fbpx
Wikipedia

I Abbas

Şah Abbas, I Abbas Səfəvi və ya Böyük Şah Abbas (27 yanvar 1571, Herat19 yanvar 1629(1629-01-19), Mazandaran ostanı) — Səfəvilər dövlətin V hökmdarı. 42 il Səfəvi dövlətini idarə etmiş şah I Abbas (1587–1629) dövlətin Şah İsmayıldan sonra itirilmiş qüdrətini bərpa etdi. Avropada onu "Böyük Abbas" adlandırırdılar.

I Şah Abbas
"Böyük Abbas"
fars. شاه عباس صفوی

I Şah Abbas
Tacqoyma 1 oktyabr 1588
Sələfi Məhəmməd şah Xudabəndə
Xələfi I Şah Səfi
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Herat
Vəfat tarixi (57 yaşında)
Vəfat yeri Fərahabad, Mazandaran
Dəfn yeri Kaşan, I Şah Abbas türbəsi
Sülalə Səfəvilər
Atası Məhəmməd Xudabəndə
Anası Xeyrənnisa Bəyim(Məhdi Ülya)
Həyat yoldaşları Məhdi - Aliya, Oğlanpaşa xanım, Yaxşən bəyim, Leyli Sultan
Uşaqları

Oğlanları : Məhəmməbağır Feyzi Mirzə, Sultan Həsən Mirzə, Sultan Hüseyn Mirzə, Məhəmməd Xüdabəndə (Rövnəq Mirzə), İsmayıl Mirzə, İmamqulu Əmənulla Mirzə

Qızları : Şahzadə bəyim, Zibeydə bəyim, Xanağa bəyim, Həvva bəyim, Şahbanu bəyim, Mələknisa bəyim
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Şah I Abbas 1571-ci il yanvarın 29-da Heratda doğulmuşdu. Atası, şahzadə Məhəmməd Xudabəndə və anası Mazandaran valisi Mir Abdulla xanın qızı "Məhd-i ülya" kimi tanınan Xeyrənnisa Bəyimin üçüncü oğlu idi. 1573-cü ildə atası şahzadə Məhəmməd Mirzə Şiraza vali təyin edildiyi üçün yaş yarımlıq Abbas Mirzə Herat valisi seçildi və Şahqulu Sultan Ustaclı onun lələsi təyin olundu. Uşaqlıq illərini Heratda keçirən Abbas Mirzənin ata və anası Şirazda olduğu üçün onun tərbiyəsi ilə bilavasitə lələsi məşğul olurdu.

1578-ci ildə atası Məhəmməd Xudabəndə şah seçilən zaman Abbas Mirzə Herat valisi kimi vəzifəsini davam etdirdi. 1581-ci ildə Xorasanda olan Ustaclı və Şamlı əmirləri Əliqulu xan Şamlını xanlar xanı seçərək Abbas Mirzəni şah elan etdilər. Lakin Məşhəd hakimi Mürşüdqulu xan Ustaclı ilə döyüşdə Əliqulu xan məğlub edildi, Abbas Mirzə isə Mürşiqdqulu xan tərəfindən ələ keçirilərək 1587-ci ilin oktyabrında Qəzvinin Cehelsütun sarayında 16 yaşında Səfəvi taxt-tacına əyləşdirildi.

Daxili problemləri həll etmək üçün vaxt qazanmaq məqsədi ilə osmanlılarla danışıqlara başlayan Şah Abbas 1590-cı ildə İstanbul sülhünü imzalayaraq Azərbaycanın əksər torpaqları və Səfəvilərə məxsus Gürcüstan ərazisi Osmanlılara verdi.

Səfəvi dövlətini düşmüş olduğu çətin vəziyyətdən qurtarmaq üçün Şah I Abbas üç mühüm vəzifəni həll etməli idi: İlk növbədə ölkədə daxili iğtişaşlara son qoyaraq nizam-intizam bərpa edilməli, maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdıraraq güclü nizami ordu yaradılmalı və dövlətin itirilmiş ərazi bütövlüyü bərpa edilməli idi.

1601–1602-ci illər də Səfəvi şahı portuqallara qarşı hərbi əməliyyatlara başladı və İran körfəzinə çıxışları olan qalalar və Bəhreyn adaları ələ keçirildi.

Şah I Abbas dövlətinin tarixi sərhədlərini bərpa etmək, xüsusilə dövlət üçün böyük iqtisadi əhəmiyyəti olan Azərbaycan ərazisini Osmanlı işğalından azad etmək üçün müharibəyə ciddi hazırlıq gördü. Onun keçirdiyi bütün islahatlar Osmanlı dövlətinin məğlub edilməsi siyasəti ilə sıx bağlı olmuşdu. 1603–1607-ci illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsində Səfəvilərin Osmanlı ordusu üzərində qazandığı qələbələr nəticəsində Azərbaycan ərazisi işğaldan tamamilə azad olundu. Osmanlı sultanı I Əhməd və I Mustafanın itirilmiş əraziləri geri almaq məqsədilə Səfəvi dövlətinə qarşı başladığı yeni müharibələr uğursuzluqla sona yetdi. Şah I Abbas Osmanlı işğalından azad edilmiş əraziləri Səfəvi imperiyasının tərkibində saxlamağa nail oldu. Osmanlı dövləti ilə imzalanmış İstanbul (1612) və Mərənd (1618) sülhlərinə görə Osmanlı sultanı Amasya sülhünün (1555) şərtlərinin bərpasına razı oldu.

1622-ci ildə Şah I Abbas tərəfindən Qəndəhar bölgəsi Moğollardan, Hörmüz isə Portuqaliyadan geri alındı. 1624-cü ildə Bağdadın Qızılbaş ordusu tərəfindən ələ keçirilməsi ilə Səfəvi imperiyasının keçmiş sərhədləri bərpa edildi. Şah I Abbas 1626–1629-cu illərdə Osmanlı dövləti ilə apardığı müharibədə mühüm uğur qazanaraq Ərəb İraqını öz əlində saxlamağa nail oldu.

Görkəmli Səfəvi hökmdarı 1629-cu il yanvarın 19-da Fərahabadda vəfat etmiş və Kaşanda dəfn olunmuşdur.

Şah Məhəmməd Xudabəndə hakimiyyətinin son dövrü və I Şah Abbasın hakimiyyətə gətirilməsi

XVI əsrin son rübündə Şah İsmayılın yaratdığı və Osmanlı imperiyasının sərhədlərindən Hindistana qədər uzanan böyük Səfəvi dövləti ağır böhran içində idi. Taxt-tac kor, iradəsiz və zəif xarakterli Şah Məhəmməd Xudabəndənin əlində idi. Dövlətə faktiki rəhbərliyi onun arvadı Məhdi Ülya ləqəbli Xeyrənnisa bəyim və oğlu, osmanlılar üzərində bir sıra parlaq qələbələr qazanmış bacarıqlı sərkərdə Həmzə Mirzə edirlər. Onlar demək olar ki, tam müstəqil olan və bir-birləri ilə daima qanlı düşmənçilik yeridən əmirlərin – qızılbaş tayfaları başçılarının üzərində özlərinin mərkəzi idarəçiliklərini qurmaq üçün uğursuz siyasət yeridirlər.

Xəzinə talanmış, xalq soyulmuşdu. Ölkədə vəziyyətin ağırlığından istifadə edən Osmanlı imperiyasıKrım tatarları tez-tez ŞirvanAzərbaycan üzərinə yürüşlər edirlər. Aparıcı qızılbaş əmirləri ilə Məhdi Ülya arasındakı münasibətlərin gərginləşməsi də qüvvələri müdaxiləçilərə qarşı səfərbər etməyə maneçilik törədirdi. Şahın xanımını türk əmirlərinin hüquqlarını tapdamaqda və rəhbər vəzifələrə fars əyanlarını irəli çəkməkdə ittiham edirlər. Nəhayət, zara gələn əmirlər sui-qəsd təşkil edərək, Məhdi Ülya və onun anasını elə hərəmxanada qətlə yetirir və yenidən ölkənin tamhüquqlu sahiblərinə çevrilirlər.

Bu zaman Xorasanda da sabitlik pozulur. Şah Məhəmməd Xudabəndə oğlu Abbas Mirzənin tərbiyəçisi və Xorasan hakimi Əliqulu xan Şamlını Herat hakimi təyin etmişdi. Səfəvi dövlətindəki qarışıqlıqdan istifadə edən Əliqulu xan Qəzvində yerləşən mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaqdan imtina edir. Üsyançılar Əliqulu xan Şamlını özlərinin başçısı – "xanlar xanı" elan edirlər. Bundan sonra 1581-ci ildə Xorasan əmirləri şahzadə Abbası şah elan edirlər . Onun müttəfiqləri Mürşüdqulu xan Ustaclı və Qubad xan Qacar idi Sonradan əvvələr müttəfiq olan ŞamlıUstaclı tayfaları arasında mübarizə kəskinləşir və Mürşüdqulu xan Ustaclı bu mübarizədən qalib çıxır.

Bu vaxt Qəzvin faktiki hökmranlıq Həmzə Mirzənin əlində idi. O, Osmanlı türklərininKrım tatarlarının da bir neçə hücumunu dəf etmişdi. 1585-ci ildə osmanlılar Təbrizi ələ keçirirlər. Şəhərdəki binaları, məscidləri, sarayları yerlə-yeksan edir, əhalini süngüdən keçirirlər. Çiçəklənən Təbriz Yaxın Şərqdə özünə tay-bərabər tanımayan bir ictimai-mədəni mərkəzdən ölü şəhərə çevrilir.

Həmzə Mirzənin siyasətindən narazı qalan qızılbaş sərkərdələri ona sui-qəsd hazırlayıb, Xoydan olan bir erməninin əli ilə Həmzəni aradan götürürlər. Bu hadisə 10 dekabr 1586-cı ildə, Gəncə yaxınlığında, böyük Azərbaycan şairi Nizaminin indiki məqbərəsi yerləşən ərazidə osmanlılarla aparılan sülh danışıqları zamanı baş verir. Şahzadənin ölümündən və saraydakı başıpozuqluqdan istifadə eləyən osmanlılar hücumlarını genişləndirərək, az qala bütün Azərbaycanı işğal edirlər. Eyni zamanda özbəklərXorasan üzərinə yeriyirlər və Şah Məhəmməd Xudabəndə 1587-ci ildə Qəzvinə daxil olan Abbas Mirzə oktyabr ayının 3-də şah elan olunur.

Şah Abbasın həyata keçirdiyi islahatlar

Şah Abbasın Qızılbaş əyanları ilə keçirdiyi ilk müşavirə göstərdi ki, ölkəni məhv olmaq təhlükəsindən qurtarmaq üçün güclü ordu yaradılmalı, ölkədə sabitlik bərpa edilməlidir. Buna nail olmaq üçün islahatlar keçirilməli, iqtisadiyyatın tərəqqisinə xüsusi diqqət verilməlidir. Hatəm bəy Ordubadi ilə birlikdə islahatlar planı hazırlayan Şah I Abbas onları həyata keçirməyə başladı. Şah I Abbas daxili problemləri həll etmək üçün vaxt qazanmaq məqsədilə osmanlılarla danışıqlara başladı. 1590-cı ildə tərəflər arasında imzalanan İstanbul sülhünün şərtləri Səfəvilər üçün çox ağır oldu: Azərbaycanın əksər torpaqları və Səfəvilərə məxsus Gürcüstan ərazisi Osmanlılara verildi.

1593-cü ildə ilk dəfə təntənəli şəkildə Ərdəbilə gələrək Qızılbaşların nəzarətində qalan Azərbaycan vilayətləri – Zəncan, Xalxal, Ərdəbil, Qaracadağ, Talış, Qızılağac, Lənkəran, Qızılüzən və Kür çayları arasında yerləşən geniş ərazi vahid Azərbaycan bəylərbəyiliyində birləşdirildi. Bu bəylərbəyiliyə Zülfüqar xan və Fərhad xan Qaramanlı qardaşları növbə ilə başçılıq etdilər. 1595-ci ilə qədər bəylərbəyiliyin qoşununun sayı 10 minə çatdırıldı və "Azərbaycan qoşunu" adlandı. Beləliklə, Şah I Abbas Azərbaycanın bütövlüyünü, qızılbaşların himayəsindəki ərazidə onun "vüqarlı adını qorudu, onun Səfəvilər dövlətinə mənsub olması fikrini sönməyə qoymadı".

Səfəvi dövlətini düşmüş olduğu çətin vəziyyətdən qurtarmaq üçün Şah I Abbas üç mühüm vəzifəni həll etməli idi: İlk növbədə ölkədə daxili iğtişaşlara son qoyaraq nizam-intizam bərpa edilməli, maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdıraraq güclü nizami ordu yaradılmalı və dövlətin itirilmiş ərazi bütövlüyü bərpa edilməli idi.

Şah I Abbas dövlətin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə yüksək dövlət vəzifələrinə irəli çəkilən bütün şəxslərdən peşkəş adı ilə xəzinəyə müəyyən məbləğ verilməsini tələb etdi. Etimadüd-dövlə (baş vəzir) təyin olunmuş və sonralar böyük dövlət xadimi kimi şöhrət qazanmış Hatəm bəy Ordubadi dövlət mədaxili və məxaricinin siyahısını tərtib etməyə başladı. Bu siyahı, İskəndər Münşinin dediyinə görə, onun xələfləri dövründə başa çatdırıldı və ali hakim dəftərxanasının qayda-qanununa çevrildi.

1598-ci ildə Səfəvi şahı dövlətin paytaxtını cəbhə bölgəsinə yaxın olan Qəzvindən İsfahana köçürdü. Bu dövlətin mərkəzi vilayətlərinin inkişafı üçün zəmin yaratdı.

Şah Abbasın həyata keçirdiyi islahatlar nəticəsində ölkə daxilində siyasi sabitlik bərpa edildi. Daxili sabitliyin yaranması sosial-iqtisadi və inzibati islahatlar keçirməyə imkan verdi. Keçirilmiş maliyyə tədbirləri dövlətin xəzinəsini zənginləşdirdi, məhsuldar qüvvələr canlandı. Səfəvi dövləti sosial-iqtisadi və siyasi cəhətdən xeyli möhkəmləndi. Həyata keçirilən hərbi islahatlar nəticəsində Qızılbaşlardan, qulamlardan, tüfəngçilərdən və artilleriyadan ibarət müxtəlif dərəcəli qoşun növləri təşkil olundu. Hərbi-köçəri qızılbaş əyanlarının müqaviməti qırıldı. Azərbaycan türklərindən ibarət qızılbaş süvari dəstələri yenidən bərpa edildi. Nəticədə odlu silahlarla təchiz edilmiş 116 minlik güclü nizami ordu yaradıldı.

I Şah Abbasın mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlətməsi

Taxtda möhkəmlənməmiş təzə şah 12.000 nəfər müsəlmanlığı qəbul etmiş gürcünü sarayda işə götürür və hərbi və mülki inzibati idarəçiliyin islahatına başlayır.

Hadisələrin iştirakçılarından biri Oruc bəy Bayatın yazdığına görə, elə birinci gün, yeni hökmdara sədaqət andiçməsi mərasimi bitən kimi I Şah Abbas əmr etdi ki, ertəsi gün bütün xanlar və qoşun başçıları silahsız, mülki geyimdə saraya gəlsinlər. Şah onlarla Divan, yaxud Dövlət şurası təşkil etmək barədə məsləhətləşmələr aparmaq istəyir. Səhəri gün hamı əmrə müntəzir olarkən şah Abbas özünün gürcülərdən ibarət qvardiyasına tapşırır ki, sarayın və onun qarşısındakı meydanın bütün giriş və çıxış qapılarını bağlasınlar. Sonra şah yığışanlara belə bir sualla müraciət edir: "Öz şahzadəsini qətlə yetirən adam hansı cəzaya layiqdir?" hamı bir ağızdan belə rəy söyləyir ki, şahzadəsini qətlə yetirmiş təbəə öldürülməlidir. Bu hökm çıxarılan kimi, şah Abbasın işarəsi ilə gürcülər bir göz qırpımında içəridə olan qəsdçilərin boğazına çökür və nizələrə keçirilmiş 22 baş sarayın pəncərələrindən çölə çıxarılır ki, xalqa görk olsun. Bundan sonra on beş yaşı təzəcə tamam olmuş hökmdar hökumət naibi vəzifəsinə iddia eləyən Mürşidqulu xan Ustaclını da qətlə yetirərək, ölkədəki bütün hakimiyyəti qətiyyətlə öz əlinə alır.

