fbpx
Wikipedia

Konstitusiya

Konstitusiya və ya Anayasa — dövlətin ali qanunudur. Ali hüquqi qüvvəyə malikdir. Dövlətin siyasi, hüquqi və iqtisadi sistemlərin əsaslarını təsbit edir. Vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarını elan edir və zəmanət verir.

"Konstitusiya" sözünün mənşəyi və müasir anlamı

"Konstitusiya" sözündən ilk dəfə Qədim Romada imperator hakimiyyətinin ayrı-ayrı aktlarının vahid halda birləşmiş adını ifadə etmək məqsədilə istifadə olunmuşdur. Bu söz həmin dövrdə dövlətin təməl quruluşunu deyil, imperatorun xüsusi fəaliyyətini, əmrlərini ifadə etmək mənasında işlədilmişdir.

"Konstitusiya" sözü "yaranmaq", "təşkil etmək", "meydana gətirmək", "qurmaq", "təsis etmək", "bərqərar etmək" mənalarını ifadə edən fransız dilindəki "constituer" felindən törəyən bir isimdir. Bu məntiqdən çıxış etsək, "constitution" sözü Azərbaycan dilində də "yaranma", "təşkil etmə", "meydana gətirmə", "qurma", "təsis etmə", "bərqərar etmə" kimi başa düşülməlidir. Fransız dilindəki "constituer" feli latınca "qoymaq", "yerləşdirmək", "meydana gətirmək", "təsis etmək" mənalarını verir.

«Constituer" feli latınca "com" önsözü və "statuere" felindən yaranmışdır. "Com" ("Cum") latınca "ortaqlıq", "birlikdə" anlamını daşıyan bir sözönüdür. "Statuere" feli isə Hind-Avropa dilləri ailəsində "sta" sözünün kökündən gəlir və mənası "qoymaq", "yerləşdirmək", "təşkil etmək", "sabitləşdirmək", "dayandırmaq" mənalarını verir.

Müasir dövrdə konstitusiyanın mahiyyəti

Müasir dövrdə hüquqi termin kimi işlədilən "konstitusiya" sözü dövlətin ən yüksək və birbaşa hüquqi qüvvəyə malik olan ali qanunvericilik aktı mənasında işlədilir və bu akt şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlətlə bağlı ən mühüm münasibətləri tənzimləməklə yanaşı, dövlətin konstitusion quruluşunu, xalq hakimiyyəti və dövlətin əsaslarını təsbit edir, eləcə də ölkənin iqtisadi, siyasi, sosial, hüquqi, ideoloji və əxlaqi xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bundan başqa, dünya dövlətlərinin konstitusiyaları dövlət orqanlarının təşkili və fəaliyyətinin prinsiplərini, dövlət hakimiyyətinin və dövlət idarəçiliyinin başlıca müddəalarını, məhkəmə hakimiyyətinin sistemini, vətəndaşların, ictimai təşkilat, birlik, müxtəlif qurumların hüquq və azadlıqlarını müəyyən edir.

Konstitusiya dövlətin bir fenomen kimi mahiyyətini açıqlayan, qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarının funksiyalarını əks etdirən, cəmiyyət, şəxsiyyət və dövlət arasındakı qarşılıqlı münasibətləri müəyyən edən ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan hüquqi sənəddir.

Konstitusiya hakimiyyətin əldə еdilməsinin sivil və ümumqəbul olunmuş yolunu müəyyənləşdirir, hakimiyyətin sosial subyеktlər arasında paylanmasının əsaslarını və məqsədlərini, üsullarını müəyyən еdir. Konstitusiya cəmiyyətin bütün üzvlərinin hüquqi statusunun əsasını müəyyən еdir və bununla da dövlətlə fərd arasındakı əlaqələrin ümumi konturlarını cızır. Konstitusiya bütün ölkədə norma yaradıcılığının əsaslarını, qanunvеricilik sistеmini formalaşdırır və bütün qanunvеricilik sistеminin başında durur.

Dünyada ilk konstitusiya 1787-ci ildə ABŞ-da qəbul olunmuşdur. Sonralar qəbul edilmiş konstitusiyaların dünya dövlətləri üzrə xronoloji ardıcıllığı aşağıdakı kimidir: Fransa (1791), İsveç (1809), İspaniya (1812), Norveç (1814), Belçika (1831), İsveçrə (1848), İtaliya (1848), Prussiya (1848-1850), Danimarka (1849), Lüksenburq (1849), Yunanıstan (1864), Rumıniya (1866), Osmanlı İmperiyası (1876), Hollandiya (1887), Yaponiya (1889) və s.

Dünya dövlətlərinin qanunvericiliyində "Konstitusiya"nın strukturu

Dünya dövlətlərində qüvvədə olan konstitusiyalar, bir qayda olaraq, aşağıdakı hissələrdən ibarət olur:

1. Başlanğıc – preambula;

2. Ümumi müddəalar – əsas prinsiplər;

3. Dövlətin əsas orqanları; A. qanunverici, B. icraedici, C. məhkəmə.

4. Digər maddələr;

5. Konstitusiyanın dəyişdirilməsi və ona əlavələr edilməsi;

6. Keçid müddəalar.

Konstitusiyanın xüsusiyyətləri

Konstitusiyanın хüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1) Konstitusiya хalq tərəfindən qəbul edilir. Azərbaycan Konstitusiyası rеfеrеndum yolu ilə Azərbaycan хalqı tərəfindən qəbul olunmuş¬dur.

2) Konstitusiya təsisedici xarakterə malik olub konstitusion nizamasalma predmetinin hərtərəfliliyi ilə fərqlənir. O, şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət arasındakı əsas əlaqələrin özəyini təşkil edir. Konstitusiya çox geniş və mürəkkəb olan sosiassiyasi sistemin əsaslarını müəyyənləşdirir. Onun bir norması bəzən bir neçə sahə üçün çıxış nöqtəsi rolunu oynayır. Məsələn, mülkiyyət hüququ mülki hüquq sahəsinin, əmək hüququ əmək hüquq sahəsinin çıxış nöqtəsini təşkil edir.

