fbpx
Wikipedia

Molla Nəsrəddin (jurnal)

"Molla Nəsrəddin" jurnalıAzərbaycan türkcəsində satirik-yumoristik jurnal.

Molla Nəsrəddin
Baş redaktor Cəlil Məmmədquluzadə
Yazıçı Ömər Faiq Nemanzadə, Cəlil Məmmədquluzadə
Növ Satira
Təsisçi Ömər Faiq Nemanzadə
Təsis tarixi 7 aprel 1906
İlk buraxılışı 7 aprel 1906 (1906-04-07)
Qərargah 1906-1918-ci illərdə Tiflisdə
1921-ci ildə Təbrizdə
1922-1931-ci illərdə Bakıda
Dil Azərbaycan dili
Qiymət 12 qəpik
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

"Molla Nəsrəddin"in birinci sayı 1906-ci il aprel ayının 7-də Tiflisdə (köhnə təqvimlə 20-də) işıq üzü görüb. 1906–1918-ci illərdə Tiflisdə, 1921-ci ildə Təbrizdə, 1922–1931-ci illərdə Bakıda nəşr edilib. Təsisçesi Ömər Faiq Nemanzaddə. Redaktoru və müəllifi Cəlil Məmmədquluzadə olub. 25 il ərzində 748 nömrəsi (340-ı Tiflisdə, 8-i Təbrizdə, 400-ü Bakıda) çıxıb.

"Molla Nəsrəddin"ə qədərki dövr

Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadə 1906-cı il fevralın 21-də Tiflis qubernatoruna ərizə ilə müraciət edərək "Molla Nəsrəddin" adlı satirik-yumoristik jurnal çıxarmasına icazə istəmişdi. Bu təşəbbüsü o zaman Qafqazda Rusiyanın digər yerlərində çıxan Azərbaycan, rustatar qəzetləri bəyənmiş, bu barədə xəbərlər yaymışdılar. "İrşad", "Həyat", "Tərcüman", "Vozrojdeniye", "Kaspi", "Baku", "Novoye obozreniye", "Kavkazskoye utro", "Na povorote" qəzetləri "Molla Nəsrəddin"i çıxarmaq təşəbbüsü barədə oxuculara xəbər vermişdilər.

Jurnalın nəşrinə icazə verilməsi haqqında xəbəri ilk dəfə 1906-cı il fevralın 24-də "Novoye obozreniye" qəzeti, fevralın 26-da "Kavkazskoye utro" qəzeti, martın 1-də isə "Kaspi" qəzeti dərc etmişdir. Martın 4-də jurnalı çıxarmaq üçün Mirzə Cəlilə Tiflis qubernatoru dəftərxanası tərəfindən şəhadətnamə verilmişdir.

Jurnalın proqramı

Tiflis qubernatoru dəftərxanası tərəfindən verilən şəhadətnamədə jurnalın proqramı bu şəkildə müəyyənləşdirilmişdir: 1. Məqalələr. 2. Kəskin tənqidlər. 3. Felyetonlar. 4. Məzhəki şeirlər. 5. Məzəli teleqramlar. 6. Satirik hekayələr. 7. Lətifələr. 8. Poçt qutusu. 9. Məzhəki elanlar. 10. Xüsusi elanlar. 11. Karikturalar və illüstrasiyalar.

Jurnalın nəşri

Müəyyən olunmuş bu proqrama uyğun şəkildə Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadə jurnalın ilk sayını çapa hazırladılar. Jurnalın ilk nömrəsi 1906-cı il aprelin 7-də çıxdı. Jurnalın 7 aprel tarixli ilk sayında Mirzə Cəlilin "Molla Nəsrəddin" imzası ilə "Tiflis 7 aprel" sərlövhəli baş məqaləsi,"Məcmuəmizə müştəri olanlara nəsihət", "Molla Nəsrəddinin teleqramları", "Bilməli xəbərlər", "Dəllək", "Atalar sözü" və digər yazılar, həmçinin 4 müxtəlif karikatura və bir neçə elan dərc olundu.

Həcmi kiçik formatda olan "Molla Nəsrəddin"in çapı həftədə bir dəfə nəzərdə tutulmuşdur. Proqram səciyyəvi baş məqalədə isə Molla Nəsrəddin üzünü doğma xalqına tutub söyləyirdi:

  Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım o kəsləri deyib gəlmişəm ki, söhbətimi xoşlamayıb bəzi bəhanələr ilə məndən qaçıb gedirlər, məsələn, fala baxdırmaga, it boğuşdurmağa, dərviş nağılına qulaq asmağa, hamamda yatmağa və qeyri bu növ vacib əməllərə. Çünki hükəmalar buyurublar: sözünü o kəslərə de ki, sənə qulaq vermirlər.

Ey mənim müsəlman qardaşlarım. Zəmanə ki, məndən bir gülməli söz eşidib ağzınızı göyə açıb gözlərinizi yumub o qədər xa-xa edib güldünüz ki, az qala bağırsaqlarınız yırtılsın və dəsmal əvəzinə ətəkləriniz ilə üz-gözünüzü silib "lənət şeytana" dediniz, o vaxt elə güman etməyin ki, Molla Nəsrəddinə gülürsünüz. Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Əgər bilmək istəsəniz ki, kimin üstünə gülürsünüz, o vaxt qoyunuz qabağınıza aynanı və diqqət ilə baxın camalınıza.

 

Molla Nəsrəddinçilər məqalələrini "türkün ana dilində", sadə danışıq tərzində, xalqın anlayacağı, başa düşəcəyi dildə yazdılar. C.Məmmədquluzadənin öz dili ilə desək "Molla Nəsrəddin"i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı".

C.Məmmədquluzadə jurnalın ilk nömrəsinin işıq üzü görməsi münasibətilə Rusiyanın bir çox yerlərindən təbrik məktubları, teleqramlar aldı. Redaktor bu təbriklərə aprelin 12-də "Na povorote" qəzeti, aprelin 14də isə "Kaspi" qəzeti vasitəsilə təşəkkürlərini bildirdi.

Jurnalın 1-ci nömrəsi

Jurnalın birinci nömrəsi 1.000 nüsxə tirajla çap olunub yayılandan sonra az müddətdə "Molla Nəsrəddin" populyarlaşdı. "İrşad" qəzetinin 16 aprel 1906-cı il sayında Ə.Ağaoğlu bu barədə yazırdı:

  Baxın "Molla Nəsrəddin"ə. Bu cəridə nə gözəl cəridədir. Nə qədər ağıl, zəka, məharət və zövq göstərir. Nəinki biz müsəlmanlar, bəlkə ən mədəni, ən mütərəqqi tayfalar belə cəridələri ilə fəxr edirlər.  

Jurnalın ilk sayında dərc olunan yazılar kimi karikaturalar da məzmun etibarı ilə fərqlənirdi. "Molla Nəsrəddin"i dövrün ən müasir inqilabi məsələləri ilə yanaşı, Azərbaycan xalqının min illərdən bəri davam edib gələn dərdləri də çox düşündürürdü. Bu dərdlər içərisində dini-fanatizm daha dəhşətlisi idi. Bu fikrini xalqa çatdırmaq üçün C.Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin"in birinci nömrəsinin üz qabığında öz həmvətənlərinin yatmış vəziyyətdə göstərən bir rəsm çəkdirib dərc etdirmişdir. Şərqin müdrik ağsaqqallarından hesab olunan Molla Nəsrəddin onları oyatmağa çalışır.

Birinci səhifədə məscidi xatırladan otaqda müsəlmanlar sıra ilə yan-yana yatırlar, onlardan yalnız biri otağın kiçik pəncərəsindən düşən günəş şüasının təsirindən oyanıb, gərnəşir. Molla əlində əsası, başında əmmaməsi, çiynində əbası bu mənzərəni seyr edir.

Jurnalın 2-ci nömrəsi

"Molla Nəsrəddin"in 2-ci nömrəsi 2.000 nüsxə tirajla çıxdı. "İrşad" və "Baku" qəzetlərinin yazdığına görə jurnalın şəkillərinin qırmızı rəngdə olması Bakı polis idarəsini bərk təşvişə saldı. Bakı polis idarəsi bolşevizmin mahiyyətinin qırmızı rəngdə təcəssüm olunmasını əsas gətirib, "Molla Nəsrəddin"in ikinci sayını bütövlükdə müsadirə etdi. Üzeyir Hacıbəyov "İrşad" qəzetində "Ordan-burdan" başlığı altında bu müsadirənin yığcam şərhini vermiş, axırda yazmışdı:

  … İndi zavallı "Molla Nəsrəddin" dustaqdır. Həbsxanada oturub, öz-özünə fikir edir: əcəba, ərbabi-hökumət “bu qırmızı şeylərdən" nə üçün belə ürkür?  

Nəriman Nərimanov isə "Molla Nəsrəddin"in polislər tərəfindən müsadirəsinə lakonik və konkret qiymət vermişdir:

  Afərin belə diqqətçilərə, afərin belə qanun sahiblərinə!  

"Molla Nəsrəddin" Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında kəskin ideoloji mübarizələr getdiyi dövrdə öz mövqeyi və hadisələrə fərqli yanaşma tərzi ilə seçilir, müxtəlif rubrikalar altında gülməli xəbərlər verirdi. "Bilməli xəbərlər", "İçəri xəbərlər", "Məzəli xəbərlər", "Teleqraf xəbərləri", "Qafqaz xəbərləri", "Ticari və ekoloji xəbərlər" başlıqları altında yazılar dərc edilirdi. Məcmuə əməkdaşları bu xəbərləri hazırlayarkən, asan qavranılsın deyə, xalq yaradıcılığının imkanlarından istifadə edirdi. Atalar sözü, tapmaca, bayatı "Molla Nəsrəddin"in səhifələrində dövrün reallıqlarına uyğun yeni məna kəsb edirdi.

Məcmuədə satirik şeir və hekayə formalarından əlavə, açıq məktub, satirik dialoq, tapmaca, elan, teleqraf və lüğət formalarına da müraciət edilirdi ki, bu da jurnalistikada yeni bir istiqamət kimi qəbul edilir.

Jurnalın tənqid hədəfləri

"Molla Nəsrəddin"in tənqid hədəfi çox geniş idi. Amerika-İngiltərə imperialistlərindən, rus çarizmindən, İran və Türkiyə despotlarından tutmuş, adi tüfeyliyə qədər "Molla Nəsrəddin"in hədəfi olmuşdur. Jurnal sonuncu nömrəsinədək din və mövhumata qarşı ardıcıl mübarizə aparmışdır.

1905–1907-ci illər inqilabını alqışlayan mətbuat orqanlarından biri "Molla Nəsrəddin" idi. Jurnal inqilabi-demokratik orqan kimi xalq kütlələrində mütləqiyyət hökmranlığına qəzəb və nifrət oyadırdı. "Balaxanıda Talışxanov fəhlənin hər birinə üç yumruq və 17 qəpik muzd verir. Bu hesabla dörd min fəhləyə gündə nə qədər muzdgərək verilə?". Bu cür yazılar oxcunun nəzərini dərhal cəlb edirdi.

Jurnalın səhifələrində Azərbaycan kəndində gedən inqilabi mübarizə düzgün ifadə edilmişdir. Bir tapmacada jurnal kəndlilərin ağır vəziyyətini belə göstərir:

  Əkinçi əkdiyi buğdanın otuzdan on hissəsini verir mülkədara, on hissəsini verir molla və dərvişə, on hissəsini də qlava və pristava rüşvət və divan xərci... Əkinçinin özünə nə qədər buğda qaldı?  

Jurnal acınacaqlı vəziyyətdən çıxış yolunu belə göstərirdi:

  Kəndlininki dəyənəkdir. Hər bir kəndli götürə əlinə və zərurət vaxtında özünü mühafizə edə, başqa çarə yoxdur.  

Molla Nəsrəddinçilər xalqı öz hüquqları uğrunda mübarizəyə çağırır, bu işdə xalqın haqqını tapdalayanlara, qanunsuz işlərlə məşğul olan məmurlara qarşı birgə mübarizəsinin vacibliyini önə çəkirdi. Jurnalın 1907-ci il tarixdə nəşr olunan 3-cü sayında iranlı fəhlələrin vəziyyətini təsvir edən felyetonunda həmrəyliyə çağırış motivi bu cür təsvir edilir:

  Ey həmşərilər, ey mənə kağız göndərən 30 nəfər həmşəri, açın qulağınızı və görün mən sizə nə deyirəm... Əgər istəyirsiniz ki, sizi də adam hesab eləyib məclislərə qoysunlar, gərək mənim bir neçə vəsiyyətimə əməl edəsiniz. Əvvələn gərək bir-birinizlə əl-ələ verəsiniz. Yəni Məhəmmədəli gərək yapışsın Həsənin əlindən, Həsən Kərbalayi Qasımın əlindən... Xülasə, cəmi həmşərilər gərək yapışsınlar bir-birlərinin əlindən və birləşsinlər.  

"Molla Nəsrəddin" nəşri boyunca Yaxın Şərqdəki ictimai-siyasi həyatı da əks etdirmişdir. Jurnalı İran və Türkiyə inqilabları xüsusilə çox maraqlandırırdı. İnqilabi hadisələrin gedişinə dair jurnalda məzmunlu yazılar verilirdi. İnqilab düşmənləri felyetonlarda, satirik şeirlərdə kəskin tənqid edilirdi.

Jurnalda beynəlxalq imperializmi tənqid edən yazılara və karikaturalara geniş yer verilirdi. Birinci rus inqilabı dövründə imperializm müstəmləkə siyasətini daha da gücləndirir, ictimai-siyasi hadisələrdən öz mənafeyi üçün istifadə etməyə çalışırdı. İmperializmin bu sifətini jurnal çox aydın şəkildə oxucu üçün açırdı:

  Əzizim amerikalı, indi buyur görək nə məqsədlə dünyanın o başından bu başına gəlmisən? Mənim yəqinimdir ki, sənin xəyalında bir biclik var. Məsələn, bu məqsədlə gəlibsən ki, biçarə müsəlmanları tovlayıb axırda imtiyaz sahibi olasan və bizi fəhlə kimi işlədib öz əlimiz ilə qazandığımız pulları doldurasan cibinə və axırda da Xorasan xalılarından, Buxara dərilərindən, Naxçıvan cecimlərindən, Şamaxı şallarından, Tehran şiri-xurşidindən bir yük tutub Vətənə sovqat aparasan və gedib Amerikada bir kitab yazasan və həmin kitabda mollalarımızı tərifləyəsən.  

Jurnal göstərirdi ki, Asiya xalqları oyanmışdır və öz düşmənlərinə qarşı mübarizə aparmağa qadirdir. Bu fikir "İngiltərə və Hindistan" adlı şəkildə əks etdirilmişdir. Bu şəkildə müstəmləkə zülmü altında inləyən hindlinin oyanıb kreslonu müstəmləkəçilərin başına çırpdığı ifadə olunmuşdur.

Jurnal dövrünün mənfiliklərini, xalqın ağır istismarını, geriliyi, ətaləti görür və onlara biganə qalmırdı. İfşaedici gülüş "Molla Nəsrəddin"də o zaman əsas yer tuturdu. Xalqın zəhməti ilə varlanıb xalqa zülm edən sinfə qarşı Mirzə Cəlil yazırdı:

  Hər bir müsəlman qəzetini alırsan əlinə, görürsən ki, yazılıb "maşallah filan milyonçu, maşallah filan millətpərəst, maşallah filan xan, filan bəy, filan hacı, filan kərtənkələ...". Amma heç biri yazmır ki, bir yandan minlərcə müsəlmanlar acından ağlaşır və bir yandan da min-min manatlar xərclənirlər qonaqlıqlara, şöhrət ehsanlarına, qara neftə, püstə-badama, barişna və madama.  