Siyasi vəziyyət

 
Antoni Şirli və Robert Şirli modern Səfəvi ordusunun qurulmasına kömək etdilər

Azərbaycan osmanlıların işğalı altında idi. Xorasan, Mərv, Herat, MəşhədNişapur şəhərləri isə özbəklər tərəfindən tutulmuşdu. Ölkənin daxili vilayətləri mərkəzi hakimiyyətin tabeçiliyindən çıxıb. Bunun qarşısını almaqdan ötrü Şah Abbas, bir sıra hərbi və mülki islahatlar keçirir. Oruc bəy Bayat yazırdı: "İndi bizim ölkədə Fars əyalətlərinin hamısında tanınan və sayılan və bizdə də böyük nüfuza malik olan 32 nəcabətli sülalə var". Hərbçilərin və saraya yaxın əyanların da rütbələrini bildirən sözlər bunlar idi — xan, bəylərbəyi, qızılbaş, qullar, eşik ağasıbaşı, qorçu, qorçubaşı, yasavul, kanuqibaşı, çalçıbaşı və başqaları. Azərbaycan hələ də ölkənin aparıcı inzibati vahidi sayılır və Azərbaycan hakimi taxt-tacın varisi, eyni zamanda ordunun baş komandanı hesab olunurdu.

Qəzvində möhkəmləndikdən sonra şah Abbas özünün çoxsaylı yürüşlərindən birincisinə çıxır. Qısa bir müddətdə Xorasanı özbəklərdən təmizlədikdən sonra o, doğma Azərbaycanı azad etməyə istəyi ilə dolub daşır. Ancaq bunun üçün vaxt lazım idi. 1590-cı ildə həmin məqsədlə şah Abbas Osmanlılarla sülh müqaviləsi imzalayır. Bu vaxta qədər onun səyləri ilə işğal altında olan torpaqlarda üsyankar hərəkətlərin qarşısı müvəqqəti olaraq alınır. Misal üçün, osmanlılarla müqavilə bağlanan ərəfədə Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qacarın başçılığı altında qızılbaş qacarlar Qarabağı tutur və Gəncəni mühasirəyə alırlar. Osmanlıların xahişi ilə şah Abbas onları dilə tutaraq, Gəncəni mühasirədən çıxarır.

Sülh müqaviləsinə əsasən, ölkənin böyük bir hissəsi, o cümlədən, Şirvan, Qarabağ, Təbriz Sərab Marağa və ona yaxın ərazilər osmanlılarda qalırdı. Şah Abbas öz tabeçiliyində qalmış torpaqları vahid bir inzibati ərazi kimi ümumilikdə "Azərbaycan" adlandırırdı. XVI əsrin tanınmış tarixçisi İsgəndər bəy Münşinin yazdığı kimi, şah Abbas Səfəvilərin irsi malikanələri olan torpaqlarını qoruyub saxlamışdır. Azərbaycanın paytaxtı Ərdəbil elan olunur. Azərbaycanın birinci bəylərbəyisi isə 1592-ci ildə Zülfüqar xan Qaramanlı təyin olunur. Nəhayət, bundan sonra şah Abbas özü təntənəli şəkildə Ərdəbilə girir. 1598-ci ildə şah Abbas ölkənin paytaxtını nisbətən mərkəzdə yerləşən İsfahana köçürür.

Şah Abbasın xarici siyasəti

Ulu babası Şah İsmayılın xarici siyasət xəttinə sadiq qalan Şah I Abbas fəal xarici siyasət yürüdərək Avropa ölkələri və Rusiya ilə ticarət əlaqələrini genişləndirməklə yanaşı, itirilmiş əraziləri geri qaytarmağa lazımi köməklik göstərmələri üçün Qərb dövlətləri ilə hərbi-siyasi danışıqları gücləndirdi. O, Venesiya, Almaniya, İspaniya, Roma papası, İngiltərə və Moskva knyazlığı ilə diplomatik əlaqələr yaratmaq məqsədilə danışıqlara başladı. Almaniya və İspaniya hökmdarları Osmanlı dövlətinə qarşı başlanacaq müharibədə Səfəviləri dəstəkləyəcəklərini vəd etdilər.

XVI əsrin sonunda Şah Abbas fəal xarici siyasət yürütməyə başladı. Bu dövrdə Səfəvilər dövlətinin xarici siyasətini üç əsas istiqamət təşkil edirdi: öz şimal-şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Şeybanilər dövlətinindən Xorasanı geri almaq; 1578–1590-cı illər müharibəsi nəticəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən işğal olunmuş Səfəvi torpaqlarını geri almaq; Fars körfəzində Portuqaliyanın hegemoniyasına son qoymaq və Hind okeanına çıxış əldə etmək. Bu məqsədlərin birincisindən başlayan Şah Abbas Şeybaniləri məğlub edib /29.VII. 1599/ Xorasanı yenidən Səfəvilər dövlətinə birləşdirdi.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin tarixində Uzun Həsəndən sonra məhz Şah Abbasın dövründə Qərb ölkələri ilə ən sıx əlaqələr yaradılmışdır. Bu zaman Səfəvi-Avropa münasibətləri yeni, əvvəlki dövrlərlə müqayisə olunmayacaq miqyasda idilər. Qərb mənbələrində Şah Abbasın səfirlərinin Venesiya Respublikasının, Papalıq və digər İtaliyan dövlətlərinin sayarlarında, eləcə də Almaniya, İspaniya, İngiltərə, Hollandiya Respublikası, hətta İsveç və Norveç və digər Avropa ölkələrində diplomatik danışıqlar apardıqları barədə maraqlı məlumatlar vardır. Qərb ölkələrinə ezam olunan Səfəvi diplomatlara tapşırılırdı ki, iki əsas məsələ ilə məşğul olsunlar: birincisi, Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi haqqında müqavilələrin imzalanması, ölkənin əsas sərvətini təşkil edən xam ipəyin əlverişli şərtlərlə ixracını təmin etmək və ikincisi, Avropada anti-türk koalisiyasını yaratmaq.

Dövlətin ərazi bütövlüyünün bərpası

 
I Şah Abbasın fəthnaməsi.

Özbəklərlə mübarizə

Şah Abbasın taxta keçməsindən çox keçməmiş Özbək xanı Abdullah onsuz da çoxdan mühasirə altında olan Heratı 1588-ci ildə işğal edərək Xorasanın ən böyük şəhəri olan Məşhədə doğru hərəkətə edirdi. Abdullah xanın Məşhədə doğru hərəkət ettiyini xəbər alan gənc Səfəvi şahı Abbas isə ona mane olmaq üçün 1588-ci ilin aprelində Xorasana doğru hərəkət edir.

Abdullah xan Məşhəd qalasını iki aylıq mühasirəyə alsa da, Moğol hökmdarının hücumu şayiəsinin yayılması, şahın yeni qüvvələrlə buraya yaxınlaşması və ərzağın tükənməsi ilə əlaqədar mühasirəni dayandıraraq geri çəkilir. Şah Abbas şəhərə çatanda artıq Abdullah xan geri çəkilmişdi. Şah Herata hücum etmək üçün İsfərayində altı həftə dayanır və ordunun yığılmasını başa çatmasını gözləyir. Səfəvi ordusunun yığılmasından sonra Herat qalası mühasirəyə alınır lakin, Səfəvi qoşunu uğur əldə edə bilmir və geri çəkilir.

Şahın Xorasanı tərk etməsini fürsət bilən özbəklər təkrar Xorasana doğru hərəkətə başlayırlar. Özbəklərin niyyəti ilk öncə Nişapuru ələ keçirmək idi. Buna görə də özbəklər Nişapuru mühasirəyə aldılar. Lakin, Nişapuru hakimi Sofuoğlu Mahmud xan, göndərdiyi elçi vasitəsilə özbəklərə bildirdi ki, Nişapur Məşhədə bağlıdır. Əgər Məşhədin hakimi kim olacaqsa qalanı da onlara təhvil verməyə hazırdır. Bu səbəbdən özbəklər Nişapurun mühasirəsindən əl çəkərək Məşhədə doğru yönəldilər. Aprelin 18-də Məşhəd qalası mühasirəyə alındı. Məşhəd hakimi Ümmət xan Ustaclı özbəklərə qarşı müqavimət göstərdi . Həmçinin özbəklərin hücumu haqqında şaha xəbər verdi. Qəzvindən Məşhədə doğru hərəkət edən şah Tehran yaxınlığında xəstələnir və uzun müddət Reydə qalmalı olur. Ümmət xan 5 ay özbəklərə müqavimət göstərir. Lakin, ərzaq çatışmazlığı üzündən və qüvvələrin qeyri-bərabər olması səbəbindən qala təslim olur. Özbəklər şəhərə daxil olan kimi çoxlu sayda insanı qətlə yetirirlər və şəhəri talan edirlər. 8 fevral 1598-ci ildə Özbək xanı Abdullah xanın Səmərqənddə xəstələnərək ölməsi və Özbəklər arasında ara müharibələrindən faydalanaraq itirdiyi torpaqları geri almaq istəyən Şah Abbas,9 aprel 1598-ci ildə paytaxt İsfahandan özbəklərlə vuruşmaq üçün yola düşdü. Nişapuru ələ keçirən şah Məşhədə doğru irəliləyərək, 1598-ci ilin iyununda şəhərə daxil olmuşdu 10 Avqust 1598-ci ildə Herat yaxınlığında özbəkləri ağır məğlubiyyətə uğradan şah şəhəri ələ keçirdi və Hüseyn xan Şamlını bura hakim təyin etmişdir.

Osmanlılarla mübarizə

1603-cü ildə 14 sentyabrında şah Abbas Təbrizin azad edilməsi üçün hərbi kampaniyaya başlayır. On dördcə günün içərisində bu gənc sərkərdə osmanlıların gözləmədiyi bir vaxtda öz qoşunlarını İsfahandan Təbrizə yeridir. Yol boyunca Əmirgunə xan Ağcaqoyunlu-QacarZülfüqar xan Qaramanlının qoşunları da ona qoşulur. Onlar Təbrizə yaxınlaşanda şəhərin əhalisi üsyan edir ki, bu da şah Abbasın şəhəri, bir ay sonra isə qalanı tutmasına şərait yaradır. Osmanlı qoşunlarını Təbrizin qərbinə qovan Şah Abbas öz ordusunu Araz çayına doğru yönəldir.

 
Təbrizin Osmanlılardan geri alınması 1603.

NaxçıvanCulfa döyüşsüz təslim olur. Az sonra üsyana qalxan Ordubad da onlara qoşulur. 1604-cü ildə Qars qalası ələ keçirilir. Şah Abbasın birinci vəziri ordubadlı Hətəm bəyin tövsiyəsi ilə Ordubad bunun müqabilində bütün vergilərdən azad edilir. Güclü surətdə möhkəmləndirilmiş İrəvanı tutmaq isə heç də asan olmur. Şəhərin mühasirəsi 1603-cü ilin 16 noyabrında başlanır. Şah Abbas məşhur Azərbaycan topçusu Bahadur xan Topçubaşının tökdüyü iri çaplı toplardan ilk dəfə burada istifadə edir. Son yüz il ərzində ilk dəfə Səfəvi ordusu hücum edir, Osmanlılarsa müdafiə olunmağa başlayır. Azərbaycan ordusunun başında öz qarşısına Şah İsmayıl Xətainin yaratdığı nəhəng Səfəvi dövlətini bərpa etmək vəzifəsi qoymuş on altı yaşlı gənc, ağıllı, çevik, cəsur və şərəfli bir sərkərdə dururdu. İrəvan qalası yalnız bir ildən sonra alınır. Bu vilayətin idarəsi Əmirgunə xan Ağcaqoyunlu-Qacara, Naxçıvan isə Maqsud sultan Kəngərliyə tapşırılır. Bundan sonra Gürcüstan da I Şah Abbasdan vassal asılılığını qəbul edir.

Osmanlıların əsas qüvvələri ilə döyüş hələ qabaqda idi. Qarşıdakı həmin döyüşün ölkənin taleyi üçün önəmli əhəmiyyət daşıdığını başa düşən Şah Abbas Səfəvilərin ənənəvi taktikasını – "yandırılmış torpaq" taktikasını seçir. Ancaq bu dəfəki öz miqyası və qəddarlığı ilə indiyə qədər edilənlərin hamısını geridə qoyur. Osmanlılarla Şirvanı ayıran nəhəng bir ərazi boşaldılır, şəhərlər təmizlənir, əhali isə İranın mərkəzi rayonlarına köçürülür. Dağıdılan şəhərlər arasında Culfa, Naxçıvanİrəvan da vardı. Cuğaloğlu Sənan paşanın başçılıq etdiyi osmanlı orduları İrəvana girəndən sonra ərzaqsız və yatacaqsız qalıb, yenidən Vana dönürlər. Və elə bu zaman şah Abbasın qoşunları Van üzərinə yürüş edərək, Cuğaloğlunun dəstələrini pərən-pərən salırlar. İndi də burada yandırılmış torpaq siyasəti yeridilir. Salmasdan Təbrizəcən 250 kilometrlik bir ərazi boş bir düzəngaha çevrilir. Buna baxmayaraq, Cuğaloğlu yenidən 100 minlik nəhəng bir ordu toplayıb , Təbriz üzərinə yeriyir. 1605-ci ilin 7 noyabrında Sufiyan kəndi yaxınlığında (Sufiyan döyüşü) şah Abbasın apardığı ən iri döyüşlərdən biri baş verir. Onun hərbi istedadı da burada özünü parlaq bir şəkildə büruzə verir. Bütün əməliyyatlara şəxsən rəhbərlik edən şah əsas və ehtiyat qüvvələri elə bölüşdürür ki, rəqibin üstün saylı ordusunun öhdəsindən gələ bilsin. Bundan başqa o, gözlənilməz hərbi fəndlər işlədir. Bütün bunların sayəsində həddən artıq qənimət, o cümlədən 100-ə qədər ağır top ələ keçirilir.

 
Şah Abbas sarayda qonaq qəbul edərkən Çehel Sütun sarayındakı təsvir

Həmin qələbədən dərhal sonra Qarabağa yeriyən şah Abbas Gəncə qalasını mühasirəyə alır. Qalanın mühasirəsi 1606-cı ilin yayına qədər, düz dörd ay davam edir. Hüseyn xan Mühasib Qacarın yerinə Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qacar Qarabağ hakimi təyin olunur. Bundan sonra şah Abbas qoşunlarını Lori, Dmanisi (əsgi adı Dumanlı) və Gürcüstanı ələ keçirir. Şirvana doğru hərəkət edir. Şamaxı yarım il mühasirədə saxlanır. Bu vaxt BakıDərbənd əhli üsyana qalxaraq, osmanlı qarnizonlarını dağıdır. Beləliklə, 1607-ci ilin ortalarında şah Abbas çoxdankı arzusunu həyata keçirib, bütün Azərbaycanı azad edir. Bundan başqa şərqi Kürdüstan, Ermənistan və da I Şah Abbasın əlinə keçir.

Osmanlı tarixçisi İbrahim Pəçəvi yazırdı: "Beləliklə, islam döyüşçülərinin 10–12 ildə əldə etdikləri hər şey itirildi. Bu allahsız şah ikicə ildə hər şeyi döyüşlə əlimizdən aldı."

Osmanlılar itirdikləri ərazilərin əldən çıxması ilə barışmaq istəmir və 1590-cı il müqaviləsinə qayıtmaq tələbi qoyurdular. Bu isə 1612-ci ildə bağlanmış yeni sülh sazişi imzalanana qədər fasiləsiz müharibələrə gətirib çıxarır. 1612-ci il sazişinə əsasən, mövcud sərhədlər tanınır. Faktiki olaraq, osmanlılar şah Abbasın tutduğu torpaqlardan əl çəkirlər.

Bundan sonra şah Abbas Gürcüstana hücum çəkib, onun şərqini talan edir, 30 min nəfər dinc sakini isə əsir götürür. Bunun cavabında 100 minlik osmanlı ordusu Qafqaza yollanır. Özünün ənənəvi taktikasına uyğun olaraq, şah Abbas Qarabağ bəylərbəyisi Məhəmməd xan Ziyadoğlu Qacara əmr göndərir ki, Gəncə qalası dağıdılsın və onun iqamətkahı Tiflis qalasına köçürülsün. Şah Abbas açıq döyüşdən yayınaraq osmanlı ordusunun arxa cəbhə ilə əlaqələrini qırmaqla kifayətlənir. Aclığa və baş alıb gedən epidemiyaya dözə bilməyən osmanlılar 1616–1617-ci ilin qışında böyük itkilər verərək, geri çəkilirlər. O biri il Xəlil paşa osmanlılar və Krım tatarlarından ibarət çoxsaylı ordusu ilə Təbrizə, sonra isə Ərdəbilə hücum çəkir. Şah Abbas əhalisini irəlicədən köçürdüyü hər iki şəhəri döyüşsüz tərk edir.