3) Konstitusiya bütün hüquq sistеminin başlanğıcı kimi hüququn əsas mənbəyidir. Cari qanunvеricilik Konstitusiyaya əsaslanır və cari qanunvеricilikdə Konstitusiya müddəaları əsas götürülür.

4) Konstitusiya yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan Əsas Qanundur. Konstitusiyanın aliliyi onda təzahür еdir ki, bütün qanunlar və dövlət orqanlarının digər aktları onun əsasında və ona uyğun olaraq qəbul еdilir. Konstitusiyanın müddəalarının pozulmazlığının təmin olunması üçün ciddi qaydaları özündə ehtiva edən xüsusi rejim vardır. Konstitusiyanın aliliyinin təmin olunması üçün xüsusi olaraq yaradılan konstitusion orqan – Konstitusiya Məhkəməsi bütün qanunvericilik sisteminin, konstitusiya hüquq münasibətlərinin subyektlərinin fəaliyyətinin konstitusiyaya uyğunluğuna nəzarət edir.

Konstitusiyanın hüquqi xassələri

Konstitusiyanın hüquqi xassələri aşağıdakılardır:

1. Legitimlik xassəsi. Legitimlik dedikdə, konstitusiyanın xalq tərəfindən ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilməsi başa düşülür.

2. Reallıq xassəsi. Reallıq xassəsinə aşağıdakılar daxildir:

- Konstitusiyanın müddəaları nizama saldığı ictimai münasibətlərin xarakterinə uyğun gəlməlidir;

- Konstitusiyanın müddəaları konkret tarixi, siyasi, etnoqrafik, iqtisadi şəraiti nəzərə almalıdır;

- Konstitusiyanın müddəaları sosial nəticələri qabaqcadan görməlidir;

- Konstitusiyanın müddəaları real təminat verməlidir.

3. Sabitlik xassəsi. Sabitlik xassəsi dedikdə, konstitusiyanın uzun müddət üçün qüvvədə qalması hesablanan normativ akt olması başa düşülür.

Konstitusiyanın funksiyaları

Konstitusiyanın funksiyaları aşağıdakılardır:

1. Hüquqi funksiya – Konstitusiya hüquq normaları sistemidir və o, tənzimləmə və qoruma funksiyalarını həyata keçirir;

2. Sosial funksiya – Konstitusiya ölkədəki sosial təbəqələrin ortaq mənafe və maraqlarını aşkar edir. O, ailə, təhsil, din kimi sosial təsisatlara, atalıq, analıq kimi sosial dəyərlərə təsir göstərir. O, sosial sistemin sabitliyini təmin edir, onun inkişafının ümumi əsaslarını müəyyənləşdirir;

3. Siyasi funksiya – Konstitusiya fərdlərin siyasi sistemdə davranış qaydalarını müəyyən edir, siyasi qüvvələrin hakimiyyəti əldə etməsinin sivil forma və üsullarını müəyyən edir, həmçinin o, siyasi partiyaların təşkili və fəaliyyətinin hüquqi əsasını formalaşdırır. Məhz konstitusion normalar bütün siyasi qüvvələr üçün ümumi imperativlər müəyyən edir və siyasi sistemdə bu imperativlərə riayət olunmasına nəzarət edir;

4. Tərbiyəvi funksiya – Bu funksiya insanlarda konstitusiyaya, qanunlara, insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarına və dövlətə hörmət ruhunu aşılayır. O, eyni zamanda insanlarda müəyyən dünyagörüşünün formalaşmasına təsir göstərir.

5. Təsisedici funksiya – cəmiyyətin mühüm sosial-iqtisadi və siyasi institutlarının, ictimai münasibətlər sisteminin sabitliyinin tanınması və hüquqi cəhətdən təsbit edilməsində, cəmiyyətin və dövlətin təşkilinin rəhbər başlanğıclarının saxlanılması və möhkəmləndirilməsində ifadə olunur. Məhz bu funksiyanı əsasən dövlətin əsaslarını təsbit edən normalar yerinə yetirirlər.

6. Səlahiyyətverici funksiya – Onun təyinatı müəyyən kateqoriya hüquq subyektlərinin hüquqi statusunun əsaslarını müəyyən etməkdən və onlar arasında əlaqələrin təmin edilməsindən ibarətdir. Belə funksional yükü iştirakçıların hüquqlarını və onlara dair pozitiv tələbləri nəzərdə tutan konstitusion göstərişlər daşıyır.

7. Mühafizəedici funksiya – konstitusiyanı onun normalarının dövlətin əsaslarının, cəmiyyət və dövlət institutlarının müdafiəsinə yönəlməsi baxımından xarakterizə edir. Bu funksiya özündə qanunçuluq prinsipinin təsbit edilməsində ifadə olunur. Bu funksiya konstitusion münasibətlər sisteminin mühafizəsi və müdafiəsi üsullarının, bir saıra hallarda isə konkret sanksiyaların müəyyən edilməsində təzahür edir.

8. Sistemyaradıcı funksiyası – Bu funksiya konstitusiya hüququnun digər hüquq sahələrinə təsiri ilə bağlıdır. Bu funksiyanın zahiri aspekti onda təzahür edir ki, konstitusion hüquq normaları hüquq sisteminin, onun sahələrinin tələblərinin müasir beynəlxalq hüququn imperativ normalarına uyğunluğunu təmin edir, beynəlxalq hüquq normalarının milli hüquq sisteminə implementasiya (gətirilməsi) qaydasını göstərir.

Konstitusiyanın növləri

1. Maddi və formal mənada konstitusiya.

Maddi mənada konstitusiya - Bir hüquq qaydasının konstitusiya qaydası olub-olmamasına o hüquq qaydasının nədən ibarət olmasına baxılaraq qərar verilir. Əgər bu hüquq qaydasının tərkibi xalq hakimiyyətinin əsasları, habelə dövlətin təməl orqanlarının quruluşu və fəaliyyəti ilə bağlıdırsa, bu qayda konstitusional qaydadır. Əgər deyildirsə, yox! Buradan o nəticəyə gəlmək olar ki, konstitusiyada təsbit olunmağına baxmayaraq, tənzimlənən məsələ konstitusional əhəmiyyətə malik olmazsa, deməli, o, həmin məsələyə dair qayda konstitusional deyil!

