Azərbaycan dili
Azərbaycan dili (Cənubi Azərbaycanda: Türk dili)— Azərbaycan Respublikasının və Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir. Ural-Altay dilləri ailəsinin türk dilləri şöbəsinin Oğuz sinfinin Qərb qrupuna daxildir.
| Azərbaycan dili | |
|---|---|
| Orijinal adı | Azərbaycan dili |
| Ölkələr | |
| Regionlar | Cənubi Azərbaycan, Borçalı, Dərbənd |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Yazı | Latın əlifbası, Kiril əlifbası, Ərəb əlifbası |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | азе 025 |
| ISO 639-1 | az |
| ISO 639-2 | aze |
| ISO 639-3 | aze |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | aze |
| Ethnologue | aze |
| ABS ASCL | 4302 |
| IETF | az |
| Glottolog | azer1255 |
| Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycan dilindən Azərbaycan, İran, İraq, Gürcüstan, Rusiya, Türkiyə, Ukrayna, Suriya, Əfqanıstan ərazisində istifadə olunur.
Azərbaycan Respublikası ərazisində bu dilin cüzi fərqlənən 4 dialekti vardır:
- Şərq dialekti — Quba, Şamaxı, Bakı, Muğan və Lənkəran dialektləri
- Qərb dialekti — Qarabağ və Qarabağətrafı rayonların dialektləri
- Şimal dialekti — Şəki və Zaqatala-Qax dialektləri
- Cənub dialekti — Naxçıvan, Ordubad, İrəvan dialektləri
Azərbaycan dili geneoloji bölgüyə əsasən türk dillərinə mənsubdur. Başqa dil qruplarında olduğu kimi, bu qrupa daxil edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır. Dialektlər bir-birindən fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.
Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ) dillər qrupuna daxildir. İnsirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq Azərbaycan dilində bütün söz kökləri özümlü leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir, qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və əsasından sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə edilir.
Sinifləndirmə
Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinin oğuz qoluna daxildir. Oğuz qrupundakı başqa dillər türk, türkmən və qaqauz dilləridir.
Dillərin yaranması, ağacın qol-budağa ayrılmasına bənzətmə yolu ilə nümayiş etdirilə bilər. Örnək üçün, əski türk dili 5-ci və 10-cu əsirlər arasında oğuz dilinə, qıpçaq dilinə və qarluq dilinə ayrılır. Sonra isə bu dillər də öz sırada ayrı-ayrı dillərə ayrılmağa başlayır. 10-cu və 15-ci əsirlər arasında Oğuz dilindən şərqi oğuz ləhcəsi (türkmən dili) və qərbi oğuz ləhcəsi (Azərbaycan və Anadolu şivələri), 17-ci və 20-ci əsirlərin arasında isə qərbi oğuz ləhcəsi, Azərbaycan türkcəsinə və Türkiyə türkcəsinə ayrılmağa başlayır. Paralel olaraq, qıpçaq dilindən qazax, qırğız, tatar, başqırd, qumuq; qarluq dilindən isə özbək, uyğur və salur dilləri yaranır.
| Əski türkcə (X əsrə qədər) | Oğuz qolu | Qarlıq qolu | Qıpçaq qolu | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Azərbaycan dili | Türkiyə türkcəsi | Türkmən dili | Özbək dili | Uyğur dili | Tatar dili | Qazax dili | ||
| [ata] | ata | baba | kaka | ota | ata | ata | äke | |
| [oğıl] | oğul | oğul | ogly | o'gil | oghul | uğlı | ul | |
| [qağan] | xaqan | hakan | kagan | xoqon | xaqan | qağan | qağan | |
| [yüräğ] | ürək | yürek | ýürek | yurak | yüräk | yöräk | jürek | |
| [yuldız] | ulduz | yıldız | ýyldyz | yulduz | yultuz | yoldız | juldız | |
Azərbaycan dili, başqa türk dilləri kimi, tipoloji sinifləndirmə baxımından qrammatik formaları şəkilçilərlə ifadə edilən dildir; yəni, başqa dillərdən fərqli olaraq Azərbaycan dilində bütün söz kökləri özümlü anlamı olan müstəqil sözlərdir, qrammatik mənalar və qrammatik bağlantılar isə hər zaman söz kökündən sonra gələn təkmənalı şəkilçilərin yardımı ilə ifadə edilir. Bu dünyadakı başqa dillərdən fərqlənən bir durumdur. Müqayisə üçün, ərəb dilində sözlər, sözün kökündəki səslərin dəyişmə yolu ilə düzəlir (örnək üçün: hökm — hakim — məhkəmə — məhkum — mühakimə, kitab — katib — kütüb) və ərəb dilini öyrənmək üçün bu sözlərin sadəcə əzbərlənməyi gərəkir. Hind-Avropa dilləri isə ön şəkilçilər, son şəkilçilər, sonluqlar, ədatlar və ya söz birləşmələrin vasitələri ilə sözdüzəldici və sözdəyişdirici formalar əmələ gətirir (örnək üçün: lingua — bilingual — bilingualism). Azərbaycan dilinin yalnız son şəkilçilərin yardımı ilə ifadə olunma gücü, aşağıdakı örnək ilə göstərilə bilər:
| Azərbaycan dili | Hind-Avropa dilləri | ||
|---|---|---|---|
| İnglis dili | Alman dili | Rus dili | |
| kənd | village | Dorf | деревня |
| kənddə | in the village | in dem Dorf | в деревне |
| kənddəkilər | those who live in the village | die, die in dem Dorf leben | те, кто живут в деревне |
| kənddəkilərdən | one of those who live in the village | eine(r) von denen, die in dem Dorf leben | один из тех, кто живут в деревне |
| Kənddəkilərdənsinizmi? | Are you one of those who are living in the village? | Sind Sie eine(r) von denen, die in dem Dorf leben? | Являетесь ли Вы одним из тех, кто живут в (этой) деревне? |
Azərbaycan dilinin bütün sərf qaydaları bir-neçə barmaq sayılı qaydaya bölünür və bu Azərbaycan dilinin asan öyrənişli olmasının və dil gücünün əlamətidir. Azərbaycan dili Hind-Avropa, ərəb və çin dillərindən fərqli olaraq qarışıq və mürəkkəb dil qaydaları az olan, təbii istisnaları praktiki olaraq olmayan, nizamlı və bütöv bir dildir. Bu qayda və qanunlara diqqət, genişlik və asanlıq riyaziyyat qaydalarına bənzəyir.
Rəsmi adı
Azərbaycan dili 1937-ci ilə qədər türki, türk dili, rus dilində yazılmış əsərlərdə isə "tatar dili", "Qafqaz tatarlarının dili" adlandırılmışdır. Azərbaycan dili, dövlət sənədlərdə və yazılı ədəbiyyatda aşağıdakı formalarda qeyd olunmuşdu:
- 20-ci əsirdən öncəki yazılı ədəbiyyatı nəzərə alsaq, Xaqani Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Aşıq Qurbani, Mirzə Şəfi Vazeh, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Ələkbər Sabir, Mirzə Fətəli Axundov və digər klassik Azərbaycan şairləri, əsərlərində yazdığı dilləri türki adlandırırdılar. 20-ci əsrin birinci hissəsində yaşayan Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid və Almas İldırım kimi millətçi şairlər də türk dili terminini işlədirdilər.
- 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranandan az sonra Azərbaycanda kargüzarlığın türk dilində aparılması ilə bağlı qərar qəbul etdi.
- 1921-ci ildə Nəriman Nərimanov, Dadaş Bünyadzadə ilə birgə Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı dekret imzaladılar. 1921-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olundu və oraya dövlət dili haqqında maddə salınmadı.
- 1924-cü ildə Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı qərarı qəbul olundu.
- 1936-cı ildə Azərbaycanın yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada Azərbaycanın dövlət dili türk dili kimi qeyd edildi.
- 1937-ci ildə vəziyyət kökündən dəyişdi. Bu ildə qəbul olunmuş konstitusiyada dövlət dili anlayışı yer almır və aşağıdakı qərarlar tətbiq olunur (tarixi mənbələrin çoxu, bu qərarların birbaşa Stalin tərəfindən alındığını iddia edir):
- Təsvirlərdə və məhkəmə dilinə aid maddədə türk dili ifadəsi Azərbaycan dili ifadəsi ilə əvəz edilir;
- Latın əlifbasının kiril əlifbası ilə əvəzolunması proyekti başlayır;
- Azərbaycan dilinin qrammatikasına və yazma qaydalarına, onu Türkiyə türkcəsindən uzaqlaşdıracaq dəyişikliklər tətbiq olunur (örnək üçün: sınıf, hafta kimi sözlər artıq sinif, həftə formasında; baqmaq, qorqmalıyız, gəlməğiniz kimi sözlər artıq baxmaq, qorxmalıyıq, gəlməyiniz formasında; Cumhuriyyət, tiyatro, firqə kimi sözlər Respublika, teatr, partiya formasında yazılmağa başlayır).
- 1945-ci ildə Təbrizdə qurulan Azərbaycan Milli Hökuməti dövlət dilinin türk dili olduğunu elan etdi.