İndiyəcən hər dəfə irimiqyaslı döyüşdən yayınan şah Abbas nəhayət, Sınıq körpü adlanan yerdə (Sınıq körpü döyüşü) düşmənlə üzləşmək qərarına gəlir. Uzun müddətli yerdəyişmələrdən yorulmuş osmanlılar və Krım tatarları darmadağın olurlar. Osmanlı ordusunun komandanı Həsən paşa döyüşdə öldürülür. İsgəndər bəy Münşi yazır:

  Xülasə [qızılbaşlarla] sülh sazişi bağlayan, əhd-peymanın möhkəmlənməsindən sonra onu pozan rumilər(osmanlılar) əcəm diyarına ləşkər çəkərək məqsədə çatmadan İrəvandan geri qayıtdılar. Onlar bununla kifayətlənməyib Qara Qrım tatar qəbiləsinin padşahı Canı bəy Gəray xanı özlərinə köməyə çağırdılar və min iyirmi yeddinci ildə (miladi 1618/19) yenidən Rum, Misir, Şam məmləkətlərindən və sərhəd kürdlərindən topladıqları böyük ordunu, baş vəzir Xəlil paşanın sərdarlığı altında iyirmi min tatar döyüşçülərı və adı çəkilən Canı bəy Gəray ilə birlikdə qızılbaşlar üzərinə hücuma göndərdilər. Əzəmətli hümayun Xosrovun (Şah Abbasın) məiyyəti də İraqdan çıxıb qarşılaşmaq üçün Ərdəbil darülirşadında dayandılar, əlahəzrət qüvvətli döyüşçü dəstələrini Səfəvi sipəhsaları Qərçiqay xanın sərdarlığı altında onların qarşısına göndərdi. Məğlubedilməz [qızılbaş] əskərləri həmçinin Ərzurum bəylərbəyi Həsənpaşa və Canı bəy Tatarın əlli min nəfərdən ibarət birləşmiş rum və tatar qoşunları Sərab vilayətinə gəlib çıxdılar, əqbə Şeblinin bu tərəfində döyüş səfləri bəzədilər. Böyük hərb başlandı, qeybdən gələn döyüşçülərin köməyi nəticəsində müxaliflər məğlub edildilər. Həsən paşa Sərdar mötəbər paşalarla birlikdə öldürüldü, həmçinin çoxlu tatar mirzadələri və kürd döyüşçüləri qətlə yetirildi, Canı bəy Gəray isə yaralanıb aradan çıxdı.  

Bundan sonra osmanlılar 1618-ci ilin sentyabrında növbəti dəfə sülh sazişi bağlamağa məcbur olurlar. Bu sülh də uzun çəkmir. Bu dəfə şərti şah Abbas pozur. 1622–1623-çü illər ərzində şah Abbas İraqi-Ərəbin Bağdad, Kərbəla, Nəcəf, Mosul, Kərkük kimi iri şəhərlərini və Gürcüstanda Ahalsıxı tutur. Üstündən bircə il keçməmiş vaxtilə şah Abbasın öz yanında yaxşıca hərbi hazırlıq görən Georgi Saakadze Səfəvilərlə mübarizəyə qalxır. Saakadzenin qoşunları şərqi Gürcüstanı azad edir, sonra isə Gəncəni tutaraq, dağıdırlar. Şah bu üsyanı yatırmaqdan ötrü iri bir qoşun göndərir və həmin qoşun 1625-ci ilin 30 iyununda Gümüşlü adlanan yerdə (Gümüşlü döyüşü) gürcülər üzərində qələbə çalır. Şah Qarabağ hakimi Məhəmməd Qulu xan Ziyadoğlu Qacarı qorxaqlıq göstərdiyinə görə hakimlikdən kənarlaşdırır.

Şah Abbas 1629-cu ilin 19 yanvarında Mazandaran vilayətinin Əşrəf şəhərində 58 yaşında vəfat edir.

Moğollarla mübarizə

 
I Abbas və Sultan Cahangirin təsviri. (müəllif: Əbül Həsən)

I Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə 1558-ci ildə Qəndəhar Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatılmışdı. Şah Təhmasibin ölümündən sonra, Səfəvi dövlətindəki qarışıqlıqdan istifadə edən Moğollar 1595-ci ildə şəhəri ələ keçirmişdilər.

Osmanlılarözbəklərlə mübarizədən qalib çıxdıqdan sonra Şah Abbas Qəndaharla bağlı ciddi olaraq məşğul olmağa başladı. 1620-ci ildə öz elçisi Zeynal bəy Şamlını Moğol şahı Cahangirin sarayına göndərən şah Qəndəharı geri isdəmişdi. Cahangir şah bu təklifi qəbul etməyərək Səfəvi elçisini saraydan qovmuşdur. Qəndahar məsələsinin sülh yoluyla mümkün olmayavəcağını görən şah Qəndahara dogru yürüşə başlayır. 1622-ci ildə Şah Abbasın özünün başcılıq etdiyi ordu İsfahandan Qəndəhara yola düşdü. Bu yürüşdə şah Abbası Əliqulu xan Şamlı və İsa xan Qorçubaşı kimi təcrübəli sərkərdələr müşayət edirdilər. Şəhəri mühasirəyə alan Səfəvilər tezliklə 1622-ci il iyunun 21-də qalanı ələ keçirdilər.Qəndahar qalasının ələ keçirilməsi ilə Zəmindavər də Səfəvi torpaqlarına daxil edildi. Gəncəli xan Qəndahar hakimi təyin edildi.

Şah Abbas Qəndaharı aldıqdan sonra Baburi dövləti ilə əlaqələri yenidən əvvəlki səviyyəyə qaldırmaq istəyirdi. Bu bir tərəfdən də Qəndəhar şəhərinin təhlükəsizliyi üçün idi. Şah Abbasın Cahangir şaha qardaşlıq və dostluq məktubuna o cürdə cavab verən Cahangir şah "Elçinizin gəlişinə qədər Qəndəhar haqqında br diləyiniz olduğunu heç bilmirdim" yazır və məktubun sonrakı hissəsində bunun qanunlara zidd olduğunu bildirən Cahangir şah Qəndaharı geri istəyir. Lakin şah Abbasın "Tanrıya həmd və şükürlər olsun ki, atalarımız və babalarımız zamanında heç bir sıxıntı olmamışdır" məktubundan sonra əlaqəqlər qismən bərpa olunmuşdur. Şah Abbasın Bağdadda olduğunu xəbər alan Cahangir şah Qəndəhara yürüş təşkil etmək isdəsə də ara müharibələri səbəbindən buna nail ola bilmədi. Bununla da Qəndəhar şəhəri Səfəvilər dövlətinin tabeliyinə keçdi.

Bəhreynin və Hörmüzün fəthi

 
Hörmüz adası, 1622-ci il

Bəhreyn,Bəsrə körfəzinin qərb sahillərində olan adalar qrupudur.Bu adaların ən böyüyünə Bəhreyn deyilir.

1602-ci ildə Bəhreyn hakimi Rükunəddin Məsud, Portuqalların himayəsində olan Hörmüz hakimi Firuz şahın qorxusundan Fars hakimi Allahverdi xandan kömək istədi.Allahverdi xan fürsətdən istifadə edərək Rükunəddini öldürtdü və Bəhreyn Səfəvilərin əlinə keçdi. Bundan sonra Portuqallar və Hörmüz hakiminin qüvvələri Bəhreynə hücuma keçsələrdə məğlub edilərək geri çəkilməyə məcbur oldular. Çünki Portuqalların Bəhreyni Səfəvilərdən almağa yetərincə gücləri yox idi. Lakin Bəhreyni təhlükəsiz saxlamaq üçün Səfəvilər Hörmüzü də ələ keçirməyə məcbur idilər.

Hörmüz Səfəvilərin ən böyük ticarət limanlarından biri idi və Bəsrə körfəzinin girişində yerləşir.Beləki Qərbi Asiya və Hindistan arasında yerləşən Hörmüz çox böyük ticarət əhəmiyyətinə malikdir.

Şah Abbas 1602-ci ildə Bəhreyn adasının fəthindən sonra Allahverdi xana Hörmüzün də ələ keçirilməsini əmr etmişdi. Amma Allahverdi xan Hörmüz məsələsiylə yalnız 1613-cü ildə məşğul ola bilmişdi. Həmin il adaya hücuma keçən qızılbaşlar məğlub olmuşdular və bir il sonra Allahverdi xan xəstələnərək ölmüşdü. Allahverdi xanın ölümündən sonra Fars bəylərbəyisi oğlu İmamqulu xan təyin edilmişdi.

Hakimliyinin ilk illərində İmamqulu xan Portuqalların Hörmüz adasını qorumaq üçün tikdikləri Gembrun limamını ələ keçirərək qalanı dağıtdı və qalanın yerində daha möhkəmini düzəltdirdi. Lakin hələdə qalanın qarşısında yerləşən Hörmüz adası hələdə fəth olunmamışdı.

1620-ci ildə 4 İngilis gəmisi Surat limanından Fars körfəzinə doğru hərəkət etdilər.Dekabr ayının 28-də baş verən döyüşdə ingilislər qalib gəlsələrdə kapitan Şilinq öldürüldü.Bu qalibiyyət nəticəsində İngislislərin Fars körəzinə yolları açılmışdı.

İngilis-Portuqal rəqabətindən Şah Abbas istifadə etmək isdəyirdi. Bununla da o, Hörmüzü tamamilə geri almaq isdəyirdi. 1621-ci ildə dekabrın 26-da Ost-Hind şirkəti və Səfəvilər arasında müqavilə imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə görə:

  1. Ələ keçirilən bütün qənimətlər eyni miqdarda bölünəcək.
  2. Hörmüz adasına hücum eyni anda olacaq.
  3. Adanın gömrük haqqı eyni olaraq bölüdürüləcək.
  4. Döyüşdən sonra Xristian əsirlər İngilislərə , Müsəlman əsirlər Səfəvilərə veriləcək.
  5. Döyüş xərclərini hər iki tərəf eyni miqdarda qarşılayacaq.

1622-ci ildə İmamqulu xan 3000 qızılbaş ilə qurudan, ingilislər isə sudan hücuma başladılar.Müttəfiqlər portuqallar üçün ərzaq və su qaynağı olan Keşm adasını tutdular.9 fevral 1622-ci ildə ingilislər Hörmüz adasının qarşısına dəmir atdılar.Bəndər Abbasdan(Gemburundan) İngilis gəmiləriylə daşınan Səfəvi əsgərlərinə, İmamqulu xan və Şahqulu bəy başcılıq edirdilər. Qızılbaşlar top atəşinin dəstəyi ilə Hörmüz qalasını mühasirəyə aldılar. Aprelin 9-da qalanın hasarları dağıdıldı. Davam gətirə bilməyəcəyini görən Portuqallar avqustun 23-də qalanı tərk edib qaçdılar. İmamqulu xan qalaya 200 nəfərlik qızılbaş yerləşdirdi.Bununla da 1 əsr işğal altında olan Hörmüz yenidən Səfəvi dövlətinin tərkibinə qatıldı. Adanın işğalından sonra Şah Abbas ingilislərə verməli olduğu imtiyazları onlara vermədi. İngilislərin ələ keçirdiyi qənimətlərdə qızılbaşlar tərəfindən ucuz qiymətə geri alındı.Hörmüzün azad olunmasından sonra, onun qarşısında yerləşən Gembrun limanının adı dəyişdirilərək, Bəndər Abbas adlandırıldı.

Şah Abbasın şəxsiyyəti

 
I Şah Abbas və şərabçı oğlan. Müəllif: Muhammad Qasim (1627)

Dövrünün tanınmış sərkərdəsi və dövlət xadimi olan Şah I Abbas xalqın yaddaşında keçirdiyi islahatları, uğurlu hərbi əməliyyatları, köçürmə siyasəti ilə bərabər apardığı geniş quruculuq işləri ilə də qalmışdır. Onun dövründə müharibədən əziyyət çəkən bölgələrin iqtisadiyyatı qısa müddət ərzində bərpa edildi, əhali müəyyən vergilərdən azad olundu və dağıdılmış şəhərlər yenidən bərpa edildi.

Əksər farsdilli mənbələr təsdiq edir ki, güclü iradə sahibi olan Şah I Abbas dövrünün ən adil, ağıllı, qabiliyyətli hökmdarı və bacarıqlı həmlələr etməyi bacaran siyasətçisi olmuşdur. O, daxili iğtişaşlar və xarici müdaxilə qarşısında məhv olmaq təhlükəsi qarşısında qalan Səfəvi dövlətini nəinki xilas etmiş, həmçinin ona ən qüdrətli dövrünü yaşatmışdır. Buna görə də, tarixçilər tərəfindən onun uzun sürən uğurlu hakimiyyəti Qanuni Sultan Süleymanın dövrünə bənzədilmişdir.

Şah I Abbas ömrü boyu dövlətinin sərhədlərini genişləndirməyə çalışmışdır. Hətta ölümündən bir müddət əvvəl Fars bəylərbəyi İmamqulu xanla Xuzistan hakimininə Bəsrəni ələ keçirmək tapşırığını vermişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, dövrünün tarixçiləri Şah I Abbası cəsur, tədbirli, ədalətli, məntiqli, uzaqgörən siyasətçi, geniş dünya görüşə sahib olan bir şəxs kimi qiymətləndirirlər.

Şah I Abbas hərbi strateq kimi münaqişəni diplomatik yolla həll ediləcəkdisə, müharibəyə başlamağa tələsməz, problemi sülh yolu ilə həll etməyə üstünlük verərdi. Lakin müharibə başlanardısa mükəmməl komandan və strateq kimi döyüş meydanında ordusuna rəhbərlik edər, cəsur bir döyüşçü kimi özünü təhlükəyə atmaqdan çəkinməzdi. Əsgərlərinin qabiliyyətini sona qədər ortaya çıxarmağa çalışan Şah I Abbas qış mövsümündə belə hərbi yürüşlərə çıxardı.

O, İsfahanda Nəqşi Cahan meydanında xalq arasına qarışar və müxtəlif təbəqədən olan insanlarla söhbətlər aparardı. Şah I Abbasın başlıca məqsədi ölkədə nizam-intizamı və asayişi təmin etmək idi. Ölkənin yaxşı idarə olunması üçün hökmdarın güclü və verilən fərmanların vaxtında həyata keçirilməsinin vacib olduğunu daim söyləyirdi. O, verdiyi əmrlərin həyata keçirilməsində o dərəcədə qətiyyətli və güzəştsiz idi ki, hər kəs şahın əmrlərini ləngimədən həyata keçirməyə çalışırdı.

Şah I Abbas xalqın vəziyyətini yaxından öyrənmək üçün ya təkbaşına, ya da vəzirləri ilə birgə tərk-libas olaraq xalqın içində gəzərdi. O, Nəqşi-Cahan meydanını gəzən zaman çörəkçidən çörək, qəssabdan ət alaraq saraya dönmüş, onların çəkisi düz olmadığı üçün çörəkçi və qəssabı cəzalandırmışdı. O, hətta hərbi yürüşlər zamanı qaldığı şəhərlərdə xalq arasına çıxaraq yerli məmurların xalqa necə davrandığını araşdırardı. Şikayətlə qarşılaşdığı zaman şəhər hakimini dəyişərdi.

Şah I Abbasın sarayında olmuş avropalı səyyahlar onun xarici görkəmi, xarakteri və şəxsiyyəti ilə bağlı mühüm məlumatlar verirlər. İtalyan səyyahı Della Valle Əşrəf şəhərində şahı ilk dəfə gördüyündə onu "qartal burunlu, uzun bığlı, saqqalsız, qara qaşlı gənc" kimi təsvir etmişdi. O, orta boylu, yaşıl və təsirli gözlərə, qısa alına, incə çənəyə malik olmuşdur. Bir qayda olaraq sadə geyinər, yaşıl, qırmızı və qara rəngə üstünlük verərdi. Zinət şeylərindən istifadə etməzdi. Yalnız qılıncının qəbzəsi qızıldan idi.

Della Valle yazır ki, "Şah I Abbas sadəcə bir hökmdar deyil, eyni zamanda bir ata, bir müəllim və xalqının xilaskarıdır. Onlara torpaq, sürü hədiyyə etməkdən, ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə pul paylamaqdan çəkinməzdi". 