Jurnalın əleyhinə çıxanlar

Din xadimləri

Din xadimləri, ruhanilər də jurnalı böyük qəzəb hissi ilə qarşıladılar. Səlahiyyətlərindən istifadə edərək təzyiq və təhdidlərə keçirdilər. Ə.Haqverdiyev bu barədə öz xatirələrində yazır:

  Mollalar jurnalı yazanları və oxuyanları təkfir edib deyirdilər: bu jurnal gərək bir müsəlmanın evinə girməsin, onu nəinki oxumaq, ələ belə almaq haramdır. Onu maşa ilə götürüb ayaqyoluna atmalıdır...  

Mirzə Cəlil isə öz xatirələrində dini fanatizmi yayıb, insanların tərəqqisinə mane olanların hərəkətlərini bu cür qiymətləndirirdi:

  "Molla Nəsrəddin" məcmuəsi birinci nömrədən başlayıb baltanı islam mövhumatının başından elə vurdu ki, adını müsəlman qoyan bəndə, barmaqları ilə qulaqlarını tutub, molladan qaçmağa üz qoydular.  

Jurnalın nömrələri bir-birinin ardınca çıxıb yayıldıqca redaksiyaya söyüşlər, təhdidlər, həcvlər gəlirdi. "Molla Nəsrəddin" qəzetlərin əsas mövzularından birinə çevrilmişdi. Qəzetlər arasında da onun tərəfdarları və əleyhdarları əmələ gəlmişdi.

Bolşevik mətbuatı "Molla Nəsrəddin"in cəsarətli və ağıllı fikirlərinə tərəfdar çıxır, onun düşmənlərinə qarşı barışmaz mövqedə dururdu. Batum polis idarəsi tərəfindən "Molla Nəsrəddin" jurnalının təqib olunmasına, onu oxuyanların "bədəfkarlar" siyahısına yazılmasına "Dəvət-Qoç" qəzeti etirazını bildirmişdi.

1906-cı il mayın axırlarında Tiflis jandarm idarəsinin soldatları Ömər Faiq Nemanzadənin evini mühasirəyə almış, orada axtarış aparmışdılar. "Dəvət – Qoç" qəzeti dərc etdiyi bir xəbərdə bu hadisəyə mənfi münasibətini bildirmişdi.

Bütün təzyiqlərə baxmayaraq, məcmuə əməkdaşları "Molla Nəsrəddin"in çapını həyata keçirirdilər. Kəskin və tənqidi çıxışlarına, həqiqətləri söylədiyinə görə daim hücumlara məruz qalan "Molla Nəsrəddin" çar senzurasının da qadağaları ilə üz-üzə dayanmışdı. Bəzi məqalələrin, karikaturaların çapına senzura icazə vermirdi. C.Məmmədquluzadə senzor tərəfindən jurnalda nəşr olunmasına icazə verilməyən şəkillərin və ya materialların yerini ağ saxlayır və yaxud "Bizdən asılı olmayan səbəblərə görə bu yer ağ qaldı" deyə yazırdı.

Bütün bu qadağalara baxmayaraq, "Molla Nəsrəddin"in haqq səsi çox keçmədən şimallı-cənublu Azərbaycanın və Qafqazın hüdudlarını aşıb Rusiyada, Yaxın və Orta Şərqdə eşidilirdi. Jurnalın Tiflis, Bakı, İrəvan, Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı, Şəki, Dərbəndlə yanaşı, Orta Asiyada, Krımda, Kazanda, Ufa, Həştərxan, Orenburq, Tehran, Ərzurum, İstanbul, Qahirə, Bombey, Kəlküttə kimi bir çox şəhərlərdə oxucusu var idi. Jurnal İran, Türkiyə, Misir, Hindistan, Mərakeş kimi ölkələrə də yayılaraq oradakı xalqların sosial-mədəni tərəqqisinə müsbət təsir gostərmişdir.

Mövhumatla mübarizə

1906-cı il 21 aprel tarixli nömrədə dərc olunan "Molla Nəsrəddin"in xəlvəti cavabı" adlı məqalədə jurnal Bakıda başyarma kimi vəhşi adəti özünəməxsus satirik dillə tənqid etmişdir. Xalqı bu cür adətləri icra etməyə, ətalətə, geriliyə səsləyən mollaların iç üzünü jurnal "Niyə məni döyürsünüz" adlı felyetonda açıb göstərir. Felyetonda deyilir:

  Bizim təfavütümüz bir neçə qisimdir... Əvvələn, mən molla ola-ola müsəlman qardaşlarıma vəz edən vaxt deyirəm: bir Allaha sitayiş edin, bir də peyğəmbərə və imamlara itaət edin. Amma siz deyirsiniz: Allaha da sitayiş edin, peyğəmbərə də, imamlara da, mollalara da, dərvişlərə də, ilan oynadanlara da, fala baxan, tas quran, dua yazan, cadukün, həmzad, cinnə, kəlilə, dimnə, şeytan, div, mərrix, sərrix, tərrix, amax, satan, küflə qurdu, mığmığ, mozalan – bunların cümləsinə sitayiş edin.  

Yağış yağdırmaq məqsədi ilə müsəllaya çıxanlar ("Bizim işlərimiz" felyetonu), ramazanda oruc tutan mömin bəndələrin hərəkətləri ("Tədarük" felyetonu), aşura günü baş yaranların tərkibi ("Necə qan ağlamasın"), məktəblər əvəzinə məscidlərin sayının artması ("Məscid" felyetonu) barədə onlarca məqalə və felyeton "Molla Nəsrəddin" jurnalının səhifələrində işıq üzü görürdü.

"Din" adlı felyetonda jurnal din xadimlərinin iç üzünü tamam açıb tökürdü:

  Ağsaqqallar 250 manat verib rövzəxan gətiriblər ki, mərsiyə oxusun. 10 günün ərzində onun dediyi bu söz olub ki, Həzrət Abbas təpiyi ilə 180 min qoşun öldürdü.  

Jurnalın müvəqqəti bağlanması

"Molla Nəsrəddin"in cəsarətli çıxışları onunla nəticələndi ki, 1907-ci ilin iyunun 8-də Tiflis general-qubernatoru jurnalın bağlanması haqqında əmr verdi və bu xəbər xalq arasında böyük narazılıqlara səbəb oldu. Bakıdan, Şəkidən, Zaqafqaziyanın bir sıra başqa yerlərindən Tiflisə jurnalın nəşrinin bərpasını tələb edən məktublar gəlirdi.

Qəzetlər etiraz bildirən məktublar çap edirdilər. "İrşad" qəzeti "belə düz məsləkli qəzetin meydandan çıxarılmasına" təəssüfləndiyini bildirmişdi. Qəzetdə Ömər Faiq Nemanzadənin "Molla Nəsrəddin" sərlövhəli məqaləsi çap olunmuşdu. Müəllif jurnalın bağlanmasına səbəbkar olan mühafizəkar və cəhalətpərəst ruhaniləri kəskin tənqid edirdi. Hökumət xalqın tələbləri qarşısında jurnalın bərpasına icazə verdi.

Qısa fasilədən sonra jurnalın 23-cü nömrəsi 1907-ci il iyulun 25-də çıxdı. 1908–1909-cu illərdə bir neçə dəfə "Molla Nəsrəddin" jurnalını bağlamağa təşəbbüslər edildi. Jurnalın redaktoru və əməkdaşları haqqında irticaçı qüvvələr danoslar yazır, burjua mətbuatında məqalələrlə çıxış edirdilər. Ömər Faiq Nemanzadəni 9 gün həbsdə saxladılar. 1908-ci ilin fevralında Mirzə Cəlilin öldürülməsi haqqında şayiələr yaydılar. Belə şayiələr yayanlara "İrşad" qəzeti çox tutarlı cavab vermişdi:

  Bir-iki nəfər Məmmədquluzadələrin, Nemanzadələrin ölümü ilə elə bilirsiniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürəcəksiniz?"... Bunu biliniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürmək mümkün olsa da, mollanəsrəddinçiliyi öldürmək olmaz.  

"Molla Nəsrəddin"i bağlatdırmağa səy göstərən mürtəce qüvvələrə qarşı "Baku" qəzetində dərc olunmuş 12 nəfərin kollektiv məktubu maraqlıdır. Məktubu imzalayanların arasında Qəzənfər Musabəyovun, Mirhəsən Vəzirovun və b. imzası vardır. Məktubun bir yerində deyilir:

  Mollanın işığını söndürmək istəyən düşmənlərə qarşı öz nifrətimizi bildirməklə, "Molla" ilə həmrəy olduğumuzu deyir, müsəlman demokratiyasına vicdanla xidmət edən "Molla Nəsrəddin" jurnalına uzun ömür arzulayırıq.  

İnqilabi hərəkat

1909-cu ilin may ayında Mirzə Cəlilin qardaşı Ələkbər Təbrizdəki inqilabi hərəkatda iştirakına görə həbs edildi. Bir neçə mətbu orqan, o cümlədən "Tərəqqi" qəzeti onun inqilabi fəaliyyətini yüksək qiymətləndirdi. R.Nəcəfov xatirələrində bu barədə yazır:

  … Mirzə Ələkbər Təbriz inqilabında iştirak etdiyi üçün çar hökuməti tərəfindən tutulub İrəvan həbsxanasına göndərilmişdi. Edam cəzası və ya əbədi katorqa təhdidi altında bulunurdu ki, bu hadisə Mirzəni sarsıtmış və əhval-ruhiyyəsini pərişan etmişdi. O, idarəni buraxıb, maddi vəsait aramaq və gedib qardaşını qurtarmağa çalışmaq məcburiyyətində idi.  

"Molla Nəsrəddin"i idarə etmək üçün onu əvəzləyəcək şəxsin Naxçıvanda Məmmədəli Sidqi olacağını düşünən C.Məmmədquluzadə 1910-cu il iyunun 9-da M.Sidqiyə belə bir məktub yollayır:

  Əzizim Məmmədəli! Mən bu ovqat kəndə getməliyəm və burada bir adam lazımdır ki, "Molla Nəsrəddin" i idarə eləsin. Əgər yay fəsli, yəni iki ay gəlib Tiflisdə qala bilsəniz, tez gəliniz... Əgər mərhum Sidqi bəradərimin oğlu ilə gələcəkdə dostluğum baş tutsa, özümü xoşbəxt hesab edərəm.  

Mirzə Cəlilin təklifini qəbul edən Sidqi Tiflisə gəldi, iyul ayının əvvəllərindən redaktor vəzifəsini yerinə yetirdi. Jurnalın iyul-avqust nömrələrinin qeyri-rəsmi redaktoru Məmmədəli Sidqi oldu. C.Məmmədquluzadə 1910-cu il sentyabrın 16-da Tiflis qubernatoruna ərizə yazaraq jurnalın redaktorluğunu müvəqqəti olaraq M.Sidqiyə tapşırmağı xahiş etdi. Ərizəyə baxılana qədər jurnalın nəşri müvəqqəti dayandırıldı. Jurnalın həmin ildə çıxan 35-ci nömrəsi ilə 36-cı nömrəsinin arasında təxminən bir ay fasilə oldu. Noyabrın 5-də M.Sidqi müvəqqəti redaktor təsdiq edildi və 1911-ci il martın axırınadək bu vəzifəni yerinə yetirdi.

1912–1913-ci illər

Daim təhdid və təzyiqlərə məruz qalan "Molla Nəsrəddin"ə qarşı 1911–1912-ci illərdə senzor hücumları yenidən kəskinləşdi. Redaktorlardan kəskin yazılar yazılmayacağı ilə bağlı alınan iltizamlar jurnalın müntəzəm nəşr olunmasına çətinliklər yaradır, mənfi təsir edirdi. 1912-ci ilin martından C.Məmmədquluzadə jurnalın nəşrini uzun müddətə dayandırdı və "Molla Nəsrəddin"in bərpası 1913-cü il yanvar ayının 13-dən sonra mümkün oldu. Əliqulu Qəmküsar redaktor köməkçisi təsdiq olundu.

Birinci Dünya müharibəsi dövründə

Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində vəziyyətin kəskinləşməsi "Molla Nəsrəddin"in nəşrinin müvəqqəti dayanmasına səbəb oldu. Bu barədə C.Məmmədquluzadə 1914-cü il noyabr ayının 17-də Tiflis Mətbuat İşləri Komitəsinə göndərdiyi ərizəsində yazırdı:

  Mənim redaktorluğum altında çıxan "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrini qeyri-müəyyən vaxta qədər dayandırıram.  

Həmin dövrdə jurnalın redaktor köməkçisi olan Əliqulu Qəmküsar "Bəsirət" qəzetinin müxbiri ilə müsahibəsində bu barədə deyir:

  Biz "Molla Nəsrəddin" məcmuəsini qapatmaq fikrində deyilik və bu fikirdə də olmayacağıq və lakin vaxt namünasib olduğu üçün jurnalı qapatmağa məcburuq. Müharibə qurtardıqdan sonra yenə jurnal kəmal əla sabiq nəşr olunacaq, müştərilərə jurnalımız göndəriləcəkdir. Jurnalımızın müvəqqəti dayandırılmasına ancaq indiki namüsaid vaxt baisdir.  

Bu uzun fasilədən sonra jurnal 1917-ci il fevralın 9-dan çapını yenidən bərpa etdi.

Molla Nəsrəddinçilər

Cəlil Məmmədquluzadə – Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"də əsas sima, məsləhətçi və böyük yoldaş idi. Ədib özü bu barədə yazır:

  "Molla Nəsrəddin" tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil. "Molla Nəsrəddin" bir neçə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ancaq ağsaqqal yoldaşıyam.  

Ömər Faiq Nemanzadə – "Molla Nəsrəddin"in yaradılması və nəşri sahəsində Mirzə Cəlilin ən yaxın köməkçisi Ömər Faiq Nemanzadə idi. Bu barədə Mirzə Cəlil öz xatirələrində yazır:

  Yoldaşım Ömər Faiq Nemanzadəni mən birinci dəfə "Şərqi-rus" qəzeti idarəsində gördüm, onunla üns tutdum. "Şərqi-rus" qəzeti mənim üçün iki babətdən xoş, qiymətli yadigar oldu. Birinci tərəfi budur ki, möhtərəm ədibimiz Məhəmməd ağa Şahtaxtlı məni öz qəzetinin idarəsinə cəlb etməklə məni qəzet dünyasına daxil etdi. İkinci tərəfi odur ki, onun varlığı ilə, onun yoldaşlığı ilə "Molla Nəsrəddin" məcmuəsini bina etdim, daha doğrusu, bina etdik". "Molla Nəsrəddin"in ilk sayı Ömər Faiq Nemanzadənin və rəssam Şmerlinqin birgə əməyinin məhsuludur.  

Nemanzadə "Şərqi-rus"un nəşrindən sonra Tiflisə gəlir və burada qəzetçilik fəaliyyətinə başlayır. "Şərqi-rus" bağlanandan sonra Mirzə Cəlillə bərabər "Qeyrət" mətbəəsini alıb birgə işlədirlər. "Qeyrət"in rəsmi müdiri Ö.F.Nemanzadə idi ki, "Molla Nəsrəddin" də bu mətbəədə işıq üzü görmüşdü. Ö.F.Nemanzadənin "Molla Nəsrəddin"dəki fəaliyyətini tədqiq edən elmi araşdırmalardan bəlli olur ki, jurnalda dərc olunan karikaturaların, şəkillərin bir çoxunun mövzusunu o verib, lüğətlərin, mətnlərin, tapmacaların xeyli hissəsini Mirzə Cəlillə birlikdə hazırlayıb. Bu iki ədib birlikdə hazırladıqları məqalələrin altında "Molla Nəsrəddin", "Mozalan", "Lağlağı" və s. imzalar qoyurdular.