- 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına aşağıdakı məzmunda maddə əlavə edildi: "Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir…" Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan SSRİ-n üç yeganə respublikası idi ki, Konstitusiyalarında titul dilləri rəsmi dil kimi qeyd olurdu.
- 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının müstəqillik əldə etdikdən sonra, prezident Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan dilinin yenidən türk dili adlandırılması haqqında bəyannamə imzaladı.
- 1995-ci ildə referendumla qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci maddəsində dilimizin adı Azərbaycan dili kimi qeyd olundu.
Beləliklə, dövlət dilinə həsr edilmiş bütün iclaslarda demokratik şərait yaradıldığından müxtəlif fikirlər özünü göstərdi:
- Azərbaycan dilidir;
- Türk dilidir;
- Azərbaycan türkcəsidir;
Prezident Heydər Əliyevin çıxışından:
Gəlin türkdilli xalqlara baxaq. Bəli, biz türkdilli xalqlardan biriyik və türk mənşəli xalqıq. Kökümüz birdir. Özbək dili var, qazax dili var, qırğız dili var, tatar dili var, başqırd dili var, türkmən dili var, kumık dili var. Demək, bu türkdilli xalqların da hər birinin dilinin öz adı var. Türkdilli xalqlarda tatar dili də var, o biri qrup dillər var, onların da hər biri bu qrupa daxildir, amma hər birinin öz adı var… Axı nə təhər Azərbaycan türkcəsi? Millətimiz nədir? Azərbaycan türkü. Nə təhər bu millətin iki adı olsun? Bəs niyə özbək özünə demir ki, Özbəkistan türkü, tatar niyə demir ki, Tatarıstan türküyəm. … taleyimiz belə gətirib ki, məsələn bizə tatar deyiblər. Amma biz tatar deyilik axı. Neçə illər bizə tatar deyiblər. Elə Həsən bəy Zərdabi də özünə tatar deyibdir, o birisilər də özlərinə tatar deyiblәr Bu Bakıda, Azərbaycanda bir belə azərbaycanlı ziyalı olduğu halda məktəblər açılmışdı — "russko-tatarskaya şkola"… Mən bununla sadəcə demək istəyirəm ki, bizim taleyimiz belə olubdur. Rusiyada bizə tatar deyiblər. Rusiyanın burada qubernatorları bizə tatar deyiblər. Ondan sonra 1918-ci ildən 1936-cı ilə qədər türk deyilib. 60 ildir biz "Azərbaycan dili", "azərbaycanlı" deyirik. İndi bəs nə edək? Bunlara cavab olmalıdır ki, bir qərar qəbul edək.
Məsələnin ciddiliyini nəzərə alan dövlət rəhbəri mütəxəssislərin iştirakı ilə geniş müzakirələr keçirdi və həmin müzakirələr mövcud problemlərin həlli üçün kifayət qədər məhsuldar oldu. Həmin müzakirələr göstərdi ki, yalnız milli ictimai təfəkkür deyil, bilavasitə mütəxəssislər də ana dilinin qeyd-şərtsiz "türk dili" adlandırılmasının əleyhinədirlər. Buna səbəb isə:
- iki müstəqil türk mənşəli dilin hər ikisinin eyni bir adla adlandırılması özünü doğrultmur və təcrübədə onları ayrı-ayrı adlarla (Azərbaycan türkcəsi — Türkiyə türkcəsi) adlandırmaq lazım gəlir;
- Azərbaycan ərazisində yaşayan qeyri-türk mənşəli müxtəlif xalqlar, etnoslar (talışlar, tatlar, kürdlər, ləzgilər və s.) "Azərbaycan dili"nin "türk dili" adlandırılmasından hər hansı halda narahat olurlar, bir sıra qüvvələr isə bundan istifadə edərək "xırda millətçilik" hisslərini qızışdırırlar;
- "Azərbaycan dili" adı artıq neçə on illərdir ki, uğurla işlənir, kifayət qədər böyük işlənmə təcrübəsinə malikdir.
Qeyd edək ki, Şimali Azərbaycanda qəbul edilən bu qərar, Cənubi Azərbaycanda heç bir təsir tapmadı. Azərbaycan dili, Cənubi Azərbaycanda bu günə qədər əhali tərəfindən türk dili adlandırılır.
Coğrafi yayınlanma
Təqribi sayımlamalara görə, dünyada hazırda Azərbaycan dilində danışan 50 milyondan çox adam yaşayır.
Qafqaz
Azərbaycan türkcəsi 19-cu əsrə qədər günümüzün Azərbaycan sərhədlərindən xaric, bugünkü Ermənistan ərazilərində də geniş yayılmışdı. 1948–1994-cü illər arasında bir milyondan artıq Azərbaycanlı türk və Azərbaycanlı kürd, Zəngəzur, Göyçə və Qarabağda etnik təmizləmə nədəni ilə öz yaşayış məntəqələrini tərk etməli oldu. Beləliklə 1828-ci ildən başlayıb 1948–1989-cu illərdə başa çatan "Türksüz Ermənistan" sityasəti sayəsində Azərbaycan dili Qərbi Azərbaycanda artıq işlədilmir.
Azərbaycan dili həmçinin Gürcüstanda, Kvemo-Kartli bölgəsində də yerli əhali üçün danışıq dili rolunu oynayır. 2014-cü ildə keçirilmiş əhali sayımlamasına görə Gürcüstanda yaşayan əhalinin 230,000 nəfəri (6.2%-i) ana dili kimi Azərbaycan dilini göstərmişdi. Buna baxmayaraq, Gürcüstanda yaşayan Azərbaycanlılar öz dillərində təhsil almaqda çətinliklər çəkir. 1989-cu ildə Gürcüstanda Azərbaycan dilində tədris verən 189 məktəb və 7000-ə qədər müəllim var idisə, 2018-ci ildə məktəblərin sayı 80-ə, müəllimlərin sayı isə 3700-ə düşdü.
Bundan başqa, Azərbaycan dili Qafqazda Rusiyanın Dərbənd rayonu, Tabasaran rayonu, Rutul rayonu, Qızılyar rayonu, Türkiyənin isə Qars vilayəti, İğdır vilayəti, Ərdəhan vilayətində danışılır.
Avropa
Azərbaycan dili həmçinin də ABŞ-da və Qərbi Avropa ölkələrində (özəlliklə Almaniya, Avstriya, Böyük Britaniya, Danimarka, Hollandiya, Norveç, Fransa) böyük sayda yaşayan azərbaycanlıların danışdığı dildir. Çoxu İrandan işləmək üçün gedənlərdir.
Bununla yanaşı Türkiyədə, 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan və İkinci dünya müharibəsindən sonra gedən azərbaycanlı ailələrin sayı da yüksəkdir.
20-ci əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Rusiyaya gedən və indi orada qalıb yaşayan azərbaycanlılar da çoxdur. 2010-cu ildə aparan sayımlamalara görə, Rusiyada 600,000 azərbaycanlı yaşayır (onlardan 130,000 tarixi yurdları, Dağıstan Respublikası ərazisində yaşayanlardır) və onlardan Azərbaycan dilini bilən əhalinin sayı 470,000 nəfər olmuşdu.
Yaxın Şərq
Rəsmi qaynaqlara görə, Azərbaycan türkcəsi İran İslam Respublikasında yaşayan 14-23 milyon arasında Güney Azərbaycanlı türkün ana dilidir (qeyri-rəsmi qanaqlara görə, bu say 30 milyondan çoxdur). İranda aşağıdakı ostanlarda Türk dili yerli əhali tərəfindən işlədilir:
| Ostan | Mərkəzi | Türkdilli əhalinin sayı |
|---|---|---|
| Qərbi Azərbaycan ostanı | Urmu | 3.3 milyon |
| Şərqi Azərbaycan ostanı | Tərbriz | 3.7 milyon |
| Ərdəbil ostanı | Ərdəbil | 1.2 milyon |
| Qəzvin ostanı | Qəzvin | 1.3 milyon |
| Zəncan ostanı | Zəncan | 1.1 milyon |
Bu ostanlardan başqa, Həmədan ostanı, Qum ostanı, Mərkəzi ostanı, Gilan ostanı, Kürdüstan ostanı, Mazandaran ostanı, Tehran, Kərəc, Məşhəd, Rəzəvi Xorasan ostanları da böyük sayda türkdilli əhaliyə sahibdir. Qeyd edək ki, İran İslam Respublikası Konstitusiyasının 15-ci maddəsi ilə qeyri-fars dillərin məhdud şəkildə tədrisinə icazə verilməsinə baxmayaraq, 1926-cı ildən İran höküməti məktəblərdə türk dilində tədrisi de-fakto olaraq yasaqlamışdı.
İrandan başqa, Yaxın Şərqdə İraq da böyük türkdilli əhaliyə sahibdir. Bu dildən vaxtilə İraqa köçmüş 200 minə yaxın insan da ana dili kimi istifadə edir. Onlar özlərini kərkük və ya türkman adlandırır və əksəriyyəti Kərkük vilayətində yaşayır.