Formal mənada konstitusiya -Bir hüquq qaydasının konstitusiya qaydası olub-olmamasına o hüquq qaydasının nədən ibarət olmasına baxılaraq qərər verilmir! O qaydanın YERİNƏ baxılaraq qərar verilir! Əgər bu qayda konstitusiyada təsbit olunubsa, nə haqqında olursa-olsun, deməli, konstutisiya qaydasıdır. Məsələn, AR Konstitusiyasında dövlət rəmzləri, paytaxt və dövlət dili ilə bağlı maddələr, İsveçrə Konstitusiyasında (1999-cu il) meşələrə (77-ci m), ovçuluğa (79-cu m), heyvanların qorunmasına (80-cı m), yol vergisinə (86-cı m), lotereyaya (106-cı m) aid olan maddələrdə tənzimlənən qaydalar konstitusional qaydadır.

2. Formasından asılı olaraq konstitusiyaların iki növü fərqləndirilir:

a) Yazılı konstitusiyalar – ölkənin rəsmi olaraq əsas qanunun elan olunmuş xüsusi qanunvericilik aktından və ya əksər hallarda müxtəlif vaxtda qəbul olunmuş bir neçə aktdan ibarətdir (məsələn, Fransanın Konstitusiyası 1958-ci il Konstitusiyası, ləğv olunmuş 1946-cı il Konstitusiyasının preambulası, 1789-cu il İnsan və vətəndaş hüquqları bəyənnaməsindən ibarətdir);

b) Şifahi konstitusiyalar – müxtəlif qanunların, məhkəmə presedentlərinin və adətlərin məcmusudur. Məcmu şəklində bu aktlar və normalar mövcud quruluşun əsaslarını müəyyən dərəcədə təsbit edir, lakin rəsmi olaraq əsas qanun kimi elan edilmir (məsələn, Böyük Britaniya, Yeni Zelandiya). Hazırda tamamilə şifahi konstitusiya yoxdur. Hətta şifahi konstitusiyanın klassik ölkəsi hesab edilən Böyük Britaniyanın əsas qanununun tərkibində də çoxlu yazılı aktlar vardır.

3. Qəbul edilmə qaydasına görə konstitusiyalar bölünür:

a) Referendumda bəyənilmiş konstitusiyalar (Azərbaycan, Fransa, Belarusiya);

b) Nümayəndəli orqan tərəfindən qəbul edilmiş konstitusiyalar (Braziliya, Zambiya);

c) Oktroirə edilmiş konstitusiyalar – Nümayəndəli orqanın iştirakı olmadan dövlət başçısı tərəfindən qəbul olunur. Başqa sözlə, "yaxşı" monarx tərəfindən öz "sədaqətli xalqına" bəxş edilir. Məsələn, İordaniya 1958-ci il, Nepal 1962-ci il, Səudiyyə Ərəbistanı 1992-ci il.

4. Dəyişdirilmə üsuluna görə konstitusiyalar ayrılır:

a) "Çevik" konstitusiyalar – başqa qanunlar üçün müəyyən edilmiş sadə qaydada dəyişdirilə bilir. (Böyük Britaniyanın şifahi konstitusiyası);

b) "Möhkəm" konstitusiyalar – Onlara dəyişikliklər edilməsinin mürəkkəb və çətin qaydaları vardır (ixtisaslı səs çoxluğu, ikiqat qərar, referendumda təsdiq və s.);

c) "Qarışıq" konstitusiyalar – Belə konstitusiyaların bəzi maddələri, ümumiyyətlə, dəyişdirilə bilməz, digərlərinə mürəkkəbləşdirilmiş, üçüncülərə isə sadələşdirilmiş qay¬dada dəyişikliklər edilir.

5. Qüvvədə olma müddətindən asılı olaraq konstitusiyalar:

a) Daimi konstitusiyalar – Qüvvədə olmasının qabaqcadan heç bir xronoloji sərhədi müəyyən edilməyən konstitusiyalardır. Uzun müddət üçün qüvvədə olur. Lakin əbədi konstitusiya yoxdur;

b) Müvəqqəti konstitusiyalar – Belə konstitusiyalar özünün qüvvədə olma müddətini məhdudlaşdırır və ya elə şərtlər müəyyən edir ki, onların baş verməsi ilə o, daimi konstitusiyaya çevrilir. Məsələn, Sudanın 1985-ci il, Tailandın 1991-ci il, CAR-ın 1994-cü il müvəqqəti konstitusiyaları;

6. Nəzərdə tutulan məqsədindən asılı olaraq konstitusiyalar bölünür:

a) Proqram xarakterli konstitusiyalar – sosializm və kommunizm quruculuğu məqsədini elan edən bütün sosialist konstitusiyaları, adətən, proqram xarakterli olur. Məsələn, Çin rəhbərliyinin fikrincə, konstitusiyada müəyyən edilmiş sosializm quruculuğu məqsə¬dinin həyata keçirilməsi üçün təqribən 100 il vaxt tələb olunur;

b) Təsbitedici konstitusiyalar – Onlarda cəmiyyətin dəyişdirilməsi haqqında proqram xarakterli müddəalar olmur. Məsələn, ABŞ. Lakin unudulmamalıdır ki, proqram xarakterli konstitusiyaların normalarının əksər hissəsi təsbitedicidir, təsbitedici konstitusiyalarda isə əksər vaxt proqram xarakterli ünsürlər olur. Məsələn, onların preambulasında;

7. Dövlət quruluşu formasından asılı olaraq konstitusiyalar unitar dövlətlərin, federativ dövlətlərin və federasiya subyektlərinin konstitusiyalarına bölünür;

8. Demokratiklik əlamətinə görə demokratik, avtoritar və totalitar konstitusiyalar fərqləndirilir. Lakin açıq-aşkar avtoritar konstitusiyalar çox azdır;

9. Sosial əlamətlərinə görə konstitusiyaların təsnifi:

a) burjua tipli; b) sosialist tipli; c) burjua tipinə keçid; d) sosialist tipinə keçid; e) yarımfeodal-teokratik konstitusiyalar (Bruney, Qatar, Səudiyyə Ərəbistanı).