Mirzə Ələkbər Sabir – satirik şeir cəbhəsinin bayraqdarı Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadə idi. 1906–1911-ci illərdə onun "Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc etdirdiyi satirik şeirləri yeni bir ədəbi məktəbin başlanğıcını qoymuşdu. Sabirin jurnaldakı fəaliyyəti ilə bağlı Mirzə Cəlil xatirələrində yazır:

  Sabir mərdi-mərdanə özünü tulladı "Molla Nəsrəddin" meydanına və elə bir nərilti və gurultu ilə dalbadal yazmaqda davam etdi ki, bəlkə özünə bərabər olan Məşədi Sijimqulunu da xeyli vaxt sükutda saxladı və yadıma gəlir ki, Sabirin "Molla"da zühurundan ta il yarıma qədər Məşədi Sijimqulunun mənzum əsərləri idarəmizə gəlib çatmadı.  

"Molla Nəsrəddin"dən əvvəl Sabirin mətbuatda cəmi üç şeiri dərc edilmişdi. Onlardan biri "Şərqi – rus" un nəşri münasibətilə yazılmış, digərləri isə "Həyat" qəzetində çıxmışdır. Onu bütün Qafqazda, bütün Şərqdə tanıtdıran "Molla Nəsrəddin" olmuşdur. Sabirin "Mola Nəsrəddin"də ilk şeiri 1906-cı il aprelin 28-də, jurnalın 4-cü sayında işıq üzü gördü. "Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var" şeiri idi ki, jurnalda bu, imzasız şəkildə Mirzə Cəlilin "Niyə məni döyürsünüz?" başlıqlı felyetonunun sonunda, felyetonun poetik davamı kimi verilib. Bu jurnalda Sabir 40-dan çox gizli imza ilə şeir dərc etdirmişdir.

Ən çox işlətdiyi imzalar bunlar id: "Hop – hop", "Əbunəsr Şeybani", "Güləyən", "Cingöz bəy" və s. 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin"də Sabirin dərc olunan 21 satirik şeirinin 14-ü "Hop-hop" imzası ilə getmişdir. Bəllidir ki, şanapipiklər dəstəsinə aid olan hop-hop ağac kollarında yuva qurur, çox vaxt səsi gəlsə də, özü görünmür. İlk vaxtlar Sabirin Şamaxıdan "Molla Nəsrəddin"ə şeirləri gələrdi, özü isə görünmür, kimliyi bilinmirdi. Elə buna görə də şairin şeirləri bu gizli imza ilə dərc olunub. Sabir 5 il "Molla Nəsrəddin"lə əməkdaşlıq etmiş, dövrün digər mətbuat orqanlarında şeirləri dərc olunmuşdu.

Ədəbiyyatşünas-alim M.Arif Sabirin bu məcmuə ilə yaradıcılıq əlaqəsini belə təqdim edir:

  Molla Nəsrəddin"i zamanə özü yaratdığı kimi Sabiri də zəmanə yaradıb "Molla Nəsrəddin"ə yoldaş və silahdaş vermişdir.  

Sabirlə Mirzə Cəlil arasında dostluq və qardaşlıq əlaqəsi vardı. Sabir ağır xəstələnəndə Mirzə Cəlil və xanımı Həmidə xanım Cavanşir onu Tiflisdə müalicə etdirmişlər. Sabir "Molla Nəsrəddin"lə yanaşı, Bakıda nəşr olunan "Həyat", "İrşad", "Təzə həyat" "Rəhbər", "Dəbistan", "Fyuzat", "Bəhlul", "Zənbur" "Ülfət", "Günəş", "Səda" kimi mətbu orqanlarda da çıxışlar edirdi.

Əli Nəzmi – Məşədi Sijimqulu imzası ilə yazan Əli Nəzmi "Molla Nəsrəddin" məktəbinin əsas simalarından biri idi. C.Məmmədquluzadə bu barədə yazırdı:

  Biz Sabiri və Məşədi Sijimqulunu axtarırdıq.  

Əli Nəzmi "Molla Nəsrəddin"dən əvvəl "Şərqi-rus" qəzetində iştirak etmiş, "Molla Nəsrəddin"ə nəzm və nəsrlə satirik əsərlər göndərmiş, bir müddət jurnalın redaktoru olmuş, Sovet hakimiyyəti illərində də fəal mollanəsrəddinçi kimi şöhrət qazanmışdır. Mirzə Cəlil şairin "Sijimqulunamə" kitabına Ə.Nəzmi ilə bağlı qeyd etmişdir :

  Biz bunu qəti deyə bilərik ki, "Molla Nəsrəddin"ə yaraşan şivənin məzəliliyi və duzluluğunda, məharət və lətafətdə Sabirə yavuq gələn və ona əvəz olan birinci Məşədi Sijimqulu Kefsiz olubdur. Sabirin vəfatından sonra ikinci Sabirimiz birincisinin yerini boş qoymadı. Məşədi Sijimqulu Kefsizin zövq və səfalı, məzə və duzlu şeirinin heç bir vaxt dalı kəsilmədi. O özü cismən qocaldısa da, onun kəlamının lətafəti bir zərrə qədər əsgilmədi.  

Əliqulu Qəmküsar – 1908-ci ildən başlayaraq "Molla Nəsrəddin"də mənzum və mənsur əsərləri ilə çıxış etmişdir. Mirzə Cəlil onun barəsində yazdığı məqalədə məslək dostunu belə qiymətləndirirdi:

  Məlum ki, Azərbaycanda müqtədir şairlərimiz yox olmayıbdır, ancaq şair Əliqulu Qəmküsar bizim məxsusi qələm yoldaşımızdır, belə ki, "Molla Nəsrəddin"in 3-cü ilindən, yəni 1908-ci sənədən başlayaraq Qəmküsarın mənzum və mənsur əsərlərinə, məqalə və şeirlərinə rast gəlmək olar. Şairimizin əvvəl illərdə "Cüvəllağı", "Cüvəllağı bəy", "Xadimi millət", "O taylı", "Sarsaqqulu bəy" təxəllüsləri məşhurdur. Belə ki, həmin təxəllüslərlə Qəmküsar yoldaşımız məcmuəmizdə iştirak edibdir.  

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev – "Molla Nəsrəddin" görkəmli yazıçı və dramaturq Ə.Haqverdiyevin də nəzərini cəlb etmişdi. 1907-ci ildə o, "Xortdan" imzası ilə "Cəhənnəm məktubları" başlığı altında məşhur məqalələrini yazmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində Ə.Haqverdiyev bu məqalələri bir süjet ətrafında birləşdirmiş, "Odabaşının hekayəsi"ni də əlavə edərək ayrıca kitabça halında buraxdırmışdır.

Ə.Haqverdiyevin "Molla Nəsrəddin"də seriya ilə buraxılan ikinci əsəri "Mozalan bəyin səyahətnaməsi"dir. Yazıçı bu mövzuda satirik yazıların jurnal səhifəsinə gəlməsinin tarixçəsini belə şərh edir:

  Bir dəfə cəm olub "İbrahim bəy səyahətnaməsi"ndən söhbət edirdik. Burada "Molla Nəsrəddin"in dostlarından Ömər Faiq Nemanzadə, Salman Mümtaz, Qurbanəli Şərifov var idi. Bunu da deməliyəm ki, "Molla Nəsrəddin"in cəmi Türküstanda şöhrət və nüfuz qazanmasına səbəb Salman Mümtaz olduğu kimi, Naxçıvan tərəfindən də Qurbanəli Şərifov səbəb idi."İbrahim bəy səyahətnaməsi"ndən söhbət olduqda mən dedim:

"Nə olardı, bu kitaba nəzirə - bir "Səyahətnameyi "Molla Nəsrəddin"də olaydı. Aya, görəsən "Molla Nəsrəddin" islam aləmini səyahət etsə, onun başına nə müsibətlər gələ bilər? Bu yerdə Mirzə Cəlil üzünü bizə tutub dedi: Gəlin biz Mozalanı gəzdirək. Ancaq bunun səyahətnaməsini öz aramızda bölüşdürək. Hər kəs onu özü görüb bildiyi yerə aparıb səyahət etdirsin; oxuyanlar güman etsinlər ki, həqiqətən bu adam gəlib buraları görüb, bu felyetonları yazmış. Belə də oldu. Birinci felyetonu mən başlayıb Mozalanı Bakıya kimi gətirdim. Bakıdan Məşhədə onu Salman Mümtaz apardı. İrəvan və Naxçıvan tərəflərində Qurbanəli Şərifov gəzdirdi. Beləliklə, "Mozalan bəyin səyahətnaməsi" ortalığa çıxdı.

 

Həmin sərlövhə altında Haqverdiyevin yazıları 1908-ci ildə, "Marallarım" seriyasından hekayələri isə 1910–1913-cü illərdə dərc olunmuşdur.

Məhəmməd Səid Ordubadi – "Molla Nəsrəddin" jurnalında "Hərdəmxəyal" təxəllüsü ilə çıxışlar etmişdir. 1905-ci il inqilabının təsiri ilə Şərqdə başlanan azadlıq hərəkatına Ordubadi də qoşulmuşdu. O, inqilabın atəşin tərənnümçülərindən idi. M.S.Ordubadi C.Məmmədquluzadə, Sabir və digər görkəmli sənətkarlarla birlikdə jurnala inqilabi ideyalar gətirmişdi. "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinə qoşulduqdan sonra M.S.Ordubadi köhnə şeir formalarından uzaqlaşaraq qəsidə və qəzəllərini satirik üslubla əvəz etdi.

Əli Razi Şəmçizadə – "Dabanıçatdax" gizli imzası ilə çıxış etmişdir. 1906-cı ildə Tiflisdə Mirzə Cəlil, Sabir, Əliqulu Qəmküsar və Q.Şərifzadə ilə yaxından tanış olan Əli Razi bundan sonra "Molla Nəsrəddin" ilə əməkdaşlığa başlayır. Əvvəllər məhəbbət mövzusunda şeirlər yazan ədib satira yolunu seçir və 1908-ci ildən başlayaraq bu üslubda ədəbi nümunələr yaradır. Onun "Molla Nəsrəddin"ə ilk gəlişi 1908-ci ildə jurnalın 4-cü sayında çap etdirdiyi "Arvadlarımız" felyetonu ilə başlayır. Sonra şairin bir-birinin ardınca "Məşruyətçilər", "İranlılara", "Dürtmələ", "Neyləyir iranlılar" kimi satiraları məcmuədə dərc edilir.

Bayraməli Abbaszadə – "Mirzə Gülzar" imzası ilə həcvlər, satirik şeirlər yazmışdır. İrandakı ağır ictimai-siyasi vəziyyət, kəndlilərin qul kimi yaşamasını öz gözləri ilə görən Abbaszadə Məşrutə inqilabı dövründə Səttərxanla birgə mübarizəyə atılmışdı. Təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün Şimali Azərbaycana gələn Abbaszadə heç bir sənəti olmadığından hamballıq etmişdir. Onun "Hammal" imzası ilə yazıb-yaratması da bundan irəli gəlirdi. Millətinin azadlıq istəyini uca tutan "Hammal" bu yolda öz qələmi ilə mübarizə aparır, "Həllac" şeirində vətən və xalq yolunda ölməyə hazır olduğunu söyləyirdi.

Bunlardan əlavə, jurnalın mühərrirləri sırasında Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri, C.Cabbarlı, Əli Məhzun İrəvani, Müceyri, Süleyman Məlikov və b. da var idi.

Rəssamlar

Jurnalın karikaturaları satirik yazılar qədər qüvvətli təsir bağışlayır və əsas ideyanın həyata keçirməsinə xidmət edirdi.

Oskar Şmerlinq – "Molla Nəsrəddin"in ilk sayının bütün karikaturalarını rəssam Oskar İvanoviç Şmerlinq çəkimişdir. Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"i nəşr etməyə başlayanda Tiflisdə yaşayan Şmerlinqi işə dəvət edir. Bu barədə Mirzə Cəlil yazır:

  Bizim birinci işimiz, birinci vəzifəmiz gözümün qabağında dərin yuxuda olan islam milləti idi. Və birinci növbədə əziz nadirül vücud olan Şmerlinq nəqqaşımızdan iltimas etdik ki, bizim bəxti qara Şərqin yatmış millətlərinin qəflət yuxusunu öz ustanə fırçası ilə təsvir etsin. Və istəyi tarixini 1906-cı ilində, aprel ayının 7-də səhnəyə intişara qoyulan birinci "Molla Nəsrəddin"in baş səhifəsində, şirin yuxuda yatan millətlərin təsviri haman təsvirdir ki, vücudu bizim üçün çox qiymətli olan Şmerlinq nəqqaşımız öz məharətli qələmi ilə onu haman tarixdə yaratdı.  

Şmerlinqə şəkillərin mövzusunu, ideya istiqamətini, hətta süjetini Mirzə Cəlil və Ömər Faiq verir, tiplərin xarakterini, məkan və zamanı, onların mimikasını, cizgilərini rəssama başa salırdılar. Jurnalın ilk sayında Mirzə Cəlilin düşündüyü, təsvir etdiyi Molla Nəsrəddinin surətini də Şmerlinq çəkmişdir. Rəssamın yaradıcılığını yüksək qiymətləndirən Mirzə Cəlil yazır:

  Keçən günləri yadıma salıb məcmuənin yolunda mərhəmət göstərənləri bir daha yada saldıqda onların içində ən dəyərli köməkçimiz Oskar İvanoviç Şmerlinqə qəlbimin incə bir guşəsindən intəhasız salamlar göndərirəm.  

Şmerlinq də "Molla Nəsrəddin"də fəaliyyət göstərdiyi dönəmi iftixar hissi ilə xatırlayırdı:

  Əzizim Mirzə Cəlil” Bu gün bizim "Yeni fikir" qəzetinin müdiri sizin salamınızı mənə yetirdi... Keçmiş günlərin xoş xatirələri, xüsusilə "Molla Nəsrəddin"də birgə işimizlə olaqədar xatirələr məni fərəhləndirir. O vaxtlardan çox keçmişdir, ətrafımızda çox şey dəyişmişdir, amma bizim satira və yumora olan həvəsimiz əvvəlki kimi güclü qalmışdır. Siz Bakıda mənim üçün əziz olan "Molla Nəsrəddin"in nəşrini davam etdirirsiniz, mən də Tiflisdə həmin sahədə işləyirəm.  

İosif Rotter – məşhur karikatura və illüstrasiya ustası kimi tanınan İosif Rotterin də "Molla Nəsrəddin"in populyarlıq qazanmasında xidmətləri böyükdür. Şmerlinqin Tiflisdə işlərinin çoxluğu jurnalın tapşırıqlarını vaxtında görməyə imkan vermədiyindən Rotter məcmuənin işinə cəlb edildi. Bu barədə Mirzə Cəlilin həyat yoldaşı Həmidə xanım Cavanşir öz xatirələrində söhbət açır. Rotter "Molla Nəsrəddin"lə 1906 −1914-cü illərdə əməkdaşlıq etmişdir.

Əzim Əzimzadə – "İrşad" qəzetinin müştərisi Hacı Aslan Aşurovun karikaturasını çəkib "Molla Nəsrəddin"ə göndərir. Məcmuənin 1906-ci il tarixli 7-ci sayında karikatura dərc olunur. İlk əl işinin çapı onu hədsiz sevindirir, çəkdiklərini Tiflisə göndərir. Beləliklə, Ə.Əzimzadənin "Molla Nəsrəddin"lə əməkdaşlığı başlayır. Onun "Cənab Vitte", "Millət dərdi çəkməkdən əriyib çöpə dönən müsəlman dövlətlisi", "Hambala oxşayan tacir" karikaturaları jurnalın ayrı-ayrı saylarında çap olunur.

Sovet hakimiyyətindən əvvəl Əzimzadənin şəkilləri jurnal səhifələrində az yer tuturdu. Sovet hakimyyəti illərində isə Ə.Əzimzadə jurnalın əsas rəssamı kimi tanındı. 1922-ci ilin payızında Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"in nəşrinin bərpası zamanı Ə.Əzimzadəni məcmuənin işinə cəlb edir. O, jurnalın baş rəssamı kimi fəaliyyət göstərib.