Tarix
Dilimizin uzun formalaşma tarixi aşağıdakı dövrlərə bölünə bilər:
- əski dövr (V–X əsrlər): əski türk dilinin formalaşması, türk əlifbasının yaranması, Orxun abidələrinin ucaldılması ilə türk yazı tarixinin başlanması.
- orta dövr (X–XIV əsrlər): Oğuz ağızların əski türk dilindən ayrılması, o şivələr əsasında oğuz ədəbi və yazı dilinin formalaşması, oğuzların İslamı qəbul etməyi ilə ərəb əlifbasına keçməsi, Divanü Lüğat-it-Türk, Oğuznamə və Kitabi-Dədə Qorqud kimi əsərlərin yaranması və qələmə alınması, Azərbaycan dilinin Böyük Səlcuqlu imperiyasının saray dilinə çevrilməsi.
- klassik dövr (XIV–XVIII əsrlər): Azərbaycan və Anadolu şivələrin müxtəlif yerli dövlətlərin saray dillərinə çevrilməsi, saray dilinin xalq dilindən uzaqlaşması, əsas ədəbiyyat formasının şeir olması.
- yeni dövr (XVIII–XX əsrlər): ədəbi dilin saray dilindən uzaqlaşıb yenidən xalq dilinə yaxınlaşması, ilk nəsr və dram əsərlərin yazılması, ilk qəzet və jurnalların çap olunması, Azərbaycan dilinin qrammatika qanunlarını araşıdıran Fənni-sərfi-Türki dərsliyinin çap olunması.
Əski dövr (5–10-cu əsrlər)
Azərbaycan dilinin yaranma tarixinin türk dillərinin ümumi tarixinin tərkib hissəsinin olmağı və Azərbaycan dilinin orta əsrlərdə əski türk dilindən təşəkkül etməsi alimlər və dilçilər tərəfindən hər dövrdə qəbul olunmuşdu. Əski türk dilinin tarixi-linqvistik müstəvidə tədqiqində ən güvənli istinad nöqtəsi Orxun-Yenisey abidələridir. Orxun abidələrinə — Ongin (731), Tonuquq (710), Kül Təkin (732), Bilgə Qağan (734), Küli çur (720) və s. kimi abidələr daxildir. Kül Təkin şərəfinə yazılmış abidələrin söz varlığını çağdaş Azərbaycan dili ilə müqayisə edən Prof. Şükürlü, mətində bulunan 170-dən artıq sözdən 100-dən çoxunun çağdaş Azərbaycan dilində tamamilə identik və ya yeni yazma qaydalarına uyğun dəyişikliklər ilə yazıldığını (örnək üçün: bəğ — bəy, yoq — yox, sucuğ — sucuq, küllüğ — göllük); qalanların isə ədəbi dilmizdə sıradan çıxdığını (örnək üçün: oğuş — qəbilə, bodun — xalq/boy, öd — taxt, börü — canavar) təsdiqləyir. Fonetik baxımından, abidələrdə damaq və dodaq ahənglərinin, eləcə də samitlərinin ahənginə rast gəlinir ki, bu da Azərbaycan dilində möhkəmliyi və zənginliyi ilə seçilir. Qrammatik baxımından isə, bəzi qanunların dəyişməz qaldığını (yönlük, yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri; I, III şəxs fel şəkilçiləri və s.) bəzilərin isə dəyişdiyini (yiyəlik, yönlük, birgəlik hal şəkilçiləri; II və III şəxs cəm fel şəkilçiləri və s.) görürük.
Bunların hamısına baxmayaraq, son 1500 ildə dilimizdə yer almış qrammatik və morfoloji dəyişikliklər nəticəsində əski türk dilində yazılmış mətnlər bugünün Azərbaycan dili daşıyıcısı üçün artıq anlaşılmalı deyil. Yenə də, bu durumu dünya dillər ilə müqayisə etdiyimiz halda (əski ingilis dili və ingilis dili, əski alman dili və alman dili, latın dili və fransız dili və s.) dilimizdə ötən min ildə yer almış sintaktik-morfoloji dəyişikliklərin sayı nisbətən çox azdır.
| Əski dövr (əski türk dili) | Çağdaş Azərbaycan dili |
|---|---|
| içrə aşsız taşra tonsuz yabız yablağ bodunda üzə qağan olurtum inim qül tiğin birlə sözləşdimiz qañımız ecimiz qazğanmış bodun atı qüsi yoq bolmazun tiyin türq bodun üçin tün udımadım qüntüz olurmadım inim qül tiğin birlə iki şad birlə ölü yiti qazğandım anca qazğanıp birki bodunuğ ot sub qılmadım | İçi aşsız[yeməksiz, ac], dışı donsuz, yavuz, yalaq boyların üzərinə Xaqan oturdum. Kiçik qardaşım Kül Təkin ilə danışdıq. Valideynimizin dayımızın qazanmış millətin adı-sanı yox olmasın deyə Türk milləti üçün dün uyumadım, gündüz oturmadım. Kiçik qardaşım Kül Təkin ilə, iki şad ilə öləsi ya itəsi [çalışıb] qazandım, Ancaq qazanıb bütün boyları oda-suya qılmadım. |
Orta dövr (10–14-cü əsrlər)
.jpg.html){kind=link}
Orta dövrdə ədəbi dil artıq funksional olaraq mövcud olmuşdu, yəni ilk təşəkkül mərhələsi başa çatır və Kitabi-Dədə Qorqud kimi nəhəng abidə yaranır.
Kitabi-Dədə Qorqud Azərbaycan dilinin tarixi üzrə ən önəmli qaynaqlarından biridir. Leksik baxımından, kitabda 3000-ə yaxın söz işlənmiş; O sözlərdən 773-ü çağdaş Azərbaycan dili ilə eynilə yazılır (örnək üçün: ad, ağ, alqış, dilək), 213-ü fonetik dəyişmələrlə (örnək üçün: bəg — bəy, yigirmi — iyirmi, qılıc — qılınc və s.), 200-ə yaxın söz şivə və ləhcələrdə qorunmuş (örnək üçün: buñalmaq, saqar, taraqa, qurumsu), qalanları isə unudulmuş və çağdaş Azərbaycan dilində alınma sözlər ilə ifadə olunan sözlərdir (örnək üçün: alp, əvrən — qəhraman, qıran — pandemiya, egi — xoş ya da yaxşı, əsrik — sərxoş və s.). Alınma sözlərə gəldiyimizdə isə, onlardan 573-ü alınmadır (353-ü ərəb, 205-i fars dilindən). Alınma sözlər o zaman xalq arasında anlaşılmadığına görə türk mənşəli sinonimi ilə bərabər işlədilirdi (axır-son, allah-tanrı, behişt-uçmaq, cəng-savaş) və ancaq sonralar belə alınma sözlər qalib gəlmiş, mənimsənilmiş, dilin öz sözləri isə sıradan çıxmış, arxaikləşmişdi. Sintaktik baxımından, Dədə Qorqudda, orta dövr Azərbaycan dilinin və cağdaş ədəbi dilimizin sintaktik quruluşu arasında varislik və kök birliyi görürük. Fonetik baxımından, əski dövrdən başlayaraq yeni dövrə qədər saitlərin dəyişilməzliyinə bu dövrdə də tanıq oluruq. Samitlərə gəldiyimizdə isə, yeni dövrdə yalnız bir samitin — sağır [ñ] səsin itirildiyini görürük. Əksinə, klassik dövrdə işlənməyə başlayan alınma [f], [h], [j] samitlərin isə orta dövrdə hələ var olmadıqlarını görürük.
| Orta dövr (oğuz türk dili) | Çağdaş Azərbaycan dili |
|---|---|
| Görürmisin ay oğul nələr oldı Sarp qayalar oynanmadı yer obrıldı Eldə yağı yoq ikən səniñ babañıñ üstinə yağı gəldi. Ol qırq namərd babañıñ yoldaşları babañı tutdılar. Ağ əllərin ardına bağladılar. Qıl sicim ağ boynına taqdılar. Kəndilərü atlu, babañı yayaq yüritdilər. Alubanı qalın kafir ellərinə yönəldilər. Qanım oğul qalqubanı yerindən uru durğıl Gəlgil qırq yigidiñ boyuña alğıl Babañı ol qırq namərddən qurtarğıl. Yüri oğul. Babañ saña qıydıysa, sən babaña qıymağıl! | Görürsənmi, ay oğul, nələr oldu? Sərt qayalar oynamadı, yer ovuldu. Eldə düşmən yox ikən sənin atanın üstünə düşmən gəldi. O qırx namərd — atanın yoldaşları — atanı tutdular. Ağ əllərini ardına bağladılar. Qalın ipi ağ boynuna taxdılar. Özləri süvari, atanı piyadə yeritdilər. Alıb uzaq kafir ellərinə istiqamət götürdülər. Xanım oğul, qalxıb yerindən ayağa dur! Gəl, qırx igidini dəstənə al! Atanı o qırx namərddən qurtar. Yeri, oğul! Atan sənə qıydısa, sən atana qıyma! |
Klassik dövr (14–18-ci əsrlər)
_of_Fuzuli_-_Muhammad_bin_Sulayman_known_as_Fuzuli.jpg.html){kind=link}
Klassik dövrdə Azərbaycan dili Cəlairlər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dilinə çevrilib, bütün Ön Asiyada ədəbi dil rolunu oynamağa başlamışdı. Nizami Cəfərov, Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi əsərində "XI-XII əsrlərdən başlayaraq Azərbaycanda meydana çıxan möhtəşəm türk dövlətlərində rəsmi dil kimi ərəb, fars dilləri ilə yanaşı Azərbaycan dilindən də istifadə olunduğunu" göstərir. Səfəvilər dövlətində Azərbaycan dili sarayda və orduda hakim dil olmaqla imperiyanın ilk rəsmi dövlət, saray və məhkəmə dili idi. Alman-rus alimi Wilhelm Bartold 1912-ci ildə yazırdı:
Xanədanın təşəkkül etdiyi yerdə Azərbaycan əhalisi türkcə danışırdı və nəticədə türkcə Səfəvilər dövlətində saray və ordu dili olaraq qaldı.