"Konstitusionalizm" termini

Dövlət orqanlarının səlahiyyətlərini məhdudlaşdıran və insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını dövlət qarşısında qorumaq məqsədilə adi qanunlardan üstün və onlardan daha çətinləşdirilmiş mexanizmə malik olan üsullarla dəyişdirə bilən və adına «konstitusiya» deyilən sərt bir ali qanunun qəbul edilməsini şərtləndirən düşüncəyə və axıma konstitusionalizm deyilir. Dünyada konstitusinalizmin vətəni İngiltərə sayılır, orada ilk konstitusiya aktı Azadlıqların Böyük Toplusu (Magna Carta 1215-ci il) olmuşdur. İlk yazılı konstitusiya ABŞ Konstitusiyasıdır ki, çoxlu dəyişiklilərlə bu gün də qüvvədədir.

Konstitusiyaların digər qanunlardan fərqi

Konstitusiya:

  • Dövlət quruluşunu və dövlət hakimiyyətinin ali orqanlarını müəyyən edir, insan hüquq və azadlıqlarına dövlət tərəfindən zəmanət verir.
  • Ali hüququ qüvvəyə malikdir.
  • Digər hüquqi normativlərə nisbətən müəyyən stabilliyə malikdir.
  • Qanunvericilik üçün əsas rolunu oynayır.
  • Dəyişilməsinin xüsusi qaydalarına malikdir.

Azərbaycan Konstitusiyası

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsində (referendumda) qəbul edilmişdir. 1995-ci il noyabrın 27-dən qüvvəyə minmişdir.

Dünya dövlətlərin konstitusiyalarının qəbul tarixləri

  1.   San-Marino, 1600-cü il, San-Marino Konstitusiyası (Statuta Decreta), Konstitusiyalı respublika
  2.   ABŞ, 1789-cu il, ABŞ Konstitusiyası, Konstitusiyalı federativ respublika
  3.   Norveç, 1814-cü il, Norveç Konstitusiyası, Konstitusiyalı monarxiya
  4.   Niderland, 1815, Niderland Konstitusiyası, Konstitusiyalı monarxiya
  5.   Kosta-Rika, 1838, demokratik respublika
  6.   İtaliya, 1848-ci ildə Sardiniya krallığı kimi qəbul edilib, sonradan İtaliya krallığı
  7.   Argentina, 1853, federal prezidentli respublika
  8.   Kanada, 1867, Kanada Konstitusiyası, British North America Act
  9.   Lüksemburq, 1868, parlamentli monarxiya
  10.   İsveçrə, 1874, İsveşrə Konstitusiyası
  11.   Avstraliya, 1901, Avstraliya Konstitusiyası
  12.   Meksika, 1917
  13.   Avstriya, 1920, Avstriya Konstitusiyası
  14.   Lixtenşteyn, 1921, Lixtenşteyn Konstitusiyası
  15.   Latviya, 1922
  16.   İrlandiya, 1937, İrlandiya Konstitusiyası
  17.   İslandiya, 1944
  18.   İtaliya, 1947, İtaliya Konstitusiyası
  19.   Yaponiya, 1947, Yaponiya Konstitusiyası
  20.   ÇXR, 1949, Çin Xalq Respublikası Konstitusiyası
  21.   Almaniya, 1949,
  22.   Macarıstan, 1949,
  23.   Hindistan, 1950, Hindistan Konstitusiyası
  24.   Danimarka, 1953
  25.   Misir, 1953
  26.   Fransa, 1958, Fransa Konstitusiyası
  27.   Kipr, 1960
  28.   Monako, 1962
  29.   Malta, 1964
  30.   Uruqvay, 1966
  31.   Pakistan, 1973
  32.   İsveç, 1975
  33.   Yunanıstan, 1975
  34.   Madaqaskar, 1975
  35.   Portuqaliya, 1976
  36.   İspaniya, 1978, İspaniya Konstitusiyası
  37.   Çili, 1980
  38.   Qayana, 1980
  39.   Türkiyə, 1982
  40.   Honduras, 1982
  41.   Qvatemala, 1985
  42.   Efiopiya, 1987
  43.   Filippin, 1987
  44.   Surinam, 1987
  45.   Braziliya, 1988
  46.   Xorvatiya, 1990
  47.   Andorra, 1991
  48.   Bolqarıstan, 1991, Bolqarıstan Konstitusiyası
  49.   Şimali Makedoniya, 1991
  50.   Kolumbiya, 1991
  51.   Rumıniya, 1991
  52.   Sloveniya, 1991
  53.   Çexiya, 1992
  54.   Estoniya, 1992, Estoniya Konstitusiyası
  55.   Litva, 1992
  56.   Paraqvay, 1992
  57.   Slovakiya, 1992
  58.   Peru, 1993
  59.   Belçika, 1993,
  60.   Andorra, 1993
  61.   Rusiya, 1994
  62.   Belarus, 1994, Belorus Konstitusiyası
  63.   Azərbaycan, 1995, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası
  64.   Ekvador, 2008
  65.   Boliviya, 2009