Xəlil Musayev – Musayevin imzası 1913-cü ildən başlayaraq məcmuənin səhifələrində görünür. Həmin ildəki nömrələrin çoxunda onun şəkilləri və karikaturaları çıxmışdır. Onun çəkdiyi karikaturalardan biri "Molla Nəsrəddin" jurnalına edilən hücumlara həsr olunmuşdur. Şəkildə göstərilir ki, "Mola Nəsrəddin"in arxasınca böyük bir xalq kütləsi gedir, başqa bir tərəfdə də mürtəce dəstə jurnalı hədələyib deyir:

  Dayan, nə qədər ki,canımızda can var, qoymayacağıq sən cəmiyyəti yoldan çıxarasan.  

Musayev "Molla Nəsrəddin"dən başqa "Kəlniyyət", "Babayi-Əmir", "Məzəli" kimi satirik jurnallarda da iştirak etmişdir.

Seyid Əli Behzad – jurnalın Təbrizdə çıxan nömrələrinin karikaturalarını çəkmək üçün rəssam Seyid Əli Behzad cəlb olunmuşdu. O "Molla Nəsrəddin" ənənələrini yaxşı mənimsədiyi üçün çəkdiyi karikaturalarla keçmiş karikaturalar arasında məntiqi rabitə var idi.

Adları çəkilən rəssamlardan başqa jurnalda V.Kikadze, Ə.İbrahimzadə, Ə.Behzad və başqaları iştirak etmişlər.

Jurnalda dil məsələsi

Mirzə Cəlil öz xatirələrində yazır ki, "Molla Nəsrəddin"də açıq ana dili ilə yazdığımız mətləbləri hamı açıq başa düşdü, elə asan başa düşdü ki, dəxi bu dildən başqa qeyri bir dil axtarmağa hacət qalmadı. Birinci nömrəmiz türk dünyasına dağılan kimi tək bircə həftənin içində hər bir yerdən, yazdığımız suallara haman aydın "Molla Nəsrəddin" dilində idarəmizə aydın cavablar gəldi.

Ədib daha sonra incə bir yumorla qeyd edir ki, biz açıq ana dilində yazmaqdan utanmadıq. Birinci nömrənin baş məqaləsində yazdıq ki, açıq ana dilində, açıq türk dilində yazmaq eyibdir: çünki yazanın savadının azlığına dəlalət edir.

Azərbaycan burjuaziyasının ideoloqları Azərbaycan xalqının, Füzulinin, Vaqifin, Axundovun, Zakirin dilini inkar edirdilər. Ə.Kamal açıq-açığına deyirdi ki, azərbaycanlıların ayrıca bir dili yoxdur, onun ədəbiyyatı və incəsənəti də müstəqil deyildir. Bu cür fitnəkarlığa "Molla Nəsrəddin" jurnalı göz yummadı.

Jurnal həm ərəbçilik, farsçılıq, osmançılıq həm də dili lüzumsuz yerə rus sözləri ilə korlamağın ziddinə idi. "Osmanlı dili" adlı məqalədə C.Məmədquluzadə türkçülüyə meyl edən ziyalıları məharətlə lağa qoyur. Jurnal "Dil" adlı felyetonda köhnə əlifbanın yararsızlığını, "Bizim obrazovannılar" felyetonunda varvarizmini kəskin təndiq edirdi. Jurnalda verilən bir şəkildə təsvir olunur ki, bir nəfər azərbaycanlını yıxıb onun ağzına zorla ərəb, fars, rus dillərini soxurlar. Azərbaycanlı isə deyir:

  Ay qardaşlar! Mən ki, dilsiz xəlq olunmamışam, dilləri ağzıma

soxursunuz.

 

"Molla Nəsrəddin" başqa dilləri öyrənməyin ziddinə deyildi. Jurnal rus dilinin böyük təbliğatçılarından idi. Mollanəsrəddinçilərin hər biri öz ana dillərindən başqa 2–3 dil bilirdilər. Onlar başqa dillərin öyrənilməsini lüzumunu qeyd edir, eyni zamanda, Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda da mübarizə aparırdılar. "Molla Nəsrəddin"in dili geniş xalq kütlələrinin başa düşdüyü açıq, aydın Vətən dili idi.

Jurnalda qadın azadlığı məsələsi

"Molla Nəsrəddin" Azərbaycan qadınlarının azadlığı uğrunda, onların kölə vəziyyətindən qurtarması uğrunda inadla çarpışmışdır. Jurnal qadınların da kişilərlə bərabər hüquqa malik olmasını tələb edirdi. "Xanımlara", "Zəncir", "Erməni və müsəlman övrətləri" felyetonlarında cəhalətpərəstlik şiddətlə tənqid atəşinə tutulurdu.

"Qafqaz Şeyxülislamına iki dənə açıq məktub" və "Erməni və müsəlman övrətləri" felyetonlarının müəlliflik problemi.

Jurnalın 1907-ci ildə, ən çox tüğyan etdiyi dövrdə çap olunmuş "Zarafat", "Erməni və müsəlman övrətləri" "Qafqaz Şeyxülislamına iki dənə açıq məktub" və s. kimi çox əhəmiyyətli və XX əsrin əvvəllərində geniş ictimai rəy yaratmış və milli oyanışda böyük rol oynamış yazılar Ömər Faiqindir.

C.Məmmədquluzadə "Köhnə dərdim" adlı məqaləsində yazırdı:

  Şərq qadını məsələsi mənim köhnə dərdimdir... Nədir onların dərdi?.. Şərq qadınını azad etmək. Nədən?.. Şəriətin kəməndindən, müsəlmançılığın zəncirindən, hərəmxanaların zindanından, qara çarşabın zülmətindən...  

"Keçən günlər", "Mıncıq", "Məryəm xanım", "Mırt-mırt", "Dağarcıq" felyetonlarında və digər satirik yazılarda jurnal qadın azadlığının bir mətləbini, bir incə xüsusiyyətini oxucuların gözü qarşısında canlandırmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində "Molla Nəsrəddin" ilk nömrədən başlayaraq qadın azadlığı problemini rişədən həll etməyi irəli sürmüşdü:

  Rişədən başlamaq. Hökumət tərəfindən gərək belə bir qanun qoyula ki, on səkkiz yaşa çatmamış heç bir qız ərə gedə bilməz.  

1918-ci il

Uzun fasilədən sonra jurnal 1917-ci il fevralın 9-dan çapını yenidən bərpa etdi. Rus imperiyası daxilində baş verən inqilabi proseslər, xalqların öz müqəddəratını təyinetmə arzuları "Molla Nəsrəddin"çiləri, o cümlədən C.Məmmədquluzadəni düşündürməyə bilməzdi. C.Məmmədquluzadənin 1917-ci ilin noyabrında dərc olunan "Azərbaycan" məqaləsi bu istəkdən doğurdu.

"Cümhuriyyət" adlı məqaləsində çarizmin süqutunun obyektiv tarixi proses olduğunu yazan C.Məmmədquluzadə xalq hakimiyyəti və demokratik respublika qurulmasının vacibliyini irəli sürürdü:

  Padşahlıq taxtından yıxılan Nikolayın zalım və xain idarəsi dağılandan sonra Rusiya məmləkətində yaşayan millətləri, o cümlədən də biz müsəlmanları məşğul edən tək bir məsələdir: həmin məsələ cümhuriyyət məsələsidir. Cümhuriyyət, yəni latınca "respublika" elə bir hökumətə deyirlər ki, orada məmləkətin idarəsi camaatın öz öhdəsində və ixtiyarındadır, necə ki, məsələn, Firəngistan, İsveçrə və qeyriləri.  

1918-ci ilin yanvarında ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq jurnal yenidən nəşrini dayandırdı. Həmin ilin sentyabr ayında Tiflisdə Ə.Qarayevin redaktorluğu altında çıxan "Tartan-partan" jurnalı "Molla Nəsrəddin"in yoxluğuna işarə ilə deyirdi:

  Molla Nəsrəddin" gedəndən bəri heç üzümüz gülmür.  

Mirzə Cəlil 1918–1920-ci illərdə yoldaşı Həmidə xanım Cavanşirlə birlikdə Qarabağa getdi və bir müddət Kəhrizli kəndində yaşadı. Xalq Cümhuriyyəti quruculuğu prosesində bilavasitə iştirak etməsə də, o, müstəqil dövlətçilik ideyasını dəstəkləyirdi.

Jurnalın Təbriz dövrü

1920-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə öz ailəsi ilə köçüb Cənubi Azərbaycana getdi və o, 1921-ci ilin fevralında "Molla Nəsrəddin"in nəşrini Təbrizdə yenidən bərpa etdi. Təbrizdə jurnalın 8 nömrəsi işıq üzü gördü.

Tədqiqatçı Qulam Məmmədli öz müsahibələrinin birində "Molla Nəsrəddin"in Təbriz nəşrinə aydınlıq gətirərək yazırdı ki, C.Məmmədquluzadə ailəsi ilə birlikdə Cənubi Azərbaycana köçdükdən sonra jurnalın çapını bərpa etmək istəyir. Onun "Molla Nəsrəddin"i azərbaycanca nəşr etmək istəyinə İran hökuməti icazə verməmişdi ki, gərək farsca çap olunsun. Mirzə Cəlil isə İran hökumətinin bu tələbi qarşısında söyləmişdi:

  Təbrizdə ermənilər ermənicə qəzet çıxarırlar. Siz isə Azərbaycan dilində jurnal nəşr etməyə icazə vermirsiniz. Elə isə icazə verin "Molla Nəsrəddin"i erməni dilində nəşr edim.  

C.Məmmədquluzadənin bu sərt münasibəti jurnalın Təbrizdə ana dilində nəşrinə səbəb oldu.

Jurnalın Bakı dövrü

Sovet hökumətinin təşəbbüsü ilə 1922-ci ilin iyununda "Molla Nəsrəddin"in nəşri Bakıya köçürülmüş və jurnal 1931-ci ilə qədər burada çıxmışdır. C.Məmmədquluzadə ilə danışıqlar aparanlar onu Təbrizdən Bakıya köçüb, jurnalın sərbəst şəkildə çapının həyata keçirilməsinə kömək göstəriləcəyinə inandırdılar. Bakıya gəldikdən sonra isə Mirzə Cəlil vəziyyətin tamamilə dəyişdiyini, verilən vədlərin doğru olmadığını gördü. Qulam Məmmədli "Molla Nəsrəddin"in sovet dövrünü öz müsahibəsində belə təsvir edir:

  Mirzə Cəlillə Mərkəzi Komitə arasında mübahisə başladı: "Jurnal necə çıxacaq və nədən yazacaq?" M.Cəlil deyirdi: "Sizdə mətbuat partiya orqanıdır, şəxsi adamlara qəzet çıxarmağa icazə verilmir. Mən isə "Molla Nəsrəddin"i özüm yaratmışam, özüm satmışam, özüm də nə istəmişəm, onu yazmışam. Buna icazə verəcəksizmi?  

Jurnalın Sovet Azərbaycanında ilk nəşri 1922-ci ilin noyabrında həyata keçirildi. Bu nömrədə "Bakı nefti" adlı şeir və karikatura verilmişdi. Əli vedrəli, bankəli, qab-qacaqlı kim varsa, bu neft inəyinə hücum edib, onu sağmaq istəyir. "Hücumçular" qismində isə İngiltərə, Fransa, İtaliya, ABŞ və Rusiya kimi dövlətlər idi. Karikaturanın dərci böyük hay-küyə səbəb oldu. Sorğu-sual başlanılanda Mirzə Cəlil demişdir:

  Azərbaycan neftini kəndlilərimiz gedib qonşu respublikalardan birə on qat baha alıb, yandırırlar ki, qaranlıqda qalmasınlar.  

Jurnalın ideya-siyasi istiqamətləri barəsində Mərkəzi Komitənin səlahiyyət sahibləri ilə Mirzə Cəlil arasında çox dialoqlar, "tərbiyəvi söhbətlər" aparılsa da, o öz fikrindən dönmədi. Belə bir vəziyyətdə məcmuənin nəşrinin M.S.Ordubadinin nəzarəti altında həyata keçirilməsi qərarlaşdırıldı. M.Cəlilin xəbəri olmadan buraxılan saylarda baş redaktor kimi yenə də onun adı yazılırdı. Bunu qəbul etməyən Mirzə Cəlil M.S.Ordubadiyə yazırdı:

  Səid, bildiyini elədin, gələn nömrədən mənim adım redaktor kimi o jurnalda yazılsa, mən bilirəm hara şikayət edəcəm.  

1925-ci ildən sonra C.Məmmədquluzadənin həyatında ciddi sarsıntılar baş verdi. Bu böyük ədibin istəmədiyi, yaxın buraxmadığı məqsədləri, ideyaları "Molla Nəsrəddin"də həyata keçirməyə başladılar. "Molla Nəsrəddin"i Allahsızlar Cəmiyyətinin orqanına çevirdilər. Beləliklə, 1925-ci ildən jurnalın baş redaktorunun adı əvəzinə, "Heyəti-təhririyyə" yazılırdı. Qulam Məmmədli öz xatirə müsahibəsində qeyd edirdi:

  1922-ci ildən sonra "Molla Nəsrəddin" tamamilə simasını itirdi. Mirzə Cəlil ağır-mənəvi və sözün əsl mənasında maddi çətinliklər içərisində qaldı. Nəhayət, 1930-cu ildə xəstələndi. 1931-ci ilin sonunda ağır vəziyyətə düşdü. 1932-ci ilin yanvarın 4-də o, dünyanı tərk elədi.  

"Molla Nəsrəddin"in isə sonuncu nömrəsi 1931-ci ildə buraxılmışdı.

Təsiri

Jurnal çar Rusiyasının bütün müsəlman bölgələrində, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində yayılıb, islam dünyasında demokratik mətbuatın inkişafına təsir göstərib.

"Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri altında Azərbaycanda "Bəhlul (jurnal)" (1907), "Azərbaycan (jurnal, 1906)," "Kirpi"(jurnal), "Zənbur (jurnal)" (1909–1910), "Mirat" (1910), "An" (1910–1911), "Kəlniyyət" (1912–1913), "Lək-lək" (1914), "Tuti" (1914–1917), "Məzəli" (1914–1915), "Babayi-Əmir (jurnal)" (1915–1916), "Tartan-Partan" (1918), "Şeypur (jurnal)" (1918–1919), "Zənbur (jurnal)" (1919), "Məşəl (jurnal)" (1919–1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində "Cigit" (1907–1918), "Vay-vay" (1908), "Bakinskoe qore" (1908–1909), "Biç" (1909–1915), "Adskaya poçta" (1909–1910), "Bakinskiye strelı" (1910), "Baraban" (1912–1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu.

Hətta XXI əsrdə də jurnalın ideyalarının davamçıları var. Müxtəlif veb-saytlarda və sosial şəbəkələrdə "Molla Nəsrəddin" səhifələri yaradılır, jurnalın müxtəlif saylarındakı məqalələr və karikaturalar oxucularla paylaşılır. Bu jurnal istər özünün varlığı ərzində istərsə də sonra dünyanın bir sıra görkəmli şərqşünas alimləri tərəfindən tədqiq və təqdir edilmişdir.