İsgəndər bəy Münşi Şah I Abbas haqqında yazır: "… O, son dərəcə hiddətli təbiət, odlu-alovlu xasiyyət, qüvvət, əzəmət, şövkət, cah-cəlal və padşahlıqla yanaşı, özündə olduqca mülayimliyi, yumşaqlığı, dərviş xarakterini və sadəliyi cəmləşdirmişdir. O, mülayim və həlim olduğu vaxtlarda saray adamlarına, nədimlərə, mülazimlərə və başqalarına o qədər təvazökar və məxsusanə tərzdə yaxınlıq göstərər və qaynayıb-qarışar ki, sanki, onlarla dost və qardaşdır. Lakin digər əhvalda olanda… onun mübarək alnında elə qəzəb əlamətləri parlayır ki, onunla həmsöhbət, yoldaş və həmdəm olmuş və ondan dostcasına, qardaşcasına və təvazökarcasına rəftar görmüş həmin adamların həddi və ixtiyarı olmur ki, azacıq cəsarət, cürət və ədəbsizlik kimi anlaşıla bilən bir nisbətsiz söz dilə gətirə bilsinlər".

Şah I Abbasın yaxşı xüsusiyyətlərindən biri də "sədaqətlə bəzənmiş bütün mülazimlərə münasibətdə şəfqət və mərhəmət göstərməsi, halallıq və doğruluq tərzinə malik xidmətkarın və fədakarların hüquqlarını gözləməsi və onların könlünü xoş tutub hörmət bəsləməsidir".

Şah I Abbas alimləri, şairləri himayə edərək onları qorumağa çalışırdı. O, özü də şeirlər yazırdı. O, bu müsbət keyfiyyətləri ilə yanaşı, iki oğlunu kor etdirməkdən və bir oğlunu da öldürməkdən çəkinməmiş hökmdardır. Məhz buna görə, hakimiyyətinin sonlarına doğru son dərəcə kədərli və hüznlü bir həyat yaşamışdır.

XIX əsrin görkəmli Azərbaycan tarixçisi, şair və ictimai xadimi Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan tarixinə həsr etdiyi məşhur Gülüstani-İrəm əsərində şah Abbasın hakimiyyət dövrünə qiymət verərkən yazır:

  Şah Abbas məmləkəti abad etmək və rəiyyətin asayişinə baxmaq işlərində bütün dünyada məşhurdur. Qoymuş olduğu bir çox mülki və əsgəri qanunlar, İran şahları üçün rəhbər olmuşdur. Sultanların ləyaqətini onların xüsusi məziyyətlərinə görə təyin edən Avropa tarixçiləri belə, bu elmi sevən padişaha “Böyük” ləqəbi vermişlər. O, xalq arasında indi də adil sifətlə tanınmaqdadır. İctimai binalar və xeyriyyə müəssisələri tikdirməkdə islam dövründə, İranda bu padişahın misli və tayı olmamışdır. Bütün İranda, o cümlədən, Şirvan ölkəsində olan məscidlər, mədrəsələr, uzaq çöllərdəki kəhrizlər və çoxlu karvansaralar bu iddianın doğruluğuna aydın bir sübutdur. Bir çox fazil şəxslər, onun tərbiyəsi sayəsində, elm və fənndə öz dövrünün başçılarından olmuş və bütün dünyada böyük şöhrət qazanmışlar. İşinin çoxluğuna və bir çox müşkül işləri həll etməklə məşğul olmasına baxmayaraq o, kamil adamlarla müsahib olmağa mail olub, gözəl təbi-şerə də malik idi  

Şah Abbas Azərbaycan türkcəsinə də, önəm verirdi və sarayda türk (Azərbaycan) dilində danışmaq məcburi və zəruri idi. Pietro Della Valle may 1618-ci il tarixli məktubunda yazır:

"Şah mənim Türk dilini bilib bilmədiyimi soruşdu və sonra mənə, "Xoş gəldi, səfa gəldi" dedi. Əyləşmək üçün şahın iznini aldıqdan sonra Türk dilində səyahətimin səbəblərini və digər məsələlər haqqında məni sorğu-sual etdi. Mən qısa olaraq vəziyyətimlə bağlı məlumat verdim"

Şah Abbasın xalq arasında populyarlığı o qədər yüksək olub ki, o, Azərbaycan nağıl və dastanlarının daimi qəhrəmanına çevrilmişdir. O özü şerlər yazmaqla yanaşı alimlərə, həkimlərə, şairlərə və rəssamlara hamilik edirdi. Bircə faktı xatırlatmaq yetər ki, Azərbaycan mədəniyyətinin şairlərdən MəsihiSaib Təbrizi, xəttat və rəssamlardan Sadıq bəy Əfşar, Əlirza Təbrizi, "İmad ül müluk" (dövlətin dayağı) adlandırılan Mir Məhəmməd Qəzvini kimi nümayəndələri onun sarayında çalışmışlar. Onun sarayında "çalçıbaşı"nın rəhbərlik etdiyi saray orkestri fəaliyyət göstərirdi. Abbasın "şah kitabxanasında" dini və dünyəvi məzmunlu hədsiz-hesabsız kitab saxlanırdı. Buranı "çiçəklənən kitabxana" adlandırırdılar. Kitabxananın kələntəri-rəhbəri əvvəlcə görkəmli Azərbaycan rəssamı, şair və tarixçisi "Kitabdar" ləqəbli Sadiq bəy Əfşar idi, ondan sonra isə bu vəzifəyə "Abbasi" titulu verilmiş və "Şah nəvaz" adlandırılan xəttat və şair Əlirza Təbrizi gətirildi. Əlirza Təbrizi bir müddətdən sonra, görünür, şah Abbasın İsfahanda ucaltdığı saray və məscidlərin işlənməsində yaxından iştirakı ilə əlaqədar onun ən yaxın adamlarından birinə çevrilmişdi. Həmin saray və binalar isə haqlı olaraq, Səfəvi memarlıq məktəbinin şedevrləri sayılır.

Şah Abbasın vaxtında İsfahan şəhəri yenidən planlaşdırılır. Düz və geniş küçələrdə gözəl saraylar, məscidlər, karvansaralar, yaşayış binaları, parklar salınır. Şəhərin mərkəzində öz əhatəsinə saray, park və şah məscidini alan irimiqyaslı düzbucaqlı formasında "şah meydanı" yaradılmışdı. 1616-cı ildə tikintisi başa çatdırılmış Şah məscidi dünyanın ən yaxşı memarlıq abidələrindən hesab olunur. Məscidin bütün binası müxtəlif rəngli minalı plitələrlə örtülmüşdür. Şah Səfi zamanında məscidə gümüşdən qapılar düzəldilmiş və bina mərmərlə üzlənmişdir. Meydanda hərbi oyun və paradlar keçirilir, habelə çovgən yarışları olurdu. Özünün planlaşmasına, binaların yerləşməsinə və hətta obyektlərin adlarına görə də həmin meydan Azərbaycanın digər paytaxt şəhərlərində Təbriz və Qəzvində salınmış "Şah Meydanları"nı təkrar edir. Həmin şəhərlərdəki kimi burada da "Şah məscidi", "Ali Qapı" sarayı, "Həşt behişt" sarayı, "Çehel Sütun " sarayı sarayları vardır.

İsfahanın yenidən qurulmasında əslən Azərbaycan türkü olan Şəmsəddin Məhəmməd Təbrizi, Qasım Təbrizi, Əbdüllətif Təbrizi, Əlirza Təbrizi, Molla Abdulla Təbrizi və başqa memarlar, xəttatlar və inşaat ustaları yaxından iştirak etmişlər. Azərbaycandan köçürülmüş sənətkar və ustaların yaşamasından ötrü şah Abbasın əmri ilə xüsusi məhəllə salınmışdı.

Ailəsi

Həyat yoldaşları Evlilik Doğum Ölüm Məlumat
Məhdi-Aliyə Qəzvin, Noyabr, 1587 Mustafa mirzə Səfəvi (I Təhmasibin oğlu)
Oğlanpaşa xanım Qəzvin, Noyabr, 1587 Sultan Hüseyn mirzənin qızı
? Qəzvin, Noyabr, 1591 Məhəmməd xan Abbasinin qızı
Fəxricahan bəyim İyun, 1597 Kartli çarı VII Baqratın qızı
? ? Kartli çarı I Simon ın qızı
Yaxşan bəyim İsfahan, 1 sentyabr 1602 1586 Xanəhməd xan və Məryəm bəyimin qızı
Yelena Baqrationi Göycə Dəniz, 20 sentyabr 1604 I Davidin qızı, 1614-cü ildə boşandı
? 1607 Rüstəm Dağıstaninin qızı
? 1607 Tabasaranlı Məsum xanın qızı
Leyla Fatma Sultan bəyim (əsl adı Tinatin Baqrationi) Sentyabr, 1605 X Georginin qızı idi, 1614-cü ildə boşanmışdı.
? Gavdol, 6 iyul 1610 Şeyx Heydər Mükrinin qızı idi
Övladları Doğum Ölüm Məlumat
Məhəmməbağır Feyzi Mirzə 15 sentyabr 1587 25 yanvar 1615 Anası gürcü cariyə idi. Məşhəd valisi (1587–1588) və Həmədan valisi (1591–1592). Üç dəfə evlənmiş, övladları olmuşdur. Atasının əmri ilə öldürülmüşdür. Oğlu Səfidir.
Sultan Həsən Mirzə 1588 18 avqust 1591 Məşhəd valisi idi.
Sultan Hüseyn Mirzə 26 fevral 1591 ? Gənc yaşında ölmüşdü.
Təhmasib Mirzə
Məhəmməd Xüdabəndə (Rövnəq Mirzə) 18 mart 1591 1631 Anası gürcü cariyə idi. Qəzvində doğulmuş, atasının əmrilə əvvəl kor edilib, sonra da edam edilmişdir. Övladı olmuşdur.
İsmayıl Mirzə 6 sentyabr 1601 16 avqust 1613 Məşhəddə basdırılmışdır.
İmamqulu Əmənulla Mirzə 12 noyabr 1602 1632 İsfahanda doğulmuş, atasının əmrilə əvvəl kor edilib, sonra da edam edilmişdir. Övladı olmuşdur.
Şahzadə bəyim 1629 Mir Möhsün Rzavi ilə evlənmiş, övladları olmuşdur.
Zibeydə bəyim 4 oktyabr 1586 20 fevral 1632 İsa xan Səfəvi ilə evlənmişdi.
Xanağa bəyim Nəvvab Xəlifə Sultan Mirzə Abutalıb Maraşi ilə evlənmişdir
Həvva bəyim Əvvəlcə Mirzə Razi İsfahani, daha sonra isə Mirzə Rafiəddin Şəhristani ilə evlənmişdir.
Şahbanu bəyim Mir Əbdül Əzim əl-Maraşi, daha ilə evlənmişdir
Mələknisa bəyim Mirza Cəlal şəhristani ilə evlənmişdir.

Qalereya

Mənbə

İstinadlar

  1. Brockhaus Enzyklopädie
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P5019"></a>
  2. Proleksis enciklopedija — 2009.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P8349"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3407324"></a>
  3. Azərbaycan tarixi 8-ci sinif, səh.15
  4. Münşi İsgəndər bəy, Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi, Bakı-2010, cild I, s.247 (İsgəndər bəy Türkman, Tarix-e alemaraye-Abbasi. İrəc Əfşar nəşri, I və II hissələr, Tehran, h. 1382, (m.2003) s.128)
  5. Münşi İsgəndər bəy, Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi, Bakı-2010, cild I, s.655 (s.362)
  6. Münşi İsgəndər bəy, Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi, Bakı-2010, cild I, s.672 (s.372)
  7. http://tarixklubu.blogspot.nl/2013/04/i-sah-abbas.html?m=1
  8. Tarix-i Aləm-arayi Abbasi səh. 224–226
  9. Oqtay Əfəndiyev.Azərbaycan Səfəvilər dövləti. 166
  10. Oqtay Əfəndiyev.Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 167
  11. Oqtay Əfəndiyev.Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 180
  12. Oqtay Əfəndiyev.Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 190
  13. Oqtay Əfəndiyev.Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 193
  14. Abdülazîm Rezâyi, Târix-i Deh Həzar Sâle İran, İqbal Yayınevi, Tehran, 1363,s. 316
  15. Faruk Sümer, 1999, s. 124–126
  16. Faruk Sümer, 1999, s. 137
  17. Oqtay Əfəndiyev.Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 220
  18. Oqtay Əfəndiyev.Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 221
  19. Şapur Ensari, 1962, s. 26
  20. Rza Pâzuki, Tarix-i İran(Əz Moğol Tâ Afşâriyyə), Şirkət-i Çaphânə-i Fərhəng, Tehran, 1317, s. 311
  21. Edward G. Browne, 1953, s. 101
  22. Rza Qulu Xan, Târix-i Rəvzatü’s-Səfâ-yi Nâsirî, İntişârât-i Əsâtir, Tehran, 1380, c. 12, s. 6616
  23. V. Minorsky, "Şah-Seven", İA, MEB, İstanbul, 1993, c.11, s. 289
  24. http://haqqinda.az/Dunya+ve+tarixi/6860-I+Şah+Abbasın+mərkəzi+hakimiyyəti+möhkəmlətməsi.html
  25. Nəsrullah Fəlsəfi, 1334, s.146
  26. Oruc bəy, səh.45–46
  27. M. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi(1451–1590), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1976, s. 377
  28. Uzunçarşılı, 1983, s. 63
  29. http://www.iranicaonline.org/articles/isfahan-vii-safavid-period
  30. Махмудов Я.М., Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами, Баку, 1991, с.189
  31. Əbdülhüseyin Nəvâi, Şah Abbas, İntişârât-i Bünyâd-i Fərhəng-i İran, 1352, s.142–143
  32. Şapur Ensari, 1962, s. 34
  33. Audrey Burton, 1997, s. 59
  34. İsgəndər Bəy Münşî, a.g.e., s. 67–68
  35. Rza Qulu xan, a.g.e, s. 6642
  36. Əhməd Qumî, a.g.e., s. 896
  37. Natanzî, a.g.e, s. 369
  38. Əhməd Qumî, a.g.e., s. 898
  39. Ahmet Kumî, a.g.e., s. 898
  40. Əbdülhüseyn Nəvâi, 1352, s. 146
  41. Əbdülhüseyn Nəvâi, 1352, s. 157
  42. Əbdülhüseyn Nəvâi, 1352, s. 160–161
  43. Bekir Kütükoğlu, 1993, s. 262
  44. Uzunçarşılı, 1983, s. 65
  45. Remzi Kılıç, 2001, s. 158
  46. http://shexsiyyetler.nakhchivan.az/nesreddin.html
  47. P. M. Sykes, 1915, s. 262,
  48. Cihat Aydoğmuşoğlu, Şah Abbas və Zamanı, Ankara-2011, səh. 138
  49. Rıza Pâzuki, 1317, s. 326, 327, 350
  50. İsgəndər Bəy Türkman, a.g.e., s. 734
  51. http://haqqinda.az/Dunya+ve+tarixi/6861-Dövlətin+ərazi+bütövlüyünün+bərpası.html
  52. Uzunçarşılı, 1983, s. 67
  53. Mehmet Saray, 2006, s. 53
  54. Rza Qulu Xan, a.g.e, s. 6847
  55. Naîmâ Mustafa Əfəndi, a.g.e., s. 426
  56. Abbas İqbal Âştiyânî, Târix-i Kâmil-i İran, Müəssəsə-i İntişârât-i Nigâh, Tehran, 1388, s. 862
  57. Cihat Aydoğmuşoğlu, Şah Abbas və Zamanı, Ankara-2011, səh.144–145
  58. Şinasi Altundağ, "Osman II", İA, İstanbul, 1993, c. 9, s. 444
  59. İsgəndər bəy Münşi Türkman. Tarix-i aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi). I cild. Bakı, 2009, «Təhsil», səh 611
  60. Uzunçarşılı, 1983, s. 68
  61. İsgəndər Bəy Türkman, a.g.e., s. 1006
  62. Rza Pâzuki, 1317, s. 336
  63. Pəçəvi İbrahim Əfəndi, a. g. e., s. 379–380
  64. Yusuf Hikmet Bayur,Hindistan Tarihi, TTK, Ankara, 1987, s. 150
  65. Əbü’l Həsən Qəzvinî, a.g.e, s.44
  66. Əbü’l Həsən Qəzvinî, a.g.e, s. 44
  67. Rza Qulu xan, a.g.e, s. 6858
  68. Məqsud Əli Sâdıqî, İntişârât-i Sütûdə, Təbriz, 1383, s. 223
  69. Şah və Zamanı, Cihat Aydoğmuşoğlu. Ankara-2011, səh.118
  70. Y. Hikmet Bayur, 1987, s. 177–178
  71. Z. Sâbitan, 1343, s. 317–319
  72. Şah və Zamanı, Cihat Aydoğmuşoğlu. Ankara-2011, səh.122
  73. Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2000, C.1, s. 398 n.1
  74. Rza Pazuki, 1317, s. 322–323
  75. Hafez F. Farmayan, 1969, s.22
  76. Rza Pazuki, 1317, s. 334
  77. Abdülazim Rezâyi, 1363, s. 319
  78. Abdürrza Hûşnek Mehdevi, a.g.e., s. 90
  79. Rza Pazuki, 1317, s. 335
  80. Hafez F. Farmayan, 1969, s. 23
  81. Rza Pazuki, 1317, s. 336
  82. M. Streck, "Bəndər Abbas", İ. A., İstanbul, 1993, c. 2, s. 516
  83. M. Streck, 1993, s. 515–517
  84. Gülüstani-İrəm, "AzSSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı", Bakı-1951, səh.143-144
  85. A. BAKIXANOV. GÜLÜSTANİ-İRƏM (Tərcumə edəni M. Əskərli) - Bakı: Minarə, 2000. - səh.52
  86. Viaggi di Pietro Della Valle il pellegrino, descritti da lui medesimo in lettere familiari all'erudito suo amico Mario Schipano, divisi in tre parti cioè: la Turchia, la Persia e l'India. Colla vita e ritratto dell'autore, Torino, 1843.
  87. http://portal.azertag.az/cdn-cgi/l/chk_jschl?pass=1460491197.913-D3fnJlyzdI
  88. Mikaberidze, Alexander (ed., 2007). David I (of Kakheti)Dictionary of Georgian National Biography. Accessed October 5, 2007

Ədəbiyyat

  • Azərbaycan Tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII–XVIII əsrlər). Bakı. "Elm". 2007. 592 səh. + 56 səh. illüstrasiya.
  • Azərbaycan Tarixi. I cild. (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). Bakı. "Azərnəşr". 1994. 680 səh.
  • Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı. "Şərq-Qərb". 2007. 344 səh.+8 səh.(illüst.)
  • Rəsul Cəfəri. Səfəvilər tаriхi (zühurdаn süqutаdək). İki cilddə. I cild. Bakı. "Şəhriyar". 2007. 360 səh.