İstinadlar

  1. https://www.azleks.az/online-dictionary/anayasa?s=my Anayasa. Ölkənin dövlət quruluşunu, siyasi, hüquqi və iqtisadi sisteminin əsaslarını, hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının təşkili və fəaliyyət prinsiplərini, seçki sistemini, vətəndaşların əsas hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirən əsas qanun.
  2. https://obastan.com/ru/dict/tr_az/word/663235-ANAYASA ANAYASA. konstitusiya, əsas qanun; anayasa türesi – konstitusiya hüquqları; birleşmiş milletler anayasası – birləşmiş millətlər təşkilatının əsas qanunu, əsas qanun, konstitusiya
  3. 8 oktyabr 1600-cü ildə qəbul edilib. Bu Konstitusiya aktı 1300-cü ildə qəbul edilmiş Statuti Comunali (Town Statute) şəhər Nizamnaməsi əsasında hazırlanıb.
  4. . 2009-04-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-05.
  5. http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/Grondwet/index_html_en
  6. Kanada Konstitusiyası 1867-ci ildə 1763-cü ildən başlayaraq qəbul edilmiş Kanada əyalət Konstitusiyaları əsasında qəbul edilib. Ciddi dəyişikliklər 1982-ci ildə edilib.
  7. 1929-cu ildə təftiş edilmişdir; 1 may 1945-ci ildə bərpa edilmişdir; 1 may 1934-cü il - 1 may 1945-ci illərdə faşist konstitusiyası qüvvədə olmuşdur
  8. 21 avqust 1991-ci il Konstitusiya aktı ilə qəbul edilmiş; sonradan çoxsaylı düzəlişlər edilmişdir