Qalereya

Həmçinin bax

Ədəbiyyat siyahısı

  • "İrşad", 16 aprel 1906-cı il.
  • "Baku" və "İrşad" 19 aprel, 1906-cı il
  • "İrşad", 20 aprel 1906-cı il.
  • "İrşad", 21 aprel 1906-cı il.
  • "Azərbaycan" jurnalı, 1967, N-5, səh.58.
  • "Dəvət-qoç", 29 may 1906-cı il.
  • "İrşad", 13 iyun 1907-ci il.
  • "İrşad", 21 fevral 1908-ci il.
  • "Baku", 27 fevral 1908-ci il.
  • Q.Məmmədli. "Molla Nəsrəddinin həyat və yaradıcılığının salnaməsi", Bakı, 1966, səh.214.
  • Q.Məmmədli. "Molla Nəsrəddinin həyat və yaradıcılığının salnaməsi", Bakı, 1966, səh.212–213.
  • "Tatran-partan", 1918, N-1.248
  • C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, III cild, Bakı, 1967, səh.549.
  • "Şərq-rus", 1903, N-37.
  • C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, III cild, Bakı, 1967, səh.552.
  • "Azərbaycan" jurnalı, 1967, N-5, səh.59.
  • "Molla Nəsrəddin", 1906, N-10.
  • "Molla Nəsrəddin", 1907, N-13.
  • "Şərq qadını", 1924, N-10.
  • "Molla Nəsrəddin", 1923, N-12

Mənbə

  • Kamal Camalov. Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları. Bakı: Elm və təhsil, 2015.
  • N.N.Zeynalov. "Azərbaycan mətbuat tarixi", I hissə. Bakı "ADU", 1973.
  • Vəliyev Akif Abdüləzim oğlu (Aşırlı). "Azərbaycan mətbuatı tarixi" (1875–1920), Bakı "Elm və Təhsil", 2009, 172 səh.
  • İslam Ağayev. "Molla Nəsrəddin"in tarıxı hünəri, Bakı-1976, səh.35

İstinadlar

  1. Şahverdiyev A.B. Azərbaycan mətbuatı tarixi. "Təhsil" nəşriyyatı, 2006 – 248 səh.
  2. Nizami Məmmədzadə, Mahmud Kamaloğlu, "Gürcüstanın azərbaycanlı jurnalistləri", Tiflis, 2015, 124 səh.
  3. (PDF). 2020-05-26 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-05.
  4. Şamil Qurbanov, Ömər Faiq Nemanzadə, Baki, Gençlik 1992

Xarici keçidlər

  • Молла Насреддин — BSE-də məqalə
  • When Satire Conquered Iran — nybooks.com (ing.)
  • THE MAGAZINE THAT ALMOST CHANGED THE WORLD — newyorker.com (ing.)
  • Səda — "Molla Nəsrəddin" – 110 (7. aprel 2016)
  • 'Sizi deyib gəlmişəm'-dedi… dinlə
  • Mirzə Cəlil və onun "Molla Nəsrəddin"i haqda bilinməyənlər (araşdırma)
  • Çağdaş, yoxsa nimdaş "Molla Nəsrəddin"? dinlə
  • Həmid Herisçi: "Mən "Molla Nəsrəddin"çiləri şarlatan sayıram" (Debat) YouTubeda izlə
  • Rəbiyyət Aslanovadan "Molla Nəsrəddin" jurnalına ittihamlar
  • "Molla Nəsrəddin təqvimi" Rubrikanın arxivi
  • Həmən göl, həmən qurbağa…
  • Ura! "Molla Nəsrəddin" ABŞ kitabxanasından tapıldı!
  • Azərbaycanın 100 il əvvəl çap olunan Charlie Hebdosu
  • "Molla Nəsrəddin" — 111
  • Bizi deyib gələn "Molla Nəsrəddin" jurnalı və karikaturaları
  • Azərbaycanda karikatura sənəti

