymusdur Onun fikrine gore cinsler arasinda poliam munasibetler monoqram nikahdan evvel movcud olmusdur Sosioloq C Mak Lenan hesab edirdi ki aile oz inkisafinda uc pilleden kecmisdir promiskuitetden cinsler arasinda hec bir seyle mehdudlasmayan munasibetlerden analiq huququndan ve onun vasitesi ile ataliq huququna dogru C Mak Lenan ve basqalari tedqiqatlar neticesinde bele bir qenaete gelmisler ki aile institutu donuq toreme deyil tekamul prosesinde uzun inkisaf yolu kecmis ve indi de inkisaf eden sosial sistemdir C Mak Lenan hemcinin elme endoqamiya ve ekzoqamiya anlayislari kimi fundomental anlayislari daxil etmisdir Ucuncu merhele XX esrin evvellerinden ortalarina qeder davam etmisdir Krestensen bunu spontan elmi merhele adlandirmisdir Bu merhelede elmde nikah munasibetlerinin pilleleri formalari tipleri haqqinda emprik melumatlar toplanmis bir cox sosioloqlarin seyleri sosial muhendislik ve aile munaqislerinin helline komek gosterilmesi uzerinde cemlenmisdir Dorduncu merhele XX esrin ortalarindan indiye qeder davam eden dovurdur ki Krestensene gore bu merhele menlik suuru merhelesi kimi xarkaterize olunur Bu merhele ucun sosiologiyasi ve psixologiyasi nezeriyyesinin planauygun qaydada yaradilmasi ve kollektiv emprik tedqiqatlarin aparilmasi seviyyesidir 1980 ci illerin evvellerinden ailenin heyat terzine er arvadin emosional munasibetlerine munaqiselere vezifelerin bolgusune hakimiyyet ve nufuz munasibetlerine aileye dovlet komeyine nezeri ve metodik problemlere genc ailelere ugursuz ailelerde usaqlarin terbiyesine seksual ve nikahaqederki davranis meselelerine daha artiq diqqet yetirildi Azerbaycanda aile problemlerinin sosial psixoloji ve pedaqoji aspektden arasdirilmasi sahesinde sistemli tedqiqatlara XX esrin 70 ci illerinden baslamisdir Bu sahede diqqetelayiq tedqiqatlarin muellifi professor E Elizadenin xidmetleri xususi qeyd edilmelidir Aile psixologiyasinin tedqiqat metodlariSexsiyyetin aile sisteminde oyrenilmesi vezifelerini temin etmek ucun aile psixologiyasi bir sira spesifik tedqiqat metodlarina istinad edir Bunlarin sirasinda psixologiya elminin enenevi metodlari hesab edilen musahide ve eksperiment kimi emprik metodlarin mustesna rolu vardir Bundan basqa ailenin oyrenilmesi ucun sohbet musahibe ana gundelikleri ekizler muayine edilenlere aid senedlerin ve onlarin fealiyyet mehsullarinin tehlili bioqrafik sexsiyyetin heyat yolu haqqinda melumatlarin toplanmasi ve onlarin tehlili erken usaqliq xatirelerinin tehlili usaqlarin ve yaslilarin el isleri aile uzvlerinin xatireleri yazili qeydleri ve gundelikleri baslica metodlar hesab edilir Ailenin psixoloji baximdan oyrenilmesi bu ve ya diger metod cercivesinde bir sira diaqnostik metodlara istinad edilmesini teleb edir Bu sebebden ve tedqiqat qarsisinda duran diaqnostik vezifelerden asili olaraq bir sira standartlasdirilmis ve standartlasdirilmamis metodikalardan istifade edilir Tedqiqat prosesinde psixodiaqnostik meqsedle bir sira melum metodikalardan psixi inkisafda geride qalan usaqlann ailede sexsiyyetlerarasi munasibetleri istifade oluna biler Umumi psixologiyada oldugu kimi aile psixologiyasinda da en genis yayilmiis emprik metodlardan biri musahidedir Musahide daha qedim psixodiaqnostik metodlardan biridir Musahide insanlar arasinda qarsiliqli tesirin muxtelif aspektleri haqqinda obyektiv melumat elde etmek ucun tetbiq olunan uzunmuddetli prosesdir Onun neticeleri o halda qebul edilir ki onlar psixoloq terefinden defelerle qeyde alina bilsin ferdi ve ya tipik hal kimi qiymetlendirilmeye esas vermis olsun Musahidenin baslica ustunluyu qaydalarin standartlasdirilmadan tetbiqi ve sinanilan sexsin bu metodun tetbiqine razilginin ve zeruretin olmasidir Musahide metodu vasitesile psixoloq aile seraitinde adamlarin davranisini izleyir musahide faktlarini qeyde alir lakin onlarin davranisina mudaxile etmir Xarici kecidlerAILE PSIKOLOJISI NEDIR IstinadlarSexavet Eliyeva ve Kamile Kazimova Aile psixologiyasinin predmeti vezifeleri ve tedqiqat metodlari az 6 May 2023 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 may 2023