Xarici keçidlər

abbas, şah, abbas, səfəvi, böyük, şah, abbas, yanvar, 1571, herat, yanvar, 1629, 1629, mazandaran, ostanı, səfəvilər, dövlətin, hökmdarı, səfəvi, dövlətini, idarə, etmiş, şah, 1587, 1629, dövlətin, şah, ismayıldan, sonra, itirilmiş, qüdrətini, bərpa, etdi, avr. Sah Abbas I Abbas Sefevi ve ya Boyuk Sah Abbas 27 yanvar 1571 Herat 19 yanvar 1629 1629 01 19 1 2 Mazandaran ostani Sefeviler dovletin V hokmdari 42 il Sefevi dovletini idare etmis sah I Abbas 1587 1629 dovletin Sah Ismayildan sonra itirilmis qudretini berpa etdi Avropada onu Boyuk Abbas adlandirirdilar 3 I Sah Abbas Boyuk Abbas fars شاه عباس صفویI Sah AbbasSefeviler Dovletinin V sahi1 oktyabr 1587 19 yanvar 1629Tacqoyma 1 oktyabr 1588Selefi Mehemmed sah XudabendeXelefi I Sah SefiSexsi melumatlarDogum tarixi 27 yanvar 1571Dogum yeri HeratVefat tarixi 19 yanvar 1629 57 yasinda Vefat yeri Ferahabad MazandaranDefn yeri Kasan I Sah Abbas turbesiSulale SefevilerAtasi Mehemmed XudabendeAnasi Xeyrennisa Beyim Mehdi Ulya Heyat yoldaslari Mehdi Aliya Oglanpasa xanim Yaxsen beyim Leyli SultanUsaqlari Oglanlari Mehemmebagir Feyzi Mirze Sultan Hesen Mirze Sultan Huseyn Mirze Mehemmed Xudabende Rovneq Mirze Ismayil Mirze Imamqulu Emenulla Mirze Qizlari Sahzade beyim Zibeyde beyim Xanaga beyim Hevva beyim Sahbanu beyim Meleknisa beyim Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 2 Sah Mehemmed Xudabende hakimiyyetinin son dovru ve I Sah Abbasin hakimiyyete getirilmesi 3 Sah Abbasin heyata kecirdiyi islahatlar 4 I Sah Abbasin merkezi hakimiyyeti mohkemletmesi 4 1 Siyasi veziyyet 5 Sah Abbasin xarici siyaseti 6 Dovletin erazi butovluyunun berpasi 6 1 Ozbeklerle mubarize 6 2 Osmanlilarla mubarize 6 3 Mogollarla mubarize 6 4 Behreynin ve Hormuzun fethi 7 Sah Abbasin sexsiyyeti 8 Ailesi 9 Qalereya 10 Menbe 10 1 Istinadlar 10 2 Edebiyyat 11 Xarici kecidlerHeyati RedakteSah I Abbas 1571 ci il yanvarin 29 da Heratda dogulmusdu Atasi sahzade Mehemmed Xudabende ve anasi Mazandaran valisi Mir Abdulla xanin qizi Mehd i ulya kimi taninan Xeyrennisa Beyimin 4 ucuncu oglu idi 1573 cu ilde atasi sahzade Mehemmed Mirze Siraza vali teyin edildiyi ucun yas yarimliq Abbas Mirze Herat valisi secildi ve Sahqulu Sultan Ustacli onun lelesi teyin olundu Usaqliq illerini Heratda keciren Abbas Mirzenin ata ve anasi Sirazda oldugu ucun onun terbiyesi ile bilavasite lelesi mesgul olurdu 1578 ci ilde atasi Mehemmed Xudabende sah secilen zaman Abbas Mirze Herat valisi kimi vezifesini davam etdirdi 1581 ci ilde Xorasanda olan Ustacli ve Samli emirleri Eliqulu xan Samlini xanlar xani secerek Abbas Mirzeni sah elan etdiler Lakin Meshed hakimi Mursudqulu xan Ustacli ile doyusde Eliqulu xan meglub edildi 5 Abbas Mirze ise Mursiqdqulu xan terefinden ele kecirilerek 1587 ci ilin oktyabrinda Qezvinin Cehelsutun sarayinda 16 yasinda Sefevi taxt tacina eylesdirildi 6 Daxili problemleri hell etmek ucun vaxt qazanmaq meqsedi ile osmanlilarla danisiqlara baslayan Sah Abbas 1590 ci ilde Istanbul sulhunu imzalayaraq Azerbaycanin ekser torpaqlari ve Sefevilere mexsus Gurcustan erazisi Osmanlilara verdi Sefevi dovletini dusmus oldugu cetin veziyyetden qurtarmaq ucun Sah I Abbas uc muhum vezifeni hell etmeli idi Ilk novbede olkede daxili igtisaslara son qoyaraq nizam intizam berpa edilmeli maliyye veziyyetini yaxsilasdiraraq guclu nizami ordu yaradilmali ve dovletin itirilmis erazi butovluyu berpa edilmeli idi 1601 1602 ci iller de Sefevi sahi portuqallara qarsi herbi emeliyyatlara basladi ve Iran korfezine cixislari olan qalalar ve Behreyn adalari ele kecirildi Sah I Abbas dovletinin tarixi serhedlerini berpa etmek xususile dovlet ucun boyuk iqtisadi ehemiyyeti olan Azerbaycan erazisini Osmanli isgalindan azad etmek ucun muharibeye ciddi hazirliq gordu Onun kecirdiyi butun islahatlar Osmanli dovletinin meglub edilmesi siyaseti ile six bagli olmusdu 1603 1607 ci iller Sefevi Osmanli muharibesinde Sefevilerin Osmanli ordusu uzerinde qazandigi qelebeler neticesinde Azerbaycan erazisi isgaldan tamamile azad olundu Osmanli sultani I Ehmed ve I Mustafanin itirilmis erazileri geri almaq meqsedile Sefevi dovletine qarsi basladigi yeni muharibeler ugursuzluqla sona yetdi Sah I Abbas Osmanli isgalindan azad edilmis erazileri Sefevi imperiyasinin terkibinde saxlamaga nail oldu Osmanli dovleti ile imzalanmis Istanbul 1612 ve Merend 1618 sulhlerine gore Osmanli sultani Amasya sulhunun 1555 sertlerinin berpasina razi oldu 1622 ci ilde Sah I Abbas terefinden Qendehar bolgesi Mogollardan Hormuz ise Portuqaliyadan geri alindi 1624 cu ilde Bagdadin Qizilbas ordusu terefinden ele kecirilmesi ile Sefevi imperiyasinin kecmis serhedleri berpa edildi Sah I Abbas 1626 1629 cu illerde Osmanli dovleti ile apardigi muharibede muhum ugur qazanaraq Ereb Iraqini oz elinde saxlamaga nail oldu Gorkemli Sefevi hokmdari 1629 cu il yanvarin 19 da Ferahabadda vefat etmis ve Kasanda defn olunmusdur Sah Mehemmed Xudabende hakimiyyetinin son dovru ve I Sah Abbasin hakimiyyete getirilmesi RedakteXVI esrin son rubunde Sah Ismayilin yaratdigi ve Osmanli imperiyasinin serhedlerinden Hindistana qeder uzanan boyuk Sefevi dovleti agir bohran icinde idi Taxt tac kor iradesiz ve zeif xarakterli Sah Mehemmed Xudabendenin elinde idi 7 Dovlete faktiki rehberliyi onun arvadi Mehdi Ulya leqebli Xeyrennisa beyim 8 ve oglu osmanlilar uzerinde bir sira parlaq qelebeler qazanmis bacariqli serkerde Hemze Mirze edirler Onlar demek olar ki tam musteqil olan ve bir birleri ile daima qanli dusmencilik yeriden emirlerin qizilbas tayfalari bascilarinin uzerinde ozlerinin merkezi idareciliklerini qurmaq ucun ugursuz siyaset yeridirler 9 Xezine talanmis xalq soyulmusdu 10 Olkede veziyyetin agirligindan istifade eden Osmanli imperiyasi ve Krim tatarlari tez tez Sirvan ve Azerbaycan uzerine yurusler edirler 11 Aparici qizilbas emirleri ile Mehdi Ulya arasindaki munasibetlerin gerginlesmesi de quvveleri mudaxilecilere qarsi seferber etmeye manecilik toredirdi Sahin xanimini turk emirlerinin huquqlarini tapdamaqda ve rehber vezifelere fars eyanlarini ireli cekmekde ittiham edirler 12 Nehayet zara gelen emirler sui qesd teskil ederek Mehdi Ulya ve onun anasini ele heremxanada qetle yetirir 13 ve yeniden olkenin tamhuquqlu sahiblerine cevrilirler Bu zaman Xorasanda da sabitlik pozulur Sah Mehemmed Xudabende oglu Abbas Mirzenin terbiyecisi ve Xorasan hakimi Eliqulu xan Samlini Herat hakimi teyin etmisdi Sefevi dovletindeki qarisiqliqdan istifade eden Eliqulu xan Qezvinde yerlesen merkezi hakimiyyete tabe olmaqdan imtina edir 14 Usyancilar Eliqulu xan Samlini ozlerinin bascisi xanlar xani elan edirler Bundan sonra 1581 ci ilde Xorasan emirleri sahzade Abbasi sah elan edirler Onun muttefiqleri Mursudqulu xan Ustacli ve Qubad xan Qacar idi 15 Sonradan evveler muttefiq olan Samli ve Ustacli tayfalari arasinda mubarize keskinlesir ve Mursudqulu xan Ustacli bu mubarizeden qalib cixir 16 Bu vaxt Qezvin faktiki hokmranliq Hemze Mirzenin elinde idi O Osmanli turklerinin ve Krim tatarlarinin da bir nece hucumunu def etmisdi 1585 ci ilde osmanlilar Tebrizi ele kecirirler 17 Seherdeki binalari mescidleri saraylari yerle yeksan edir ehalini sunguden kecirirler Ciceklenen Tebriz Yaxin Serqde ozune tay beraber tanimayan bir ictimai medeni merkezden olu sehere cevrilir 18 Hemze Mirzenin siyasetinden narazi qalan qizilbas serkerdeleri ona sui qesd hazirlayib Xoydan olan bir ermeninin eli ile Hemzeni aradan gotururler Bu hadise 10 dekabr 1586 ci ilde Gence yaxinliginda boyuk Azerbaycan sairi Nizaminin indiki meqberesi yerlesen erazide osmanlilarla aparilan sulh danisiqlari zamani bas verir Sahzadenin olumunden ve saraydaki basipozuqluqdan istifade eleyen osmanlilar hucumlarini genislendirerek az qala butun Azerbaycani isgal edirler Eyni zamanda ozbekler de Xorasan uzerine yeriyirler 19 ve Sah Mehemmed Xudabende 1587 ci ilde Qezvine daxil olan Abbas Mirze oktyabr ayinin 3 de sah elan olunur 20 21 22 Sah Abbasin heyata kecirdiyi islahatlar RedakteSah Abbasin Qizilbas eyanlari ile kecirdiyi ilk musavire gosterdi ki olkeni mehv olmaq tehlukesinden qurtarmaq ucun guclu ordu yaradilmali olkede sabitlik berpa edilmelidir Buna nail olmaq ucun islahatlar kecirilmeli iqtisadiyyatin tereqqisine xususi diqqet verilmelidir Hatem bey Ordubadi ile birlikde islahatlar plani hazirlayan Sah I Abbas onlari heyata kecirmeye basladi Sah I Abbas daxili problemleri hell etmek ucun vaxt qazanmaq meqsedile osmanlilarla danisiqlara basladi 1590 ci ilde terefler arasinda imzalanan Istanbul sulhunun sertleri Sefeviler ucun cox agir oldu Azerbaycanin ekser torpaqlari ve Sefevilere mexsus Gurcustan erazisi Osmanlilara verildi 1593 cu ilde ilk defe tenteneli sekilde Erdebile gelerek Qizilbaslarin nezaretinde qalan Azerbaycan vilayetleri Zencan Xalxal Erdebil Qaracadag Talis Qizilagac Lenkeran Qiziluzen ve Kur caylari arasinda yerlesen genis erazi vahid Azerbaycan beylerbeyiliyinde birlesdirildi Bu beylerbeyiliye Zulfuqar xan ve Ferhad xan Qaramanli qardaslari novbe ile basciliq etdiler 1595 ci ile qeder beylerbeyiliyin qosununun sayi 10 mine catdirildi ve Azerbaycan qosunu adlandi Belelikle Sah I Abbas Azerbaycanin butovluyunu qizilbaslarin himayesindeki erazide onun vuqarli adini qorudu onun Sefeviler dovletine mensub olmasi fikrini sonmeye qoymadi Sefevi dovletini dusmus oldugu cetin veziyyetden qurtarmaq ucun Sah I Abbas uc muhum vezifeni hell etmeli idi Ilk novbede olkede daxili igtisaslara son qoyaraq nizam intizam berpa edilmeli maliyye veziyyetini yaxsilasdiraraq guclu nizami ordu yaradilmali ve dovletin itirilmis erazi butovluyu berpa edilmeli idi Sah I Abbas dovletin maliyye veziyyetini yaxsilasdirmaq meqsedile yuksek dovlet vezifelerine ireli cekilen butun sexslerden peskes adi ile xezineye mueyyen mebleg verilmesini teleb etdi Etimadud dovle bas vezir teyin olunmus ve sonralar boyuk dovlet xadimi kimi sohret qazanmis Hatem bey Ordubadi dovlet medaxili ve mexaricinin siyahisini tertib etmeye basladi Bu siyahi Iskender Munsinin dediyine gore onun xelefleri dovrunde basa catdirildi ve ali hakim defterxanasinin qayda qanununa cevrildi 1598 ci ilde Sefevi sahi dovletin paytaxtini cebhe bolgesine yaxin olan Qezvinden Isfahana kocurdu Bu dovletin merkezi vilayetlerinin inkisafi ucun zemin yaratdi Sah Abbasin heyata kecirdiyi islahatlar neticesinde olke daxilinde siyasi sabitlik berpa edildi Daxili sabitliyin yaranmasi sosial iqtisadi ve inzibati islahatlar kecirmeye imkan verdi Kecirilmis maliyye tedbirleri dovletin xezinesini zenginlesdirdi mehsuldar quvveler canlandi Sefevi dovleti sosial iqtisadi ve siyasi cehetden xeyli mohkemlendi Heyata kecirilen herbi islahatlar neticesinde Qizilbaslardan qulamlardan tufengcilerden ve artilleriyadan ibaret muxtelif dereceli qosun novleri teskil olundu Herbi koceri qizilbas eyanlarinin muqavimeti qirildi Azerbaycan turklerinden ibaret qizilbas suvari desteleri yeniden berpa edildi Neticede odlu silahlarla techiz edilmis 116 minlik guclu nizami ordu yaradildi I Sah Abbasin merkezi hakimiyyeti mohkemletmesi RedakteTaxtda mohkemlenmemis teze sah 12 000 nefer muselmanligi qebul etmis gurcunu sarayda ise goturur ve herbi ve mulki inzibati idareciliyin islahatina baslayir Hadiselerin istirakcilarindan biri Oruc bey Bayatin yazdigina gore ele birinci gun yeni hokmdara sedaqet andicmesi merasimi biten kimi I Sah Abbas emr etdi ki ertesi gun butun xanlar ve qosun bascilari silahsiz mulki geyimde saraya gelsinler Sah onlarla Divan yaxud Dovlet surasi teskil etmek barede meslehetlesmeler aparmaq isteyir Seheri gun hami emre muntezir olarken sah Abbas ozunun gurculerden ibaret qvardiyasina tapsirir ki sarayin ve onun qarsisindaki meydanin butun giris ve cixis qapilarini baglasinlar Sonra sah yigisanlara bele bir sualla muraciet edir Oz sahzadesini qetle yetiren adam hansi cezaya layiqdir hami bir agizdan bele rey soyleyir ki sahzadesini qetle yetirmis tebee oldurulmelidir Bu hokm cixarilan kimi sah Abbasin isaresi ile gurculer bir goz qirpiminda iceride olan qesdcilerin bogazina cokur ve nizelere kecirilmis 22 bas sarayin pencerelerinden cole cixarilir ki xalqa gork olsun 23 24 Bundan sonra on bes yasi tezece tamam olmus hokmdar hokumet naibi vezifesine iddia eleyen Mursidqulu xan Ustaclini da qetle yetirerek olkedeki butun hakimiyyeti qetiyyetle oz eline alir 