molla, nəsrəddin, jurnal, molla, nəsrəddin, jurnalı, azərbaycan, türkcəsində, satirik, yumoristik, jurnal, molla, nəsrəddinbaş, redaktor, cəlil, məmmədquluzadəyazıçı, ömər, faiq, nemanzadə, cəlil, məmmədquluzadənöv, satiratəsisçi, ömər, faiq, nemanzadətəsis, t. Molla Nesreddin jurnali Azerbaycan turkcesinde satirik yumoristik jurnal 1 2 3 Molla NesreddinBas redaktor Celil MemmedquluzadeYazici Omer Faiq Nemanzade Celil MemmedquluzadeNov SatiraTesisci Omer Faiq NemanzadeTesis tarixi 7 aprel 1906Ilk buraxilisi 7 aprel 1906 1906 04 07 Qerargah 1906 1918 ci illerde Tiflisde1921 ci ilde Tebrizde1922 1931 ci illerde BakidaDil Azerbaycan diliQiymet 12 qepik Vikianbarda elaqeli mediafayllar Molla Nesreddin in birinci sayi 1906 ci il aprel ayinin 7 de Tiflisde kohne teqvimle 20 de isiq uzu gorub 1906 1918 ci illerde Tiflisde 1921 ci ilde Tebrizde 1922 1931 ci illerde Bakida nesr edilib Tesiscesi Omer Faiq Nemanzadde Redaktoru ve muellifi Celil Memmedquluzade olub 25 il erzinde 748 nomresi 340 i Tiflisde 8 i Tebrizde 400 u Bakida cixib 2 3 Mundericat 1 Molla Nesreddin e qederki dovr 2 Jurnalin proqrami 3 Jurnalin nesri 3 1 Jurnalin 1 ci nomresi 3 2 Jurnalin 2 ci nomresi 4 Jurnalin tenqid hedefleri 5 Jurnalin eleyhine cixanlar 5 1 Din xadimleri 6 Movhumatla mubarize 7 Jurnalin muveqqeti baglanmasi 8 Inqilabi herekat 9 1912 1913 ci iller 10 Birinci Dunya muharibesi dovrunde 11 Molla Nesreddinciler 11 1 Ressamlar 12 Jurnalda dil meselesi 13 Jurnalda qadin azadligi meselesi 14 1918 ci il 15 Jurnalin Tebriz dovru 16 Jurnalin Baki dovru 17 Tesiri 18 Qalereya 19 Hemcinin bax 20 Edebiyyat siyahisi 21 Menbe 22 Istinadlar 23 Xarici kecidler Molla Nesreddin e qederki dovr RedakteCelil Memmedquluzade ve Omer Faiq Nemanzade 1906 ci il fevralin 21 de Tiflis qubernatoruna erize ile muraciet ederek Molla Nesreddin adli satirik yumoristik jurnal cixarmasina icaze istemisdi Bu tesebbusu o zaman Qafqazda Rusiyanin diger yerlerinde cixan Azerbaycan rus ve tatar qezetleri beyenmis bu barede xeberler yaymisdilar Irsad Heyat Tercuman Vozrojdeniye Kaspi Baku Novoye obozreniye Kavkazskoye utro Na povorote qezetleri Molla Nesreddin i cixarmaq tesebbusu barede oxuculara xeber vermisdiler 1 Jurnalin nesrine icaze verilmesi haqqinda xeberi ilk defe 1906 ci il fevralin 24 de Novoye obozreniye qezeti fevralin 26 da Kavkazskoye utro qezeti martin 1 de ise Kaspi qezeti derc etmisdir Martin 4 de jurnali cixarmaq ucun Mirze Celile Tiflis qubernatoru defterxanasi terefinden sehadetname verilmisdir 1 Jurnalin proqrami RedakteTiflis qubernatoru defterxanasi terefinden verilen sehadetnamede jurnalin proqrami bu sekilde mueyyenlesdirilmisdir 1 Meqaleler 2 Keskin tenqidler 3 Felyetonlar 4 Mezheki seirler 5 Mezeli teleqramlar 6 Satirik hekayeler 7 Letifeler 8 Poct qutusu 9 Mezheki elanlar 10 Xususi elanlar 11 Karikturalar ve illustrasiyalar 1 Jurnalin nesri RedakteMueyyen olunmus bu proqrama uygun sekilde Celil Memmedquluzade ve Omer Faiq Nemanzade jurnalin ilk sayini capa hazirladilar Jurnalin ilk nomresi 1906 ci il aprelin 7 de cixdi 1 2 3 Jurnalin 7 aprel tarixli ilk sayinda Mirze Celilin Molla Nesreddin imzasi ile Tiflis 7 aprel serlovheli bas meqalesi Mecmuemize musteri olanlara nesihet Molla Nesreddinin teleqramlari Bilmeli xeberler Dellek Atalar sozu ve diger yazilar hemcinin 4 muxtelif karikatura ve bir nece elan derc olundu Hecmi kicik formatda olan Molla Nesreddin in capi heftede bir defe nezerde tutulmusdur Proqram seciyyevi bas meqalede ise Molla Nesreddin uzunu dogma xalqina tutub soyleyirdi Sizi deyib gelmisem ey menim muselman qardaslarim o kesleri deyib gelmisem ki sohbetimi xoslamayib bezi behaneler ile menden qacib gedirler meselen fala baxdirmaga it bogusdurmaga dervis nagilina qulaq asmaga hamamda yatmaga ve qeyri bu nov vacib emellere Cunki hukemalar buyurublar sozunu o keslere de ki sene qulaq vermirler Ey menim muselman qardaslarim Zemane ki menden bir gulmeli soz esidib agzinizi goye acib gozlerinizi yumub o qeder xa xa edib guldunuz ki az qala bagirsaqlariniz yirtilsin ve desmal evezine etekleriniz ile uz gozunuzu silib lenet seytana dediniz o vaxt ele guman etmeyin ki Molla Nesreddine gulursunuz Ey menim muselman qardaslarim Eger bilmek isteseniz ki kimin ustune gulursunuz o vaxt qoyunuz qabaginiza aynani ve diqqet ile baxin camaliniza Molla Nesreddinciler meqalelerini turkun ana dilinde sade danisiq terzinde xalqin anlayacagi basa duseceyi dilde yazdilar C Memmedquluzadenin oz dili ile desek Molla Nesreddin i tebiet ozu yaratdi zemane ozu yaratdi 1 C Memmedquluzade jurnalin ilk nomresinin isiq uzu gormesi munasibetile Rusiyanin bir cox yerlerinden tebrik mektublari teleqramlar aldi Redaktor bu tebriklere aprelin 12 de Na povorote qezeti aprelin 14de ise Kaspi qezeti vasitesile tesekkurlerini bildirdi 1 Jurnalin 1 ci nomresi Redakte Jurnalin birinci nomresi 1 000 nusxe tirajla cap olunub yayilandan sonra az muddetde Molla Nesreddin populyarlasdi Irsad qezetinin 16 aprel 1906 ci il sayinda E Agaoglu bu barede yazirdi 1 Baxin Molla Nesreddin e Bu ceride ne gozel ceridedir Ne qeder agil zeka meharet ve zovq gosterir Neinki biz muselmanlar belke en medeni en mutereqqi tayfalar bele cerideleri ile fexr edirler Jurnalin ilk sayinda derc olunan yazilar kimi karikaturalar da mezmun etibari ile ferqlenirdi Molla Nesreddin i dovrun en muasir inqilabi meseleleri ile yanasi Azerbaycan xalqinin min illerden beri davam edib gelen derdleri de cox dusundururdu Bu derdler icerisinde dini fanatizm daha dehsetlisi idi Bu fikrini xalqa catdirmaq ucun C Memmedquluzade Molla Nesreddin in birinci nomresinin uz qabiginda oz hemvetenlerinin yatmis veziyyetde gosteren bir resm cekdirib derc etdirmisdir Serqin mudrik agsaqqallarindan hesab olunan Molla Nesreddin onlari oyatmaga calisir Birinci sehifede mescidi xatirladan otaqda muselmanlar sira ile yan yana yatirlar onlardan yalniz biri otagin kicik penceresinden dusen gunes suasinin tesirinden oyanib gernesir Molla elinde esasi basinda emmamesi ciyninde ebasi bu menzereni seyr edir 1 Jurnalin 2 ci nomresi Redakte Molla Nesreddin in 2 ci nomresi 2 000 nusxe tirajla cixdi Irsad ve Baku qezetlerinin yazdigina gore jurnalin sekillerinin qirmizi rengde olmasi Baki polis idaresini berk tesvise saldi Baki polis idaresi bolsevizmin mahiyyetinin qirmizi rengde tecessum olunmasini esas getirib Molla Nesreddin in ikinci sayini butovlukde musadire etdi Uzeyir Hacibeyov Irsad qezetinde Ordan burdan basligi altinda bu musadirenin yigcam serhini vermis axirda yazmisdi 1 Indi zavalli Molla Nesreddin dustaqdir Hebsxanada oturub oz ozune fikir edir eceba erbabi hokumet bu qirmizi seylerden ne ucun bele urkur Neriman Nerimanov ise Molla Nesreddin in polisler terefinden musadiresine lakonik ve konkret qiymet vermisdir 1 Aferin bele diqqetcilere aferin bele qanun sahiblerine Molla Nesreddin Azerbaycanin ictimai siyasi heyatinda keskin ideoloji mubarizeler getdiyi dovrde oz movqeyi ve hadiselere ferqli yanasma terzi ile secilir muxtelif rubrikalar altinda gulmeli xeberler verirdi Bilmeli xeberler Iceri xeberler Mezeli xeberler Teleqraf xeberleri Qafqaz xeberleri Ticari ve ekoloji xeberler basliqlari altinda yazilar derc edilirdi Mecmue emekdaslari bu xeberleri hazirlayarken asan qavranilsin deye xalq yaradiciliginin imkanlarindan istifade edirdi Atalar sozu tapmaca bayati Molla Nesreddin in sehifelerinde dovrun realliqlarina uygun yeni mena kesb edirdi Mecmuede satirik seir ve hekaye formalarindan elave aciq mektub satirik dialoq tapmaca elan teleqraf ve luget formalarina da muraciet edilirdi ki bu da jurnalistikada yeni bir istiqamet kimi qebul edilir Jurnalin tenqid hedefleri Redakte Molla Nesreddin in tenqid hedefi cox genis idi Amerika Ingiltere imperialistlerinden rus carizminden Iran ve Turkiye despotlarindan tutmus adi tufeyliye qeder Molla Nesreddin in hedefi olmusdur Jurnal sonuncu nomresinedek din ve movhumata qarsi ardicil mubarize aparmisdir 1 1905 1907 ci iller inqilabini alqislayan metbuat orqanlarindan biri Molla Nesreddin idi Jurnal inqilabi demokratik orqan kimi xalq kutlelerinde mutleqiyyet hokmranligina qezeb ve nifret oyadirdi Balaxanida Talisxanov fehlenin her birine uc yumruq ve 17 qepik muzd verir Bu hesabla dord min fehleye gunde ne qeder muzdgerek verile Bu cur yazilar oxcunun nezerini derhal celb edirdi 1 Jurnalin sehifelerinde Azerbaycan kendinde geden inqilabi mubarize duzgun ifade edilmisdir Bir tapmacada jurnal kendlilerin agir veziyyetini bele gosterir 1 Ekinci ekdiyi bugdanin otuzdan on hissesini verir mulkedara on hissesini verir molla ve dervise on hissesini de qlava ve pristava rusvet ve divan xerci Ekincinin ozune ne qeder bugda qaldi Jurnal acinacaqli veziyyetden cixis yolunu bele gosterirdi 1 Kendlininki deyenekdir Her bir kendli goture eline ve zeruret vaxtinda ozunu muhafize ede basqa care yoxdur Molla Nesreddinciler xalqi oz huquqlari ugrunda mubarizeye cagirir bu isde xalqin haqqini tapdalayanlara qanunsuz islerle mesgul olan memurlara qarsi birge mubarizesinin vacibliyini one cekirdi Jurnalin 1907 ci il tarixde nesr olunan 3 cu sayinda iranli fehlelerin veziyyetini tesvir eden felyetonunda hemreyliye cagiris motivi bu cur tesvir edilir Ey hemseriler ey mene kagiz gonderen 30 nefer hemseri acin qulaginizi ve gorun men size ne deyirem Eger isteyirsiniz ki sizi de adam hesab eleyib meclislere qoysunlar gerek menim bir nece vesiyyetime emel edesiniz Evvelen gerek bir birinizle el ele veresiniz Yeni Mehemmedeli gerek yapissin Hesenin elinden Hesen Kerbalayi Qasimin elinden Xulase cemi hemseriler gerek yapissinlar bir birlerinin elinden ve birlessinler Molla Nesreddin nesri boyunca Yaxin Serqdeki ictimai siyasi heyati da eks etdirmisdir Jurnali Iran ve Turkiye inqilablari xususile cox maraqlandirirdi Inqilabi hadiselerin gedisine dair jurnalda mezmunlu yazilar verilirdi Inqilab dusmenleri felyetonlarda satirik seirlerde keskin tenqid edilirdi 1 Jurnalda beynelxalq imperializmi tenqid eden yazilara ve karikaturalara genis yer verilirdi Birinci rus inqilabi dovrunde imperializm mustemleke siyasetini daha da guclendirir ictimai siyasi hadiselerden oz menafeyi ucun istifade etmeye calisirdi Imperializmin bu sifetini jurnal cox aydin sekilde oxucu ucun acirdi 1 Ezizim amerikali indi buyur gorek ne meqsedle dunyanin o basindan bu basina gelmisen Menim yeqinimdir ki senin xeyalinda bir biclik var Meselen bu meqsedle gelibsen ki bicare muselmanlari tovlayib axirda imtiyaz sahibi olasan ve bizi fehle kimi isledib oz elimiz ile qazandigimiz pullari doldurasan cibine ve axirda da Xorasan xalilarindan Buxara derilerinden Naxcivan cecimlerinden Samaxi sallarindan Tehran siri xursidinden bir yuk tutub Vetene sovqat aparasan ve gedib Amerikada bir kitab yazasan ve hemin kitabda mollalarimizi terifleyesen Jurnal gosterirdi ki Asiya xalqlari oyanmisdir ve oz dusmenlerine qarsi mubarize aparmaga qadirdir Bu fikir Ingiltere ve Hindistan adli sekilde eks etdirilmisdir Bu sekilde mustemleke zulmu altinda inleyen hindlinin oyanib kreslonu mustemlekecilerin basina cirpdigi ifade olunmusdur 1 Jurnal dovrunun menfiliklerini xalqin agir istismarini geriliyi etaleti gorur ve onlara bigane qalmirdi Ifsaedici gulus Molla Nesreddin de o zaman esas yer tuturdu Xalqin zehmeti ile varlanib xalqa zulm eden sinfe qarsi Mirze Celil yazirdi 1 Her bir muselman qezetini alirsan eline gorursen ki yazilib masallah filan milyoncu masallah filan milletperest masallah filan xan filan bey filan haci filan kertenkele Amma hec biri yazmir ki bir yandan minlerce muselmanlar acindan aglasir ve bir yandan da min min manatlar xerclenirler qonaqliqlara sohret ehsanlarina qara nefte puste badama barisna ve madama Jurnalin eleyhine cixanlar RedakteDin xadimleri Redakte Din xadimleri ruhaniler de jurnali boyuk qezeb hissi ile qarsiladilar Selahiyyetlerinden istifade ederek tezyiq ve tehdidlere kecirdiler E Haqverdiyev bu barede oz xatirelerinde yazir 1 Mollalar jurnali yazanlari ve oxuyanlari tekfir edib deyirdiler bu jurnal gerek bir muselmanin evine girmesin onu neinki oxumaq ele bele almaq haramdir Onu masa ile goturub ayaqyoluna atmalidir Mirze Celil ise oz xatirelerinde dini fanatizmi yayib insanlarin tereqqisine mane olanlarin hereketlerini bu cur qiymetlendirirdi Molla Nesreddin mecmuesi birinci nomreden baslayib baltani islam movhumatinin basindan ele vurdu ki adini muselman qoyan bende barmaqlari ile qulaqlarini tutub molladan qacmaga uz qoydular Jurnalin nomreleri bir birinin ardinca cixib yayildiqca redaksiyaya soyusler tehdidler hecvler gelirdi Molla Nesreddin qezetlerin esas movzularindan birine cevrilmisdi Qezetler arasinda da onun terefdarlari ve eleyhdarlari emele gelmisdi 1 Bolsevik metbuati Molla Nesreddin in cesaretli ve agilli fikirlerine terefdar cixir onun dusmenlerine qarsi barismaz movqede dururdu Batum polis idaresi terefinden Molla Nesreddin jurnalinin teqib olunmasina onu oxuyanlarin bedefkarlar siyahisina yazilmasina Devet Qoc qezeti etirazini bildirmisdi 1 1906 ci il mayin axirlarinda Tiflis jandarm idaresinin soldatlari Omer Faiq Nemanzadenin evini muhasireye almis orada axtaris aparmisdilar Devet Qoc qezeti derc etdiyi bir xeberde bu hadiseye menfi munasibetini bildirmisdi 1 Butun tezyiqlere baxmayaraq mecmue emekdaslari Molla Nesreddin in capini heyata kecirirdiler Keskin ve tenqidi cixislarina heqiqetleri soylediyine gore daim hucumlara meruz qalan Molla Nesreddin car senzurasinin da qadagalari ile uz uze dayanmisdi Bezi meqalelerin karikaturalarin capina senzura icaze vermirdi C Memmedquluzade senzor terefinden jurnalda nesr olunmasina icaze verilmeyen sekillerin ve ya materiallarin yerini ag saxlayir ve yaxud Bizden asili olmayan sebeblere gore bu yer ag qaldi deye yazirdi 1 Butun bu qadagalara baxmayaraq Molla Nesreddin in haqq sesi cox kecmeden simalli cenublu Azerbaycanin ve Qafqazin hududlarini asib Rusiyada Yaxin ve Orta Serqde esidilirdi Jurnalin Tiflis Baki Irevan Tebriz Naxcivan Gence Samaxi Seki Derbendle yanasi Orta Asiyada Krimda Kazanda Ufa Hesterxan Orenburq Tehran Erzurum Istanbul Qahire Bombey Kelkutte kimi bir cox seherlerde oxucusu var idi Jurnal Iran Turkiye Misir Hindistan Merakes kimi olkelere de yayilaraq oradaki xalqlarin sosial medeni tereqqisine musbet tesir gostermisdir Movhumatla mubarize Redakte1906 ci il 21 aprel tarixli nomrede derc olunan Molla Nesreddin in xelveti cavabi adli meqalede jurnal Bakida basyarma kimi vehsi adeti ozunemexsus satirik dille tenqid etmisdir Xalqi bu cur adetleri icra etmeye etalete geriliye sesleyen mollalarin ic uzunu jurnal Niye meni doyursunuz adli felyetonda acib gosterir Felyetonda deyilir 1 Bizim tefavutumuz bir nece qisimdir Evvelen men molla ola ola muselman qardaslarima vez eden vaxt deyirem bir Allaha sitayis edin bir de peygembere ve imamlara itaet edin Amma siz deyirsiniz Allaha da sitayis edin peygembere de imamlara da mollalara da dervislere de ilan oynadanlara da fala baxan tas quran dua yazan cadukun hemzad cinne kelile dimne seytan div merrix serrix terrix amax satan kufle qurdu migmig mozalan bunlarin cumlesine sitayis edin Yagis yagdirmaq meqsedi ile musellaya cixanlar Bizim islerimiz felyetonu ramazanda oruc tutan momin bendelerin hereketleri Tedaruk felyetonu asura gunu bas yaranlarin terkibi Nece qan aglamasin mektebler evezine mescidlerin sayinin artmasi Mescid felyetonu barede onlarca meqale ve felyeton Molla Nesreddin jurnalinin sehifelerinde isiq uzu gorurdu 1 