konstitusiya, anayasa, dövlətin, qanunudur, hüquqi, qüvvəyə, malikdir, dövlətin, siyasi, hüquqi, iqtisadi, sistemlərin, əsaslarını, təsbit, edir, vətəndaşlarının, hüquq, azadlıqlarını, elan, edir, zəmanət, verir, mündəricat, sözünün, mənşəyi, müasir, anlamı, m. Konstitusiya ve ya Anayasa 1 2 dovletin ali qanunudur Ali huquqi quvveye malikdir Dovletin siyasi huquqi ve iqtisadi sistemlerin esaslarini tesbit edir Vetendaslarinin huquq ve azadliqlarini elan edir ve zemanet verir Mundericat 1 Konstitusiya sozunun menseyi ve muasir anlami 2 Muasir dovrde konstitusiyanin mahiyyeti 3 Dunya dovletlerinin qanunvericiliyinde Konstitusiya nin strukturu 4 Konstitusiyanin xususiyyetleri 5 Konstitusiyanin huquqi xasseleri 6 Konstitusiyanin funksiyalari 7 Konstitusiyanin novleri 8 Konstitusionalizm termini 9 Konstitusiyalarin diger qanunlardan ferqi 10 Azerbaycan Konstitusiyasi 11 Dunya dovletlerin konstitusiyalarinin qebul tarixleri 12 Istinadlar Konstitusiya sozunun menseyi ve muasir anlami Redakte Konstitusiya sozunden ilk defe Qedim Romada imperator hakimiyyetinin ayri ayri aktlarinin vahid halda birlesmis adini ifade etmek meqsedile istifade olunmusdur Bu soz hemin dovrde dovletin temel qurulusunu deyil imperatorun xususi fealiyyetini emrlerini ifade etmek menasinda isledilmisdir Konstitusiya sozu yaranmaq teskil etmek meydana getirmek qurmaq tesis etmek berqerar etmek menalarini ifade eden fransiz dilindeki constituer felinden toreyen bir isimdir Bu mentiqden cixis etsek constitution sozu Azerbaycan dilinde de yaranma teskil etme meydana getirme qurma tesis etme berqerar etme kimi basa dusulmelidir Fransiz dilindeki constituer feli latinca qoymaq yerlesdirmek meydana getirmek tesis etmek menalarini verir Constituer feli latinca com onsozu ve statuere felinden yaranmisdir Com Cum latinca ortaqliq birlikde anlamini dasiyan bir sozonudur Statuere feli ise Hind Avropa dilleri ailesinde sta sozunun kokunden gelir ve menasi qoymaq yerlesdirmek teskil etmek sabitlesdirmek dayandirmaq menalarini verir Muasir dovrde konstitusiyanin mahiyyeti RedakteMuasir dovrde huquqi termin kimi isledilen konstitusiya sozu dovletin en yuksek ve birbasa huquqi quvveye malik olan ali qanunvericilik akti menasinda isledilir ve bu akt sexsiyyet cemiyyet ve dovletle bagli en muhum munasibetleri tenzimlemekle yanasi dovletin konstitusion qurulusunu xalq hakimiyyeti ve dovletin esaslarini tesbit edir elece de olkenin iqtisadi siyasi sosial huquqi ideoloji ve exlaqi xususiyyetlerini eks etdirir Bundan basqa dunya dovletlerinin konstitusiyalari dovlet orqanlarinin teskili ve fealiyyetinin prinsiplerini dovlet hakimiyyetinin ve dovlet idareciliyinin baslica muddealarini mehkeme hakimiyyetinin sistemini vetendaslarin ictimai teskilat birlik muxtelif qurumlarin huquq ve azadliqlarini mueyyen edir Konstitusiya dovletin bir fenomen kimi mahiyyetini aciqlayan qanunvericilik icra ve mehkeme orqanlarinin funksiyalarini eks etdiren cemiyyet sexsiyyet ve dovlet arasindaki qarsiliqli munasibetleri mueyyen eden en yuksek huquqi quvveye malik olan huquqi seneddir Konstitusiya hakimiyyetin elde edilmesinin sivil ve umumqebul olunmus yolunu mueyyenlesdirir hakimiyyetin sosial subyektler arasinda paylanmasinin esaslarini ve meqsedlerini usullarini mueyyen edir Konstitusiya cemiyyetin butun uzvlerinin huquqi statusunun esasini mueyyen edir ve bununla da dovletle ferd arasindaki elaqelerin umumi konturlarini cizir Konstitusiya butun olkede norma yaradiciliginin esaslarini qanunvericilik sistemini formalasdirir ve butun qanunvericilik sisteminin basinda durur Dunyada ilk konstitusiya 1787 ci ilde ABS da qebul olunmusdur Sonralar qebul edilmis konstitusiyalarin dunya dovletleri uzre xronoloji ardicilligi asagidaki kimidir Fransa 1791 Isvec 1809 Ispaniya 1812 Norvec 1814 Belcika 1831 Isvecre 1848 Italiya 1848 Prussiya 1848 1850 Danimarka 1849 Luksenburq 1849 Yunanistan 1864 Ruminiya 1866 Osmanli Imperiyasi 1876 Hollandiya 1887 Yaponiya 1889 ve s Dunya dovletlerinin qanunvericiliyinde Konstitusiya nin strukturu RedakteDunya dovletlerinde quvvede olan konstitusiyalar bir qayda olaraq asagidaki hisselerden ibaret olur 1 Baslangic preambula 2 Umumi muddealar esas prinsipler 3 Dovletin esas orqanlari A qanunverici B icraedici C mehkeme 4 Diger maddeler 5 Konstitusiyanin deyisdirilmesi ve ona elaveler edilmesi 6 Kecid muddealar Konstitusiyanin xususiyyetleri RedakteKonstitusiyanin hususiyyetleri asagidakilardan ibaretdir 1 Konstitusiya halq terefinden qebul edilir Azerbaycan Konstitusiyasi referendum yolu ile Azerbaycan halqi terefinden qebul olunmus dur 2 Konstitusiya tesisedici xaraktere malik olub konstitusion nizamasalma predmetinin herterefliliyi ile ferqlenir O sexsiyyet cemiyyet ve dovlet arasindaki esas elaqelerin ozeyini teskil edir Konstitusiya cox genis ve murekkeb olan sosiassiyasi sistemin esaslarini mueyyenlesdirir Onun bir normasi bezen bir nece sahe ucun cixis noqtesi rolunu oynayir Meselen mulkiyyet huququ mulki huquq sahesinin emek huququ emek huquq sahesinin cixis noqtesini teskil edir 3 Konstitusiya butun huquq sisteminin baslangici kimi huququn esas menbeyidir Cari qanunvericilik Konstitusiyaya esaslanir ve cari qanunvericilikde Konstitusiya muddealari esas goturulur 4 Konstitusiya yuksek huquqi quvveye malik olan Esas Qanundur Konstitusiyanin aliliyi onda tezahur edir ki butun qanunlar ve dovlet orqanlarinin diger aktlari onun esasinda ve ona uygun olaraq qebul edilir Konstitusiyanin muddealarinin pozulmazliginin temin olunmasi ucun ciddi qaydalari ozunde ehtiva eden xususi rejim vardir Konstitusiyanin aliliyinin temin olunmasi ucun xususi olaraq yaradilan konstitusion orqan Konstitusiya Mehkemesi butun qanunvericilik sisteminin konstitusiya huquq munasibetlerinin subyektlerinin fealiyyetinin konstitusiyaya uygunluguna nezaret edir Konstitusiyanin huquqi xasseleri RedakteKonstitusiyanin huquqi xasseleri asagidakilardir 1 Legitimlik xassesi Legitimlik dedikde konstitusiyanin xalq terefinden umumxalq sesvermesi yolu ile qebul edilmesi basa dusulur 2 Realliq xassesi Realliq xassesine asagidakilar daxildir Konstitusiyanin muddealari