Məs bu dövrdə saray Azərbaycan dili və xalq Azərbaycan dili arasında ilk fərqlər əmələ gəlməyə başladı. Saray dili yazılı ədəbiyyatın təməlinə çevrildiyinə görə o zamanın ədəbi dili xalq dili yox, saray dili olur. Həmin dövrün saray dili öncəki dövr Azərbaycan dilindən bəzi özəllikləri ilə seçilir:
- Saray dilinin leksik tərkibi öncəki dövrün xalq dilindən ərəb və fars sözlərinin çoxluğu ilə fərqlənir. O dövrün dil üslubları, özəlliklə də aparıcı janr olan şeyriyyat, ədəbi dilə külli miqdarda alınma sözlərin gəlməsinə səbəb olmuşdu.
- Saray dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelinə uyğun olmuşdur, yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. Örnək üçün: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq [eşq təriqinin (yolunun) tərki], daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil).
- Oxşar vəziyyət qrammatika sahəsində də özünü göstərir. Felin -isər qəti gələcək zaman şəkilçisi öz vəzifəsini tamamilə -acaq2 şəkilçisinə verir.
- Fars dilinin təsiri altında, dilimizin sintaktik quruluşu da dəyişməyə başlayır. Klassik dövrdən öncə Azərbaycan dilində budaq cümlələr işlədilmirdisə, klassik dövrdə ki, hansı ki, nə vaxt ki, haçan ki və s. kimi sözlərin yardımı ilə budaq cümlə quruluşu dilimizdə yerini tapır (örnək üçün, fars-dilli cümlə quruluşu: bilməz ki, həqdən müsəvvər oldu; türk-dilli cümlə: həqdən müsəvvər olduğunu bilməz).
| Klassik dövr (ədəbi türk dili) | Çağdaş Azərbaycan dili |
|---|---|
| Bir müsǝvvirdir ki zǝrrin kilk ilǝ hǝr gün çǝkǝr Sǝfheyi-gǝrdunǝ nǝqşi-arizi-dildar sübh. Müjdə bir xurşiddən vermiş məgər badi-səhər Kim nisar eylər ona yüz min düri-şəhvar sübh. Aşiqi-sadiqdir izhari-qəm eylər hər səhər Ah ilə xəlqi yuqusundan qılır bidar sübh. | Bir rəssamdır ki, qızıl kilk ilə hər gün çəkər, Sevgilinin üzünün şəklini fələyin göyünə, sübh. Muştuluq bir gözəldən vermiş məgər səhər küləyi Kim, bağışlayar ona yüz min padişaha layıq düri, sübh. Sadiq sevgilidir, açıqca qəm eylər hər səhər, Ah ilə xalqı yuxusundan qılır, yuxusuz sübh. |
Yeni dövr (18–20-ci əsrlər)
Azərbaycan dilinin bu dövrü üç mərhələni əhatə edir:
- ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (18-ci əsr);
- milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (19–20 əsrin 1-ci rübü);
- müasir mərhələ (20-ci əsrin 1-ci rübündən sonra).
Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna özünün ikinci inkişaf mərhələsində (milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkişafı mərhələsində) çıxmışdır. Bu dildə şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılmağa, qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başlamış, bəzi rəsmi sənədlər tərtib edilmiş, elmi araşdırmalar aparılmışdır. O dövrdə Azərbaycana gələn əcnəbilər, o cümlədən ruslar və almanlar da ona maraq göstərmiş, bəziləri bu dili öyrənməyə çalışmışlar (rus şairləri Mixail Lermontov, Aleksandr Bestujev-Marlinski, alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt). Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid sərf-nəhv (qrammatika) kitabları və lüğətlər olsa da, elmi əsərlər və dərsliklər 19 əsrdən etibarən yazılmağa başlamışdır. Mirzə Kazım bəyin rusca yazdığı Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1839) əsəri məşhurdur. Mir Həsən bəy Vəzirovun, L. Budaqovun, Q. Makarovun, Nəriman Nərimanovun, M. Məmmədovun, Sultan Məcid Qənizadənin Azərbaycan dilinə aid dərslikləri də rus dilində yazılmışdır. Mirzə Məhəmməd Əfşarın Azərbaycan dilinə aid Fənni-sərfi-türki (Türk dilinin qrammatikası, 1869) adlı dəyərli əsəri isə azərbaycancadır.
20-ci əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında üç meyil özünü göstərir:
- Ədəbi dili xalq dili ilə eyniləşdirmək meyli. Bu, özünün əksini Molla Nəsrəddin jurnalının yazılarında, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kimi yazıçıların əsərlərində tapmışdır;
- Daha çox Osmanlı (türk) və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu, Füyuzat və Həyat kimi bir çox jurnal və qəzetlərin, Əli bəy Hüseynzadə kimi maarifpərvər yazıçıların dilində özünü göstərir. Bu dil o vaxtkı Osmanlı ədəbi dilindən, demək olar ki, seçilmirdi;
- Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli. Heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bu dili Abdulla Şaiq, Cəfər Cabbarlı, Seyid Hüseyn Sadiq, Abbas Səhhət kimi şair və yazıçılar yaradırdılar. Ədəbi dil sahəsindəki bu durum əsrin əvvəllərindən 30-cu illərədək davam etdi.
Azərbaycan dilində bu dövrdə aşağıdakı fonetik və qrammatik dəyişikliklər yerini tapır:
- Azərbaycan ədəbi dilinin Osmanlı dili ilə müştərək olan bir sıra sözləri (örnək üçün: şimdi, şöylə, şu, kəndi və s.) yeni dövrdə artıq işləkliyini tamamilə itirmişdi. Bu, türk ədəbi dilləri sahəsində ayrılma hadisəsinin tam başa çatmasının nəticəsi idi;
- Dövrlər arasındakı leksik fərqlər ilə yanaşı fonetik fərqlər də güclüdür. Öncəki dövrdə işlənilən [q] səsi sözün ortasında [x] və ya [h] səsinə çevrilməyə başlayır. Söz ortası qalın [g] səsi [ğ]-ya, incə [g] səsi isə [y] səsinə assimilə olunma prosesi başa çatır;
- Danışıq dilində (ədəbi dildə hələ ki yox) bəzi qrammatik dəyişikliklər yer tapır. İsmin öncəki dövrdə təsirlik hal -(y)ı4 şəkilçilərinin ayırıcı [y] səsi ilə saitlərdən ayrılmasına baxmayaraq, bu dövrdə təsirlik hal şəkilçisi -(n)ı4 şəkilçisinə dönür, yəni artıq [n] səsi saitlər arası ayırıcı rol oynamağa başlayır. Danışıq dilində, üçüncü şəxs cəm -ız4 şəkilçisi -ıq4 şəkilçisinə çevrilməyi başa çatır.