25 Siyasi veziyyet Redakte Antoni Sirli ve Robert Sirli modern Sefevi ordusunun qurulmasina komek etdiler Azerbaycan osmanlilarin isgali altinda idi Xorasan Merv Herat Meshed ve Nisapur seherleri ise ozbekler terefinden tutulmusdu Olkenin daxili vilayetleri merkezi hakimiyyetin tabeciliyinden cixib Bunun qarsisini almaqdan otru Sah Abbas bir sira herbi ve mulki islahatlar kecirir Oruc bey Bayat yazirdi Indi bizim olkede Fars eyaletlerinin hamisinda taninan ve sayilan ve bizde de boyuk nufuza malik olan 32 necabetli sulale var 26 Herbcilerin ve saraya yaxin eyanlarin da rutbelerini bildiren sozler bunlar idi xan beylerbeyi qizilbas qullar esik agasibasi qorcu qorcubasi yasavul kanuqibasi calcibasi ve basqalari Azerbaycan hele de olkenin aparici inzibati vahidi sayilir ve Azerbaycan hakimi taxt tacin varisi eyni zamanda ordunun bas komandani hesab olunurdu Qezvinde mohkemlendikden sonra sah Abbas ozunun coxsayli yuruslerinden birincisine cixir Qisa bir muddetde Xorasani ozbeklerden temizledikden sonra o dogma Azerbaycani azad etmeye isteyi ile dolub dasir Ancaq bunun ucun vaxt lazim idi 1590 ci ilde hemin meqsedle sah Abbas Osmanlilarla sulh muqavilesi imzalayir Bu vaxta qeder onun seyleri ile isgal altinda olan torpaqlarda usyankar hereketlerin qarsisi muveqqeti olaraq alinir Misal ucun osmanlilarla muqavile baglanan erefede Mehemmed xan Ziyadoglu Qacarin basciligi altinda qizilbas qacarlar Qarabagi tutur ve Genceni muhasireye alirlar Osmanlilarin xahisi ile sah Abbas onlari dile tutaraq Genceni muhasireden cixarir 27 Sulh muqavilesine esasen olkenin boyuk bir hissesi o cumleden Sirvan Qarabag Tebriz Serab Maraga ve ona yaxin eraziler osmanlilarda qalirdi 28 Sah Abbas oz tabeciliyinde qalmis torpaqlari vahid bir inzibati erazi kimi umumilikde Azerbaycan adlandirirdi XVI esrin taninmis tarixcisi Isgender bey Munsinin yazdigi kimi sah Abbas Sefevilerin irsi malikaneleri olan torpaqlarini qoruyub saxlamisdir Azerbaycanin paytaxti Erdebil elan olunur Azerbaycanin birinci beylerbeyisi ise 1592 ci ilde Zulfuqar xan Qaramanli teyin olunur Nehayet bundan sonra sah Abbas ozu tenteneli sekilde Erdebile girir 1598 ci ilde sah Abbas olkenin paytaxtini nisbeten merkezde yerlesen Isfahana kocurur 29 Sah Abbasin xarici siyaseti RedakteUlu babasi Sah Ismayilin xarici siyaset xettine sadiq qalan Sah I Abbas feal xarici siyaset yuruderek Avropa olkeleri ve Rusiya ile ticaret elaqelerini genislendirmekle yanasi itirilmis erazileri geri qaytarmaga lazimi komeklik gostermeleri ucun Qerb dovletleri ile herbi siyasi danisiqlari guclendirdi O Venesiya Almaniya Ispaniya Roma papasi Ingiltere ve Moskva knyazligi ile diplomatik elaqeler yaratmaq meqsedile danisiqlara basladi Almaniya ve Ispaniya hokmdarlari Osmanli dovletine qarsi baslanacaq muharibede Sefevileri destekleyeceklerini ved etdiler XVI esrin sonunda Sah Abbas feal xarici siyaset yurutmeye basladi Bu dovrde Sefeviler dovletinin xarici siyasetini uc esas istiqamet teskil edirdi oz simal serq serhedlerinin tehlukesizliyini temin etmek ucun Seybaniler dovletininden Xorasani geri almaq 1578 1590 ci iller muharibesi neticesinde Osmanli imperiyasi terefinden isgal olunmus Sefevi torpaqlarini geri almaq Fars korfezinde Portuqaliyanin hegemoniyasina son qoymaq ve Hind okeanina cixis elde etmek Bu meqsedlerin birincisinden baslayan Sah Abbas Seybanileri meglub edib 29 VII 1599 Xorasani yeniden Sefeviler dovletine birlesdirdi 30 Agqoyunlu ve Sefevi dovletlerinin tarixinde Uzun Hesenden sonra mehz Sah Abbasin dovrunde Qerb olkeleri ile en six elaqeler yaradilmisdir Bu zaman Sefevi Avropa munasibetleri yeni evvelki dovrlerle muqayise olunmayacaq miqyasda idiler Qerb menbelerinde Sah Abbasin sefirlerinin Venesiya Respublikasinin Papaliq ve diger Italiyan dovletlerinin sayarlarinda elece de Almaniya Ispaniya Ingiltere Hollandiya Respublikasi hetta Isvec ve Norvec ve diger Avropa olkelerinde diplomatik danisiqlar apardiqlari barede maraqli melumatlar vardir Qerb olkelerine ezam olunan Sefevi diplomatlara tapsirilirdi ki iki esas mesele ile mesgul olsunlar birincisi Avropa olkeleri ile ticaret elaqelerinin genislendirilmesi haqqinda muqavilelerin imzalanmasi olkenin esas servetini teskil eden xam ipeyin elverisli sertlerle ixracini temin etmek ve ikincisi Avropada anti turk koalisiyasini yaratmaq 30 Dovletin erazi butovluyunun berpasi Redakte I Sah Abbasin fethnamesi Ozbeklerle mubarize Redakte Sah Abbasin taxta kecmesinden cox kecmemis Ozbek xani Abdullah onsuz da coxdan muhasire altinda olan Herati 1588 ci ilde isgal ederek Xorasanin en boyuk seheri olan Meshede dogru herekete edirdi Abdullah xanin Meshede dogru hereket ettiyini xeber alan genc Sefevi sahi Abbas ise ona mane olmaq ucun 1588 ci ilin aprelinde Xorasana dogru hereket edir Abdullah xan Meshed qalasini iki ayliq muhasireye alsa da Mogol hokmdarinin hucumu sayiesinin yayilmasi sahin yeni quvvelerle buraya yaxinlasmasi ve erzagin tukenmesi ile elaqedar muhasireni dayandiraraq geri cekilir 31 Sah Abbas sehere catanda artiq Abdullah xan geri cekilmisdi 32 Sah Herata hucum etmek ucun Isferayinde alti hefte dayanir ve ordunun yigilmasini basa catmasini gozleyir 33 Sefevi ordusunun yigilmasindan sonra Herat qalasi muhasireye alinir lakin Sefevi qosunu ugur elde ede bilmir ve geri cekilir Sahin Xorasani terk etmesini furset bilen ozbekler tekrar Xorasana dogru herekete baslayirlar Ozbeklerin niyyeti ilk once Nisapuru ele kecirmek idi Buna gore de ozbekler Nisapuru muhasireye aldilar Lakin Nisapuru hakimi Sofuoglu Mahmud xan gonderdiyi elci vasitesile ozbeklere bildirdi ki Nisapur Meshede baglidir Eger Meshedin hakimi kim olacaqsa qalani da onlara tehvil vermeye hazirdir Bu sebebden ozbekler Nisapurun muhasiresinden el cekerek Meshede dogru yoneldiler 34 Aprelin 18 de Meshed qalasi muhasireye alindi Meshed hakimi Ummet xan Ustacli ozbeklere qarsi muqavimet gosterdi Hemcinin ozbeklerin hucumu haqqinda saha xeber verdi Qezvinden Meshede dogru hereket eden sah Tehran yaxinliginda xestelenir ve uzun muddet Reyde qalmali olur 35 36 Ummet xan 5 ay ozbeklere muqavimet gosterir Lakin erzaq catismazligi uzunden ve quvvelerin qeyri beraber olmasi sebebinden qala teslim olur 37 38 Ozbekler sehere daxil olan kimi coxlu sayda insani qetle yetirirler 39 ve seheri talan edirler 40 8 fevral 1598 ci ilde Ozbek xani Abdullah xanin Semerqendde xestelenerek olmesi ve Ozbekler arasinda ara muharibelerinden faydalanaraq itirdiyi torpaqlari geri almaq isteyen Sah Abbas 9 aprel 1598 ci ilde paytaxt Isfahandan ozbeklerle vurusmaq ucun yola dusdu Nisapuru ele keciren sah Meshede dogru irelileyerek 1598 ci ilin iyununda sehere daxil olmusdu 41 10 Avqust 1598 ci ilde Herat yaxinliginda ozbekleri agir meglubiyyete ugradan sah seheri ele kecirdi ve Huseyn xan Samlini bura hakim teyin etmisdir 42 Osmanlilarla mubarize Redakte Esas meqale Yandirilmis torpaq siyaseti1603 cu ilde 14 sentyabrinda sah Abbas Tebrizin azad edilmesi ucun herbi kampaniyaya baslayir On dordce gunun icerisinde bu genc serkerde osmanlilarin gozlemediyi bir vaxtda oz qosunlarini Isfahandan Tebrize yeridir Yol boyunca Emirgune xan Agcaqoyunlu Qacar ve Zulfuqar xan Qaramanlinin qosunlari da ona qosulur Onlar Tebrize yaxinlasanda seherin ehalisi usyan edir ki bu da sah Abbasin seheri bir ay sonra ise qalani tutmasina serait yaradir Osmanli qosunlarini Tebrizin qerbine qovan Sah Abbas oz ordusunu Araz cayina dogru yoneldir 43 Tebrizin Osmanlilardan geri alinmasi 1603 Naxcivan ve Culfa doyussuz teslim olur Az sonra usyana qalxan Ordubad da onlara qosulur 44 1604 cu ilde Qars qalasi ele kecirilir 45 Sah Abbasin birinci veziri ordubadli Hetem beyin tovsiyesi ile Ordubad bunun muqabilinde butun vergilerden azad edilir 46 Guclu suretde mohkemlendirilmis Irevani tutmaq ise hec de asan olmur Seherin muhasiresi 1603 cu ilin 16 noyabrinda baslanir Sah Abbas meshur Azerbaycan topcusu Bahadur xan Topcubasinin tokduyu iri capli toplardan ilk defe burada istifade edir Son yuz il erzinde ilk defe Sefevi ordusu hucum edir Osmanlilarsa mudafie olunmaga baslayir Azerbaycan ordusunun basinda oz qarsisina Sah Ismayil Xetainin yaratdigi neheng Sefevi dovletini berpa etmek vezifesi qoymus on alti yasli genc agilli cevik cesur ve serefli bir serkerde dururdu Irevan qalasi yalniz bir ilden sonra alinir Bu vilayetin idaresi Emirgune xan Agcaqoyunlu Qacara Naxcivan ise Maqsud sultan Kengerliye tapsirilir Bundan sonra Gurcustan da I Sah Abbasdan vassal asililigini qebul edir Osmanlilarin esas quvveleri ile doyus hele qabaqda idi Qarsidaki hemin doyusun olkenin taleyi ucun onemli ehemiyyet dasidigini basa dusen Sah Abbas Sefevilerin enenevi taktikasini yandirilmis torpaq taktikasini secir Ancaq bu defeki oz miqyasi ve qeddarligi ile indiye qeder edilenlerin hamisini geride qoyur Osmanlilarla Sirvani ayiran neheng bir erazi bosaldilir seherler temizlenir ehali ise Iranin merkezi rayonlarina kocurulur Dagidilan seherler arasinda Culfa Naxcivan ve Irevan da vardi Cugaloglu Senan pasanin basciliq etdiyi osmanli ordulari Irevana girenden sonra erzaqsiz ve yatacaqsiz qalib yeniden Vana donurler Ve ele bu zaman sah Abbasin qosunlari Van uzerine yurus ederek Cugaloglunun destelerini peren peren salirlar Indi de burada yandirilmis torpaq siyaseti yeridilir Salmasdan Tebrizecen 250 kilometrlik bir erazi bos bir duzengaha cevrilir Buna baxmayaraq Cugaloglu yeniden 100 minlik neheng bir ordu toplayib 47 Tebriz uzerine yeriyir 1605 ci ilin 7 noyabrinda Sufiyan kendi yaxinliginda Sufiyan doyusu sah Abbasin apardigi en iri doyuslerden biri bas verir Onun herbi istedadi da burada ozunu parlaq bir sekilde buruze verir Butun emeliyyatlara sexsen rehberlik eden sah esas ve ehtiyat quvveleri ele bolusdurur ki reqibin ustun sayli ordusunun ohdesinden gele bilsin Bundan basqa o gozlenilmez herbi fendler isledir Butun bunlarin sayesinde hedden artiq qenimet o cumleden 100 e qeder agir top ele kecirilir 48 Sah Abbas sarayda qonaq qebul ederken Cehel Sutun sarayindaki tesvir Hemin qelebeden derhal sonra Qarabaga yeriyen sah Abbas Gence qalasini muhasireye alir Qalanin muhasiresi 1606 ci ilin yayina qeder duz dord ay davam edir Huseyn xan Muhasib Qacarin yerine Mehemmed xan Ziyadoglu Qacar Qarabag hakimi teyin olunur Bundan sonra sah Abbas qosunlarini Lori Dmanisi esgi adi Dumanli ve Gurcustani ele kecirir 49 Sirvana dogru hereket edir Samaxi yarim il muhasirede saxlanir Bu vaxt Baki ve Derbend ehli usyana qalxaraq osmanli qarnizonlarini dagidir 50 Belelikle 1607 ci ilin ortalarinda sah Abbas coxdanki arzusunu heyata kecirib butun Azerbaycani azad edir Bundan basqa serqi Kurdustan Ermenistan ve da I Sah Abbasin eline kecir Osmanli tarixcisi Ibrahim Pecevi yazirdi Belelikle islam doyusculerinin 10 12 ilde elde etdikleri her sey itirildi Bu allahsiz sah ikice ilde her seyi doyusle elimizden aldi 51 Osmanlilar itirdikleri erazilerin elden cixmasi ile barismaq istemir ve 1590 ci il muqavilesine qayitmaq telebi qoyurdular Bu ise 1612 ci ilde baglanmis yeni sulh sazisi imzalanana qeder fasilesiz muharibelere getirib cixarir 1612 ci il sazisine esasen movcud serhedler taninir Faktiki olaraq osmanlilar sah Abbasin tutdugu torpaqlardan el cekirler 52 Bundan sonra sah Abbas Gurcustana hucum cekib onun serqini talan edir 30 min nefer dinc sakini ise esir goturur 53 Bunun cavabinda 100 minlik osmanli ordusu Qafqaza yollanir 54 Ozunun enenevi taktikasina uygun olaraq sah Abbas Qarabag beylerbeyisi Mehemmed xan Ziyadoglu Qacara emr gonderir ki Gence qalasi dagidilsin ve onun iqametkahi Tiflis qalasina kocurulsun Sah Abbas aciq doyusden yayinaraq osmanli ordusunun arxa cebhe ile elaqelerini qirmaqla kifayetlenir Acliga ve bas alib geden epidemiyaya doze bilmeyen osmanlilar 1616 1617 ci ilin qisinda boyuk itkiler vererek geri cekilirler 55 56 O biri il Xelil pasa osmanlilar ve Krim tatarlarindan ibaret coxsayli ordusu ile Tebrize sonra ise Erdebile hucum cekir Sah Abbas ehalisini ireliceden kocurduyu her iki seheri doyussuz terk edir 57 Indiyecen her defe irimiqyasli doyusden yayinan sah Abbas nehayet Siniq korpu adlanan yerde Siniq korpu doyusu dusmenle uzlesmek qerarina gelir Uzun muddetli yerdeyismelerden yorulmus osmanlilar ve Krim tatarlari darmadagin olurlar 58 Osmanli ordusunun komandani Hesen pasa doyusde oldurulur Isgender bey Munsi yazir