Din adli felyetonda jurnal din xadimlerinin ic uzunu tamam acib tokurdu 1 Agsaqqallar 250 manat verib rovzexan getiribler ki mersiye oxusun 10 gunun erzinde onun dediyi bu soz olub ki Hezret Abbas tepiyi ile 180 min qosun oldurdu Jurnalin muveqqeti baglanmasi Redakte Molla Nesreddin in cesaretli cixislari onunla neticelendi ki 1907 ci ilin iyunun 8 de Tiflis general qubernatoru jurnalin baglanmasi haqqinda emr verdi ve bu xeber xalq arasinda boyuk naraziliqlara sebeb oldu Bakidan Sekiden Zaqafqaziyanin bir sira basqa yerlerinden Tiflise jurnalin nesrinin berpasini teleb eden mektublar gelirdi 1 Qezetler etiraz bildiren mektublar cap edirdiler Irsad qezeti bele duz meslekli qezetin meydandan cixarilmasina teessuflendiyini bildirmisdi Qezetde Omer Faiq Nemanzadenin Molla Nesreddin serlovheli meqalesi cap olunmusdu Muellif jurnalin baglanmasina sebebkar olan muhafizekar ve cehaletperest ruhanileri keskin tenqid edirdi Hokumet xalqin telebleri qarsisinda jurnalin berpasina icaze verdi 1 Qisa fasileden sonra jurnalin 23 cu nomresi 1907 ci il iyulun 25 de cixdi 1908 1909 cu illerde bir nece defe Molla Nesreddin jurnalini baglamaga tesebbusler edildi Jurnalin redaktoru ve emekdaslari haqqinda irticaci quvveler danoslar yazir burjua metbuatinda meqalelerle cixis edirdiler Omer Faiq Nemanzadeni 9 gun hebsde saxladilar 1908 ci ilin fevralinda Mirze Celilin oldurulmesi haqqinda sayieler yaydilar Bele sayieler yayanlara Irsad qezeti cox tutarli cavab vermisdi 1 Bir iki nefer Memmedquluzadelerin Nemanzadelerin olumu ile ele bilirsiniz ki Molla Nesreddin i oldureceksiniz Bunu biliniz ki Molla Nesreddin i oldurmek mumkun olsa da mollanesreddinciliyi oldurmek olmaz Molla Nesreddin i baglatdirmaga sey gosteren murtece quvvelere qarsi Baku qezetinde derc olunmus 12 neferin kollektiv mektubu maraqlidir Mektubu imzalayanlarin arasinda Qezenfer Musabeyovun Mirhesen Vezirovun ve b imzasi vardir Mektubun bir yerinde deyilir 1 Mollanin isigini sondurmek isteyen dusmenlere qarsi oz nifretimizi bildirmekle Molla ile hemrey oldugumuzu deyir muselman demokratiyasina vicdanla xidmet eden Molla Nesreddin jurnalina uzun omur arzulayiriq Inqilabi herekat Redakte1909 cu ilin may ayinda Mirze Celilin qardasi Elekber Tebrizdeki inqilabi herekatda istirakina gore hebs edildi Bir nece metbu orqan o cumleden Tereqqi qezeti onun inqilabi fealiyyetini yuksek qiymetlendirdi R Necefov xatirelerinde bu barede yazir 1 Mirze Elekber Tebriz inqilabinda istirak etdiyi ucun car hokumeti terefinden tutulub Irevan hebsxanasina gonderilmisdi Edam cezasi ve ya ebedi katorqa tehdidi altinda bulunurdu ki bu hadise Mirzeni sarsitmis ve ehval ruhiyyesini perisan etmisdi O idareni buraxib maddi vesait aramaq ve gedib qardasini qurtarmaga calismaq mecburiyyetinde idi Molla Nesreddin i idare etmek ucun onu evezleyecek sexsin Naxcivanda Memmedeli Sidqi olacagini dusunen C Memmedquluzade 1910 cu il iyunun 9 da M Sidqiye bele bir mektub yollayir 1 Ezizim Memmedeli Men bu ovqat kende getmeliyem ve burada bir adam lazimdir ki Molla Nesreddin i idare elesin Eger yay fesli yeni iki ay gelib Tiflisde qala bilseniz tez geliniz Eger merhum Sidqi beraderimin oglu ile gelecekde dostlugum bas tutsa ozumu xosbext hesab ederem Mirze Celilin teklifini qebul eden Sidqi Tiflise geldi iyul ayinin evvellerinden redaktor vezifesini yerine yetirdi Jurnalin iyul avqust nomrelerinin qeyri resmi redaktoru Memmedeli Sidqi oldu C Memmedquluzade 1910 cu il sentyabrin 16 da Tiflis qubernatoruna erize yazaraq jurnalin redaktorlugunu muveqqeti olaraq M Sidqiye tapsirmagi xahis etdi Erizeye baxilana qeder jurnalin nesri muveqqeti dayandirildi Jurnalin hemin ilde cixan 35 ci nomresi ile 36 ci nomresinin arasinda texminen bir ay fasile oldu Noyabrin 5 de M Sidqi muveqqeti redaktor tesdiq edildi ve 1911 ci il martin axirinadek bu vezifeni yerine yetirdi 1 1912 1913 ci iller RedakteDaim tehdid ve tezyiqlere meruz qalan Molla Nesreddin e qarsi 1911 1912 ci illerde senzor hucumlari yeniden keskinlesdi Redaktorlardan keskin yazilar yazilmayacagi ile bagli alinan iltizamlar jurnalin muntezem nesr olunmasina cetinlikler yaradir menfi tesir edirdi 1912 ci ilin martindan C Memmedquluzade jurnalin nesrini uzun muddete dayandirdi ve Molla Nesreddin in berpasi 1913 cu il yanvar ayinin 13 den sonra mumkun oldu Eliqulu Qemkusar redaktor komekcisi tesdiq olundu 1 Birinci Dunya muharibesi dovrunde RedakteBirinci Dunya muharibesi erefesinde veziyyetin keskinlesmesi Molla Nesreddin in nesrinin muveqqeti dayanmasina sebeb oldu Bu barede C Memmedquluzade 1914 cu il noyabr ayinin 17 de Tiflis Metbuat Isleri Komitesine gonderdiyi erizesinde yazirdi 1 Menim redaktorlugum altinda cixan Molla Nesreddin jurnalinin nesrini qeyri mueyyen vaxta qeder dayandiriram Hemin dovrde jurnalin redaktor komekcisi olan Eliqulu Qemkusar Besiret qezetinin muxbiri ile musahibesinde bu barede deyir Biz Molla Nesreddin mecmuesini qapatmaq fikrinde deyilik ve bu fikirde de olmayacagiq ve lakin vaxt namunasib oldugu ucun jurnali qapatmaga mecburuq Muharibe qurtardiqdan sonra yene jurnal kemal ela sabiq nesr olunacaq musterilere jurnalimiz gonderilecekdir Jurnalimizin muveqqeti dayandirilmasina ancaq indiki namusaid vaxt baisdir Bu uzun fasileden sonra jurnal 1917 ci il fevralin 9 dan capini yeniden berpa etdi 1 Molla Nesreddinciler RedakteCelil Memmedquluzade Mirze Celil Molla Nesreddin de esas sima meslehetci ve boyuk yoldas idi Edib ozu bu barede yazir 1 Molla Nesreddin tek bir nefer muellifin eseri deyil Molla Nesreddin bir nece menim eziz yoldaslarimin qelemlerinin eserinin mecmuesidir ki men de onlarin ancaq agsaqqal yoldasiyam Omer Faiq Nemanzade Molla Nesreddin in yaradilmasi ve nesri sahesinde Mirze Celilin en yaxin komekcisi Omer Faiq Nemanzade idi Bu barede Mirze Celil oz xatirelerinde yazir Yoldasim Omer Faiq Nemanzadeni men birinci defe Serqi rus qezeti idaresinde gordum onunla uns tutdum Serqi rus qezeti menim ucun iki babetden xos qiymetli yadigar oldu Birinci terefi budur ki mohterem edibimiz Mehemmed aga Sahtaxtli meni oz qezetinin idaresine celb etmekle meni qezet dunyasina daxil etdi Ikinci terefi odur ki onun varligi ile onun yoldasligi ile Molla Nesreddin mecmuesini bina etdim daha dogrusu bina etdik Molla Nesreddin in ilk sayi Omer Faiq Nemanzadenin ve ressam Smerlinqin birge emeyinin mehsuludur Nemanzade Serqi rus un nesrinden sonra Tiflise gelir ve burada qezetcilik fealiyyetine baslayir Serqi rus baglanandan sonra Mirze Celille beraber Qeyret metbeesini alib birge isledirler Qeyret in resmi mudiri O F Nemanzade idi ki Molla Nesreddin de bu metbeede isiq uzu gormusdu O F Nemanzadenin Molla Nesreddin deki fealiyyetini tedqiq eden elmi arasdirmalardan belli olur ki jurnalda derc olunan karikaturalarin sekillerin bir coxunun movzusunu o verib lugetlerin metnlerin tapmacalarin xeyli hissesini Mirze Celille birlikde hazirlayib Bu iki edib birlikde hazirladiqlari meqalelerin altinda Molla Nesreddin Mozalan Laglagi ve s imzalar qoyurdular Mirze Elekber Sabir satirik seir cebhesinin bayraqdari Mirze Elekber Sabir Tahirzade idi 1906 1911 ci illerde onun Molla Nesreddin jurnalinda derc etdirdiyi satirik seirleri yeni bir edebi mektebin baslangicini qoymusdu Sabirin jurnaldaki fealiyyeti ile bagli Mirze Celil xatirelerinde yazir Sabir merdi merdane ozunu tulladi Molla Nesreddin meydanina ve ele bir nerilti ve gurultu ile dalbadal yazmaqda davam etdi ki belke ozune beraber olan Mesedi Sijimqulunu da xeyli vaxt sukutda saxladi ve yadima gelir ki Sabirin Molla da zuhurundan ta il yarima qeder Mesedi Sijimqulunun menzum eserleri idaremize gelib catmadi Molla Nesreddin den evvel Sabirin metbuatda cemi uc seiri derc edilmisdi Onlardan biri Serqi rus un nesri munasibetile yazilmis digerleri ise Heyat qezetinde cixmisdir Onu butun Qafqazda butun Serqde tanitdiran Molla Nesreddin olmusdur Sabirin Mola Nesreddin de ilk seiri 1906 ci il aprelin 28 de jurnalin 4 cu sayinda isiq uzu gordu Millet nece tarac olur olsun ne isim var seiri idi ki jurnalda bu imzasiz sekilde Mirze Celilin Niye meni doyursunuz basliqli felyetonunun sonunda felyetonun poetik davami kimi verilib Bu jurnalda Sabir 40 dan cox gizli imza ile seir derc etdirmisdir En cox isletdiyi imzalar bunlar id Hop hop Ebunesr Seybani Guleyen Cingoz bey ve s 1906 ci ilde Molla Nesreddin de Sabirin derc olunan 21 satirik seirinin 14 u Hop hop imzasi ile getmisdir Bellidir ki sanapipikler destesine aid olan hop hop agac kollarinda yuva qurur cox vaxt sesi gelse de ozu gorunmur Ilk vaxtlar Sabirin Samaxidan Molla Nesreddin e seirleri gelerdi ozu ise gorunmur kimliyi bilinmirdi Ele buna gore de sairin seirleri bu gizli imza ile derc olunub Sabir 5 il Molla Nesreddin le emekdasliq etmis dovrun diger metbuat orqanlarinda seirleri derc olunmusdu Edebiyyatsunas alim M Arif Sabirin bu mecmue ile yaradiciliq elaqesini bele teqdim edir Molla Nesreddin i zamane ozu yaratdigi kimi Sabiri de zemane yaradib Molla Nesreddin e yoldas ve silahdas vermisdir Sabirle Mirze Celil arasinda dostluq ve qardasliq elaqesi vardi Sabir agir xestelenende Mirze Celil ve xanimi Hemide xanim Cavansir onu Tiflisde mualice etdirmisler Sabir Molla Nesreddin le yanasi Bakida nesr olunan Heyat Irsad Teze heyat Rehber Debistan Fyuzat Behlul Zenbur Ulfet Gunes Seda kimi metbu orqanlarda da cixislar edirdi 1 Eli Nezmi Mesedi Sijimqulu imzasi ile yazan Eli Nezmi Molla Nesreddin mektebinin esas simalarindan biri idi C Memmedquluzade bu barede yazirdi Biz Sabiri ve Mesedi Sijimqulunu axtarirdiq Eli Nezmi Molla Nesreddin den evvel Serqi rus qezetinde istirak etmis Molla Nesreddin e nezm ve nesrle satirik eserler gondermis bir muddet jurnalin redaktoru olmus Sovet hakimiyyeti illerinde de feal mollanesreddinci kimi sohret qazanmisdir Mirze Celil sairin Sijimquluname kitabina E Nezmi ile bagli qeyd etmisdir 1 Biz bunu qeti deye bilerik ki Molla Nesreddin e yarasan sivenin mezeliliyi ve duzlulugunda meharet ve letafetde Sabire yavuq gelen ve ona evez olan birinci Mesedi Sijimqulu Kefsiz olubdur Sabirin vefatindan sonra ikinci Sabirimiz birincisinin yerini bos qoymadi Mesedi Sijimqulu Kefsizin zovq ve sefali meze ve duzlu seirinin hec bir vaxt dali kesilmedi O ozu cismen qocaldisa da onun kelaminin letafeti bir zerre qeder esgilmedi Eliqulu Qemkusar 1908 ci ilden baslayaraq Molla Nesreddin de menzum ve mensur eserleri ile cixis etmisdir Mirze Celil onun baresinde yazdigi meqalede meslek dostunu bele qiymetlendirirdi 1 Melum ki Azerbaycanda muqtedir sairlerimiz yox olmayibdir ancaq sair Eliqulu Qemkusar bizim mexsusi qelem yoldasimizdir bele ki Molla Nesreddin in 3 cu ilinden yeni 1908 ci seneden baslayaraq Qemkusarin menzum ve mensur eserlerine meqale ve seirlerine rast gelmek olar Sairimizin evvel illerde Cuvellagi Cuvellagi bey Xadimi millet O tayli Sarsaqqulu bey texellusleri meshurdur Bele ki hemin texelluslerle Qemkusar yoldasimiz mecmuemizde istirak edibdir Ebdurrehim bey Haqverdiyev Molla Nesreddin gorkemli yazici ve dramaturq E Haqverdiyevin de nezerini celb etmisdi 1907 ci ilde o Xortdan imzasi ile Cehennem mektublari basligi altinda meshur meqalelerini yazmisdir Sovet hakimiyyeti illerinde E Haqverdiyev bu meqaleleri bir sujet etrafinda birlesdirmis Odabasinin hekayesi ni de elave ederek ayrica kitabca halinda buraxdirmisdir E Haqverdiyevin Molla Nesreddin de seriya ile buraxilan ikinci eseri Mozalan beyin seyahetnamesi dir Yazici bu movzuda satirik yazilarin jurnal sehifesine gelmesinin tarixcesini bele serh edir Bir defe cem olub Ibrahim bey seyahetnamesi nden sohbet edirdik Burada Molla Nesreddin in dostlarindan Omer Faiq Nemanzade Salman Mumtaz Qurbaneli Serifov var idi Bunu da demeliyem ki Molla Nesreddin in cemi Turkustanda sohret ve nufuz qazanmasina sebeb Salman Mumtaz oldugu kimi Naxcivan terefinden de Qurbaneli Serifov sebeb idi Ibrahim bey seyahetnamesi nden sohbet olduqda men dedim Ne olardi bu kitaba nezire bir Seyahetnameyi Molla Nesreddin de olaydi Aya goresen Molla Nesreddin islam alemini seyahet etse onun basina ne musibetler gele biler Bu yerde Mirze Celil uzunu bize tutub dedi Gelin biz Mozalani gezdirek Ancaq bunun seyahetnamesini oz aramizda bolusdurek Her kes onu ozu gorub bildiyi yere aparib seyahet etdirsin oxuyanlar guman etsinler ki heqiqeten bu adam gelib buralari gorub bu felyetonlari yazmis Bele de oldu Birinci felyetonu men baslayib Mozalani Bakiya kimi getirdim Bakidan Meshede onu Salman Mumtaz apardi Irevan ve Naxcivan tereflerinde Qurbaneli Serifov gezdirdi Belelikle Mozalan beyin seyahetnamesi ortaliga cixdi Hemin serlovhe altinda Haqverdiyevin yazilari 1908 ci ilde Marallarim seriyasindan hekayeleri ise 1910 1913 cu illerde derc olunmusdur 1 Mehemmed Seid Ordubadi Molla Nesreddin jurnalinda Herdemxeyal texellusu ile cixislar etmisdir 1905 ci il inqilabinin tesiri ile Serqde baslanan azadliq herekatina Ordubadi de qosulmusdu O inqilabin atesin terennumculerinden idi M S Ordubadi C Memmedquluzade Sabir ve diger gorkemli senetkarlarla birlikde jurnala inqilabi ideyalar getirmisdi Molla Nesreddin edebi mektebine qosulduqdan sonra M S Ordubadi kohne seir formalarindan uzaqlasaraq qeside ve qezellerini satirik uslubla evez etdi 1 Eli Razi Semcizade Dabanicatdax gizli imzasi ile cixis etmisdir 1906 ci ilde Tiflisde Mirze Celil Sabir Eliqulu Qemkusar ve Q Serifzade ile yaxindan tanis olan Eli Razi bundan sonra Molla Nesreddin ile emekdasliga baslayir Evveller mehebbet movzusunda seirler yazan edib satira yolunu secir ve 1908 ci ilden baslayaraq bu uslubda edebi numuneler yaradir Onun Molla Nesreddin e ilk gelisi 1908 ci ilde jurnalin 4 cu sayinda cap etdirdiyi Arvadlarimiz felyetonu ile baslayir Sonra sairin bir birinin ardinca Mesruyetciler Iranlilara Durtmele Neyleyir iranlilar kimi satiralari mecmuede derc edilir 1 Bayrameli Abbaszade Mirze Gulzar imzasi ile hecvler satirik seirler yazmisdir Irandaki agir ictimai siyasi veziyyet kendlilerin qul kimi yasamasini oz gozleri ile goren Abbaszade Mesrute inqilabi dovrunde Setterxanla birge mubarizeye atilmisdi Teqiblerden yaxa qurtarmaq ucun Simali Azerbaycana gelen Abbaszade hec bir seneti olmadigindan hamballiq etmisdir Onun Hammal imzasi ile yazib yaratmasi da bundan ireli gelirdi Milletinin azadliq isteyini uca tutan Hammal bu yolda oz qelemi ile mubarize aparir Hellac seirinde veten ve xalq yolunda olmeye hazir oldugunu soyleyirdi 1 Bunlardan elave jurnalin muherrirleri sirasinda Mirze Eli Mocuz Sebusteri C Cabbarli Eli Mehzun Irevani Muceyri Suleyman Melikov ve b da var idi 1 Ressamlar Redakte Jurnalin karikaturalari satirik yazilar qeder quvvetli tesir bagislayir ve esas ideyanin heyata kecirmesine xidmet edirdi Oskar Smerlinq Molla Nesreddin in ilk sayinin butun karikaturalarini ressam Oskar Ivanovic Smerlinq cekimisdir Mirze Celil Molla Nesreddin i nesr etmeye baslayanda Tiflisde yasayan Smerlinqi ise devet edir Bu barede Mirze Celil yazir Bizim birinci isimiz birinci vezifemiz gozumun qabaginda derin yuxuda olan islam milleti idi Ve birinci novbede eziz nadirul vucud olan Smerlinq neqqasimizdan iltimas etdik ki bizim bexti qara Serqin yatmis milletlerinin qeflet yuxusunu oz ustane fircasi ile tesvir etsin Ve isteyi tarixini 1906 ci ilinde aprel ayinin 7 de sehneye intisara qoyulan birinci Molla Nesreddin in bas sehifesinde sirin yuxuda yatan milletlerin tesviri haman tesvirdir ki vucudu bizim ucun cox qiymetli olan Smerlinq neqqasimiz oz meharetli qelemi ile onu haman tarixde