nizama saldigi ictimai munasibetlerin xarakterine uygun gelmelidir Konstitusiyanin muddealari konkret tarixi siyasi etnoqrafik iqtisadi seraiti nezere almalidir Konstitusiyanin muddealari sosial neticeleri qabaqcadan gormelidir Konstitusiyanin muddealari real teminat vermelidir 3 Sabitlik xassesi Sabitlik xassesi dedikde konstitusiyanin uzun muddet ucun quvvede qalmasi hesablanan normativ akt olmasi basa dusulur Konstitusiyanin funksiyalari RedakteKonstitusiyanin funksiyalari asagidakilardir 1 Huquqi funksiya Konstitusiya huquq normalari sistemidir ve o tenzimleme ve qoruma funksiyalarini heyata kecirir 2 Sosial funksiya Konstitusiya olkedeki sosial tebeqelerin ortaq menafe ve maraqlarini askar edir O aile tehsil din kimi sosial tesisatlara ataliq analiq kimi sosial deyerlere tesir gosterir O sosial sistemin sabitliyini temin edir onun inkisafinin umumi esaslarini mueyyenlesdirir 3 Siyasi funksiya Konstitusiya ferdlerin siyasi sistemde davranis qaydalarini mueyyen edir siyasi quvvelerin hakimiyyeti elde etmesinin sivil forma ve usullarini mueyyen edir hemcinin o siyasi partiyalarin teskili ve fealiyyetinin huquqi esasini formalasdirir Mehz konstitusion normalar butun siyasi quvveler ucun umumi imperativler mueyyen edir ve siyasi sistemde bu imperativlere riayet olunmasina nezaret edir 4 Terbiyevi funksiya Bu funksiya insanlarda konstitusiyaya qanunlara insan ve vetendasin huquq ve azadliqlarina ve dovlete hormet ruhunu asilayir O eyni zamanda insanlarda mueyyen dunyagorusunun formalasmasina tesir gosterir 5 Tesisedici funksiya cemiyyetin muhum sosial iqtisadi ve siyasi institutlarinin ictimai munasibetler sisteminin sabitliyinin taninmasi ve huquqi cehetden tesbit edilmesinde cemiyyetin ve dovletin teskilinin rehber baslangiclarinin saxlanilmasi ve mohkemlendirilmesinde ifade olunur Mehz bu funksiyani esasen dovletin esaslarini tesbit eden normalar yerine yetirirler 6 Selahiyyetverici funksiya Onun teyinati mueyyen kateqoriya huquq subyektlerinin huquqi statusunun esaslarini mueyyen etmekden ve onlar arasinda elaqelerin temin edilmesinden ibaretdir Bele funksional yuku istirakcilarin huquqlarini ve onlara dair pozitiv telebleri nezerde tutan konstitusion gosterisler dasiyir 7 Muhafizeedici funksiya konstitusiyani onun normalarinin dovletin esaslarinin cemiyyet ve dovlet institutlarinin mudafiesine yonelmesi baximindan xarakterize edir Bu funksiya ozunde qanunculuq prinsipinin tesbit edilmesinde ifade olunur Bu funksiya konstitusion munasibetler sisteminin muhafizesi ve mudafiesi usullarinin bir saira hallarda ise konkret sanksiyalarin mueyyen edilmesinde tezahur edir 8 Sistemyaradici funksiyasi Bu funksiya konstitusiya huququnun diger huquq sahelerine tesiri ile baglidir Bu funksiyanin zahiri aspekti onda tezahur edir ki konstitusion huquq normalari huquq sisteminin onun sahelerinin teleblerinin muasir beynelxalq huququn imperativ normalarina uygunlugunu temin edir beynelxalq huquq normalarinin milli huquq sistemine implementasiya getirilmesi qaydasini gosterir Konstitusiyanin novleri Redakte1 Maddi ve formal menada konstitusiya Maddi menada konstitusiya Bir huquq qaydasinin konstitusiya qaydasi olub olmamasina o huquq qaydasinin neden ibaret olmasina baxilaraq qerar verilir Eger bu huquq qaydasinin terkibi xalq hakimiyyetinin esaslari habele dovletin temel orqanlarinin qurulusu ve fealiyyeti ile baglidirsa bu qayda konstitusional qaydadir Eger deyildirse yox Buradan o neticeye gelmek olar ki konstitusiyada tesbit olunmagina baxmayaraq tenzimlenen mesele konstitusional ehemiyyete malik olmazsa demeli o hemin meseleye dair qayda konstitusional deyil Formal menada konstitusiya Bir huquq qaydasinin konstitusiya qaydasi olub olmamasina o huquq qaydasinin neden ibaret olmasina baxilaraq qerer verilmir O qaydanin YERINE baxilaraq qerar verilir Eger bu qayda konstitusiyada tesbit olunubsa ne haqqinda olursa olsun demeli konstutisiya qaydasidir Meselen AR Konstitusiyasinda dovlet remzleri paytaxt ve dovlet dili ile bagli maddeler Isvecre Konstitusiyasinda 1999 cu il meselere 77 ci m ovculuga 79 cu m heyvanlarin qorunmasina 80 ci m yol vergisine 86 ci m lotereyaya 106 ci m aid olan maddelerde tenzimlenen qaydalar konstitusional qaydadir 2 Formasindan asili olaraq konstitusiyalarin iki novu ferqlendirilir a Yazili konstitusiyalar olkenin resmi olaraq esas qanunun elan olunmus xususi qanunvericilik aktindan ve ya ekser hallarda muxtelif vaxtda qebul olunmus bir nece aktdan ibaretdir meselen Fransanin Konstitusiyasi 1958 ci il Konstitusiyasi legv olunmus 1946 ci il Konstitusiyasinin preambulasi 1789 cu il Insan ve vetendas huquqlari beyennamesinden ibaretdir b Sifahi konstitusiyalar muxtelif qanunlarin mehkeme presedentlerinin ve adetlerin mecmusudur Mecmu seklinde bu aktlar ve normalar movcud qurulusun esaslarini mueyyen derecede tesbit edir lakin resmi olaraq esas qanun kimi elan edilmir meselen Boyuk Britaniya Yeni Zelandiya Hazirda tamamile sifahi konstitusiya yoxdur Hetta sifahi konstitusiyanin klassik olkesi hesab edilen Boyuk Britaniyanin esas qanununun terkibinde de coxlu yazili aktlar vardir 3 Qebul edilme qaydasina gore konstitusiyalar bolunur a Referendumda beyenilmis konstitusiyalar Azerbaycan Fransa Belarusiya b Numayendeli orqan terefinden qebul edilmis konstitusiyalar Braziliya Zambiya c Oktroire edilmis konstitusiyalar Numayendeli orqanin istiraki olmadan dovlet bascisi terefinden qebul olunur Basqa sozle yaxsi monarx terefinden oz sedaqetli xalqina bexs edilir Meselen Iordaniya 1958 ci il Nepal 1962 ci il Seudiyye Erebistani 1992 ci il 4 Deyisdirilme usuluna gore konstitusiyalar ayrilir a Cevik konstitusiyalar basqa qanunlar ucun mueyyen edilmis sade qaydada deyisdirile bilir Boyuk Britaniyanin sifahi konstitusiyasi b Mohkem konstitusiyalar Onlara deyisiklikler edilmesinin murekkeb ve cetin qaydalari vardir ixtisasli ses coxlugu ikiqat qerar referendumda tesdiq ve s c Qarisiq konstitusiyalar Bele konstitusiyalarin bezi maddeleri umumiyyetle deyisdirile bilmez digerlerine murekkeblesdirilmis ucunculere ise sadelesdirilmis qay dada deyisiklikler edilir 5 Quvvede olma muddetinden asili olaraq konstitusiyalar a Daimi konstitusiyalar Quvvede olmasinin qabaqcadan hec bir xronoloji serhedi mueyyen edilmeyen konstitusiyalardir Uzun muddet ucun quvvede olur Lakin ebedi konstitusiya yoxdur b Muveqqeti konstitusiyalar Bele konstitusiyalar ozunun quvvede olma muddetini mehdudlasdirir ve ya ele sertler mueyyen edir ki onlarin bas vermesi ile o daimi konstitusiyaya cevrilir Meselen Sudanin 1985 ci il Tailandin 1991 ci il CAR in 1994 cu il muveqqeti konstitusiyalari 6 Nezerde tutulan meqsedinden asili olaraq konstitusiyalar bolunur a Proqram xarakterli konstitusiyalar sosializm ve kommunizm quruculugu meqsedini elan eden butun sosialist konstitusiyalari adeten proqram xarakterli olur Meselen Cin rehberliyinin fikrince konstitusiyada mueyyen edilmis sosializm quruculugu meqse dinin heyata kecirilmesi ucun teqriben 100 il vaxt teleb olunur b Tesbitedici konstitusiyalar Onlarda cemiyyetin deyisdirilmesi haqqinda proqram xarakterli muddealar olmur Meselen ABS Lakin unudulmamalidir ki proqram xarakterli konstitusiyalarin normalarinin ekser hissesi tesbitedicidir tesbitedici konstitusiyalarda ise ekser vaxt proqram xarakterli unsurler olur Meselen onlarin preambulasinda 7 Dovlet qurulusu formasindan asili olaraq konstitusiyalar unitar dovletlerin federativ dovletlerin ve federasiya subyektlerinin konstitusiyalarina bolunur 8 Demokratiklik elametine gore demokratik avtoritar ve totalitar konstitusiyalar ferqlendirilir Lakin aciq askar avtoritar konstitusiyalar cox azdir 9 Sosial elametlerine gore konstitusiyalarin tesnifi a burjua tipli b sosialist tipli c burjua tipine kecid d sosialist tipine kecid e yarimfeodal teokratik konstitusiyalar Bruney Qatar Seudiyye Erebistani Konstitusionalizm termini RedakteDovlet orqanlarinin selahiyyetlerini mehdudlasdiran ve insan ve vetendas huquq ve azadliqlarini dovlet qarsisinda qorumaq meqsedile adi qanunlardan ustun ve onlardan daha cetinlesdirilmis mexanizme malik olan usullarla deyisdire bilen ve adina konstitusiya deyilen sert bir ali qanunun qebul edilmesini sertlendiren dusunceye ve axima konstitusionalizm deyilir Dunyada konstitusinalizmin veteni Ingiltere sayilir orada ilk konstitusiya akti Azadliqlarin Boyuk Toplusu Magna Carta 1215 ci il olmusdur Ilk yazili konstitusiya ABS Konstitusiyasidir ki coxlu deyisiklilerle bu gun de quvvededir Konstitusiyalarin diger qanunlardan ferqi RedakteKonstitusiya Dovlet qurulusunu ve dovlet hakimiyyetinin ali orqanlarini mueyyen edir insan huquq ve azadliqlarina dovlet terefinden zemanet verir Ali huququ quvveye malikdir Diger huquqi normativlere nisbeten mueyyen stabilliye malikdir Qanunvericilik ucun esas rolunu oynayir Deyisilmesinin xususi qaydalarina malikdir Azerbaycan Konstitusiyasi RedakteAzerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasi 1995 ci il noyabrin 12 de umumxalq sesvermesinde referendumda qebul edilmisdir 1995 ci il noyabrin 27 den quvveye minmisdir Dunya dovletlerin konstitusiyalarinin qebul tarixleri Redakte San Marino 1600 cu il San Marino Konstitusiyasi Statuta Decreta Konstitusiyali respublika 3 ABS 1789 cu il ABS Konstitusiyasi Konstitusiyali federativ respublika Norvec 1814 cu il Norvec Konstitusiyasi Konstitusiyali monarxiya 4 Niderland 1815 Niderland Konstitusiyasi Konstitusiyali monarxiya 5 Kosta Rika 1838 demokratik respublika Italiya 1848 ci ilde Sardiniya kralligi kimi qebul edilib sonradan Italiya kralligi Argentina 1853 federal prezidentli respublika Kanada 1867 Kanada Konstitusiyasi British North America Act 6 Luksemburq 1868 parlamentli monarxiya Isvecre 1874 Isvesre Konstitusiyasi Avstraliya 1901 Avstraliya Konstitusiyasi Meksika 1917 Avstriya 1920 Avstriya Konstitusiyasi 7 Lixtensteyn 1921 Lixtensteyn Konstitusiyasi Latviya 1922 8 Irlandiya 1937 Irlandiya Konstitusiyasi Islandiya 1944 Italiya 1947 Italiya Konstitusiyasi Yaponiya 1947 Yaponiya Konstitusiyasi CXR 1949 Cin Xalq Respublikasi Konstitusiyasi Almaniya 1949 Macaristan 1949 Hindistan 1950 Hindistan Konstitusiyasi Danimarka 1953 Misir 1953 Fransa 1958 Fransa Konstitusiyasi Kipr 1960 Monako 1962 Malta 1964 Uruqvay 1966 Pakistan 1973 Isvec 1975 Yunanistan 1975 Madaqaskar 1975 Portuqaliya 1976 Ispaniya 1978 Ispaniya Konstitusiyasi Cili 1980 Qayana 1980 Turkiye 1982 Honduras 1982 Qvatemala 1985 Efiopiya 1987 Filippin 1987 Surinam 1987 Braziliya 1988 Xorvatiya 1990 Andorra 1991 Bolqaristan 1991 Bolqaristan Konstitusiyasi Simali Makedoniya 1991 Kolumbiya 1991 Ruminiya 1991 Sloveniya 1991 Cexiya 1992 Estoniya 1992 Estoniya Konstitusiyasi Litva 1992 Paraqvay 1992 Slovakiya 1992 Peru 1993 Belcika 1993 Andorra 1993 Rusiya 1994 Belarus 1994 Belorus Konstitusiyasi Azerbaycan 1995 Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasi Ekvador 2008 Boliviya 2009Istinadlar Redakte https www azleks az online dictionary anayasa s my Anayasa Olkenin dovlet qurulusunu siyasi huquqi ve iqtisadi sisteminin esaslarini hakimiyyet ve idareetme orqanlarinin teskili ve fealiyyet prinsiplerini secki sistemini vetendaslarin esas huquq ve vezifelerini mueyyenlesdiren esas qanun https obastan com ru dict tr az word 663235 ANAYASA ANAYASA konstitusiya esas qanun anayasa turesi konstitusiya huquqlari birlesmis milletler anayasasi birlesmis milletler teskilatinin esas qanunu esas qanun konstitusiya 8 oktyabr 1600 cu ilde qebul edilib Bu Konstitusiya akti 1300 cu ilde qebul edilmis Statuti Comunali Town Statute seher Nizamnamesi esasinda hazirlanib Arxivlenmis suret 2009 04 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 04 05 http www inghist nl Onderzoek Projecten Grondwet index html en Kanada Konstitusiyasi 1867 ci ilde 1763 cu ilden baslayaraq qebul edilmis Kanada eyalet Konstitusiyalari esasinda qebul edilib Ciddi deyisiklikler 1982 ci ilde edilib 1929 cu ilde teftis edilmisdir 1 may 1945 ci ilde berpa edilmisdir 1 may 1934 cu il 1 may 1945 ci illerde fasist konstitusiyasi quvvede olmusdur 21 avqust 1991 ci il Konstitusiya akti ile qebul edilmis sonradan coxsayli duzelisler edilmisdirMenbe https az wikipedia org w index php title Konstitusiya amp oldid 5912891, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.