Xulase qizilbaslarla sulh sazisi baglayan ehd peymanin mohkemlenmesinden sonra onu pozan rumiler osmanlilar ecem diyarina lesker cekerek meqsede catmadan Irevandan geri qayitdilar Onlar bununla kifayetlenmeyib Qara Qrim tatar qebilesinin padsahi Cani bey Geray xani ozlerine komeye cagirdilar ve min iyirmi yeddinci ilde miladi 1618 19 yeniden Rum Misir Sam memleketlerinden ve serhed kurdlerinden topladiqlari boyuk ordunu bas vezir Xelil pasanin serdarligi altinda iyirmi min tatar doyusculeri ve adi cekilen Cani bey Geray ile birlikde qizilbaslar uzerine hucuma gonderdiler Ezemetli humayun Xosrovun Sah Abbasin meiyyeti de Iraqdan cixib qarsilasmaq ucun Erdebil darulirsadinda dayandilar elahezret quvvetli doyuscu destelerini Sefevi sipehsalari Qerciqay xanin serdarligi altinda onlarin qarsisina gonderdi Meglubedilmez qizilbas eskerleri hemcinin Erzurum beylerbeyi Hesenpasa ve Cani bey Tatarin elli min neferden ibaret birlesmis rum ve tatar qosunlari Serab vilayetine gelib cixdilar eqbe Seblinin bu terefinde doyus sefleri bezediler Boyuk herb baslandi qeybden gelen doyusculerin komeyi neticesinde muxalifler meglub edildiler Hesen pasa Serdar moteber pasalarla birlikde olduruldu hemcinin coxlu tatar mirzadeleri ve kurd doyusculeri qetle yetirildi Cani bey Geray ise yaralanib aradan cixdi 59 Bundan sonra osmanlilar 1618 ci ilin sentyabrinda novbeti defe sulh sazisi baglamaga mecbur olurlar 60 Bu sulh de uzun cekmir Bu defe serti sah Abbas pozur 1622 1623 cu iller erzinde sah Abbas Iraqi Erebin Bagdad Kerbela Necef Mosul Kerkuk kimi iri seherlerini 61 62 ve Gurcustanda Ahalsixi tutur Ustunden birce il kecmemis vaxtile sah Abbasin oz yaninda yaxsica herbi hazirliq goren Georgi Saakadze Sefevilerle mubarizeye qalxir Saakadzenin qosunlari serqi Gurcustani azad edir sonra ise Genceni tutaraq dagidirlar Sah bu usyani yatirmaqdan otru iri bir qosun gonderir ve hemin qosun 1625 ci ilin 30 iyununda Gumuslu adlanan yerde Gumuslu doyusu gurculer uzerinde qelebe calir 63 Sah Qarabag hakimi Mehemmed Qulu xan Ziyadoglu Qacari qorxaqliq gosterdiyine gore hakimlikden kenarlasdirir Sah Abbas 1629 cu ilin 19 yanvarinda Mazandaran vilayetinin Esref seherinde 58 yasinda vefat edir Mogollarla mubarize Redakte I Abbas ve Sultan Cahangirin tesviri muellif Ebul Hesen I Sah Tehmasibin hakimiyyeti dovrunde 1558 ci ilde Qendehar Sefeviler dovletinin terkibine qatilmisdi Sah Tehmasibin olumunden sonra Sefevi dovletindeki qarisiqliqdan istifade eden Mogollar 1595 ci ilde seheri ele kecirmisdiler 64 Osmanlilar ve ozbeklerle mubarizeden qalib cixdiqdan sonra Sah Abbas Qendaharla bagli ciddi olaraq mesgul olmaga basladi 1620 ci ilde oz elcisi Zeynal bey Samlini Mogol sahi Cahangirin sarayina gonderen sah Qendehari geri isdemisdi 65 Cahangir sah bu teklifi qebul etmeyerek Sefevi elcisini saraydan qovmusdur Qendahar meselesinin sulh yoluyla mumkun olmayavecagini goren sah Qendahara dogru yuruse baslayir 66 1622 ci ilde Sah Abbasin ozunun basciliq etdiyi ordu Isfahandan Qendehara yola dusdu Bu yurusde sah Abbasi Eliqulu xan Samli ve Isa xan Qorcubasi kimi tecrubeli serkerdeler musayet edirdiler 67 Seheri muhasireye alan Sefeviler tezlikle 1622 ci il iyunun 21 de qalani ele kecirdiler Qendahar qalasinin ele kecirilmesi ile Zemindaver de Sefevi torpaqlarina daxil edildi 68 Genceli xan Qendahar hakimi teyin edildi 69 Sah Abbas Qendahari aldiqdan sonra Baburi dovleti ile elaqeleri yeniden evvelki seviyyeye qaldirmaq isteyirdi Bu bir terefden de Qendehar seherinin tehlukesizliyi ucun idi Sah Abbasin Cahangir saha qardasliq ve dostluq mektubuna o curde cavab veren Cahangir sah Elcinizin gelisine qeder Qendehar haqqinda br dileyiniz oldugunu hec bilmirdim 70 yazir ve mektubun sonraki hissesinde bunun qanunlara zidd oldugunu bildiren Cahangir sah Qendahari geri isteyir Lakin sah Abbasin Tanriya hemd ve sukurler olsun ki atalarimiz ve babalarimiz zamaninda hec bir sixinti olmamisdir 71 mektubundan sonra elaqeqler qismen berpa olunmusdur Sah Abbasin Bagdadda oldugunu xeber alan Cahangir sah Qendehara yurus teskil etmek isdese de ara muharibeleri sebebinden buna nail ola bilmedi 72 Bununla da Qendehar seheri Sefeviler dovletinin tabeliyine kecdi Behreynin ve Hormuzun fethi Redakte Hormuz adasi 1622 ci il Behreyn Besre korfezinin qerb sahillerinde olan adalar qrupudur Bu adalarin en boyuyune Behreyn deyilir 73 1602 ci ilde Behreyn hakimi Rukuneddin Mesud Portuqallarin himayesinde olan Hormuz hakimi Firuz sahin qorxusundan Fars hakimi Allahverdi xandan komek istedi Allahverdi xan fursetden istifade ederek Rukuneddini oldurtdu ve Behreyn Sefevilerin eline kecdi Bundan sonra Portuqallar ve Hormuz hakiminin quvveleri Behreyne hucuma kecselerde meglub edilerek geri cekilmeye mecbur oldular 74 Cunki Portuqallarin Behreyni Sefevilerden almaga yeterince gucleri yox idi Lakin Behreyni tehlukesiz saxlamaq ucun Sefeviler Hormuzu de ele kecirmeye mecbur idiler Hormuz Sefevilerin en boyuk ticaret limanlarindan biri idi ve Besre korfezinin girisinde yerlesir Beleki Qerbi Asiya ve Hindistan arasinda yerlesen Hormuz cox boyuk ticaret ehemiyyetine malikdir 75 Sah Abbas 1602 ci ilde Behreyn adasinin fethinden sonra Allahverdi xana Hormuzun de ele kecirilmesini emr etmisdi Amma Allahverdi xan Hormuz meselesiyle yalniz 1613 cu ilde mesgul ola bilmisdi Hemin il adaya hucuma kecen qizilbaslar meglub olmusdular ve bir il sonra Allahverdi xan xestelenerek olmusdu Allahverdi xanin olumunden sonra Fars beylerbeyisi oglu Imamqulu xan teyin edilmisdi 76 Hakimliyinin ilk illerinde Imamqulu xan Portuqallarin Hormuz adasini qorumaq ucun tikdikleri Gembrun limamini ele kecirerek qalani dagitdi ve qalanin yerinde daha mohkemini duzeltdirdi 77 Lakin helede qalanin qarsisinda yerlesen Hormuz adasi helede feth olunmamisdi 1620 ci ilde 4 Ingilis gemisi Surat limanindan Fars korfezine dogru hereket etdiler Dekabr ayinin 28 de bas veren doyusde ingilisler qalib gelselerde kapitan Silinq olduruldu Bu qalibiyyet neticesinde Ingislislerin Fars korezine yollari acilmisdi 78 Ingilis Portuqal reqabetinden Sah Abbas istifade etmek isdeyirdi Bununla da o Hormuzu tamamile geri almaq isdeyirdi 1621 ci ilde dekabrin 26 da Ost Hind sirketi ve Sefeviler arasinda muqavile imzalandi Muqavilenin sertlerine gore Ele kecirilen butun qenimetler eyni miqdarda bolunecek Hormuz adasina hucum eyni anda olacaq Adanin gomruk haqqi eyni olaraq boludurulecek Doyusden sonra Xristian esirler Ingilislere Muselman esirler Sefevilere verilecek Doyus xerclerini her iki teref eyni miqdarda qarsilayacaq 79 1622 ci ilde Imamqulu xan 3000 qizilbas ile qurudan ingilisler ise sudan hucuma basladilar Muttefiqler portuqallar ucun erzaq ve su qaynagi olan Kesm adasini tutdular 9 fevral 1622 ci ilde ingilisler Hormuz adasinin qarsisina demir atdilar Bender Abbasdan Gemburundan Ingilis gemileriyle dasinan Sefevi esgerlerine Imamqulu xan ve Sahqulu bey basciliq edirdiler Qizilbaslar top atesinin desteyi ile Hormuz qalasini muhasireye aldilar 80 Aprelin 9 da qalanin hasarlari dagidildi Davam getire bilmeyeceyini goren Portuqallar avqustun 23 de qalani terk edib qacdilar Imamqulu xan qalaya 200 neferlik qizilbas yerlesdirdi Bununla da 1 esr isgal altinda olan Hormuz yeniden Sefevi dovletinin terkibine qatildi 81 Adanin isgalindan sonra Sah Abbas ingilislere vermeli oldugu imtiyazlari onlara vermedi 77 Ingilislerin ele kecirdiyi qenimetlerde qizilbaslar terefinden ucuz qiymete geri alindi 82 Hormuzun azad olunmasindan sonra onun qarsisinda yerlesen Gembrun limaninin adi deyisdirilerek Bender Abbas adlandirildi 83 Sah Abbasin sexsiyyeti Redakte I Sah Abbas ve serabci oglan Muellif Muhammad Qasim 1627 Dovrunun taninmis serkerdesi ve dovlet xadimi olan Sah I Abbas xalqin yaddasinda kecirdiyi islahatlari ugurlu herbi emeliyyatlari kocurme siyaseti ile beraber apardigi genis quruculuq isleri ile de qalmisdir Onun dovrunde muharibeden eziyyet ceken bolgelerin iqtisadiyyati qisa muddet erzinde berpa edildi ehali mueyyen vergilerden azad olundu ve dagidilmis seherler yeniden berpa edildi Ekser farsdilli menbeler tesdiq edir ki guclu irade sahibi olan Sah I Abbas dovrunun en adil agilli qabiliyyetli hokmdari ve bacariqli hemleler etmeyi bacaran siyasetcisi olmusdur O daxili igtisaslar ve xarici mudaxile qarsisinda mehv olmaq tehlukesi qarsisinda qalan Sefevi dovletini neinki xilas etmis hemcinin ona en qudretli dovrunu yasatmisdir Buna gore de tarixciler terefinden onun uzun suren ugurlu hakimiyyeti Qanuni Sultan Suleymanin dovrune benzedilmisdir Sah I Abbas omru boyu dovletinin serhedlerini genislendirmeye calismisdir Hetta olumunden bir muddet evvel Fars beylerbeyi Imamqulu xanla Xuzistan hakiminine Besreni ele kecirmek tapsirigini vermisdir Qeyd etmek lazimdir ki dovrunun tarixcileri Sah I Abbasi cesur tedbirli edaletli mentiqli uzaqgoren siyasetci genis dunya goruse sahib olan bir sexs kimi qiymetlendirirler Sah I Abbas herbi strateq kimi munaqiseni diplomatik yolla hell edilecekdise muharibeye baslamaga telesmez problemi sulh yolu ile hell etmeye ustunluk vererdi Lakin muharibe baslanardisa mukemmel komandan ve strateq kimi doyus meydaninda ordusuna rehberlik eder cesur bir doyuscu kimi ozunu tehlukeye atmaqdan cekinmezdi Esgerlerinin qabiliyyetini sona qeder ortaya cixarmaga calisan Sah I Abbas qis movsumunde bele herbi yuruslere cixardi O Isfahanda Neqsi Cahan meydaninda xalq arasina qarisar ve muxtelif tebeqeden olan insanlarla sohbetler aparardi Sah I Abbasin baslica meqsedi olkede nizam intizami ve asayisi temin etmek idi Olkenin yaxsi idare olunmasi ucun hokmdarin guclu ve verilen fermanlarin vaxtinda heyata kecirilmesinin vacib oldugunu daim soyleyirdi O verdiyi emrlerin heyata kecirilmesinde o derecede qetiyyetli ve guzestsiz idi ki her kes sahin emrlerini lengimeden heyata kecirmeye calisirdi Sah I Abbas xalqin veziyyetini yaxindan oyrenmek ucun ya tekbasina ya da vezirleri ile birge terk libas olaraq xalqin icinde gezerdi O Neqsi Cahan meydanini gezen zaman corekciden corek qessabdan et alaraq saraya donmus onlarin cekisi duz olmadigi ucun corekci ve qessabi cezalandirmisdi O hetta herbi yurusler zamani qaldigi seherlerde xalq arasina cixaraq yerli memurlarin xalqa nece davrandigini arasdirardi Sikayetle qarsilasdigi zaman seher hakimini deyiserdi Sah I Abbasin sarayinda olmus avropali seyyahlar onun xarici gorkemi xarakteri ve sexsiyyeti ile bagli muhum melumatlar verirler Italyan seyyahi Della Valle Esref seherinde sahi ilk defe gorduyunde onu qartal burunlu uzun bigli saqqalsiz qara qasli genc kimi tesvir etmisdi O orta boylu yasil ve tesirli gozlere qisa alina ince ceneye malik olmusdur Bir qayda olaraq sade geyiner yasil qirmizi ve qara renge ustunluk vererdi Zinet seylerinden istifade etmezdi Yalniz qilincinin qebzesi qizildan idi Della Valle yazir ki Sah I Abbas sadece bir hokmdar deyil eyni zamanda bir ata bir muellim ve xalqinin xilaskaridir Onlara torpaq suru hediyye etmekden ehtiyaclarini odemek meqsedile pul paylamaqdan cekinmezdi Isgender bey Munsi Sah I Abbas haqqinda yazir O son derece hiddetli tebiet odlu alovlu xasiyyet quvvet ezemet sovket cah celal ve padsahliqla yanasi ozunde olduqca mulayimliyi yumsaqligi dervis xarakterini ve sadeliyi cemlesdirmisdir O mulayim ve helim oldugu vaxtlarda saray adamlarina nedimlere mulazimlere ve basqalarina o qeder tevazokar ve mexsusane terzde yaxinliq gosterer ve qaynayib qarisar ki sanki onlarla dost ve qardasdir Lakin diger ehvalda olanda onun mubarek alninda ele qezeb elametleri parlayir ki onunla hemsohbet yoldas ve hemdem olmus ve ondan dostcasina qardascasina ve tevazokarcasina reftar gormus hemin adamlarin heddi ve ixtiyari olmur ki azaciq cesaret curet ve edebsizlik kimi anlasila bilen bir nisbetsiz soz dile getire bilsinler Sah I Abbasin yaxsi xususiyyetlerinden biri de sedaqetle bezenmis butun mulazimlere munasibetde sefqet ve merhemet gostermesi halalliq ve dogruluq terzine malik xidmetkarin ve fedakarlarin huquqlarini gozlemesi ve onlarin konlunu xos tutub hormet beslemesidir Sah I Abbas alimleri sairleri himaye ederek onlari qorumaga calisirdi O ozu de seirler yazirdi O bu musbet keyfiyyetleri ile yanasi iki oglunu kor etdirmekden ve bir oglunu da oldurmekden cekinmemis hokmdardir Mehz buna gore hakimiyyetinin sonlarina dogru son derece kederli ve huznlu bir