| Yeni dövr | Çağdaş Azərbaycan dili |
|---|---|
| By gunqu Azərbajcan turqcəsinin imlasь — ərəb əlifbasьndan jeni əlifbaja geçərqən, byndan iqi juz jьl əvvəl rys imlasьnьn geçirdiƣi devrində bylynyr. İmdiqi imla pozƣynlyƣynyn ən bөjuq səbəbi, turq dilinin təbii səslərini pərdələr altьnda saqlajan ərəb əlifbasь olmyşdyr. Biz by əlifbadan xьlas olmaq devrində bylynyryz, ancaq xьlas olyp, qyrtardьqdan sonra, jenə qөhnə əlifbanьn imla məsələlərinə jetirdiƣi tə'sirlərdən yzyn muddətcə qyrtara bilməjəcəƣiz. By xusysda biz hələ çoq az iş gөrmuşuz, daha doƣrysy, imla məsələsilə heç oƣraşmamьşьz; turq dilinin imlaçьlarь hələ ortalьƣa çьqmamьşlar; byny gələcəq japacaqdьr; ona görə turq imlasьnьn qət'i qanynlarьndan hələ danьşmaq olmaz. | Bugünkü Azərbaycan dilinin imlası — ərəb əlifbasından yeni əlifbaya keçərkən, bundan iki yüz il əvvəl rus imlasının keçirdiyi dövründədir. İndiki imla pozğunluğunun ən böyük səbəbi, Azərbaycan dilinin təbii səslərini pərdələr altında saxlayan ərəb əlifbası olmuşdur. Biz bu əlifbadan xılas olmaq devrində bulunuruz, ancaq xilas olup, qurtardıqdan sonra, yenə köhnə əlifbanın imla məsələlərinə yetirdiyi təsirlərdən uzun müddətcə qurtara bilməyəcəyik. Bu xüsusda biz hələ çox az iş görmüşük, daha doğrusu, imla məsələsi ilə heç məşğul olmamışıq; Azərbaycan dilinin imlaçıları hələ ortalığa çıxmamışlar; bunu gələcək edəcək; ona görə Azərbaycan imlasının qəti qanunlarından hələ danışmaq olmaz. |
Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin müasir mərhələsində mühüm hadisələrdən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu alması oldu. Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan dövlət dili məsələsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920) hökumətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Cümhuriyyət hökuməti o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi. Hökumət qeyri millətlərdən olan Azərbaycan vətəndaşlarının dövlət dilini öyrənmələri üçün tədbirlər görür, bu məqsədlə kurslar təşkil edirdi. Bu qərara əsasən, ölkədə məhkəmə, inzibati idarəçilik və digər vəzifələrin başında duranlar dövlət dilini lazımi səviyyədə öyrənənədək, hökumət müəssisələrində rus dilinin də işlənməsinə yol verilirdi.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan (1920) sonra da dil siyasəti mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Şimali Azərbaycanın 1991 ilə kimi SSRİ-nin tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilinin orta məktəblərdə tədrisinin əsryarımlıq, universitet və institutlarda tədrisinin isə 88 illik tarixi var. Azərbaycan dili, onun tarixi, dialektləri geniş surətdə tədqiq edilmiş, bu sahədə Azərbaycan dilində yüzlərlə əsər çap edilmişdir. Qədim yunan ədəbiyyatı və fəlsəfəsindən tutmuş bu günədək mövcud olan bədii və elmi əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi ilə yanaşı, riyaziyyat, fizika, kimya, təbabət və s.-yə aid dərsliklər də başqa dillərdən Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Hazırda Azərbaycan dilində orijinal dərsliklərin çapı başa çatmışdır.
Azərbaycan dili dövlət dili kimi Azərbaycan SSR Konstitusiyasında (1978) təsbit olunmuşdur. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş (1995) yeni Konstitusiyasında dövlət dilinin məhz Azərbaycan dili kimi yer alması Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.
Yazı sistemləri
Azərbaycan dili, fərqli bölgələrə yayılması və oradakı mədəniyyətlərlə toqquşması səbəbi ilə tarix boyunca fərqli əlifbaları işlədərək qələmə alınmışdı.
Əski Türk əlifbası
Türk yazı tarixi əski Türk əlifbası (ya da Orxun əlifbası) ilə başlamışdı. Bu əlifba, ahəng qanununa uyğun, sağdan sola oxunulan bir yazı sistemi idi. Qədim Türk əlifbasında yazılmış sözlər, son min il ərzində öz orfoqrafik formasını dəyişdi:
- Çağdaş Azərbaycan dilində [h] və ya [x] ilə başlayan sözlər, qədim Türk yazılarında [q] ilə ifadə edilmişdi (örnək üçün: Xaqan — Qağan, hangi — qanqı və s.);
- qədim Türk yazma sistemində öz yerini tapan sağır nun samiti müasir Azərbaycan dilində öz yerini tapmasa da, bu günün Qərbi Azərbaycan ləhcələrində aktiv müşahidə edilir;
- müasir Azərbaycan dilinin saitlər sistemi Orxun sistemi ilə eynidir;
Ərəb əlifbası
_uses_the_Arabic_script.jpg.html){kind=link}
Səlcuq türkləri 10-cu əsrdən başlayaraq islamı qəbul etdikdən sonra, ərəb qrafikalı əlifbanı əsas tutmuş və bu əlifba ilə çoxlu dəyərli əsərlər yaratmışlar. Bu ənənə, Anadoluda Osmanlılar və Azərbaycanda Səfəvilər tərəfindən davam edilmişdi.
Ərəb əlifbasında türk dillərinin saitlərini əks etdirən xüsusi işarələrin olmaması, bir neçə səsin bir işarə ilə yazılması həmin əlifbanın türk dillərinin əlifbası kimi işlədilməsində zaman-zaman müəyyən çətinliklər meydana çıxarmışdır. Azərbaycan dili üçün də bu çətinliklər mövcud olmuşdur. Ərəb əlifbasının istifadəsindən irəli gələn nöqsanlardan bir neçəsi aşağıda göstərilmiş:
- Azərbaycan dilində olan bir sıra fonemlərə uyğun gələn səslərin ərəb dilində yalnız tələffüzə görə fərqlənməsi nəzərə alınaraq onların əlifbada bir neçə işarə ilə ifadə olunması (örnək üçün: v, s, y, z, t, h);
- ərəb əlifbasında işlədilən hərflərin sözdə işlənmə yerindən asılı olaraq bir qisminin dörd, digər qisminin 2 işlənmə şəklinin olması;
- ərəb əlifbasındakı 28 hərfdən 16 hərf müstəqil işarəyə malik idi. Qalan 12 hərf diakritik işarələrlə bir-birindən fərqləndirilirdi;
- ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin saitlərini ifadə etmək üçün müxtəlif diakritik işarələrdən istifadə olunurdu; ərəb əlifbasında cəmi dörd sait üçün işarə vardır, bu dörd işarə də işlənmə yerinə görə müxtəlif səsləri ifadə edə bilirdi;
- yazı prosesində istifadə edilən əlavə işarələrin orfoqrafik və orfoepik səhvlərin buraxılmasına səbəb olması;
- imla qaydalarını yaratmaqda, habelə tədris işində çətinliklər.
Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub və bu əlifbayla Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının qiymətli əsərləri qələmə alınıb.
Latın əlifbası
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra 1919-cu ildə Xudadad bəy Məlikaslanovun rəhbərliyi ilə latın əlifbasına keçmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın hazırladığı tədbirlər planını parlament təsdiq edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdiyindən bu məsələni həyata keçirmək mümkün olmur. 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunsa da Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929–1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1939–1991-ci illərdə isə kiril əlifbasından istifadə olunub. 1991-ci ildən başlayaraq tədricən yenidən latın əlifbasına keçilib. Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dilinin əlifbası latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasıdır.
Cənubi Azərbaycanda hələ də işlənən ərəb alifbası fars dilindən və Osmanlı türkcəsindən təsirlənib. Bu əlifba ərəb dilinə uyğun olsa da, Türk dil ailəsinə mənsub olan Azərbaycan dilinə səslərin çoxluğuna görə asas formada əlverişli deyil. Bu əlifbanın bərpası uğrunda müasir əsrimizdə bir neçə addım atılsada bu çalışmalar xalq içində yayılmayıbdır. Cənubi Azərbaycanda əhali fars dilində təhsil almağa məcbur olduqları üçün ərəb və fars sözlərilə orijinal diktə ilə tanışdırlar. azırda İranda Azərbaycan türkcəsi üçün işlədilən ərəb əlifbası ilə bağlı vəziyyət çox qarışıqdır. Cənubi Azərbaycan ziyalılarının latın əlifbasının daha münasib olduğunu qəbul etmələrinə baxmayaraq bu əlifbanın tətbiqinə dövlət tərəfindən qadağa və məhdudiyyətlər qoyulub. İranda Azərbaycan türkcəsində kitab və qəzetlər yalnız ərəb əlifbası ilə işıq üzü görür.
Fonetik xüsusiyyətləri
Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit səs vardır. Bu 40 səs Azərbaycan əlifbasında 32 hərf ilə təmsil edilir.
Saitlər
Sait səslər aşağıdakı amillər əsasında sinifləndirilir:
- Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə görə:
- qalın saitlər [a], [ı], [o], [u];
- incə saitlər [ə], [e], [i], [ö], [ü].
- Dodaqların durumuna görə:
- dodaqlanan saitlər [o], [ö], [u], [ü];
- dodaqlanmayan saitlər [a], [e], [ə], [i], [ı].
- Dilin üst damağa doğru qalxması və aşağı enməsi durumuna görə:
- qapalı (və ya dar) saitlər [ı], [i], [u], [ü];
- açıq (və ya geniş) saitlər [a], [ə], [o], [ö], [e].