yaratdi Smerlinqe sekillerin movzusunu ideya istiqametini hetta sujetini Mirze Celil ve Omer Faiq verir tiplerin xarakterini mekan ve zamani onlarin mimikasini cizgilerini ressama basa salirdilar Jurnalin ilk sayinda Mirze Celilin dusunduyu tesvir etdiyi Molla Nesreddinin suretini de Smerlinq cekmisdir Ressamin yaradiciligini yuksek qiymetlendiren Mirze Celil yazir Kecen gunleri yadima salib mecmuenin yolunda merhemet gosterenleri bir daha yada saldiqda onlarin icinde en deyerli komekcimiz Oskar Ivanovic Smerlinqe qelbimin ince bir gusesinden intehasiz salamlar gonderirem Smerlinq de Molla Nesreddin de fealiyyet gosterdiyi donemi iftixar hissi ile xatirlayirdi Ezizim Mirze Celil Bu gun bizim Yeni fikir qezetinin mudiri sizin salaminizi mene yetirdi Kecmis gunlerin xos xatireleri xususile Molla Nesreddin de birge isimizle olaqedar xatireler meni ferehlendirir O vaxtlardan cox kecmisdir etrafimizda cox sey deyismisdir amma bizim satira ve yumora olan hevesimiz evvelki kimi guclu qalmisdir Siz Bakida menim ucun eziz olan Molla Nesreddin in nesrini davam etdirirsiniz men de Tiflisde hemin sahede isleyirem Iosif Rotter meshur karikatura ve illustrasiya ustasi kimi taninan Iosif Rotterin de Molla Nesreddin in populyarliq qazanmasinda xidmetleri boyukdur Smerlinqin Tiflisde islerinin coxlugu jurnalin tapsiriqlarini vaxtinda gormeye imkan vermediyinden Rotter mecmuenin isine celb edildi Bu barede Mirze Celilin heyat yoldasi Hemide xanim Cavansir oz xatirelerinde sohbet acir Rotter Molla Nesreddin le 1906 1914 cu illerde emekdasliq etmisdir Ezim Ezimzade Irsad qezetinin musterisi Haci Aslan Asurovun karikaturasini cekib Molla Nesreddin e gonderir Mecmuenin 1906 ci il tarixli 7 ci sayinda karikatura derc olunur Ilk el isinin capi onu hedsiz sevindirir cekdiklerini Tiflise gonderir Belelikle E Ezimzadenin Molla Nesreddin le emekdasligi baslayir Onun Cenab Vitte Millet derdi cekmekden eriyib cope donen muselman dovletlisi Hambala oxsayan tacir karikaturalari jurnalin ayri ayri saylarinda cap olunur Sovet hakimiyyetinden evvel Ezimzadenin sekilleri jurnal sehifelerinde az yer tuturdu Sovet hakimyyeti illerinde ise E Ezimzade jurnalin esas ressami kimi tanindi 1922 ci ilin payizinda Mirze Celil Molla Nesreddin in nesrinin berpasi zamani E Ezimzadeni mecmuenin isine celb edir O jurnalin bas ressami kimi fealiyyet gosterib Xelil Musayev Musayevin imzasi 1913 cu ilden baslayaraq mecmuenin sehifelerinde gorunur Hemin ildeki nomrelerin coxunda onun sekilleri ve karikaturalari cixmisdir Onun cekdiyi karikaturalardan biri Molla Nesreddin jurnalina edilen hucumlara hesr olunmusdur Sekilde gosterilir ki Mola Nesreddin in arxasinca boyuk bir xalq kutlesi gedir basqa bir terefde de murtece deste jurnali hedeleyib deyir Dayan ne qeder ki canimizda can var qoymayacagiq sen cemiyyeti yoldan cixarasan Musayev Molla Nesreddin den basqa Kelniyyet Babayi Emir Mezeli kimi satirik jurnallarda da istirak etmisdir Seyid Eli Behzad jurnalin Tebrizde cixan nomrelerinin karikaturalarini cekmek ucun ressam Seyid Eli Behzad celb olunmusdu O Molla Nesreddin enenelerini yaxsi menimsediyi ucun cekdiyi karikaturalarla kecmis karikaturalar arasinda mentiqi rabite var idi Adlari cekilen ressamlardan basqa jurnalda V Kikadze E Ibrahimzade E Behzad ve basqalari istirak etmisler 1 Jurnalda dil meselesi RedakteMirze Celil oz xatirelerinde yazir ki Molla Nesreddin de aciq ana dili ile yazdigimiz metlebleri hami aciq basa dusdu ele asan basa dusdu ki dexi bu dilden basqa qeyri bir dil axtarmaga hacet qalmadi Birinci nomremiz turk dunyasina dagilan kimi tek birce heftenin icinde her bir yerden yazdigimiz suallara haman aydin Molla Nesreddin dilinde idaremize aydin cavablar geldi 1 Edib daha sonra ince bir yumorla qeyd edir ki biz aciq ana dilinde yazmaqdan utanmadiq Birinci nomrenin bas meqalesinde yazdiq ki aciq ana dilinde aciq turk dilinde yazmaq eyibdir cunki yazanin savadinin azligina delalet edir 1 Azerbaycan burjuaziyasinin ideoloqlari Azerbaycan xalqinin Fuzulinin Vaqifin Axundovun Zakirin dilini inkar edirdiler E Kamal aciq acigina deyirdi ki azerbaycanlilarin ayrica bir dili yoxdur onun edebiyyati ve inceseneti de musteqil deyildir Bu cur fitnekarliga Molla Nesreddin jurnali goz yummadi 1 Jurnal hem erebcilik farsciliq osmanciliq hem de dili luzumsuz yere rus sozleri ile korlamagin ziddine idi Osmanli dili adli meqalede C Memedquluzade turkculuye meyl eden ziyalilari meharetle laga qoyur Jurnal Dil adli felyetonda kohne elifbanin yararsizligini Bizim obrazovannilar felyetonunda varvarizmini keskin tendiq edirdi Jurnalda verilen bir sekilde tesvir olunur ki bir nefer azerbaycanlini yixib onun agzina zorla ereb fars rus dillerini soxurlar Azerbaycanli ise deyir 1 Ay qardaslar Men ki dilsiz xelq olunmamisam dilleri agzima soxursunuz Molla Nesreddin basqa dilleri oyrenmeyin ziddine deyildi Jurnal rus dilinin boyuk tebligatcilarindan idi Mollanesreddincilerin her biri oz ana dillerinden basqa 2 3 dil bilirdiler Onlar basqa dillerin oyrenilmesini luzumunu qeyd edir eyni zamanda Azerbaycan dilinin safligi ugrunda da mubarize aparirdilar Molla Nesreddin in dili genis xalq kutlelerinin basa dusduyu aciq aydin Veten dili idi 1 3 Jurnalda qadin azadligi meselesi Redakte Molla Nesreddin Azerbaycan qadinlarinin azadligi ugrunda onlarin kole veziyyetinden qurtarmasi ugrunda inadla carpismisdir Jurnal qadinlarin da kisilerle beraber huquqa malik olmasini teleb edirdi Xanimlara Zencir Ermeni ve muselman ovretleri felyetonlarinda cehaletperestlik siddetle tenqid atesine tutulurdu Qafqaz Seyxulislamina iki dene aciq mektub ve Ermeni ve muselman ovretleri felyetonlarinin muelliflik problemi Jurnalin 1907 ci ilde en cox tugyan etdiyi dovrde cap olunmus Zarafat Ermeni ve muselman ovretleri Qafqaz Seyxulislamina iki dene aciq mektub ve s kimi cox ehemiyyetli ve XX esrin evvellerinde genis ictimai rey yaratmis ve milli oyanisda boyuk rol oynamis yazilar Omer Faiqindir 4 C Memmedquluzade Kohne derdim adli meqalesinde yazirdi 1 Serq qadini meselesi menim kohne derdimdir Nedir onlarin derdi Serq qadinini azad etmek Neden Serietin kemendinden muselmanciligin zencirinden heremxanalarin zindanindan qara carsabin zulmetinden Kecen gunler Minciq Meryem xanim Mirt mirt Dagarciq felyetonlarinda ve diger satirik yazilarda jurnal qadin azadliginin bir metlebini bir ince xususiyyetini oxucularin gozu qarsisinda canlandirmisdir Sovet hakimiyyeti illerinde Molla Nesreddin ilk nomreden baslayaraq qadin azadligi problemini riseden hell etmeyi ireli surmusdu 1 Riseden baslamaq Hokumet terefinden gerek bele bir qanun qoyula ki on sekkiz yasa catmamis hec bir qiz ere gede bilmez 1918 ci il RedakteUzun fasileden sonra jurnal 1917 ci il fevralin 9 dan capini yeniden berpa etdi Rus imperiyasi daxilinde bas veren inqilabi prosesler xalqlarin oz muqedderatini teyinetme arzulari Molla Nesreddin cileri o cumleden C Memmedquluzadeni dusundurmeye bilmezdi C Memmedquluzadenin 1917 ci ilin noyabrinda derc olunan Azerbaycan meqalesi bu istekden dogurdu Cumhuriyyet adli meqalesinde carizmin suqutunun obyektiv tarixi proses oldugunu yazan C Memmedquluzade xalq hakimiyyeti ve demokratik respublika qurulmasinin vacibliyini ireli sururdu Padsahliq taxtindan yixilan Nikolayin zalim ve xain idaresi dagilandan sonra Rusiya memleketinde yasayan milletleri o cumleden de biz muselmanlari mesgul eden tek bir meseledir hemin mesele cumhuriyyet meselesidir Cumhuriyyet yeni latinca respublika ele bir hokumete deyirler ki orada memleketin idaresi camaatin oz ohdesinde ve ixtiyarindadir nece ki meselen Firengistan Isvecre ve qeyrileri 1918 ci ilin yanvarinda ictimai siyasi veziyyetle elaqedar olaraq jurnal yeniden nesrini dayandirdi Hemin ilin sentyabr ayinda Tiflisde E Qarayevin redaktorlugu altinda cixan Tartan partan jurnali Molla Nesreddin in yoxluguna isare ile deyirdi 1 Molla Nesreddin gedenden beri hec uzumuz gulmur Mirze Celil 1918 1920 ci illerde yoldasi Hemide xanim Cavansirle birlikde Qarabaga getdi ve bir muddet Kehrizli kendinde yasadi Xalq Cumhuriyyeti quruculugu prosesinde bilavasite istirak etmese de o musteqil dovletcilik ideyasini destekleyirdi Jurnalin Tebriz dovru Redakte1920 ci ilde Celil Memmedquluzade oz ailesi ile kocub Cenubi Azerbaycana getdi ve o 1921 ci ilin fevralinda Molla Nesreddin in nesrini Tebrizde yeniden berpa etdi Tebrizde jurnalin 8 nomresi isiq uzu gordu 1 2 3 Tedqiqatci Qulam Memmedli oz musahibelerinin birinde Molla Nesreddin in Tebriz nesrine aydinliq getirerek yazirdi ki C Memmedquluzade ailesi ile birlikde Cenubi Azerbaycana kocdukden sonra jurnalin capini berpa etmek isteyir Onun Molla Nesreddin i azerbaycanca nesr etmek isteyine Iran hokumeti icaze vermemisdi ki gerek farsca cap olunsun Mirze Celil ise Iran hokumetinin bu telebi qarsisinda soylemisdi Tebrizde ermeniler ermenice qezet cixarirlar Siz ise Azerbaycan dilinde jurnal nesr etmeye icaze vermirsiniz Ele ise icaze verin Molla Nesreddin i ermeni dilinde nesr edim C Memmedquluzadenin bu sert munasibeti jurnalin Tebrizde ana dilinde nesrine sebeb oldu 1 3 Jurnalin Baki dovru RedakteSovet hokumetinin tesebbusu ile 1922 ci ilin iyununda Molla Nesreddin in nesri Bakiya kocurulmus ve jurnal 1931 ci ile qeder burada cixmisdir 1 2 3 C Memmedquluzade ile danisiqlar aparanlar onu Tebrizden Bakiya kocub jurnalin serbest sekilde capinin heyata kecirilmesine komek gosterileceyine inandirdilar Bakiya geldikden sonra ise Mirze Celil veziyyetin tamamile deyisdiyini verilen vedlerin dogru olmadigini gordu Qulam Memmedli Molla Nesreddin in sovet dovrunu oz musahibesinde bele tesvir edir Mirze Celille Merkezi Komite arasinda mubahise basladi Jurnal nece cixacaq ve neden yazacaq M Celil deyirdi Sizde metbuat partiya orqanidir sexsi adamlara qezet cixarmaga icaze verilmir Men ise Molla Nesreddin i ozum yaratmisam ozum satmisam ozum de ne istemisem onu yazmisam Buna icaze vereceksizmi Jurnalin Sovet Azerbaycaninda ilk nesri 1922 ci ilin noyabrinda heyata kecirildi Bu nomrede Baki nefti adli seir ve karikatura verilmisdi Eli vedreli bankeli qab qacaqli kim varsa bu neft ineyine hucum edib onu sagmaq isteyir Hucumcular qisminde ise Ingiltere Fransa Italiya ABS ve Rusiya kimi dovletler idi Karikaturanin derci boyuk hay kuye sebeb oldu Sorgu sual baslanilanda Mirze Celil demisdir Azerbaycan neftini kendlilerimiz gedib qonsu respublikalardan bire on qat baha alib yandirirlar ki qaranliqda qalmasinlar Jurnalin ideya siyasi istiqametleri baresinde Merkezi Komitenin selahiyyet sahibleri ile Mirze Celil arasinda cox dialoqlar terbiyevi sohbetler aparilsa da o oz fikrinden donmedi Bele bir veziyyetde mecmuenin nesrinin M S Ordubadinin nezareti altinda heyata kecirilmesi qerarlasdirildi M Celilin xeberi olmadan buraxilan saylarda bas redaktor kimi yene de onun adi yazilirdi Bunu qebul etmeyen Mirze Celil M S Ordubadiye yazirdi Seid bildiyini eledin gelen nomreden menim adim redaktor kimi o jurnalda yazilsa men bilirem hara sikayet edecem 1925 ci ilden sonra C Memmedquluzadenin heyatinda ciddi sarsintilar bas verdi Bu boyuk edibin istemediyi yaxin buraxmadigi meqsedleri ideyalari Molla Nesreddin de heyata kecirmeye basladilar Molla Nesreddin i Allahsizlar Cemiyyetinin orqanina cevirdiler Belelikle 1925 ci ilden jurnalin bas redaktorunun adi evezine Heyeti tehririyye yazilirdi Qulam Memmedli oz xatire musahibesinde qeyd edirdi 1922 ci ilden sonra Molla Nesreddin tamamile simasini itirdi Mirze Celil agir menevi ve sozun esl menasinda maddi cetinlikler icerisinde qaldi Nehayet 1930 cu ilde xestelendi 1931 ci ilin sonunda agir veziyyete dusdu 1932 ci ilin yanvarin 4 de o dunyani terk eledi Molla Nesreddin in ise sonuncu nomresi 1931 ci ilde buraxilmisdi 1 2 3 Tesiri RedakteJurnal car Rusiyasinin butun muselman bolgelerinde Yaxin ve Orta Serq olkelerinde yayilib islam dunyasinda demokratik metbuatin inkisafina tesir gosterib Molla Nesreddin jurnalinin tesiri altinda Azerbaycanda Behlul jurnal 1907 Azerbaycan jurnal 1906 Kirpi jurnal Zenbur jurnal 1909 1910 Mirat 1910 An 1910 1911 Kelniyyet 1912 1913 Lek lek 1914 Tuti 1914 1917 Mezeli 1914 1915 Babayi Emir jurnal 1915 1916 Tartan Partan 1918 Seypur jurnal 1918 1919 Zenbur jurnal 1919 Mesel jurnal 1919 1920 kimi Azerbaycan dilinde nesr olunan satirik jurnallarla yanasi bu dovr Bakida rus dilinde Cigit 1907 1918 Vay vay 1908 Bakinskoe qore 1908 1909 Bic 1909 1915 Adskaya pocta 1909 1910 Bakinskiye streli 1910 Baraban 1912 1913 kimi satirik jurnallar da derc olunurdu Hetta XXI esrde de jurnalin ideyalarinin davamcilari var Muxtelif veb saytlarda ve sosial sebekelerde Molla Nesreddin sehifeleri yaradilir jurnalin muxtelif saylarindaki meqaleler ve karikaturalar oxucularla paylasilir Bu jurnal ister ozunun varligi erzinde isterse de sonra dunyanin bir sira gorkemli serqsunas alimleri terefinden tedqiq ve teqdir edilmisdir Qalereya Redakte Hemcinin bax RedakteMolla Nesreddin Azerbaycan karikatura tarixi Kirpi jurnali Ekinci qezet Edebiyyat siyahisi Redakte Irsad 16 aprel 1906 ci il Baku ve Irsad 19 aprel 1906 ci il Irsad 20 aprel 1906 ci il Irsad 21 aprel 1906 ci il Azerbaycan jurnali 1967 N 5 seh 58 Devet qoc 29 may 1906 ci il Irsad 13 iyun 1907 ci il Irsad 21 fevral 1908 ci il Baku 27 fevral 1908 ci il Q Memmedli Molla Nesreddinin heyat ve yaradiciliginin salnamesi Baki 1966 seh 214 Q Memmedli Molla Nesreddinin heyat ve yaradiciliginin salnamesi Baki 1966 seh 212 213 Tatran partan 1918 N 1 248 C Memmedquluzade Eserleri III cild Baki 1967 seh 549 Serq rus 1903 N 37 C Memmedquluzade Eserleri III cild Baki 1967 seh 552 Azerbaycan jurnali 1967 N 5 seh 59 Molla Nesreddin 1906 N 10 Molla Nesreddin 1907 N 13 Serq qadini 1924 N 10 Molla Nesreddin 1923 N 12Menbe RedakteKamal Camalov Mollanesreddincilerin maarifcilik ideyalari Baki Elm ve tehsil 2015 N N Zeynalov Azerbaycan metbuat tarixi I hisse Baki ADU 1973 Veliyev Akif Abdulezim oglu Asirli Azerbaycan metbuati tarixi 1875 1920 Baki Elm ve Tehsil 2009 172 seh Islam Agayev Molla Nesreddin in tarixi huneri Baki 1976 seh 35Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 Sahverdiyev A B Azerbaycan metbuati tarixi Tehsil nesriyyati 2006 248 seh 1 2 3 4 5 6 Nizami Memmedzade Mahmud Kamaloglu Gurcustanin azerbaycanli jurnalistleri Tiflis 2015 124 seh 1 2 3 4 5 6 7 8 Niyaz Niftiyev Metbuatda multikulturalizm Baki 2017 247 seh PDF 2020 05 26 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 07 05 Samil Qurbanov Omer Faiq Nemanzade Baki Genclik 1992Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Molla Nesreddin ile elaqeli mediafayllar var Molla Nasreddin BSE de meqale When Satire Conquered Iran nybooks com ing THE MAGAZINE THAT ALMOST CHANGED THE WORLD newyorker com ing Seda Molla Nesreddin 110 7 aprel 2016 Sizi deyib gelmisem dedi dinle Mirze Celil ve onun Molla Nesreddin i haqda bilinmeyenler arasdirma Cagdas yoxsa nimdas Molla Nesreddin dinle Hemid Herisci Men Molla Nesreddin cileri sarlatan sayiram Debat YouTubeda izle Rebiyyet Aslanovadan Molla Nesreddin jurnalina ittihamlar Molla Nesreddin teqvimi Rubrikanin arxivi Hemen gol hemen qurbaga Ura Molla Nesreddin ABS kitabxanasindan tapildi Azerbaycanin 100 il evvel cap olunan Charlie Hebdosu Molla Nesreddin 111 Bizi deyib gelen Molla Nesreddin jurnali ve karikaturalari Azerbaycanda karikatura senetiMenbe https az wikipedia org w index php title Molla Nesreddin jurnal amp oldid 6066672, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.