heyat yasamisdir XIX esrin gorkemli Azerbaycan tarixcisi sair ve ictimai xadimi Abbasqulu aga Bakixanov Azerbaycan tarixine hesr etdiyi meshur Gulustani Irem eserinde sah Abbasin hakimiyyet dovrune qiymet vererken yazir Sah Abbas memleketi abad etmek ve reiyyetin asayisine baxmaq islerinde butun dunyada meshurdur Qoymus oldugu bir cox mulki ve esgeri qanunlar Iran sahlari ucun rehber olmusdur Sultanlarin leyaqetini onlarin xususi meziyyetlerine gore teyin eden Avropa tarixcileri bele bu elmi seven padisaha Boyuk leqebi vermisler O xalq arasinda indi de adil sifetle taninmaqdadir Ictimai binalar ve xeyriyye muessiseleri tikdirmekde islam dovrunde Iranda bu padisahin misli ve tayi olmamisdir Butun Iranda o cumleden Sirvan olkesinde olan mescidler medreseler uzaq collerdeki kehrizler ve coxlu karvansaralar bu iddianin dogruluguna aydin bir subutdur Bir cox fazil sexsler onun terbiyesi sayesinde elm ve fennde oz dovrunun bascilarindan olmus ve butun dunyada boyuk sohret qazanmislar Isinin coxluguna ve bir cox muskul isleri hell etmekle mesgul olmasina baxmayaraq o kamil adamlarla musahib olmaga mail olub gozel tebi sere de malik idi 84 85 Sah Abbas Azerbaycan turkcesine de onem verirdi ve sarayda turk Azerbaycan dilinde danismaq mecburi ve zeruri idi Pietro Della Valle may 1618 ci il tarixli mektubunda yazir Sah menim Turk dilini bilib bilmediyimi sorusdu ve sonra mene Xos geldi sefa geldi dedi Eylesmek ucun sahin iznini aldiqdan sonra Turk dilinde seyahetimin sebeblerini ve diger meseleler haqqinda meni sorgu sual etdi Men qisa olaraq veziyyetimle bagli melumat verdim 86 Sah Abbasin xalq arasinda populyarligi o qeder yuksek olub ki o Azerbaycan nagil ve dastanlarinin daimi qehremanina cevrilmisdir 87 O ozu serler yazmaqla yanasi alimlere hekimlere sairlere ve ressamlara hamilik edirdi Birce fakti xatirlatmaq yeter ki Azerbaycan medeniyyetinin sairlerden Mesihi ve Saib Tebrizi xettat ve ressamlardan Sadiq bey Efsar Elirza Tebrizi Imad ul muluk dovletin dayagi adlandirilan Mir Mehemmed Qezvini kimi numayendeleri onun sarayinda calismislar Onun sarayinda calcibasi nin rehberlik etdiyi saray orkestri fealiyyet gosterirdi Abbasin sah kitabxanasinda dini ve dunyevi mezmunlu hedsiz hesabsiz kitab saxlanirdi Burani ciceklenen kitabxana adlandirirdilar Kitabxananin kelenteri rehberi evvelce gorkemli Azerbaycan ressami sair ve tarixcisi Kitabdar leqebli Sadiq bey Efsar idi ondan sonra ise bu vezifeye Abbasi titulu verilmis ve Sah nevaz adlandirilan xettat ve sair Elirza Tebrizi getirildi Elirza Tebrizi bir muddetden sonra gorunur sah Abbasin Isfahanda ucaltdigi saray ve mescidlerin islenmesinde yaxindan istiraki ile elaqedar onun en yaxin adamlarindan birine cevrilmisdi Hemin saray ve binalar ise haqli olaraq Sefevi memarliq mektebinin sedevrleri sayilir Sah Abbasin vaxtinda Isfahan seheri yeniden planlasdirilir Duz ve genis kucelerde gozel saraylar mescidler karvansaralar yasayis binalari parklar salinir Seherin merkezinde oz ehatesine saray park ve sah mescidini alan irimiqyasli duzbucaqli formasinda sah meydani yaradilmisdi 1616 ci ilde tikintisi basa catdirilmis Sah mescidi dunyanin en yaxsi memarliq abidelerinden hesab olunur Mescidin butun binasi muxtelif rengli minali plitelerle ortulmusdur Sah Sefi zamaninda mescide gumusden qapilar duzeldilmis ve bina mermerle uzlenmisdir Meydanda herbi oyun ve paradlar kecirilir habele covgen yarislari olurdu Ozunun planlasmasina binalarin yerlesmesine ve hetta obyektlerin adlarina gore de hemin meydan Azerbaycanin diger paytaxt seherlerinde Tebriz ve Qezvinde salinmis Sah Meydanlari ni tekrar edir Hemin seherlerdeki kimi burada da Sah mescidi Ali Qapi sarayi Hest behist sarayi Cehel Sutun sarayi saraylari vardir Isfahanin yeniden qurulmasinda eslen Azerbaycan turku olan Semseddin Mehemmed Tebrizi Qasim Tebrizi Ebdulletif Tebrizi Elirza Tebrizi Molla Abdulla Tebrizi ve basqa memarlar xettatlar ve insaat ustalari yaxindan istirak etmisler Azerbaycandan kocurulmus senetkar ve ustalarin yasamasindan otru sah Abbasin emri ile xususi mehelle salinmisdi Ailesi RedakteHeyat yoldaslari Evlilik Dogum Olum MelumatMehdi Aliye Qezvin Noyabr 1587 Mustafa mirze Sefevi I Tehmasibin oglu Oglanpasa xanim Qezvin Noyabr 1587 Sultan Huseyn mirzenin qizi Qezvin Noyabr 1591 Mehemmed xan Abbasinin qiziFexricahan beyim Iyun 1597 Kartli cari VII Baqratin qizi Kartli cari I Simon in qiziYaxsan beyim Isfahan 1 sentyabr 1602 1586 Xanehmed xan ve Meryem beyimin qiziYelena Baqrationi Goyce Deniz 20 sentyabr 1604 I Davidin qizi 88 1614 cu ilde bosandi 1607 Rustem Dagistaninin qizi 1607 Tabasaranli Mesum xanin qiziLeyla Fatma Sultan beyim esl adi Tinatin Baqrationi Sentyabr 1605 X Georginin qizi idi 1614 cu ilde bosanmisdi Gavdol 6 iyul 1610 Seyx Heyder Mukrinin qizi idiOvladlari Dogum Olum MelumatMehemmebagir Feyzi Mirze 15 sentyabr 1587 25 yanvar 1615 Anasi gurcu cariye idi Meshed valisi 1587 1588 ve Hemedan valisi 1591 1592 Uc defe evlenmis ovladlari olmusdur Atasinin emri ile oldurulmusdur Oglu Sefidir Sultan Hesen Mirze 1588 18 avqust 1591 Meshed valisi idi Sultan Huseyn Mirze 26 fevral 1591 Genc yasinda olmusdu Tehmasib MirzeMehemmed Xudabende Rovneq Mirze 18 mart 1591 1631 Anasi gurcu cariye idi Qezvinde dogulmus atasinin emrile evvel kor edilib sonra da edam edilmisdir Ovladi olmusdur Ismayil Mirze 6 sentyabr 1601 16 avqust 1613 Meshedde basdirilmisdir Imamqulu Emenulla Mirze 12 noyabr 1602 1632 Isfahanda dogulmus atasinin emrile evvel kor edilib sonra da edam edilmisdir Ovladi olmusdur Sahzade beyim 1629 Mir Mohsun Rzavi ile evlenmis ovladlari olmusdur Zibeyde beyim 4 oktyabr 1586 20 fevral 1632 Isa xan Sefevi ile evlenmisdi Xanaga beyim Nevvab Xelife Sultan Mirze Abutalib Marasi ile evlenmisdirHevva beyim Evvelce Mirze Razi Isfahani daha sonra ise Mirze Rafieddin Sehristani ile evlenmisdir Sahbanu beyim Mir Ebdul Ezim el Marasi daha ile evlenmisdirMeleknisa beyim Mirza Celal sehristani ile evlenmisdir Qalereya Redakte Sah Mescidi Imam mescidi Isfahan Sah Abbas Mescidi Irevan Sah Abbas Mescidi Gence I Abbas dovru gumus sikke 1587 I Sah Abbas dovru gumus sikke 1587 I Sah Abbas ve Cahangir sah Babur 1620 Ebul Hesen Cahangirname I Sah Abbas ve Babur elcisi Elem xan 1617 Ebul Hesen Cahangirname I Sah Abbas Sefevi ve Buxara xani Vali Mehemmed xan Ibrahim Xadim Bayat 1647 Cehel Sutun Sarayi Isfahan Iran I Sah Abbas terefinden Avropaya gonderilmis numayende Huseyn Eli bey 1599 1602 I Sah Abbas terefinden Babur dovletine gonderilmis numayende Mehemmed Eli bey 1631 1632 Menbe RedakteIstinadlar Redakte 1 2 Brockhaus Enzyklopadie lt a href https wikidata org wiki Track Q237227 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P5019 gt lt a gt 1 2 Proleksis enciklopedija 2009 lt a href https wikidata org wiki Track P8349 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q3407324 gt lt a gt Azerbaycan tarixi 8 ci sinif seh 15 Munsi Isgender bey Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Baki 2010 cild I s 247 Isgender bey Turkman Tarix e alemaraye Abbasi Irec Efsar nesri I ve II hisseler Tehran h 1382 m 2003 s 128 Munsi Isgender bey Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Baki 2010 cild I s 655 s 362 Munsi Isgender bey Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Baki 2010 cild I s 672 s 372 http tarixklubu blogspot nl 2013 04 i sah abbas html m 1 Tarix i Alem arayi Abbasi seh 224 226 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti 166 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 167 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 180 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 190 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 193 Abdulazim Rezayi Tarix i Deh Hezar Sale Iran Iqbal Yayinevi Tehran 1363 s 316 Faruk Sumer 1999 s 124 126 Faruk Sumer 1999 s 137 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 220 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 221 Sapur Ensari 1962 s 26 Rza Pazuki Tarix i Iran Ez Mogol Ta Afsariyye Sirket i Caphane i Ferheng Tehran 1317 s 311 Edward G Browne 1953 s 101 Rza Qulu Xan Tarix i Revzatu s Sefa yi Nasiri Intisarat i Esatir Tehran 1380 c 12 s 6616 V Minorsky Sah Seven IA MEB Istanbul 1993 c 11 s 289 http haqqinda az Dunya ve tarixi 6860 I Sah Abbasin merkezi hakimiyyeti mohkemletmesi html Nesrullah Felsefi 1334 s 146 Oruc bey seh 45 46 M Fahrettin Kirzioglu Osmanlilarin Kafkas Ellerini Fethi 1451 1590 Ataturk Universitesi Yayinlari Ankara 1976 s 377 Uzuncarsili 1983 s 63 http www iranicaonline org articles isfahan vii safavid period 1 2 Mahmudov Ya M Vzaimootnosheniya gosudarstv Akkoyunlu i Sefevidov s zapadnoevropejskimi stranami Baku 1991 s 189 Ebdulhuseyin Nevai Sah Abbas Intisarat i Bunyad i Ferheng i Iran 1352 s 142 143 Sapur Ensari 1962 s 34 Audrey Burton 1997 s 59 Isgender Bey Munsi a g e s 67 68 Rza Qulu xan a g e s 6642 Ehmed Qumi a g e s 896 Natanzi a g e s 369 Ehmed Qumi a g e s 898 Ahmet Kumi a g e s 898 Ebdulhuseyn Nevai 1352 s 146 Ebdulhuseyn Nevai 1352 s 157 Ebdulhuseyn Nevai 1352 s 160 161 Bekir Kutukoglu 1993 s 262 Uzuncarsili 1983 s 65 Remzi Kilic 2001 s 158 http shexsiyyetler nakhchivan az nesreddin html P M Sykes 1915 s 262 Cihat Aydogmusoglu Sah Abbas ve Zamani Ankara 2011 seh 138 Riza Pazuki 1317 s 326 327 350 Isgender Bey Turkman a g e s 734 http haqqinda az Dunya ve tarixi 6861 Dovletin erazi butovluyunun berpasi html Uzuncarsili 1983 s 67 Mehmet Saray 2006 s 53 Rza Qulu Xan a g e s 6847 Naima Mustafa Efendi a g e s 426 Abbas Iqbal Astiyani Tarix i Kamil i Iran Muessese i Intisarat i Nigah Tehran 1388 s 862 Cihat Aydogmusoglu Sah Abbas ve Zamani Ankara 2011 seh 144 145 Sinasi Altundag Osman II IA Istanbul 1993 c 9 s 444 Isgender bey Munsi Turkman Tarix i alemara yi Abbasi Abbasin dunyani bezeyen tarixi I cild Baki 2009 Tehsil seh 611 Uzuncarsili 1983 s 68 Isgender Bey Turkman a g e s 1006 Rza Pazuki 1317 s 336 Pecevi Ibrahim Efendi a g e s 379 380 Yusuf Hikmet Bayur Hindistan Tarihi TTK Ankara 1987 s 150 Ebu l Hesen Qezvini a g e s 44 Ebu l Hesen Qezvini a g e s 44 Rza Qulu xan a g e s 6858 Meqsud Eli Sadiqi Intisarat i Sutude Tebriz 1383 s 223 Sah ve Zamani Cihat Aydogmusoglu Ankara 2011 seh 118 Y Hikmet Bayur 1987 s 177 178 Z Sabitan 1343 s 317 319 Sah ve Zamani Cihat Aydogmusoglu Ankara 2011 seh 122 Halil Inalcik Osmanli Imparatorlugu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Eren Yayincilik Istanbul 2000 C 1 s 398 n 1 Rza Pazuki 1317 s 322 323 Hafez F Farmayan 1969 s 22 Rza Pazuki 1317 s 334 1 2 Abdulazim Rezayi 1363 s 319 Abdurrza Husnek Mehdevi a g e s 90 Rza Pazuki 1317 s 335 Hafez F Farmayan 1969 s 23 Rza Pazuki 1317 s 336 M Streck Bender Abbas I A Istanbul 1993 c 2 s 516 M Streck 1993 s 515 517 Gulustani Irem AzSSR Elmler Akademiyasi nesriyyati Baki 1951 seh 143 144 A BAKIXANOV GULUSTANI IREM Tercume edeni M Eskerli Baki Minare 2000 seh 52 Viaggi di Pietro Della Valle il pellegrino descritti da lui medesimo in lettere familiari all erudito suo amico Mario Schipano divisi in tre parti cioe la Turchia la Persia e l India Colla vita e ritratto dell autore Torino 1843 http portal azertag az cdn cgi l chk jschl pass 1460491197 913 D3fnJlyzdI Mikaberidze Alexander ed 2007 David I of Kakheti Dictionary of Georgian National Biography Accessed October 5 2007 Edebiyyat Redakte Azerbaycan Tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm 2007 592 seh 56 seh illustrasiya Azerbaycan Tarixi I cild en qedim zamanlardan XX esredek Baki Azernesr 1994 680 seh Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 344 seh 8 seh illust Resul Ceferi Sefeviler tarihi zuhurdan suqutadek Iki cildde I cild Baki Sehriyar 2007 360 seh Xarici kecidler Redakte Vikianbarda I Abbas ile elaqeli mediafayllar var Vikimenbede Muellif I Sah Abbas ile elaqeli melumatlar var I AbbasSefeviler sulalesiDogum 27 yanvar 1571 Vefat 19 yanvar 1629Hakimiyyet titullariSelefleri Mehemmed sah Xudabende Sefeviler imperiyasi صفویان Sahi1588 1629 Xelefleri I Sah SefiAzerbaycan hokmdariSelefleri Mehemmed sah Xudabende Azerbaycan Turku Sefeviler sulalesi1588 1629 Xelefleri I Sah SefiSELEFMehemmed sah Xudabende I Sah Abbas Sefeviler sulalesi XELEFI Sah Sefi Menbe https az wikipedia org w index php title I Abbas amp oldid 6039119, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.