Bu sinifləndirməni aşağıdakı cədvəl vasitəsi ilə özətləmək olar.
| dodaqlanmayan | dodaqlanan | |||
|---|---|---|---|---|
| açıq | qapalı | açıq | qapalı | |
| qalın | a | ı | o | u |
| incə | ə, e | i | ö | ü |
Azərbaycan dili saitlərlə bağlı aşağıdakı maraqlı özəlikləri ilə fərqlənir:
- [ə] səsinin bütün hecalarda işlənmə tezliyi;
- [ı],[ü] saitlərindən başqa, bütün saitlərin uzun tələffüz oluna bilməyi (uzun tələffüz olunan saitlərin iştirak etdiyi sözlər, əsasən, ərəb mənşəli sözlərdir);
- vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür və yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma /ɑlˈmɑ/ (meyvə)- alma /ˈɑlmɑ/ (almaq);
- ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz daxilində işlənə bilməz (işıq, ildırım kimi [i] saiti ilə başlayan bir neçə söz istisna olmaqla);
Samitlər
Samit səslər aşağıdakı amillər əsasında sinifləndirilir:
- Söylənmə zamanı boğazdakı səs tellərdən törənib-törənmədiyinə görə:
- cingiltili samitlər: onlar səsdən və küydən ibarət olur;
- kar samitlər: yalnız küydən ibarət olur.
- Söylənilməsinin sərtliyinə görə:
- qalın samitlər: qalın saitlərdən sonra gələn samitlər (örnək üçün, [b], [c], [d], [l], [v], [g], [k] və s.);
- incə samitlər: incə saitlərdən sonra gələn samitlər (örnək üçün [b'], [c'], [d'], [l'], [v'], [q], [k'] və s.).
Azərbaycan dilində 20-ci əsirə qədər işlənilən ŋ samiti, müasir Azərbaycan dilində öz yerini tapmadı. Bugünkü Azərbaycan dilində aşağıdakı qalın samitlər var:
| cingiltili | b | c | d | q / g | ğ | j | l | m | n | r | v | y | z | |
| kar | p | ç | t | k / k' | x | ş | f | x | s | h |
Cingiltili səslərdən [l], [m], [n], [r] samitlərin kar qarşılığı, kar səslərdən isə [h] samitinin cingiltili qarşılığı yoxdur. Bunlara sonor samitlər deyirlər.
Dilimiz, samitlərlə bağlı aşağıdakı fonetik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir:
- [ı] və [ğ] samitlərinin sözlərin əvvəlində işlənməməyi;
- dilortası samitlərin [g], [k] arxasıra, dilarxası saitlərin [k], [q], [ğ], [x] ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsinin mümkünsüzlüyü.
Danışıq dili
Danışıq dili yazılış dilindən bəzi hallarda fərqlənə bilər. Örnəklər aşağıdakı cədvəldə verilir.
| Yazılı dil | Danışıq dil və ya ləhcələr | Səbəbi |
|---|---|---|
| saat | [sa:t] | Alınma sözlərdə eynicinsli qoşa saitlər bir uzun saitə çevrilir |
| radio | [radiyo] | Alınma sözlərdə ayrıcinsli qoşa saitlər ayırıcı [y] səsi ilə ayrılır |
| dovşan | [do:şan] | [o] və [ö] saitlərindən sonra [v] səsi itirilir |
| anlayır | [anlıyır] | [a] və [ə] ilə bitən çoxhecalı sözlərə bitişdirici [y] samiti ilə başlayan şəkilçi qoşulursa, həmin sait qapalı [ı] və ya [i] saitinə çevrilir |
| istəmişdim | [isdəmişdim] | Söz ortasında iki yanaşı kar samitlərdən ikincisi cingiltili samitə çevrilir |
| qalmaq | [qalmağ] | Sözün sonunda duran cingiltili samitlər kar samitlərə çevrilir |
| ədəbiyyat | [ədəbiyat] | Qoşa samitlər tək samitə çevrilir |
| üstdə | [üstə] | İki kar samitlə bitən sözlərə, samitlə başlayan şəkilçi əkləndiyi halda son samit itirilir |
| dəqiqə | [dəyqə] | Alınma sözlərin türkləşmiş söylənişi |
| səhifə | [səyfə] | Alınma sözlərin türkləşmiş söylənişi |
| sillə | [şillə] | İstisna |
| gələcəyəm | [gələceyəm, gəlcəm] | Şəkilçilərin danışıq dilində qısaldılması |
| gələcək | [gələcax] | Cənub ləhcələr |
Şimali Azərbaycan dilinin ləhcə və şivələri dörd qrupdan ibarətdir:
- şərq qrupu (Bakı, Quba, Şamaxı dialektləri və Lənkəran, Muğan şivələri);
- qərb qrupu (Gəncə, Qazax, Qarabağ dialektləri və ayrım şivəsi);
- şimal qrupu (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi);
- cənub qrupu (Naxçıvan, Ordubad dialektləri).
Ahəng qanunu
Türk dillərinin ən önəmli və ən qədim özəlliklərindən biri, onların Ahəng qanununa tabe olmasıdır. Ahəng qanunu bir sözdə qalın və ya incə saitlərin və samitlərin bir-birini izləməsinə deyilir.
Qrammatika
Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir.
İsim, əvəzlik və saylar
Nəsnələrin adlarını bildirən və kim? nə? hara? suallarına cavab verən nitq hissəsinə isim deyilir. İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən digər nitq hissələrinə də aiddir.
İsimlər cümlədə başqa sözlərlə bağlananda dəyişir. Bu dəyişməyə ismin hallanması deyilir. Azərbaycan dilində ismin 6 halı var.
| Hal | Sualı | Şəkilçi | Örnək | Anlamı | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| incə | qalın | dodaqlanan | ||||
| Adlıq hal | kim? nə? hara? | ∅ | kənd | ağac | güzgü | ismin sözlükdəki forması |
| Təsirlik hal | kimi? nəyi? harayı? | -(n)i4 | kəndi | ağacı | güzgünü | işin, hərəkətin obyektini bildirir |
| Yiyəlik hal | kimin? nəyin? haranın? | -(n)in4 | kəndin | ağacın | güzgünün | yiyəlik, sahiblik, aidlik bildirir |
| Yönlük hal | kimə? nəyə? haraya? | -(y)ə² | kəndə | ağaca | güzgüyə | hərəkətin yönünü və ya son nöqtəsini bildirir |
| Yerlik hal | kimdə? nədə? harada? | -də² | kənddə | ağacda | güzgüdə | nəsnələrin və hərəkətin yerini bildirir |
| Çıxışlıq hal | kimdən? nədən? haradan? | -dən² | kənddən | ağacdan | güzgüdən | çıxış nöqtəsini və ya başlanğıc yerini bildirir |
| Qeyd: Yiyəlik və təsirlik hal şəkilçisiz də düzələ bilir. | ||||||
Müasir Azərbaycan dilində, yiyəlik hal şəkilçisi -(n)in4 ilə ikinci şəxs təkin mənsubiyyət şəkilçisi -(n)in4 bir-biri ilə omonimdir. Həmçinin, üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçisini almış isim, yiyəlik və təsirlik hal şəkilçilərini almış isim ilə eyni yazılır. Bu cümlələrdə bəzən anlaşılmazlığa gətirə bilir (kitabını götür: götürəcəyin sənin kitabın'dırmı, yoxsa onun kitabı?). Tarixən, yiyəlik hal şəkilçisi sağır ñ (nq kimi tələffüz edilir) ilə yazılırdı -(n)iñ4, mənsubiyyət şəkilçisi -(n)in4 isə normal n ilə və bu durumlar əmələ gəlmirdi.
Ümumi qrammatik anlamına görə nəsnələrin miqdarını və sırasını bildirən nitq hissəsinə say deyilir. Say neçə? neçənci? nə qədər? suallarından birinə cavab verir. Hər başqa bir dildə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də iki dürlü say var:
- Miqdar sayları: Neçə? və nə qədər? sualların cavab verən saylar. Üç növü var: müəyyən (örnək üçün: beş, on, bir dənə, bir qaşıq, bir baş), qeyri-müəyyən (örnək üçün: az, çox, yüzlərlə, beş-altı), kəsr (örnək üçün: üçdə iki, beş tam onda beş).
- Sıra sayları: Neçənci? sualına cavab verən, -ıncı4 şəkilçisi ilə düzələn və nəsnənin sırasını bildirən saylardır (örnək üçün: beşinci, altmışıncı)
İsim və digər nitq hissələrinin yerinə işlənən sözlərə əvəzlik deyilir. Onlar cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərflik rolunda çıxış edə bilərlər. Azərbaycan dilində aşağıdakı əvəzliklər var:
- Şəxs əvəzlikləri: Kim? və nə? suallarına cavab verən isimlərin yerinə, 1-ci və 2-ci şəxsdə insanı, 3-cü şəxsdə isə həm də heyvanları bildirən isimləri əvəz edən əvəzliklərdir. Örnək üçün: mən, siz, o, biz, siz, sizlər, onlar.
- Qeyri-müəyyən əvəzliklər: İsimləri əvəz edən əvəzliklər. Örnək üçün: biri, kimi, kimsə, nə isə, hamı, bəzi, hərə və s.
- İşarə əvəzlikləri: İşarə məqsədi ilə işlədilir. Çətin oxunan cümlələrdə, mübtəda yerinə işlədilən işarə əvəzliklərdən sonra vergül işarəsi qoyulur. Örnək üçün: o, bu, elə, belə, həmin və s.
- Sual əvəzlikləri: Sualı bildirən əvəzliklər. Əvəz etdiyi nitq hissəsinin qrammatik özəlliklərini daşıyır. Örnək üçün: kim, nə, hara, necə, nə zaman, hara, hansı və s.
- Təyini əvəzliklər: Nəsnəni ümumi şəkildə müəyyən etmək üçün işlədilən əvəzlikdir. Örnək üçün: öz, bütün, hər, filan və s.
Fellər
İnsanın və ya nəsnənin hərəkətini bildirən, nə etmək? sualına cavab verən nitq hissəsinə fel deyilir. Azərbaycan dilində felin sadə və birləşik zamanları var. Sadə zamanlar yalnız bir sadə zaman şəkilçisi (şühudi keçmiş şəkilçisi, nəqli keçmiş şəkilçisi, indiki zaman şəkilçisi, qəti gələcək şəkilçisi, qeyri-qəti gələcək şəkilçisi) ilə düzələn zamanlara deyilir. Sadə zamanlar aşağıdakılardır:
| Zaman | Dürü | Şəkilçisi | Anlamı | Örnək | |
|---|---|---|---|---|---|
| ↓ | Keçmiş | şühudi / görülən | -dı4 | Danışanın hansısa hərəkətin keçmişdə baş verdiyinə əmin olduğunu bildirir. | gəldı |
| nəqli / duyulan | -mış4 | Danışan hansısa hərəkətin keçmişdə baş verib-vermədiyini nağıl yolu ilə bəlirdir. | gəlmiş | ||
| İndiki | - | -(y)ır4 | Hərəkətin söhbət gedən zaman icra olunduğunu bildirir. | gəlir | |
| Gələcək | qeyri-qəti | -(a)r2 | Danışanın hansısa hərəkətin gələcəkdə icra olunacağının düşündüyünü bildirir. | gələr | |
| qəti | -(y)acaq2 | Danışanın hansısa hərəkətin gələcəkdə icra olunacağına əmin olduğunu bildirir. | gələcək | ||
| Qeyd: qeyri-qəti zamanın inkar şəkilçisi istisna olmaqla -ma2 deyil, -maz2dır | |||||
Bəzən danışıq dildə üçüncü şəxs nəqli keçmiş zamanın -mış4 şəkilçisi yerinə feli bağlama şəkilçisi -ıb4 işlədilir.
Bununla yanaşı, felin birləşik zamanları var. Birləşik zamanlar iki sadə zaman şəkilçisi ilə düzələn zamanlara deyilir. Felin aşağıdakı birləşik zamanları var.
| Zaman | Dürü | Şəkilçisi | Anlamı | Örnək |
|---|---|---|---|---|
| Keçmiş | bitmiş | -mış + dı4 | keçmişdə baş vermiş və bitən, davamlı olmayan hərəkət | gəlmişdi |
| davamlı | -ır + dı4 | keçmişdə davamlı olaraq baş verən hərəkət | gəlirdi | |
| İndiki | nəqli indiki zaman | -ır + mış4 | hal-hazırda baş verən hərəkətin duyulan şəkli | gəlirmiş |
| Gələcək | qeyri-qəti şühudi | -ar + dı2 | keçmişdə davamlı baş verən, indi isə artıq baş verməyən hərəkət | gələrdi |
| qeyri-qəti nəqli | -ar + mış2 | öncədən bilinməyən, indi isə aşkar olunan hərəkət | gələrmiş | |
| qəti şühudi | -acaq + dı2 | keçmişdə planlaşdırılmış (ancaq baş verməmiş) hərəkət | gələcəkdi | |
| qəti nəqli | -acaq + mış2 | gələcəkdə baş verəcək hərəkətin duyulan şəkli | gələcəkmiş |
Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.
Feillər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.
Sifət və zərflər
Sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən əsas nitq hissəsidir. Sifət cümlədə ismə aid olub onu müxtəlif cəhətdən təyin edib necə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab verir. Sifətin 3 müqayisə dərəcəsi var:
- Azaltma dərəcəsi — hansısa bir özəlliyin adi haldan az olduğunu bildirir;
- Adi dərəcə — başqa dərəcələr üçün ölçüdür, sifətin normal halını bildirir;
- Çoxaltma dərəcəsi — hansısa bir özəlliyin adi haldan çox olduğunu bildirir.
Sifət dərəcələrin quruluş yolları aşağıdakı cədvəldə özətlənir:
| Sifət dərəcəsi | Morfoloji quruluşu | Sintaktik quruluşu | ||
|---|---|---|---|---|
| şəkilçi / samit | örnək | söz | örnək | |
| Azaltma dərəcəsi | -ımtıl4, -ımtraq2 | sarımtıl, yaşımtıl | açıq- | açıq-yaşıl |
| -şın4 | sarışın | -təhər | qırmızı-təhər | |
| -sov2, ımsov4 | uzunsov | -yanız | qara-yanız | |
| Adi dərəcə | ∅ | sarı, yaşıl, uzun, göy, şirin, qoca, təmiz | ∅ | sarı, yaşıl, qırmızı, ağ, böyük |
| Çoxaltma dərəcəsi | -ca2 | körpəcə, balaca | tünd-, al- | tünd-yaşıl, al-qırmızı |
| [ilk iki səs] + -m-, -p-, -r-, -s- | gömgöy, şipşirin, qosqoca, tərtəmiz | düm- | dümağ | |
| qaydasız | qarmaqarışıq, çırılçıplaq | ən, lap, daha, olduqca | ən böyük | |
Köməkçi nitq hissələri
Köməkçi nitq hissələrin özəllikləri, leksik mənaya sahib olmamaları və ayrılıqda cümlə üzvü kimi işlənə bilməmələridir. Köməkçi nitq hissələri qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər və nidadır.
Qoşma sözləri, birgəlik (ilə), bənzətmə (kimi, tək, təkin), yön (sarı, doğru, qarşı), məsafə (kim, qədər, idək, -can2), zaman (öncə, sonra, qabaq, bəri), fərqləndirmə (başqa, savayı, ayrı, özgə), səbəb və amac (üçün, ötrü, görə), yiyəlik (dair, haqqında) bildirən və ismin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq anlam çaları yaradan köməkçi nitq hissələrinə deyilir.
Bağlayıcı sözlər, cümlələr və mətinlər arasında bağlantı yaradan köməkçi nitq hissəsinə deyilir. Cümlədəki məqsədinə görə tabesizlik bağlayıcılarına (ilə, və, ancaq, amma, ya, ya da, və ya, istər — istərsə də, həm — həm də, o sırada, nə — nə də və s.) ya da tabelilik bağlayıcılarına (ki, çünki, madam ki və s.) bölünür.
Ədat, sözlərin və cümlələrin təsir gücünü artıran köməkçi nitq hissəsinə deyilir. Ədatlar, anlamına görə qüvvətləndirici (lap, artıq, belə, ha, hətta, düz), dəqiqləşdirici (elə, əsl), məhdudlaşdırıcı (ancaq, təkcə, tək, bircə, yalnız, bir), sorğu (bəs, yəni), əmr (di, qoy, bax, gəl, gör, görün, gəlin, gəlsənə, ha, -sana2, -sanız2), dilək (kaş, gərək, təki, barı, bircə), təsdiq (hə, əvət) və danma ədatları (yox, heç, əsla) olurlar.
Modal sözlər, danışanın ifadə etdiyi düşüncəyə yanaşmanı bildirən köməkçi nitq hissəsidir. Modal sözlər, təsdiq (doğrudan, sözsüz, şübhəsiz, şəksiz, düzü, doğrusu, düzdür, doğrudur), şübhə (gərək, görünür, ehtimal ki, bəlkə, görək, görəsən, deyəsən, olmaya, olsun, demə), nəticə (nəhayət, axır, beləliklə, qısası), düşüncənin qaynağını (deyilənə görə, məncə, səncə, bizcə, mənə görə, bizə görə), təəssüf (təəssüf, heyif) və bənzətmə (sanki, elə bil, elə bil ki) bildirirlər.
Nida sözlər, danışanın duyğu və həyəcanını ifadə edən köməkçi nitq hissəsidir. Başqa sözlərlə, nidalar sevinc (paho, bəh-bəh, bıy, oho, oxqay, ay can), kədər və qorxu (oy, ox, ah, vay, vay-vay-vay, of), çağırış (hey, ey, ay, ay aman, ay haray) və nifrət (tüf, rədd ol, cəhənnəm ol, cəhənnəmə ki) bildirirlər.
Sintaksis
Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.
Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, itburnu və s.) üsullardan istifadə edilir.
Üslublar
İşləndiyi sahələrlə bağlı olaraq, Azərbaycan ədəbi dili dörd əsas üslubu özündə birləşdirir: işgüzar, mətbuat, bədii və elmi üslub. Ədəbi dilin müasir mərhələsində bu üslubların hamısı yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir. Ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni həyatında baş verən böyük dəyişikliklər müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində terminlərin sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Bu proses ədəbi dilin bütün üslublarında aydın müşahidə edilir.
Söz varlığı
2004-cü ildə çap edilmiş Azərbaycan Dilinin Orfoqrafiya Lüğətində təqribən 70, yeni çap edilən son orfoqrafiya lüğətində isə 105 min söz vardır.
Ərdəm Qonurun etdiyi bir araşdırma nəticəsində; Türkiyə Türkcəsi ilə Azərbaycan Türkcəsindəki heyvan adlarının 37% iki ləhcədə də yazılış və məna baxımından eynidir. Sözlərin 25%-ində kiçik fərqlər olsa da, bu fərqlilik sözləri anlaya bilməyəcək şəkildə deyil. 33% yazılış baxımından böyük fərqliliklər ehtiva etməkdədir.
Öyrənilməsi
- Argentinanın La Plata Milli Universitetinin nəzdindəki Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Avraziya fakültəsində azərbaycanşünaslıq fakültəsi fəaliyyət göstərir.
- Mərakeşdə Rabatdakı V Məhəmməd Universitetinin nəzdində Azərbaycan dili kursları fəaliyyət göstərəcək. Bu ərəb ölkələrində açılmış ilk belə bölmədir.
- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviriliyinin təşəbbüsü ilə Rus pravoslav kilsələrində "Azərbaycan dilini öyrənirik" layihəsinə başlayıb. Bakı şəhərinin bir neçə kilsəsində həftədə iki dəfə Azərbaycan dili dərsi keçiləcək. Kilsə əməkdaşlarının da qatıldığı bir neçə bölmədə fəaliyyət göstərəcək ödənişsiz kurslara ilkin mərhələdə 60-dan çox dinləyici yazılıb. Xüsusi müsabiqə yolu ilə ali və orta məktəblərin rus bölmələrindən seçilən müəllimlərin əmək haqları Bilik Fondu tərəfindən ödəniləcək.
- Yeparxiya belə kursların Azərbaycanın digər bölgələrində — Gəncədə, Xaçmazda, Sumqayıtda fəaliyyət göstərən kilsələrdə də açılmasını təklif edib.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir. |
- https://bigenc.ru/linguistics/text/5199683.
- . 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-18.
- . 2014-07-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-10.
- "Türk dili, yoxsa azərbaycan dili?". bbc.com. İstifadə tarixi: 7 may 2021.
- "Güney Azərbaycan Öyrənci Hərəkatı". İstifadə tarixi: 2021-09-20.
- Dağıstan Respublikasının Konstitusiyasına görə rus dili və Dağıstan xalqlarının hər birinin dili respublikanın dövlət dilidir. Yazısı olan 14 dil, o cümlədən Azərbaycan dili dövlət dili kimi istifadə olunur.
- . 2012-10-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-12.
- Дыбо, А.В. Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков. altaica.ru. 2004.
- Баскаков, Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков. Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. 1952.
- Hadi, İsmayıl. Türk dili. Təbriz. 1996.
- "Azərbaycan dili milli varlığımızın aynasıdır". "21 fevral — Ana dili günü" nə həsr olunmuş metodik vəsait. Bakı — 2010
- Əliyeva, Aynurə. Söz mülkünün Xaqanı-Xaqani Şirvani: Xaqani Şirvani 890-illik yubileyi münasibəti ilə mərkəzi kitabxanaların uşaq şöbələri, MKS-nin şəhər, qəsəbə, kənd kitabxana filialları üçün hazırlanmış metodik vəsait. Bakı: Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. 2016.
- Vəliyeva, Mədinə. İMADƏDDİN NƏSİMİ: Biblioqrafiya. Bakı: Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. 2019.
- Korkmaz, Zeynep. Fuzuli'nin Dili Hakkında Notlar. Ankara: Ankara Universitesi. 1956.
- Qurbani, Aşıq. Əsərlər. Bakı: Şərq-Qərb. 2006.
- Vazeh, Mirzə Şəfi. Kitabi-Türki. Bakı: Elm və təhsil. 2018.
- Bakıxanov, Abbasqulu ağa. Gülüstani-İrəm (PDF). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1951.
- Sabir, Mirzə Ələkbər. "Ürərfa Marşı". İstifadə tarixi: 2021-09-20.
- Məmmədquluzadə, Mirzə Cəlil. Anamın Kitabı. Bakı: Öndər. 2004.
- ↑ "Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti: Rəmzlər və atributlar". İstifadə tarixi: 2021-09-20.
- Çobanzadə, Bəkir. Türk dili. Bakı: Azərnəşr. 1928.
- Qulamhüseyn Məmmədov. "Seyid Cəfər Pişəvəri hökumətində Azərbaycan dili". Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 15 iyul 2019 tarixində .
- "Azərbaycan" qəzeti, 7 noyabr, 1995
- Jala Garibova Russian in Azerbaijan: Changing practices and emerging paradigms
- . 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-18.
- "Azərbaycan" qəzeti, 9 noyabr, 1995
- . 2015-12-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-18.
- "Güney Azərbaycan Öyrənci Hərəkatı". İstifadə tarixi: 2021-09-20.
- Erməni separatizmi və milli şovinizminin ideya-təşkilat əsasları
- Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" — Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года: Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации 2012-05-30 at the Wayback Machine
- (PDF). 2003-03-29 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24.07.2006. (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
- Ethnologue (2005)
- Xudiyev, Nizami. Azərbaycan ədəbi dili tarixi: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Elm və təhsil. 2012.
- ↑ Tanrıverdi, Əzizxan. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil. 2017.
- Şükürlü, Əlisa. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı: Maarif. 1993.
- Xudiyev, Nizami. Azərbaycan ədəbi dili tarixi: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Elm və təhsil. 2012.
- Tanrıverdi, Əzizxan. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil. 2017.
- Dəmirçizadə, Əbdüləzəl. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. Bakı. 1979.
- Cəfərov N.Q. Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi. В., 1995. səh.181
- An Abridged edition of the "STORIA DO MOGOR " of Niccolao Manucci, translation by William Irvine, THE NEGOTIATIONS FAIL page 19
- O. Əfəndiyev — Səfəvilər dövləti, Bakı, 2007
- Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, III cild
- Məmmədov Ə. Şah Təhmasibin Azərbaycan dilində bir məktubu. ADU-nun "Elmi xəbərlər"i (dil və ədəbiyyat seriyası). 1964, N6. səh.73
- . 2017-02-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-24.
- Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasinin Qanunu Dövlət dilinin əlifbası. Maddə 14[ölü keçid]
- . 2014-09-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-16.
- ↑ Erdem Konur. "TÜRKİYE TÜRKÇESİ ve AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDEKİ HAYVAN İSİMLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME" (türk). edebiyatvesanatakademisi.com. 03.09.2016. İstifadə tarixi: 7 may 2021.
- "Аргентинский эксперт: Азербайджан - самая успешная страна Кавказа" (rus). news.day.az. 2 avqust 2014. İstifadə tarixi: 7 may 2021.
- . 2015-01-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-23.
- http://sia.az/az/news/social/461054-kilselerde-azerbaycan-dili-tedris-olunacaq[ölü keçid]
Ədəbiyyat
- Məhəmməd Rza Heyət. "Şairlərimiz bizi və dilimizi necə adlandırırlar" // "Varlıq" məcmuəsi, Tehran, 1376.
- Məhəmmədtağı Zehtabi. "İran türklərinin əski tarixi" — Təbriz, 1378.
- Xaqan Babayev. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən (XVI–XX əsrlər). "Elm və həyat" nəşriyyatı. Bakı. 2002
- Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. B., 1962;
- Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. B., 1968;
- Axundov A. Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası. B., 1973;
- Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. B., 1979, 1-ci hissə; Müasir Azərbaycan dili. 3 cilddə. B., 1978–1981, 1–3-cü c.;
- Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. B., 1983;
- Əlizadə A. Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu (1901–1920-ci illər). B., 1997;
- Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. /Red. B . N ə b i y e v. B., 1998;
- Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası. B., 2000;
- Aslanov V. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixinə dair. B., 2002;
- Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. 2 cilddə. B., 2003, c. 1; Axundov A. Dil və ədəbiyyat. 2 cilddə. B., 2003.
Həmçinin bax
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
- Azərbaycan dilinin tarixi
- Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti
- Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
- Azərbaycan dilinin frazeologiya lügəti
Xarici keçidlər
- Azərbaycan dili 2007-09-27 at the Wayback Machine
- Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 2007-09-27 at the Wayback Machine
- Azərbaycan dili haqqında
- Azərbaycan dilinin ərəb alifbasıyla yazı qaydaları (1-ci və 2-ci Türk Dili Ortoqrafiya Seminarının qəbul etdiyi qaydalar)[ölü keçid]
- Prezident Heydər Əliyevin yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın iclasında giriş və yekun sözü 2012-02-02 at the Wayback Machine
- Latın və Ərəb Qrafikalı Azərbaycan Əlifbası 2012-02-09 at the Wayback Machine
- Azərbaycan dilinin öyrənilməsi 2018-06-05 at the Wayback Machine
- Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
- Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı