Sünik

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Sünik (dəqiqləşdirmə).

Tarixi Ermənistan/Azərbaycan əraziləri Sünik
Xəritə Məlumatlar
Ölkə	Sünik knyazlığı
İnzibati mərkəz	Tatev
İndiki adı	Syunik
Əhali	Antik dövr: sünikliklər, sisaklar, albanlar, qarqarlar. Orta əsrlər:azərbaycanlılar, ermənilər. Müasir dövr: azərbaycanlılar, ermənilər. Ən yeni dövr (1991-ci ildən sonra): ermənilər 141 771 nəfər (2011)

Sünik və ya Sisakan (erm. Սյունիք, Սիսական) – Cənubi Qafqazda tarixi-coğrafi region. I Artaşesin hakimiyyəti dövründə (e.ə. 189 – 160) ermənilər tərəfindən ələ keçirilən Sünik, b.e. 387-ci ilində Ermənistanın Bizans və Sasanilər arasında bölünməsinə kimi Ermənistan krallığının işğal etdiyi doqquzuncu vilayətini təşkil etmiş, 387-ci ildən sonra Sasanilərin tərkibində gah Qafqaz Albaniyasından, gah da Atropatenadan asılı olmuşdur. “VII əsr Ermənistan coğrafiyası”na görə Sünik 12 vilayətdən ibarət olmuşdur. Sünikin cənubu mənbələrdə həm də Zəngəzur kimi qeyd edilir.

387-ci ilə kimi Ermənistan ordusuna başçılıq edən bdeşx-sərkərdə vəzifələrini Sünik knyazları daşımışlar. Mərzban Ermənistanı dövründə Sünik knyazları İberiyaya da nəzarət etmişlər. Artıq VI əsr mənbələrində Sünikin nestorian mövqeyi tutan Ermənistandan siyasi və dini baxımdan ayrılması qeyd edilir. Sasanilərin bilavasitə vassalı sayılan Sünik, həm də, siyasi baxımdan Mehranilərdən asılı olmuşdur.

Albaniyanın böyük knyazı Cavanşir Sünik knyazının qızı ilə evlənərək, onların ailəsi ilə qohumluq münasibətləri yaratmışdı. Ərəb Xəlifəsi I Muaviyə Süniki Cavanşirin tabeliyinə vermişdi. IX əsrdə Arranda ərəblərdən asılı knyazlarlıqlar arasında Sünik knyazlığı da vardı. IX əsrdə ərəb sərkərdəsi Sevadın Sünikə basqını zamanı Sünik knyazı Vasak kömək məqsədilə Babəkə müraciət etdi. Babək ərəb qoşunlarını darmadağın etdikdən sonra Sünik knyazının qızı ilə evləndi. 654-cü ildə Qafqaz Albaniyası, Ermənistan və İberiya ilə birlikdə Sünik də ərəblər tərəfindən işğal edilmişdir.

Kilsə-iyerarxiya münasibətlərinə gəlincə, alban katolikosları Sünik yepiskoplarını təyin etmək hüququna malik idi. Uzun müddət ərzində erməni katolikosları bu hüququ əldə etməyə çalışırdılar. 571-ci ildə erməni patriarxlığının parçalandığı vaxt Sünik ruhaniləri ermənilərdən imtina etdilər və əlqoymanı Qafqaz Albaniyasından qəbul etməyə başladılar. 660-cı ilə kimi Sünik konfessional (dini) baxımdan Ermənistandan tamamilə ayrı olmuş, yalnız həmin tarixdən sonra Sünik kilsəsi Erməni Qriqoryan Kilsəsinə tabe edilmişdir. VII əsrin əvvəlində Erməni Qriqoryan Kilsəsi ilə kilsə-iyerarxik və doqmatik mübahisələrin gedişində Sünik öz kilsəsi üçün mitropolit rütbəsi almağa müvəffəq olmuşdu.

Adı

Qafqazın bu ərazisi mənbələrdə iki adla xatırlanır: Sisakan və Sünik. Fəridə Məmmədova Sünik adının Sisakandan daha erkən işlədildiyini qeyd edir. Prokopo Kesari Sünikin “albanların qonşuluğunda” ölkə olduğunu qeyd edir. “Sünik” adının fars dilinə uyğunlaşdırılmış variantı olan “Sisakan” ifadəsinə ilk dəfə VI əsr suriya müllifi Zaxari Ritorun əsərində təsadüf olunur. Bu müəllif Sisakanı "Arran və Qurzan təki Ermənistandan ayrı bir ölkə" kimi təsvir edir. Erməni ədəbiyyatında da Sisakan adı Sünik adından sonra meydana çıxır. Moisey Kalankatlı digər adlarla yanaşı “Sünestan” ifadəsini də işlədir. Sünik adı mənbələrdə həm də etnik mənada, Qafqazın ən qədim sülalələrindən biri olan Sünik sülaləsinin adı kimi də işlədilir. Gürcü mənbələrində Sünik, "Sivnieti", ərəb mənbələrində "Sisəcan", Sünikin ən böyük vilayəti olan Vayots-Zor isə "Vayzur" adlandırılır.

Etnik tərkibi

Kamilla Trever yazır ki: “Sünik, etnik, mədəni və siyasi baxımdan Ermənistandan daha çox Albaniyaya və Atropatenaya bağlı olmuşdur. Lakin görünür Sünik ilk alban qəbilə ittifaqına daxil olmamışdır." H. Hubşman və İ. Markvart isə Süniki ümumiyyətlə alban vilayəti hesab edirlər.

VIII əsr müəllifi Stefan Sünikli yazır: “Sünikdə və Artsakda Sünik və Artsak dillərində danışırlar.” R. Açaryan yazır:

“Erməni xalqının və erməni dilinin formalaşmasında urartululardan başqa öz qədim dili və yazısı olan 18 xalq yaxından iştirak etmişdir. Stefan Süniklinin və başqa erməni müəlliflərinin məlumatlarına əsaslanaraq demək olar ki, VIII əsrə qədər onlardan yalnız yeddisi qalmışdır. Bunlardan biri də Sünik dili idi.”

Н. N. Adonts isə qeyd edir ki, Sünik həm mülki, həm də kilsə baxımından Ermənistandan az asılı olmuşdur və bu həmin ərazinin etnik fərqliliyi ilə bağlı idi. O, yazır:

“Ermənistanın alban ucqarı olan Sünik əhalisinə görə Ermənistanın digər ərazilərindən fərqlənirdi. Oranın əhalisinin tayfa istisnalığı qonşu dağlıq ölkədən axıb gələn köçərilərin hesabına saxlanır və bərpa olunurdu.”

Mənbələr bizim eranın I əsrində hakimiyyətə gəlmiş ilk alban hökmdarının da Sünikin hökmdar nəslindən olduğunu bildirir. Həmin mənbələr göstərir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan (Sünik) nəslindən olan Arranı Albaniyaya başçı təyin etdi. Elə həmin Valarşak da eramızın I əsrindən Dərbənd keçidini qorumaq məqsədiylə təşkil olunmuş şah ordusuna başçılıq etmək hüququnu Sünik sülaləsinə vermişdi.

Tarixi coğrafiyası

 

Sünik Böyük Ermənistanın tərkibində.

Sünik böyük vilayət olmaqla Şərqi Ermənistanın böyük bir hissəsini əhatə etmişdir. Qərbdən və Şimal-Qərbdən Ayrarat vilayətinin tərkibindəki, mərkəzi Dvin şəhəri olan Vostan-Hayots havarı ilə, Cənubdan və Cənub-Şərqdən Vaspurakan vilayəti ilə, Şərqdən isə Qafqaz Albaniyasının Artsak vilayəti ilə həmsərhəd olmuşdur. Şərqdə Artsak və Sünik arasında sərhəddə Həkəri çayı axırdı, Cənub-Qərbdə isə Sünik, Vaspurakan vilayətinin tərkibində olan Naxçıvanla sərhədlənir, şimala doğru irəliləyən sərhəd Qeqarqunik. əyaləti ərazisindəki Qeqam gölünü və Araks çayına kimi uzanan Sotk əyalətini də əhatə edirdi. Aşxaratsuytsa görə Sünik 12 havara bölünürdü:

“9. Ayraratdan şərqdə, Araks və Artsak arasında yerləşən Sünik on iki havara bölünürdü: 1. Erancak, 2. Çaquk, 3. Vayots-Zor, 4. Gelakuni, 5. Sotk, 6. Aqexeçk, 7. Çqak, 8. Haband, 9. Balk, 10. Zork, 11. Arevik, 12. Kusakan. Bu vilayətdə mür, hereri (?) və nar yetişir. Orada çoxlu dağlıq ərazilər var.”

Tarixi

Antik dövr

  Əsas məqalə: Sünik (sülalə)

Moisey Xorenlinin qeyd etdiyinə görə, Sünik/Sisakan adı ermənilərin əfsanəvi əcdadı sayılan Haykın nəslindən olan Sisakın adından əmələ gəlmişdir. Lakin M. Xorenlinin Haykla bağlı məlumatlarının yalnız əfsanə xarakteri daşıdığı qəbul edilmişdir. Moisey Xorenli Sünik haqqında yazır:

“Erməni dilinin şərq sərhəddində yerli tayfalardan olan Sisaklar və Kadmeanlardan hökmdar təyin edildi.” Moisey Xorenli – Ermənistan Tarixi, I, XII

Akademik N. Y. Marr "Sisakan" adının sak etnonimini əks etdirdiyini yazır. Q. Qeybullayev sisakların sakların bir tayfası olduğunu qeyd edir. O yazır:

“Sisakan toponimi “Si” və “Sakan” (Balasakan toponimində olduğu kimi) hissələrindən ibarətdir. “Sakan” komponenti “Sak” etnoniminə və “-an” şəkilçisinə ayrılır. Ümumilikdə bu ad “Si sakları” anlamnı verir. Adın birinci komponenti olan “Si” adı isə F. M. Kirgizoğlunun da yazdığı kimi, Sünikdə hakimiyyətdə olmuş sülalənin adıdır. Qədim erməni mənbələrində Sisakan adından əvvəl Siuni adı işlədilir. Bu ad da “Si” etnonimindən və urartu dilindən erməni dilinə keçmiş tayfa adlarına əlavə olunan (Etiuni adında olduğu kimi) “-uni” şəkilçisindən ibarətdir.”

E.ə. VIII əsrdən etibarən sisaklar Urartu ilə müntəzəm əlaqədə olurdular. E.ə. 782-ci ildə I Argiştinin hakimiyyəti dövründə Göyçə gölünün Şimal-Qərbinə kimi olan ərazilər Urartu dövlətinin tərkibinə qatılmışdı. II Sardurinin dövründə isə Göyçə gölünün Qərb sahilinə kimi olan bütün ərazilər Urartu dövlətinin tərkibinə qatılmışdı. E.ə. VI – IV əsrlərdə isə Sünik Əhəmənilər imperiyasının 18-ci satraplığına daxil olmuşdu.

E.ə. 189-cu ildə I Artaşesin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Sünik Böyük Ermənistanın tərkibinə qatılmış, əvvəlcə Artaşesidlər, sonra isə Erməni Arşakilərinin hakimiyyətinə tabe olmuşdur. Bir çox tədqiqatçılar I Artaşesin (e.ə. 189-160) Şərqə yürüşləri zamanı, Strabonun qeyd etdiyinə görə midiyalılardan (atropatenlilərdən) aldığı Favena vilayətinin Sünik vilayəti olduğunu qeyd edirlər. Əgər bu belədirsə, e.ə. II əsrdə Böyük Ermənistanın süqutu zamanı Sünik yenidən Atropatenanın tərkibinə qayıtmışdır.

B.e.-nın I əsrindən etibarən Sünikdə xristianlıq yayılmağa başlayır. Sünikdə xristianlığın yayılması həvari Müqəddəs Varfolomeyin adı ilə bağlıdır. XIII əsrdə yaşamış Sünik tarixçisi Stepannos Orbeli yazır:

“Hər şeydən əvvəl qeyd etmək vacib və faydalıdır ki, biz süniklilər Tanrını Ermənistan əhalisindən əvvəl tanımışıq və müqəddəs həvari Varfolomey vasitəsi ilə müqəddəs İncilin təlimlərinə itaət etmişik. Varfolomey İrandan qayıdarkən Atrpatakandan keçdi, şagirdləriylə birgə Araks çayını adlayaraq, Sisakan hüdudlarına daxil oldu və Arevik vilayətinin Ordubad kəndində, Baqk və Qoxtn mülklərində moizə elədi. Bu mülklərin camaatı çəlləkdə xaç suyuna çəkilib, müqəddəs həvari Varfolomeyin vasitəsiylə xristianlığı qəbul etdilər. Müqəddəs həvari isə Qoxtnda kilsə tikdirdi...Müqəddəs həvari oradan çıxıb Ermənistanın paytaxtı Dvin şəhərinə gəldi” Stepannos Orbeli – Sünik vilayətinin tarixi, V fəsil.

 

Artaşesin sınır daşları.

Sünik ərazisində Artaşesin sınır daşları aşkar edilmişdir. III əsrdən etibarən etibarən Sünikdə Sünik sülaləsi hakimiyyətdə olmuşdur. Sünik knyazları da, erməni zadəgan sülalələrinin başçıları ilə birgə əlqoyma üçün Qeysəriyyəyə gedən Maarifçi Qriqorini müşayət etmişdilər. Dövlət hərbi reyesteri olan Zoronamaka əsasən Sünik vilayəti müharibə zamanı 19 400 atlı (başqa bir mənbəyə görə 9400 atlı) çıxara bilirdi, Qaxanamaka görə isə Sünik knyazları hökmdar sarayında əyanlar arasında birinci yeri tuturdu.

387-ci ildə Ermənistanın Bizans və Sasanilər arasında bölünməsindən sonra Sünik Sasanilər dövlətinin tərkibinə qatılmışdır. 390-cı illərdə Mesrop Maştots şərqə səfəri zamanı Sünikdə maarifləndirmə işləri ilə məşğul olmuşdur. 406-cı ildə erməni əlifbasının yaradılmasından sonra knyazlar Vaqinak və Vasakın köməkliyi ilə Sünikdə yeni əlifbanın tədris edildiyi məktəb açılmışdır. Koryun bu haqqda yazır:

“Bundan sonra o, [Qoltnla] sərhəd olan Sünakan vilayətinə getdi. Orada onu Tanrı sevgisinə tabe olmuş Vaqinak adlı Sünik işxanı qəbul etdi. O, (Maştots) Sünikin hər yerinə səyahət etməmiş qarşısına qoyduğu məqsədin həyata keçirilməsi üçün ondan böyük kömək aldı.” Koryun – Maştotsun həyatı.

Bu haqqda Sünik tarixçisi Stepannos Orbeli yazır:

“O, Sünik ölkəsində məktəblər açdı...və erməni əlifbasını insanlara öyrətməyə başladı.” Stepannos Orbeli – Sünik vilayətinin tarixi.

428-ci ildə Sasanilərin Erməni Arşakilərini tamamilə hakimiyyətdən uzaqlaşdırmasından sonra Sünik yeni yaradılmış və Sasanilərin təyin etdiyi nümayəndə tərəfindən idarə olunan Erməni mərzbanlığının tərkibinə daxil oldu. 440-cı illərdən Sünik knyazı Vasak Süni Erməni mərzbanlığına mərzban təyin edildi. Elə həmin dövrdə, Sünik knyazlarına Dərbənd keçidinin mühafizəsi üçün yaradılmış yeni şah ordusuna rəhbərlik etmək hüququ da verildi. Bu faktlar Sünik hökmdar sülaləsinin Sasani sarayındakı nüfuzundan xəbər verir.

Orta əsrlər

 

Albaniya və qonşu ölkələr (VI əsr - VIII əsrin əvvəlləri) - Təerib edəni: İ.S.Süleymanov

VI-IX əsrlər

571-ci ildə knyaz Vaan Süninin təşəbbüsü ilə Sünik Ermənistandan ayrılaraq ayrıca şəhr kimi Atropatenaya birləşdirildi. Vaan Süni Sasani şahı Xosrovdan xahiş elədi ki, Sünik torpağının arxivlərini Dvin şəhərindən Paytakarana köçürsün, onların şəhərlərini Atropatenanın sərhədləri hüduduna daxil etsin. Orta əsr erməni tarixçisi Sebeos bu haqqda yazır:

“Sünik hakimi üsyan edərək ermənilərdən ayrıldı. Sasani şahı Xosrovdan xahiş elədi ki, Sünik torpağının arxivlərini Dvin şəhərindən Paytakaran köçürsün, onların şəhərlərini Atropatenanın sərhəddləri hüduduna daxil etsin və onların üstündən erməni adı götürülsün. Əmr yerinə yetirildi.” Sebeos - Çar İraklinin tarixi.

640-cı ildə bütün Cənubi Qafqaz ərəblər tərəfindən işğal edilir. Sünik ərəblərin yaratdığı inzibati bölgü olan dörd Ərməniyyədən birincisinin tərkibinə daxil edilir. İbn Xordadbeh (IX əsr) bu haqqda yazır:

“Birinci Ərməniyyə: əs-Sisəcan, Arran, Tiflis, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şirvan; İkinci Ərməniyyə: Curzan, Suğdəbil, Bab Feyruz Qubad, əl-Ləkz; Üçüncü Ərməniyyə: Bəsfuracan, Təbil, Sirac, Bağravand, Nəşavə; Dördüncü Ərməniyyə: Şimşat, Hilat, Qaliqala, Ərçiş, Bacuneys. Arran, Curzan, əs-Sisəcan vilayətləri xəzərlərin, Dəbil, Nəşavə, Sirac, Bağravand, Hilat, Bacuneys rumların ölkəsindədir.”

821-ci ildə ərəb qüvvələri Sünikin böyük bir hissəsini idarə edən Vasak Süniyə qarşı yürüş təşkil etdilər. Lakin, Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri Babəkin köməkliyi ilə süniklilər öz torpaqlarını ərəblərdən azad edə bildilər. Lakin bu dəfə də Sünik hakimi Babəkdən asılı vəziyyətə düşdü. Babəkə qarşı müharibənin aparıldığı dövrdə o, yürüş edərək Göyçə gölü sahilində yerləşən Balk və Qeqrqunik havarlarını taladı. Vasak Süninin ölümündən sonra, onun böyük oğlu Filipe mərkəzi Süniki, kiçik oğlu Saak Süni isə Göyçə gölü ətrafındakı əraziləri idarə edərək Sünik sülaləsinin Qeqarqunik haykazunları (hakimləri) olan qolunun əsasını qoymuşdur.

 

Sisəvan kilsəsi, VII əsr, Qarakilsə.

831-832-ci illərdə Sünik Xalid ibn Yezidə qarşı təşkil olunmuş üsyanda iştirak etmişdi. 853-cü ildə Sünik ərəb sərkərdəsi Buğa əl-Kəbirin yürüşünə məruz qalır, Vasak İşxanik və Aşot Süni isə həbs edilərək Samirəyə göndərilir. Vasak İşxanikin Sünikə dönməsinə kimi ölkə Sünik sülaləsindən olan Qeqarqunik hakimi Vasak Qabur tərəfindən idarə olunmuşdur:

“Bu zaman işxanlar işxanı Aşot, Qabur ləqəbi ilə tanınan Vasak Haykazunu Sünikdə işxan kimi tanıdı və o, Sisakanın hər yerində hökmdarlıq etdi.” Hovannes Drasxanakertçi – Ermənistan tarixi.

886-cı ildə yəhudi mənşəli Baqratuni sülaləsinin Ani çarlığını qurmasından sonra, Sünik knyazlığı bu dövlətdən asılı vəziyyətə düşmüşdür.. Bu zaman Sünik knyazı Vasak İşxanik idi və o, I Aşotdan vassal asılılığını qəbul etməyə məcbur olmuşdu. Hovannes Drasxanakertçi bu haqqda yazır:

“Əzizləmə anlamında İşxanik adlandırılan Sünikin böyük işxanı Vasak müqavimət göstərmədən, səbrlə işxanlar işxanı Aşota tabe oldu, onun məsləhətlərini dinlədi, sözlərini qəbul etdi və qanun kimi ürəyində saxladı.” Hovannes Drasxanakertçi – Ermənistan tarixi

Bizans imperatoru VII Konstantinin göndərdiyi rəsmi məktubda ünvan olaraq “Ermənistanda – Sünik knyazına və Ermənistanda Vayots-Zor knyazına” yazılmışdı.

X-XII əsrlər

 

Tatev monastırı - əsası 906-cı ildə Sünik hakimi Aşot Süni və onun arvadı Şuşanik tərəfindən qoyulub. Monastırın inşasına Sünik sülaləsindən olan Qeqarqunik hakimi II Qriqor Supan da kömək edib.

X əsrin əvvəllərindən Sünik knyazları Naxçıvan üzərində hakimiyyətlərini bərpa etmək üçün mübarizəyə başlayırlar və bu da 903-cü ildə Ani knyazı I Smbat ilə münasibətləri kəskinləşdirir. Beləcə, 904-cü ildə I Smbat Naxçıvanı Sünik knyazlarına güzəştə getməyə məcbur olur. 909-cu ildə Azərbaycan hakimi olan Sacilər sülaləsindən Yusif ibn Əbu Sac Sünikə yürüş edir və Ərincak əyaləti ələ keçirilir. X əsrdə İstəxri yazır ki, Sisəcan Bərdədən Dəbilə gedən yolun üstündə, Ərməniyyədə yerləşir və ora “Aşotun oğlu Snbatın hakimiyyətinə tabedir.” X əsrin əvvəlində Sünik Aşotun oğlanları arasında iki yerə bölünür və iki knyazlıq yaranır. Knyaz Smbata Qərbi Sünik və Şaaponk ərazisi, onun qardaşına isə Balk və Həkəri çayı sahili çatır. X əsrin 70-80-ci illərindən etibarən Sünikin siyasi mərkəzi Balk əyalətinə keçir. 987-ci ildə Ani çarlığının vassallığından imtina edən I Smbat Süniki müstəqil knyazlıq elan edir. Stepannos Orbeli yazır:

“Sünik sülaləsindən olan böyük ər erməni Smbatın başına tac qoyaraq onu taxta gətirdilər.” Orijinal mətn  (erm.)   Թագ կապեն գեղեցկահասակ եւ վայելչագիտակ առնն հայկազնոյ Սմբատայ` Սիւնեաց տեառն

Lakin bir il sonra, yəni 988-ci ildə Əbülhicanın ölümüdən sonra Azərbaycan feodal dövlətləri zəifləmiş və I Smbat erməni Ani çarlığından vassal asılılığını qəbul etməyə məcbur olmuşdu. Bundan sonra Ani çarlığı Səlcuqlular tərəfindən süqut etdirilənə kimi Sünik və onun knyazları ermənilərin bütün hərbi və siyasi fəaliyyətində (974, 988, 1003, 1040) iştirak etməyə məcbur olmuş, vassallıq münasibətlərinə sadiq qalmışdır. 991-992-ci illərdə I Qaqikin faəliyyəti nəticəsində Ani çarlığı daha güclənmiş, Sünikin ətrafındakı ərazilər olan Vayots-Zor və digər əyalətlər Ani çarlığına tabe edilmişdir. Stepannos Taronatsi 1003-cü ildə yazır:

“989-cu ilin qışında, çar Smbatın ölümü günü onun qardaşı Qaqikin tacqoyma mərasimi keçirildi. O, bir çox qalaların hökmdarı oldu, ətrafdakı Vayots-Zor, Xaçın və Parisos əraziləri də ona tabe edildi...” Stepannos Taronatsi – Ümumi tarix.

XI əsrin I yarısında Vasak və II Smbatın hakimiyyəti dövründə Sünik çiçəklənmə və iqtisadi inkişaf dövrünü yaşayır. 1045-ci ildə Ani çarlığının Səlcuqlular tərəfindən məhv edilməsindən sonra Sünik knyazlığı yenidən müstəqillik əldə edir. XI əsrin ortalarında Alp Arslanın yürüşləri zamanı Sünik müqavimət göstərmədən səlcuqlulara tabe olur. Sünik sülaləsinin varisi olmayan sonuncu hökmdarı I Qriqorun ölümündən sonra, 1072-ci ildə Sultan Məlikşah Sənəkərimi Sünik knyazı təyin edir. 1103-cü ildə Çortmanın rəhbərliyi ilə yürüş edən səlcuqlular Sünikin mərkəzi olan Qafanı ələ keçirirlər. 1104-cü ildə Urud, bir il sonra isə sonuncu ərazi olan Bqen səlcuqluların əlinə keçir. 1120-ci illərin sonunda Qafan və Arevik havarı Əmir Harunun orduları tərəfindən dağıdılır. Səlcuqluların yürüşlərindən əvvəl Sünikdə 1000 kənd olduğu bildirilsə də, XIII əsrin sonlarında bu rəqəm 677-yə düşmüşdü (başqa bir məlumata görə yürüçlərdən əvvəl 1400 kənd olmuş, XI əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində isə bu rəqəm 682 idi). 1166-1169-cu ildə Azərbaycan Atabəylər dövlətinin qurucusu Şəmsəddin Eldəniz Qrham, Qexi, Kakavaberd və Kknoç qalalarını öz hakimiyyətinə tabe edir. 1170-ci ildə Şəki qalası da tabe edilir və bununla da Sünik knyazlığına son qoyulur.

XIII-XVI əsrlər

1211-ci ildə Zaxar və İvane Zaxarelər hücum edərək Süniki Atabəylərin təsirindən xilas edirlər. Sünik tarixçisi Stepannos Orbeli bu haqqda yazır: “Onlar böyük gücləri ilə hucum edərək Ermənistanı farsların hakimiyyətindən azad etdilər...660-cı ildə (1211) Sünik, Vorotn və Bxen azad edildi.” Kirakos Gəncəli isə bildirir:

“...onlar böyük ordu ilə hərəkətə keçdilər: dəniz ətrafında yerləşən havarlar Qeqarkuni, Taşir, Ayrarat, şəhərlər Bicni, Dvin, Anberd, Ani, Qars, Vayotszor, Sünik əyaləti və ona tabe olan qalaları və şəhərləri müsəlmanlar və farsların hökmdarlıq etdiyi bir çox erməni əyalətini döyüşərək azad etdilər.” Kirakos Gəncəli – Tarix

 

Əliqum Orbelinin Amağu monastırında yerləşən məzarı.

Azad edilən Sünikdə Zaxarilərin vassalı olan iki knyaz sülaləsi Orbelilər və Xaxbakyanlar idarəçiliyə başlamışlar. Sünik sülaləsi olan Orbelilərin əsasını Əliqum oğlu Liparit qoymuşdur, əslən Xaçından olan Xaxbakyanlar sülaləsinin əsasını isə Vasak qoymuşdur. Ərazidə hakimiyyətini gücləndirən Orbelilər bir müddət sonra mədəni inkişafa ciddi təkan vermişlər. Xaxbakyanlar əsasən Qeqarqunikdə (Göyçə gölünün Cənub-Qərbi) və Vayots-zorda hökm sürmüş, siyasi mərkəzləri isə Başkənd kəndi olmuşdur. Azərbaycanın monqollar tərəfindən fəth edilməsindən sonra, 1230-cu ildə hər iki sülalə monqol ağalığını qəbul etməli olur. Smbat Orbeli monqol sarayından incu hüququ almağa nail olur. Bu hüquq sonradan Hülakü xanın və digər elxanların da hakimiyyəti zamanı saxlanılır. Alınmış bu idarəçilik hüququ nəticəsində bölgədə yaranmış sakitlik Sünikdə böyük iqtisadi və mədəni inkişafın baş verməsinə şərait yaratmışdı. Həmin dövrdə, Sünikdə, öz dövrünün qabaqcıl xristian təhsil mərkəzi olan Qladzor universiteti fəaliyyətə başlamışdır. Smbat Orbelinin idarə etdiyi ərazi Naxçıvana qədər çatırdı, knyaz sülaləsinin kiçik qolu isə Göyçə gölü ətrafı əraziləri idarə edirdi.

1250-ci ildə Sünikdə kəndli hərəkatı baş verir. Tarsaiç Orbelinin (1273—1290) hakimiyyəti dövründə Sünikin ərazi birliyi təmin edilir, Vayots-Zor və Qeqarkunik də Sünikə birləşdirlir. Əliqum Orbelinin (1290—1300) hakimiyyəti dövründə Sünikdə sülh bərqərar olur. Onun varisi knyaz Burtelin qırx illik (təxm. 1300—1344) hakimiyyəti dövründə mədəni mühit daha da inkişaf etmişdi..

 

Amağu monastırı, 1205-ci il

1380-ci ildə Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xan Azərbaycana yürüşü zamanı Süniki də tutmuş, bir neçə il sonra, 1387-ci ildə isə Əmir Teymurun yürüşlərinə məruz qalmışdı. Bununla belə, XIV əsrinn sonu – XV əsrin əvvəllərinə kimi Sünikin knyaz sülalələri öz rütbələrini qoruya bilmişdi. Orbelilər və Xaxbaxyanların hakim statusunu saxlaması, XIII-XIV əsrlərdə Sünikdə xristian mədəniyyətinin (qriqoryanlığın ciddi təsiri altında) inkişafına təkan vermişdir. Azərbaycanı ələ keçirən Teymurilər də Orbelilər və Xaxbaxyanların hökmdar statusunu saxlamışdı. 1403-cü ildə Sünikin iki knyazı Smbat və Burtel Orbelilər Teymurilər tərəfindən həbs edilərək Səmərqəndə göndərilmiş, daha sonra isə azad edilərək yenidən vəzifələrinə təyin etmişlər. Azərbaycanda Qaraqoyunlular dövləti qurulduqdan sonra, 1410-cu ildə Qara Yusif Smbat Orbelinin hakim statusunu ləğv etmişdir. Knyaz Smbat Orbeli, oğlanları İvane, Beşken və Şahla birgə, Orbelilərin digər qolunun yaşadığı və knyaz statusuna malik olduğu Gürcüstana üz tutmuşdur. 1417-ci ildə İvane və Beşken yenidən Sünik ərazisinə hakim təyin edilirlər. Beşkenin oğlu Rüstəm Qara İsgəndərin sarayında xidmət edir və Orbelilərin Sünikdəki hüququnu bərpa etdirməyə nail olur. 1453-cü ildə Sultan Şahruxun Azərbaycana üçüncü yürüşündən sonra, Başken təbəələri ilə birgə Azərbaycanı tərk edərək Gürcüstana köçür, burada Baqratuni sülaləsindən olan gücü çarı I Böyük Aleksandr onu Loru hakimi təyin edir. XV əsrin ortalarında, hakimiyyətə gələn Qaraqoyunlu şahı Cahanşah Həqiqi Orbelilərin Sünik və Vayots-Zor üzərində hüququnu tanıyır. Daha sonra isə Sünik Azərbaycanda Qaraqoyunlulardan sonra hakimiyyətə gəlmiş Ağqoyunlu sülaləsinə tabe olur.

1500-cü ildə Şamlı, Rumlu tayfaları, habelə Qaradağ və Talış ərazisindən ona qoşulmuş 2.000-ə yaxın qızılbaşla birgə Ərdəbildən Qarabağa gələn Şah İsmayıl Xətai Çuxursəd vilayətinə keçir, Çuxursəddən Şörəyelə, oradan isə Kağızmana gedir. 1501-ci ildə Şah İsmayılın Təbrizdə Səfəvilər dövlətinin qurulmasını elan etməsindən sonra, Sünik yeni yaradılmış Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil olur. Səfəvi-Osmanlı müharibələri başlayandan sonra, döyüşlərin müxtəlif mərhələlərində bağlanmış sülh müqavilələrinə əsasən Sünik gah Osmanlı, gah da Səfəvi imperiyalarının tərkibinə daxil olmuşdur. 1555-ci il Amasya sülh müqaviləsinə əsasən Sünik Səfəvilərin ərazisinə daxil olur, 1590-cı il İstanbul müqaviləsinə görə isə Osmanlı imperiyasının tərkibinə qatılır. 1639-cu ildə bağlanmış Qəsri-Şirin sülh müqaviləsinə əsasən Sünik ərazisi yenidən Səfəvi dövlərinin tərkibinə qatılır. Bir neçə əsr ərzində müsəlman dövlətlərinin tərkibində olmasına baxmayaraq, Sünikdə xristian ənənələri məlikliklərin simasında saxlanılmağa davam edirdi. Onlardan ən güclüləri Qeqarqunikdən Məlik Şahnəzər, Kaşataqdan Məlik Aykaz, Anqexakotdan Məlik Səfraz idi.

XVII-XVIII əsrlər

 

Sünik Səfəvilər imperiyasının tərkibində (1720-ci il)

XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisini işğal etmiş Osmanlılarla mübarizə şəraitində, Osmanlı ordusunun Azərbaycanda irəliləməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə I Şah Abbas Osmanlı ordusunun hərəkət istiqamətində bütün yaşayış məntəqələrinin boşaldılması, ərzaq və su ehtiyatının məhv edilməsi əmrini verdi. Boşaldılacaq ərazinin əhalisi isə İranın içərilərinə doğru köçürülməli idi. Beləcə Naxçıvan, Ordubad, Culfa, Xoy, Maku və başqa ərazilərdən xeyli əhali İrana köçürüldü, köçürülmüş əhalinin məskunlaşdığı ərazidə Yeni Culfa yaşayış məntəqəsi yaradıldı. Azərbaycan tarixində “Böyük sürgün” adı ilə məlum olan bu köçürülmə zamanı Sünik əhalisinin də bir hissəsi İrana köçməyə məcbur edilmişdi. XVII əsrdə Təbrizdə yaşamış erməni tarixçisi Arakel Davrijetsi I Şah Abbasın köçürmə siyasətinin “ermənilərin Ermənistandakı mövqeyinin zəiflədilməsi"nə hesablandığını yazır və qeyd edir:

“...o, firavan və münbit Ermənistanı boş [səhraya] çevirdi. Bu köçürülmə zamanı o, bir iki ərazidən yox, bir çox havardan, Naxçıvan sərhəddindən başlayaraq, Yexeqnadzora, Qeqam gölü sahillərinə Lori və Xamzaçiman havarları və Aparan...əhalisi Persiyaya qovuldu.” Arakel Davrijetsi – Tarix kitabı.

 

Üsyançı David bəyin Qafan şəhərində ucaldılmış müasir heykəli.

V. A. Şnirelman da bu fikri təkrar edir.

XVII-XVIII əsrlərdə Sünikin cənubu olan Zəngəzur erməni dilli əhalinin üsyan mərkəzinə çevrilir. Sünik məlikləri 1677-ci ildə keçirilmiş və ermənilərin azad edilməsi məqasədini qarşıya qoymuş Eçmiədzin toplantısında iştirak edirlər. 1699-cu ildə Sünik məliyinin oğlu İsrail Ori Anqexakotda, on bir məliyin iştirakı ilə gizli görüş təşkil etdi və görüşdə ermənilərin azad edilməsinə kömək etmələri üçün Qərbi Avropa dövlətlərinə müraciət edilməsi qərara alındı. Artıq 1700-cü illərdə o, Sünik və Qarabağ məliklərinin də iştirak etdiyi milli azadlıq hərəkatını yaratmışdı.

1720-ci ildə Sünikdə Səfəvi hakimiyyətinə qarşı üsyan başladı. Üsyana rəhbərlik edən David bəy Sünikin cənubunu, o cümlədən Qafan şəhərini tutur. Bir müddət sonra üsyan Naxçıvan əyalətinə də yayıldı və bəzi zamanlarda David bəy Aqulis kəndini də ələ keçirdi. Eyni zamanda o, 1725-1727-ci illərdə Sünik Çuxursəd ərazisini işğal etməyə çalışan Osmanlı qüvvələrinə qarşı mübarizə aparırdı. Bu mübarizədə, 1727-ci ildə Qladzor yaxınlığındakı döyüşdə əldə edilmiş qələbə mühüm rol oynamışdı. Elə həmin il Səfəvilər David bəyin bölgədə mülkiyyət hüququnu tanımışdılar. Bir müddət sonra üsyançılar arasında parçalanma baş verir, Ter-Avetisin rəhbərliyi ilə bir qrup osmanlılarla danışığa başlayır və nəticədə Alidzor qalası osmanlılara təslim edilir. 1728-ci ildə David bəyin ölümündən sonra üsyançılara rəhbərlik edən Mixitar Sparapet Ordubad şəhərini də ələ keçirə bilir. 1730-cu ildə üsyanın bütün rəhbərləri öldürülür və səkkiz il davam edən Sünik üsyanı başa çatır. 1736-cı ildə hakimiyyətə gələn Nadir şah Sünik və Qarabağ məliklərinin yarımmüstəqil hakimiyyətini tanıyır..

XVII-XVIII əsrlərdə Sünik ərazisi müxtəlif ərazi-inzibati vahidlərinin tərkibinə daxil olub: Göyçə gölü ətrafı ərazilər Çuxursəd bəylərbəyliyi tərkibinə daxil olmuşdur, Vayots-Zor, Çaxuk, Şaaponk və Ərincək ərazisi əvvəl Təbriz bəylərbəyliyinin, daha sonra isə Naxçıvan xanlığının tərkibndə olmuşdur; Çxuk, Aqaeçk və Haband əvvəlcə Qarabağ bəylərbəyliyinin, Zork, Balk və Arevik Təbriz bəylərbəyliyinin tərkibində olmuşdur. XVIII əsrin II yarısında Göyçə gölü sahilləri İrəvan xanlığının, Cənubi Sünik – Zəngəzur ərazisi isə Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil olmuşdur.

Yeni dövr

 

Azərbaycan xanlıqları dövründə Sünik Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ xanlıqlarının tərkibində olmuşdur.

Şimali Azərbaycana köçməsinə icazə verilməsi haqqında xüsusi bənd daxil edilmişdi. Həmin bənddə deyilir:

 

Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfindən Paris Sülh Konfransına təqdim olunmuş xəritə.

 

Ermənistan nümayəndə heyəti tərəfindən Paris Sülh Konfransına təqdim olunmuş xəritə.

1805-ci ildə Qarabağ xanlığı ilə Çar Rusiyası arasında Kürəkçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra, xanlığın ərazisi, o cümlədən də, Zəngəzur Çar Rusiyasının tərkibinə qatıldı. 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsinin imzalanmasından sonra Göyçə gölü sahilindəki ərazilər də Çar Rusiyasının tərkibinə keçdi. 1826-1828-ci illər Rus-Qacar müharibəsinin yekunu olaraq Türkmənçay müqaviləsinin imzalanamsı ilə İrəvan xanlığının bütün ərazisi Çar Rusiyasının tərkibinə qatıldı. 1828-ci ildə Sünikin Qərb hissəsində (Qelakunik, Sotk, Vayots-Zor, Çaxuk, Şaaponk, Ərincək) Erməni vilayəti yaradıldı, Şərq hissəsi isə (Çxuk, Aqaxeçk, Haband, Zork, Balk, Arevik) isə Qarabağ vilayətinin tərkibində saxlanıldı.

“Şah həzrətləri öz dövlətinə sakitliyi qaytarmaq və öz təbəələrindən hazırki müqavilə ilə bu qədər xoşbəxtliklə başa çatmış müharibədə törədilmiş bədbəxtlikləri daha da artıra bilən hər şeyi kənar etmək kimi xeyirli, xilasedici niyyətlə hərəkət edərək, Azərbaycan adlanan vilayətin bütün əhalisinə və məmurlarına büsbütün və tam bağışlanma əta edir. Hansı dərəcəyə məxsus olmasından asılı olmayaraq, onlardan heç kəs öz hərəkətinə və ya müharibə ərzində və ya Rus ordusunun adı çəkilən vilayəti müvəqqəti tutduğu zaman davranışına görə təqibə, dini əqidəsinə görə təhqirə məruz qalmamalıdır. Bundan başqa o məmur və sakinlərə bu gündən başlayaraq öz ailəsi ilə birlikdə İran vilayətindən Rusiyaya sərbəst keçmək, hökumət və yerli rəisliyin heç bir maneçiliyi olmadan onların satlıq malına və ya əmlakına və əşyalarına hər hansı gömrük və vergi qoyulmadan tərpənən mülkiyyətini aparmaq və satmaq üçün bir il vaxt verilir. Tərpənməz mülkə gəldikdə isə, onun satılması və ya onun haqqında özxoşuna sərəncam üçün beş illik müddət müəyyən edilir. Lakin bu bağışlanma qeyd olunan bir illik müddət başa çatanadək məhkəmə cəzası düşən günah və ya cinayət işləmiş adamlara şamil edilmir.” Türkmənçay müqaviləsi

Bu müqavilədən sonra İranda yaşayan minlərlə erməni ailəsi Azərbaycana köçürüldü və əsasən keçmiş İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarının ərazisində, o cümlədən Sünikdə yerləşdirildi.

1849-cu ildə İrəvan quberniyasının yaradılmasından sonra Sünik (Qelakunik, Sotk, Vayots-Zor, Çxuk, Şaaponk, Ərincək, Zork, Balk, Arevik və Kovsakanın bir hissəsi) bu quberniyanın tərkibinə daxil edildi. Çxuk, Haband və Kovsakanın digər hissəsi Şamaxı quberniyasının tərkibndə saxlanıldı. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur dağlarının qərbi İrəvan Quberniyasının, Şərqi isə Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasının tərkibinə daxil edildi.

Azərbaycanlıların Sofulu, Dərzili, Saralı, Puşanlı, Qiqili, Xocamusalı və Baharlı tayfaları məhz zəngəzur ərazisində yaşayırdı. Zəngəzurdakı zavodlarda 1288 nəfər çalışırdı ki, bunların da böyük bir hissəsi dağ-mədən işçiləri idi. Zəngəzurda 97 erməni kilsəsi və 9 monastır, 9-u sünni, 24-ü şiə olmaqla 33 məscid, 1 pravoslav kilsəsi vardı.

 

Andranik Ozanyan

 

Qareqin Njde

XX əsrin əvvəllərində erməni dəstələrinin fəaliyyəti nəticəsində Sünikdə yüzlərlə azərbaycanlı kəndi məhv edilmişdir.

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması zamanı Zəngəzur ərazisi həmin dövlətin tərkibinə daxil olsa da, bölgədə sabitliyin təmin edilməsi çətin olmuş, 1918-1920-ci illərdə ərazi azərbaycanlılarla ermənilərin toqquşma meydanına çevrilmişdir. 1918-ci ildə Andranik Ozanyan tərəfindən həyata keçirilmiş dağıdıcı yürüşlər zamanı bölgənin müsəlman əhalisinin böyük bir hissəsi öldürülmüş, kəndləri dağıdılmışdır. 1918-ci ilin ortalarından etibarən Zəngəzur faktiki olaraq Andranik Ozanyanın nəzarəti altına keçir, o, mərkəzi Gorus olan Erməni Milli Sovetini qurur. 1919-cu ildə Zəngəzurun cənubu olan Qafan bölgəsində Qareqin Njde rəhbərliyə başlamış, Qarakilsə ərazisinin müdafiəsi isə Poqos Ter-Davtyana tapşırılmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün Zəngəzura qoşun hissələrinin göndərilməsini qərara aldı. Bu məqsədlə hərbi nazirlik 1919-cu il 30 oktyabrda xüsusi Zəngəzur dəstəsi yaratdı. Dəstənin rəhbəri 1-ci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlinski idi. Noyabrda Gorus yaxınlığında AXC ordusu ilə erməni silahlıları arasında baş verən döyüşdə Azərbaycan ordusunun məğlub edilməsindən sonra erməni silahlıları azərbaycanlıların yaşadığı kəndlər üzərinə daha böyük hücum dalğasını gerçəkləşdirməyə başladılar.

28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hökuməti qurulduqdan sonra Zəngəzur ərazisi də bütün Azərbaycan ərazisi kimi rəsmən SSRİ-nin tərkibinə qatıldı. Lakin Njde və Ter-Davtyan sovet hakimiyyətinin qurulması ilə razılaşmayaraq, Qırmızı Orduya qarşı mübarizəyə başladılar, tezliklə Ter-Davtyan həlak oldu, Njde Zəngəzurdakı bütün erməni qüvvələrinə rəhbərliyi əlində cəmləşdirdi. Azərbaycan SSR hökuməti (Müvəqqəti İnqilab Komitəsi) 1920-ci il 30 aprel tarixli notasında Ermənistandan Zəngəzur və Qarabağı öz qoşunlarından təmizləməsini tələb etmişdi.

Oktyabrın əvvəlində Zəngəzurda erməni kəndlilərinin də iştirakı ilə üsyan başlayır, noyabrın sonunda isə sovet ordusu tamamilə həmin ərazidən çıxarılır. Sparapet titulunu qəbul edən Njde Tatev monastırında “Sünik Muxtar Respublikası”nın qurulduğunu elan edir. 27 aprel 1921-ci ildə Njde Dağlıq Ermənistan Respublikasının qurulduğunu elan edir və özü həmin tanınmamış dövlətdə baş nazir, hərbi və xarici işlər naziri vəzifələrini tutur. 1 iyulda həmin dövlətin adı dəyişdirilərək Ermənistan Respublikası adlandırılır və birinci Ermənistan Respublikasının varisi olduğu elan edilir. Baş nazir olaraq Simon Vraçyan, hərbi naziri isə Njde elan olundu. Lakin 9 iyulda Sovet ordusu yenidən Zəngəzur üzərində nəzarəti bərpa edir, Njde və digər erməni silahlıları Azərbaycanı tərk edərək İrana qaçır.

Müasir dövr

1920-ci il 10 avqustda Rusiya K(b)P-nin Qafqaz Bürosu Azərbaycanın bolşevik rəhbərliyinin razılığı olmadan Naxçıvanın Şərur-Dərələyəz bölgəsini Ermənistana vermək bərədə qərar çıxardı, Qarabağ və Zəngəzur isə Azərbaycanla Ermənistan arasında "mübahisəli ərazilər" elan olundu. 1920-ci il 29 noyabrda Ermənistnda (İrəvanda) sovet hakimiyyətinin qurulduğu elan olundu, hərçənd bölgələrdə daşnak hökuməti hələ tam süqut etməmişdi. Zəngəzurun Ermənistana verilməsi 1920-ci il 30 noyabrda keçirilən Azərbacan K/b/P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının birgə iclasının qəbul etdiyi qərarı ilə həll olundu. Qərarda Zəngəzur bölgəsini 2 yerə: Qərbi Zəngəzur qəzası və Şərqi – əhalisinin kürdlərdən ibarət olmasına görə Kürdüstan qəzasına bölmək təklif edilirdi. Nəticədə Zəngəzur qəzasının 6.742 kv. verstlik ərazisindən 3.105 kv. versti Azərbaycan SSR tərkibində qalmış, 3.637 kv. verstlik hissəsi isə Ermənistana verilmişdi. Sovet hakimiyyəti illərində bölgənin iqtisadiyyatı xeyli inkişaf etmişdi. Bu inkişaf metallurgiya sahəsində özünü daha qabarıq göstərirdi. Həmin dövrdə Qacaran şəhərində Zəngəzur mis-molibden kombinatı yaradılmışdı.

1991-ci ildə SSRİ-nin parçalanıb Ermənistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra tarixi Sünik ərazisinin Ermənistanda qalan hissəsi 3 marza – Sünik, Vayots-Zor və Qeqarqunik marzlarına bölündü.

•  

  Gorus

•  

  Qacaran

•  

  Mehri

•  

  Cermuk

Mədəni həyat

 

Urud abidələr kompleksi.

 

Qarakilsədə daş qoçlar.

Sünik Qafqazın ən qədim xristian mərkəzlərindən biridir. Burada xristianlıq Orta əsrlərdə Sünikin xristian əhalisinin erməniləşdirilməsindən sonra, Sünik orta əsr erməni mədəniyyətinin əsas mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Burada xristianlıq b.e. I əsrində Müqəddəs Varfolomeyin təbliği nəticəsində yayılmağa başlamışdır. IV əsrin sonu-V əsrin əvvəllərində Mesrop Maştots burada erməni əlifbasının öyrədilməsi üçün məktəblər açdırmışdır. V əsrdə Sünik xristian seminariyası (VIII əsrdə Sotk havarındakı Makenaç monastırında yerləşirdi) yaradılmışdır.

 

Tatev miniatür məktəbi nümayəndəsi Qriqor Tatevatsinin 1378-ci ildə çəkdiyi bir miniatür.

Sünik həm də bir çox mədəniyyət xadiminin vətəni kimi məşhurdur. Burada V əsrdə himnoqraf-şair Stepanos Sünetsi (birinci), VI əsrdə Petros Sünetsi, VII əsrdə kitabçı Stepannos Sünetsi (ikinci) kimi şəxsiyyətlər yaşamışdır. 895-ci ildə Sünikin ruhani mərkəzi olan Tatevdə xristian məktəbi yaradılmışdır. XIII-XIV əsrlərdə sabit siyasi vəziyyət Sünikdə mədəni həyatın daha da inkişaf etməsinə şərait yaratmışdı. Məsələn, 1280-ci illər Burtel Orbelinin idarə etdiyi Vayots-Zor havarındakı Qladzor universitetinin fəaliyyəti ilə məşhurdur. Qladzor universiteti orta əsrlərdə Qriqoryan Kilsəsinin monofizit mədəniyyətinin saxlandığı əsas monax məktəblərindən biri olmuşdur. Burada “Sünik vilayətinin tarixi” əsərinin müəllifi olan sünikli tarixçi Stepannos Orbeli, memar Momik, miniatürçü Toros Taronatsi, Avaq və başqaları təhsil almışdır.

1373-cü ildə Qladzor universitetinin yetirməsi olan Hovan Vorotnetsi Tatev universitetinin əsasını qoyur. Filosof və pedaqoq Qriqor Tatevatsi (XIV-XV əsrlər) burada yaşayıb-yaratmışdır. Tatev monastırı orta əsrlərdə Qafqazın ən böyük xristian mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmaqla Tatev miniatür məktəbinin formalaşdığı yerdir. Monastırın həm də zəngin kitabxanası olmuşdur.

Sünik bir çox orta əsrlər əlyazmalarının da vətənidir ki, onlardan da ən məşhuru “Qladzor İncili”dir. XIII-XIV əsrlərdə Vayots-Zor havarında xüsusi rəssamlıq məktəbi (Sünik məktəbi) formalaşmış, Sünik abidələri həmin rəsmlərdə təsvir olunmuşdur. Sünikin ən qədim əlyazmalarından biri 989-cu ildə Yenivəng monastırında yazılmış İncildir.

Sünik həm də memarlıq abidələri ilə zəngindir. Gəmiqaya petroqlifləri (tunc dövrü), Qarakilsə petroqlifləri (tunc dövrü), Xarabagilan (IV-V əsrlər), Tatev monastırı (895-906), Amağu monastırı (XIII-XIV əsrlər), Vahanavəng kilsəsi (911), Ələyəz kilsəsi (X-XI əsrlər), Vağudi monastırı (IX-XI əsrlər), Şadıvəng kilsəsi (1062), Qaravəng kilsəsi (1273-1279), Arpa kilsəsi (1321), Gülvəng kilsəsi (1320-1330), Urud abidələr kompleksi (VII-XVI əsrlər), Arzuman körpüsü (844), Sınıq karvansara (1319), Ağkənd karvansarası (XIV əsr), Səlim karvansarası (1328-1329), Dədəli körpüsü (XIII əsr), Darkənd türbəsi (XIV-XV əsrlər), Ordubad cümə məscidi (1604), Ambaras məscidi (XVII əsr) və sair. Həmçinin Sünikin Şəki, Vaqudi, Mərdhuz, Qarraq, Saldaş, Karkyal, Ağbəs, Ağbağ, Hacıəmi, Ballıqaya, Karkas, Çaralı, Xardcmaqlı, Dəstəkərd, Qalacıq, Cicimli, Qaroaçalı, Seydlər, Mollalar, Təzə Kilsə, Nərcan, Zor, Əfəndilər, Pasan, Xurtekes, Hacıqəmbər, Qarabağlar, Dəmirçilər, Dondarlı, Kurdaluq, Ulaclı, Saraclı, Dərzili, Oxçi, Kaqlar kəndlərində tarixi əhəmiyyətli məscidlər olub.

Qalereya

•  

  Qoşundaş

•  

  Nüvədi-Qarqadaşı petroqlifləri

•  

  Gəmiqaya petroqlifləri

•  

  Urud abidələr kompleksi, VII-XVI əsrlər.

•  

  Vağudi monastırı, IX—XI əsrlər.

•  

  Nərədüz, XII_XIX əsrlər.

•  

  Arpa kilsəsi, 1321-ci il

•  

  Qaravəng kilsəsi, 1273—1279-cu illər

•  

  Sivəng monastırı.

•  

  Qındavəng monastırı, 930-cu il.

•  

  Vahanavəng kilsəsi, X—XI-ci əsrlər.

•  

  Şadıvəng monastırı, 1062-ci il.

•  

  Gülvəng kilsəsi, 1320—1330-cu illər.

•  

  Səlim karvansarası, 1332-ci il.

Tanınmış şəxslər

Antik dövr

• Vaqinak Süni — IV əsrin əvvəllərində Böyük Ermənistanın dövlət və hərbi xadimi.
• Antioks Süni — IV əsrdə Böyük Ermənistanın dövlət və hərbi xadimi.
• Pərəncəm — Sünik şahzadəsi, II Arşakın həyat yoldaşı (350—368).
• Yovsep Vayotszorçi — Ermənistan katolikosu 440—454-cü illər.
• Vasak Süni (V əsr) — dövlət xadimi, 442—451-ci illərdə Ermənistan mərzbanı.

Orta əsrlər

• Stepannos Sünetsi (V əsr) — himnoqraf.
• Petros Sünetsi (VI əsr) — kitabçı, tarixçi.
• Stepannos Sünetsi (VII—VIII əsrlər) — qrammatik, şair.
• Saakduxt (VIII əsr) — şairə.
• I Vahan Sünetsi — Ermənistan katolikosu 968—969-cu illər.
• I Smbat - Sünikin müstəqilliyini elan etmiş ilk Sünik knyazı 987—998-ci illər.
• Stepanos Orbelyan (XIII əsr) — tarixçi.
• Momik (XIII—XIV əsrlər) — memar.
• Hovannes Vorotnetsi (XIV əsr) — filosof, pedaqoq.
• Arakel Sünetsi (XIV—XV əsrlər) — şair, filosof.

Yeni dövr

• III Movses Tatevatsi (Sünetsi) — Ermənistan katolikosu 1629—1632-ci illər
• Yeremiya Mehritsi (XVII əsr) — linqvist
• İsrail Ori — Erməni milli-azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri, 1690-1711-ci illər
• David bəy — Erməni milli-azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri, 1720-ci illərdə Səfəvilərə qarşı Sünik üsyanının rəhbəri.
• İsrafil Məmmədov (1927) - tarixçi.
• Hidayət Orucov (1944) - Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri.
• Musa Urud (1961) - şair, tibb elmləri namizədi.

Qeydlər

1. Bu haqqda Vahanavəng məbədinin 1086-cı il tarixli Şaanduxt kitabəsində qeyd edilir:«Ի: ՇԼԵ: (1086) ԹՎԱԿԱՆԻՆ, ԵՍ՝ ՇԱՀԱՆԴՈՒԽՏ ԴՈՒՍՏՐ ՍԵԻԱԴԱ(Յ)Ի ԱՂՎԱՆԻՑ ԹԱԳԱԻՈՐԻ ԵԻ ԱՄՈՒՍԻՆ ԳՐԻԳՈՐ ԹԱԳԱԻՈՐԻ՝ ՈՐԴԻՈՅ ԱՇՈՏԿԱ, ՎԱՍՆ ՈՉ ԳՈԼՈՅ ՄԵՐ Ի ՄԻԱՍԻՆ ԺԱՌԱՆԳ (Ը)ՍՏ ՄԱՐՄՆՈ…» Bax.: Свод армянских надписей, пр. II, 1960, с. 138
2. Sonrakı dövrdə də bu ərazidə Orbelilərin hakimiyyəti qeyd edilir. Məsələn, 1450-ci illərə aid farsdilli sənəddə Beşkenin oğlu haqqında məlumat saxlanmışdır: «Erməni əmirzadə Smbatın olğlu Beşkenin oğlu Rüstəm». Ətraflı məlumat üçün bax. А. Д. Папазян. Персидские документы Матенадарана. Купчие.. — Ер., 1968. — В. 1. док. 7

İstinadlar

1. 12-21 oktyabr 2011-ci ildə Ermənistan Respublikasında keçirilmiş əhalinin siyahıya alınmasının nəticələri (erməni dilində).
2. «Армянская География VII века по Р. Х (приписывавшаяся Моисею Хоренскому)». Пер. с др.-арм. и коммент. К. П. Патканова. — СПб., 1877.
3. Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 129.

   The south-eastern group was comprised of the provinces of Otene or Uti, Arts’akh, Caspiane or P’aytakaran, and, between the last two and west of them, Siunia or Siunik'; the south-western group contained the provinces of Tayk' and of Upper Armenia.

4. И. А. Джавахов – История церковного разрыва между Грузей и Арменией в начале VII в., Изв. АН – СПб., 1908, т. 2, №5 и №6.
5. История епископа Себеоса//пер. С древнеарм. яз. Ст. Малхасяна, Ереван, 1938, стр. 26-29
6. Зангезур — статья из Большой советской энциклопедии (3 издание)
7. С. Т. Еремян – Сиуния и оборона Сасанидами кавказских проходов, Изв. Арм.ФАН СССР, 1941, №7, 12
8. К. В. Тревер – Очерки по истории и културе Кавквзской Албании, М-Л, 1959, стр.202
9. История епископа Себеоса//пер. С древнеарм. яз. Ст. Малхасяна, Ереван, 1938, стр. 28-29
10. Kalankatlı, II, 19, 28
11. Kalankatlı, II, 19
12. Kalankatlı, II, 28
13. Kalankatlı, III, 19
14. Kalankatuklu, II, 48, 91, səh. 423
15. Kalankatlı, II, 48
16. F. Məmmədov – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1993, səh. 94.
17. Прокопий Кесарийский – История войн римлян с персами, вандалами и готами// пер. С. Дестуниса, -СПб., 1876 -1880, стр. 180
18. Н. Адонтс – Армения в Юстиниаиа, Ереван, 1971, стр. 422-423
19. Т. Х. Акопян – Очерки по исторической географии Армении, Ереван, 1960, стр. 189-195
20. Ф. Мамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 263
21. Cyril Toumanoff - Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press, 1963, səh 252-253
22. Stephen H. Rapp (Jr) Studies in medieval Georgian historiography: early texts and Eurasian contexts // Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Subsidia. — Peeters Publishers, 2003. — Т. 113. — С. 315.:

    Sivniet’i is the Armenian region Siwnik'; Guaspuragani is the Armenian region Vaspurakan.

23. The Journal of Jewish studies. — 2002. — В. 1-2. — Т. 53.:

    Vayots Dzor was the largest district of the kingdom of Siwnik which was founded in 987 by the 'principal prince' Smbat, son of Sahak prince of Baghk

24. К. В. Тревер – Очерки по истории и културе Кавквзской Албании, М-Л, 1959, стр. 146
25. H. Hübschmann – Die Altarmenische Ortsnamen, Strassburg, 1904
26. J. Markwart – De Entstehung der armenischen Bistumer, Orientalia Christian, XXVII, 2, Roma, 1932
27. Н. Адонтс – Дионисий Фракийский и армянские толкователи, Пг., 1915, стр. 187
28. Р. Ачарян – История армянского языка, Ереван, 1951, стр. 128-129
29. Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 421
30. Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 423
31. Moisey Kalankatuklu, I, IV
32. Moisey Xorenatsi, II, VIII
33. Степаннос Орбелян – Из истории рода Сисакан, I, IV Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 421-422
34. Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — С. 160—161.:

    The third great family of Armenia was the Orbelians of Siounia. Siounia was the large canton to the east of the country, which stretched from Lake Sevan to the southernmost bend of the Araxes. Siounia was subdivided among various members of the princely house, and possessions seem to have changed hands among them fairly frequently. There were main branches of the family; of the elder the head at the time of Sembat’s martyrdom was the Grand Ischkan Sembat whose possessions lay on the west of Siounia, including Vaiotzor and Sisagan (which he apparently acquired from his cousins of the younger branch) and extending down to Nakhidchevan. He had married an Ardzrouni princess, Sophie, Gagic’s sister, and was one of the most prominent figures in Armenia. His brother Sahac owned the districts of Siounia on the east, with his capital probably at Erendchac; a third brother Papgen, the villain of the family, owned a town or two on the east and was jealous of his richer brothers; a fourth, Vasac, had already been killed in the interminable civil wars. The possessions of the younger branch clustered round Lake Sevan.

35. Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 129:

    The south-eastern group was comprised of the provinces of Otene or Uti, Arts’akh, Caspiane or P’aytakaran, and, between the last two and west of them, Siunia or Siunik'; the south-western group contained the provinces of Tayk' and of Upper Armenia.

36. Зангезур // Большой энциклопедический словарь. — 2012. — С. 467}}
37. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 68—69.:

    The highly mountainous area extending roughly between Lake Sevan and the Araxes bore in Armenian the name of Siunik'. The river Hakar (now Akera), which like a sword-cut divides the rugged highlands, separates Siunik' from its eastern neighbour Artsakh (now Qarabagh). In the North-East Siunik' bordered on the territories lying immediately west of Ganja. In the West lay the plains of the Armenian districts the left bank of the Araxes (Dvin, Nakhchevan).

38. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.:

    Sot’k may be Sot’k, a district of Siunik lying to the South-East of Lake Sevan, see Humschmann, p. 348. If so, the Local ruler might have been the prince of Gelam of Gelakuni (the basin of Lake Sevan). In fact some Haykids of Siunik' had this region as their special fief.

39. Igor Dorfmann-Lazarev. Arméniens et byzantins à l'époque de Photius: deux débats théologiques après le triomphe de l'orthodoxie // Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium. — Peeters Publishers, 2004. — Т. 117. — С. 73.:

    Une autre sourche de la vie du diacre de Nisibe est la Préface à la traduction arménienne de son Commentaire sur l'Évangile de Jean, achevée sous le patronage de la fille de Asot le Carnassier la princess Mariam (Marem; † 914), femme du prince du Gelakunik' (Siwnik' occidental) Vasak Gabur.

40. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.
41. Moisey Xorenli. История Армении, кн. I, гл. 12
42. V. Minorsky - Studies in Caucasian History, CUP Archive, 1953, səh. 69

    Siunik' had its own ancient dynasty claiming descent from Hayk, the founder of the Armenian nation. According to the local historian: «the race of Sisak, issued from Hayk…»

43. Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л.Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 52
44. Mordtmann A.D. Über die Keilinschriften von Armenien // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — Leipzig, 1877. — В. XXXI.
45. Gatteyrias J.-A. Arménie et les Arméniens. — Paris: Librairie Leopold Cerf, 1882. — С. 13.
46. Н. Я. Марр – Избранные работы, том V , М-Л, 1935, стр. 270
47. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, səh 163
48. Периханян А. Г. Арамейская надпись из Зангезура (Некоторые вопросы среднеиранской диалектологии) // Ист.-филол. журн.. — 1965. — № 4. — С. 107-128.
49. А. Я. Борисов. Надписи Артаксия (Арташеса), царя Армении // ВДИ. — 1946. — № 2.
50. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69.
51. Aqafangel. «История Армении»; «Спасительное обращение страны нашей Армении через святого мужа-мученика» , 795 CXII:

    795. СХП. Тогда царь, немедля, со страхом и великой радостью позаботился о том, чтобы собрать главных нахараров и наместников страны: первым [был] ишхан Ангехтуна, вторым — ишхан Алдзника, который был великим бдешхом, третьим — ишхан мардпетского княжества, четвёртым — венцевозлагатель ишхан, наделенный аспетской властью, пятым — ишхан спарапетства, военачальник страны Армянской, шестым — ишхан края Кордук, седьмым — ишхан земли Цопк, восьмым — ишхан земли Гугарк, именуемый другим бдешхом, девятым — ишхан земли Рштуник, десятым — ишхан земли Мокк, одиннадцатый -ишхан земли Сюник, двенадцатый — ишхан земли Цавда, тринадцатый — ишхан земли Утик, четырнадцатым — шаап, ишхан областей Зараванд и Гер, пятнадцатым — ишхан дома малхазутюн, шестнадцатым — ишхан Арцруника.

52. Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge, 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV. — С. 593—637.:

    The political weight of these houses is best illustrated by the size of their cavalry contingents, placed at the service of their suzerain, the King of Armenia and, later, the Great King: Gogarene and Arzanene, 4500 and 4000 horse respectively; Ingilene, 3400; Artsruni, Bagratids, Mamikonids, Sophene, 1000 each; Kamsarakan, 600; Siunia, at a later period, 9400 horse; cf. C. Toumanoff, 'Introduction', II, table V.

53. Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 252
54. Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 131.

    Before the downfall of the Arsacid Monarchy in the fifth century, all the outlying territories, save Tayk', Siunia, and Moxoene, had been lost to it.

55. Henri-Jean Martin. The History and Power of Writing / Пер. Lydia G. Cochrane. — University of Chicago Press, 1995. — С. 39.:

    St. Sahac, the patriarch, and King Vramshapuh encouraged various attempts to constitute a national writing system, but the merit of having resolved the problem falls to St. Mesrop Machtots. Mesrop had studied Greek literature in his youth, after which he served as «chancellor of the ordinances of the sovereign» and custodian of the royal archives until he went to evangelize the province of Siunia.

56. Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. The Heritage of Armenian Literature: From the Eighteenth Century to Modern Times. — Wayne State University Press, 2005. — С. 166—167.
57. Koryun. Житие Маштоца, 14
58. Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Тифлис, 1910. — С. 55
59. A. Fazili - Atropatena, Bakı, 1993
60. Sebeos - Çar İraklinin tarixi, XXVIII, XXIX
61. N. Vəlixanlı – Ərəb Xilafəti və Azərbaycan, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1993, səh 35
62. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69.
63. Lynn Jones. Between Islam and Byzantium: Aght'amar and the visual construction of medieval Armenian rulership. — Ashgate Publishing, 2007. — P. 35. — 144 p. — ISBN 0754638529, ISBN 9780754638520
64. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 141. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5
65. Bax. Qeyd. 128 2014-10-10 at the Wayback Machine
66. Иованнес Драсханакертци. гл. XXVIII // История Армении. — Ер., 1986.
67. S. Rapp, Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, p. 169
68. Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge, 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV. — С. 593—637.:

    So now Caucasia was divided into the following large states: the kingdom of Abasgia; Armenia with the Bagratid principalities of Bagaran (Arsharunik'-Siracene) and Taraun, Artsrunid Vaspurakan, Siunia, and the Muslim amirates; Iberia with the Bagratid principalities of Tao, Cholarzene, and Javakhet’i, the amirate of Tiflis, and Kakhetia; and Albania with lesser princedoms dependent on it (3)

69. Constantine Porphyrogenitus. De Cerimoniis Aulae Byzantinae 2013-09-25 at the Wayback Machine, II, 48
70. Nicholas Holding, Deirdre Holding. Armenia with Nagorno Karabagh. — 3-е изд. — Bradt Travel Guides, 2011. — Т. 3. — С. 256:

    On the north facade are also representations of the founders of the church – Prince Ashot, his wife Shushan, Grigor Supan, the ruler of Gegharkunik, and Prince Dzagik.

71. Lynn Jones. Between Islam and Byzantium: Aght'amar and the visual construction of medieval Armenian rulership. — Ashgate Publishing, 2007. — P. 65. — 144 p. — ISBN 0754638529, ISBN 9780754638520

    The catholicos promptly excommunicated Ashot, and the prince died one year later, in 904. Gagik Artsruni succeeded his brother as prince of Vaspuarakan. Smbat, unsure of Artsrunik' loyalty, took Nakhchavan from them and restored it to the prince of Siunik'.

72. Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1901. — В. 29.:

    Путь из Берда’а в Дабиль: от Берда’а до Каль-катуса 9 фарсахов; из Калькатуса в Метрис 13 фарсахов; из Метриса в Давмис 12 фарсахов; из Давмиса в Киль-Куй (А без точек; В: «Киль-курэ»; D: «К-н-клуин»; Е: «Киликун»; Мукаддаси: «Килвай»; Якут: «Кидькуй») 16 фарсахов; от Киль-Куй до Сисаджана (E: «Сисаян») 16 фарсахов и от Сисаджана до Дабиля 16 фарсахов.

    
    

    |194| Путь из Берда’а в Дабиль идет по землям армян, и все эти города в царстве Санбата, сына Ашута.

73. Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Ер., 1986. — С. 190.
74. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69—70.:

    By the beginning of the 10th century the family domains were divided into two principalities: Smbat took the western part consisting of Vayots'-dzor and Shahaponk', and his brother the eastern part, namely Balk' down to the river Akera.

75. Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Тифлис, 1910. — С. 300.
76. Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X—XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 46.:

    Войска вассальных государств принимали участие во всех внешнеполитических акциях анийских Багратидов. В качестве примера можно привести конфликт владетеля Тао Давида Куролалата с царём Абхазии Картли Багратом III и его отцом Гургэном (988). Союзник Давида шаханшах Смбат II направил ему на помощь войска Вананда, Сюника, Васпуракана и Ташир-Дзорагета.

77. Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X—XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 46.:

    Войска вассальных государств принимали участие во всех внешнеполитических акциях анийских Багратидов. В качестве примера можно привести конфликт владетеля Тао Давида Куропалата с царём Абхазии Картли Багратом III и его отцом Гургэном (988). Союзник Давида шаханшах Смбат II направил ему на помощь войска Вананда, Сюника, Васпуракана и Ташир-Дзорагета.

78. Böyük Sovet Ensiklopediyasında Sünik çarlığı məqaləsi 2014-10-07 at the Wayback Machine
79. Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X—XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 45.:

    Так, в 974 году византийская армия во главе с императором Иоанном Цимисхием двинулась к границам армянских государств, что вызвало немедленную реакцию с их стороны. Объединенная восьмидесятитысячная армия царей Васпуракана, Сюника, Ташир Дзорагета и Анийского царства, возглавляемая шаханшахом Ашотом III, двинулась навстречу византийским войскам и расположилась в Харке

80. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 51.
81. Böyük Sovet Ensiklopediyasından "Сюникское царство" məqaləsi
82. {{книга |автор= Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — С. 126-127.:

    All, except for the house of Siounia which on the whole remained close allies of the Bagratids, spend their days in a mass of intricate and changeful intrigues, alliances and wars directed solely by envy and the desire of self-aggrandizement.

83. Böyük Sovet Ensiklopediyasında I Qaqik 2014-07-19 at the Wayback Machine məqaləsi.
84. Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Еминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 183.
85. University of Cambridge. The Cambridge history of Iran. — Cambridge University Press, 1991. — Т. 5. — С. 64.:

    Alp-Arslan’s victory at Malazgirt also meant that, apart from the districts of Tashir and eastern Siunik', Armenia passes definitely into Muslim hands; and within the nest decade or so, the Byzantines, resolutely anti-Armenian to the end, exterminated several survivors of the native Bagratid and Ardzrunid dynasties.

86. Britannika ensiklopediyasından Armenia məqaləsi:

    The Byzantine conquest was short-lived: in 1048 Toghrïl Beg led the first Seljuq raid into Armenia, in 1064 Ani and Kars fell to Toghrïl’s nephew and heir Alp-Arslan, and after the Battle of Manzikert (1071) most of the country was in Turkish hands. In 1072 the Kurdish Shāddādids received Ani as a fief. A few native Armenian rulers survived for a time in the Kiurikian kingdom of Lori, the Siuniqian kingdom of Baghq or Kapan, and the principates of Khachen (Artzakh) and Sasun.

87. Levon Chorbajian, Patrick Donabédian, Claude Mutafian. The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh. — Zed Books, 1994. — С. 62.:

    With the approval of the conciliatory Seljuk Sultan Melik Shah, son of the conqueror Alp Arslan, Senekerim assumed his throne on the death of Grigor and reigned from 1072 to 1094 or 1096.

88. V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.:

    This Senek’erim received the royal title from Malikshah but after the latter’s death (in 1092) he was attacked and killed. Our sources, however, are at variance.

89. Советская историческая энциклопедия
90. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 269. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5
91. Всемирная история. Энциклопедия. Глава XXXVII. 3. — М., 1957. — Т. 3.
92. C. Burnutyan - İranika ensiklopediyasında Ermənistan və İran məqaləsi:

    In 1170, with a new invasion, the Armenian Kingdom of Siunikʿ was terminated. The Armeno-Georgian armies, challenged by the troops of the Azerbaijan atabegs and the emirate of Ganǰa were defeated in the great battle of 1196, and a few years later the Zakʿarids liberated the capital Dvin

93. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.
94. M. Chahin. The kingdom of Armenia: a history. — 2-е изд. — Routledge, 2001. — С. 236:

    The brother Ivane and later his son, Avag, ruled over the extensive eastern areas of the reconquered land: Hayots Dzor, Siunik, Nakhichevan, Erevan and most of Artsakh, as well as Dvin and later Bjni. The Orbelians, Khaghbakian and others became subjects of Ivane’s house.

95. Степанос Орбелян. История области Сисакан. — М., 1861. — С. 316.
96. Киракос Гандзакеци. Гл. 4 // История Армении.. — М.: Наука, 1976. — С. 118.
97. Bayarsaikhan Dashdondog. The Mongols and the Armenians (1220-1335). — BRILL, 2010. — С. 34.:

    The subjects of Iwanē's family were the Orbelians, Khaghbakians, Dopians, HasanJalalians and others (see Map 4).18 The representatives of these major Armenian families entered into direct contact with the Mongols in order to retain their conquered lands, the discussion of which follows in nest chapters.

98. Киракос Гандзакеци. Гл. 12 // История Армении.. — М.: Наука, 1976. — С. 139-140.:

    В числе других были захвачены сын Хахбака Григор, брат храброго Васака, и племянник его Папак. У Васака было трое сыновей: Папак, Мкдем и Гасан, коего называли Прошем, — мужи храбрые и знатные, от страха перед которыми дрожало все мусульманское войско […] И были они родом из Хачена, знатного происхождения, по вере православные христиане и армяне по национальности.

99. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 9.
100. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 15.
101. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.:

     Prince Vasak I of the Xalbakian family, who had played an important role in the reconquest of Siwnik, was rewarded with the district of Vayoc' Jor and a series of fortress and monasteries in Kotayk'.

102. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 262. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5
103. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.:

     Opposition in Greater Armenia now centred in the south in Siwnik' under the Orbelean house, whose fortunes had been rising since 1256 when they had received their lands as an inju directly under Mongol suzerainty

104. Corc Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran" məqaləsi:

     However, Prince Smbat of the Orbelid feudal dynasty ruling in the province of Siwnikʿ in southeastern Armenia, had been able to obtain certain rights from the great khan Möngke (Mangū Qāʾān) preserved later on by Hūlāgū Khan and thereafter. Thanks to this feudal immunity, there existed in that part of Armenia relatively bearable conditions which reflected in the economic and cultural life.

105. Thomas F. Mathews, Alice Taylor, J. Paul Getty Museum. The Armenian Gospels of Gladzor: the life of Christ illuminated. — Getty Publications, 2001. — С. 27.:

     When the Orbelians served under the Mongols, Siunik' was a refuge where Armenian culture flourished.

106. Cambridge History of Christianity / Edited by Michael Angold. — Cambridge University Press, 2006. — Т. 5, Eastern Christianity. — С. 412.:

     The most illustrious medieval armenian monastic centre of higher learning at this time was founded at Glajor in the region of Siwnik', whose activities spanned the years 1280—1340.

107. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 12.:

     During his eighteen-year rule Tarsayics principality encompassed all of Siwnik' including the cantons of Vayoc' Jor and Gelark’unik.

108. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 13.:

     Under Elikum III (1290—1300) Siwnik' enjoyed relative peace. While other parts of Armenia suffered from the civil strife that followed the murder of Argun Khan in 1291.

109. Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 13.:

     Elikums son and successor, Prince Burt’el, maintained the Orbelian control of Siwnik' through a long rule of over four decades (1300—44?). Contemporary sources refer to him as the «great commander-in-chief of the Armenians and the Georgians», and it was under his rule that the monastery of Glajor enjoyed its most conspicuous flowering.

110. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 267. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5
111. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 118.:

     В Армении, вошедшей вместе с большей частью Азербайджана в начале XV века в состав туркменской державы Каракойюнлу, именно к XV веку завершился в основном процесс исчезновения старинной местной армянской феодальной знати; лишь немногие её представители уцелели (в Сюнике, Маку и т. д.), да ещё монастыри остались представителями старинного армянского землевладения.

112. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran" məqaləsi:

     During these years of confusion in certain Armenian provinces, the feudal principalities were partially revived, particularly the Orbelids of Siwnikʿ and their vassals the Prošians, within whose boundaries comparatively favorable conditions were created for the development of Armenian academic life, literature, and medieval science.
     In those years (1282), the famous university of Glajor was founded, which extended its function to the other spiritual and cultural institutions of the province of Siwnikʿ, e.g., the monasteries of Taṭʿev, Hermon, Aprakunis, and Vorotni and elsewhere

113. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 270. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5
114. Фома Мецопский. История Тимур-Ланка и его преемников. — Баку, 1957.:blockquote>Забрав их, пошли они [войска Тимура] в Хорасан, и тот поганый тиран назначил сына своего Миран-шаха правителем районов Атрапатакана в шахастан Тавриз, а последний дал его сыну своему, по имени Омар, который страшно ненавидел христиан. Первый год своего правления он насильственно обратил в безверие трех наших ишханов, оставшихся [после уничтожения всех остальных], подобно виноградной веточке: сына Иване, внука Буртела, именем Буртела из рода Орбелян, владетелея Воротана, брата его, по имени Смбат со всей семьей увели с собою в Самарканд, но он милостью божией и молитвами их, освободившись, возвратился в свою страну. Затем владетеля Егекац, по имени Тарсаич, сына Горгона, заставили отречься [от христианства].
115. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 5. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.:

     The latter began persecutions in the Siunik area, forcing the Armenian noble Beshken Orbelian with 6,000 house-holds to emigrate north to Lori, at the time under the control of King Alexsander of Georgia, who was married to Beshken’s sister.

116. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 35.:

     Местные армянские феодальные государственные образования в конце XIV в. и в первой половине XV в. были уничтожены, армянская феодальная знать, кроме церковной, частью эмигрировала, как князья Сюника Орбелианы, переселившиеся в Грузию с частью населения

117. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 6. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.:

     Jihanshah (1437—1467), faced by various enemies, also looked toward the Armenians for support. Several feudal chiefs were given control of one or more regions and even allowed to use the title «prince» (ishkhan); these included the lords of Siunik, Vayots Dzor, Artsakh, and Gugark.

118. O. Əfəndiyev - Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı, 2006 (II nəşri), səh. 168
119. Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, "Şuşa" nəşriyyatı. Bakı. 2000. Səh.4-6
120. A. E. Redgate. The Armenians. — Wiley-Blackwell, 2000. — С. 263.
121. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 59.:

     Наряду с этим были и владетельные мелики — армяне в следующих округах: 1) в Лори на севере кавказской Армении, на границе с Грузией; 2) в пяти округах Нагорного Карабага — Чараберд (Джраберт), Гюлистан, Хачен, Варанда и Дизак; эти пять карабагских армянских меликств обычно известны под общим именем «Хамсэй-и Карабаг» («карабагская пятерица»); 3) в Кыштаге по р. Акере к юго-западу от Карабага.

122. O. Əfəndiyev - Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı, 2006 (II nəşri), səh. 351
123. Аракел Даврижеци. «Книга историй»
124. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. — М.: Академкнига, 2003. — С. 199.:

     При персидской династии Сефевидов Карабах являлся одной из провинций (бегларбекство), где низменности и предгорья входили в мусульманские ханства, а горы оставались в руках армянских правителей. Система меликств окончательно сложилась в Нагорном Карабахе в годы правления шаха Аббаса I (1587—1629) в Персии. Тогда персидские власти, с одной стороны, поощряли армянских меликов к активным действиям против Османской империи, а с другой, пытались ослабить их, отделив их от основных армянских территорий путем переселения курдских племен в район, расположенный между Арцахом и Сюником. Тем не менее, в XVII—XVIII вв. пять армянских меликств Карабаха составляли силу, с которой приходилось считаться их могущественным соседям. Именно эти горные районы стали тем центром, где возникла идея армянского возрождения и образования независимого армянского государства. Однако борьба за власть в одном из меликств привела к междоусобице, в которую с выгодой для себя вмешалось соседнее кочевое племя сарыджалы, и в середине XVIII в.власть в Карабахе первый раз за всю его историю досталась тюркскому хану

125. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran" məqaləsi:

     In 1677, with the leadership of Catholicos Yakob of Julfa, a secret meeting was held in Echmiadzin attended by representatives of the clergy, the secular aristocracy, and of the meliks (secular lords) of Siwnikʿ and Arcʿax. The assembly decided to send a delegation to Rome and hoped that by expressing obedience to the Pope they would receive armed assistance to achieve the task of liberation.

126. S. Peter Cowe - İranika Ensiklopediyasından "Ejmiatsin" məqaləsi:

     One delegation, Israel Ori, son of one of the meliks (secular lords) of Siwnikʿ, attempted single-handedly to pursue negotiations but with no success.

127. Ори Исраэл — статья из Большой советской энциклопедии (3 издание)
128. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran":

     In 1701, Ori traveled to Moscow with the Archimandrite Minas Tigranean, and presented to Peter the Great his plan for the liberation of Armenia, with the help of Russia, by means of the military forces of the meliks of Siwnikʿ and Arcʿax.

129. Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville. The Cambridge history of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic. — Cambridge University Press, 1991. — Т. 7. — С. 314.
130. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 170.:

     Еще до вмешательства России и Турции, в 1722 г., против шахского владычества восстали грузины в Картии и армяне в Зангезуре и Нахчеванском крае, надеясь на помощь единоверной России. Но после Константинопольского трактата христианские районы Закавказья целиком отошли под власть Турции. Армянские повстанцы, основная масса которых состояла из крестьян, под предводительством Давид-бега, ещё долго продолжали бороться с турецкими войсками в трудно доступных горных ущельях Кавказа, Зангезура и Нахчеванского края (район Акулис-Ордубад). Последним успехом Давит-бега было занятие Акулиса. В 1728 г. Давит-бег умер в своей резиденции, крепости Алидзор. Его заместил храбрый Мхитар. Однако раздоры в среде предводителей движения, среди которых было немало меликов, мелких землевладельцев и священников, привели к тому, что в 1729 г. часть их во главе со священником тэр Аветисом вступила в переговоры с турецкими властями и сдала им крепость Алидзор, получив обещание амнистии. Обещание не было выполнено, сдавшиеся были перебиты, их жены и дети обращены в рабство. Тэр Аветис один получил свободу и позволение удалиться со своей семьей в Иерусалим. Мхитар продолжал борьбу, ему удалось ещё взять г. Ордубад. В 1730 г. он был убит предателем, голова его была отослана к турецкому паше в Тебриз, ополчение его было рассеяно. Так кончилось восстание, продолжавшееся 8 лет.

131. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran":

     In 1722, the Afghan Maḥmūd son of Mīr Ways seized Isfahan, putting an end to the 200-year Safavid kingdom. Meanwhile, in the provinces of Arcʿax and Siwnikʿ in eastern Armenia (Qarabāḡ and Zangezūr), armed strife spread between rebelling Armenian soldiers and local khans and Turkish-speaking nomadic feudal lords seeking self determination in the face of anarchy.

132. Britaanika Ensiklopediyasından "Armenia" məqaləsi:

     In mountainous Karabakh a group of five Armenian maliks (princes) succeeded in conserving their autonomy and maintained a short period of independence (1722-30) during the struggle between Persia and Turkey at the beginning of the 18th century; despite the heroic resistance of the Armenian leader David Beg, the Turks occupied the region but were driven out by the Persians under the general Nādr Qolī Beg (from 1736-47, Nādir Shah) in 1735.

133. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 88. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688:

     Although the Turks were successful in capturing those fortresses, as well as most of northeastern Persia in 1724, the Armenian region of Karabagh-Zangezur fought on. The Armenians there were armed and had found a formidable leader in the person of Davit Bek

134. C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "Armenia and Iran" məqaləsi:

     Having only recently shaken off the yoke of the qezelbāš, the Armenian people reengaged in a struggle for liberation, this time against Ottoman occupation troops. The armed Armenian forces waged heroic battles on the outskirts of Erevan, in Qarabāḡ, in the mountainous regions of Siwnikʿ and elsewhere. Daviṭʿ Beg, leader of the liberation battles being waged in Siwnikʿ, defeated the Ottoman troops and reached the banks of the Aras. He linked with Shah Ṭahmāsp II who was conducting the war against the Ottomans in Azerbaijan. Shah Ṭahmāsp by special edict recognized the dominion of Daviṭʿ Beg over the province of Siwnikʿ

135. Christopher J. Walker. Visions of Ararat: writings on Armenia. — I.B.Tauris, 2005. — С. 24.:

     Further south, the Armenians of Siunik were being welded into a nation by an Armenian from Tiflis, David Bek, who for a dozen years created conditions of empire-free autonomy, showing military competence by defeating a Turkish army at Halidsor.

136. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 28.:

     В 1722 г. армяне Карабага и Зангезура, ожидая обещанного Петром I карабагским меликам прихода русских войск, восстали против шаха Хусейна одновременно с Вахтангом VI, царём картлийским. Потом восставшие армяне боролись с турецкой оккупационной армией сперва под предводительством Давит-бега, а после его смерти (1728) — под начальством храброго Мхитара и свяшенника (ерэц — иерей) тэр-Аветиса (до 1730 г.).

137. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 89. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688:

     In response to the heroic defense by the Armenians, Nader recognized the autonomy of the meliks of Karabagh and rewarded them by recognizing Karabakh and Zangezur as semiautonomous enclaves.

138. K. Şükürov - Türkmənçay (tarixi xronika), Bakı, 2006, səh 37
139. Глинка С. Н. Описание переселения армян адербиджанских в пределы России, с кратким предварительным изложением исторических времен Армении. М., 1831, с. 92.
140. Михайлова О. И. Л. Е. Лазарев, знакомый Грибоедова // А. С. Грибоедов: Материалы к биографии: Сборник науч. тр. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1989. — С. 159
141. Обозрение истории армянского народа от начала бытия его до возрождения области армянской в Российской империи, Автор: Сергей Глинка, Издатель — Тип. Лазаревых, 1833, т. 2, стр. 264
142. On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus. Firouzeh Mostashari. I.B.Tauris, 2006. ISBN 1-85043-771-8, 9781850437710. Стр. 41
143. Журнал «Вопросы Истории» — Исторические корни русской ориентации армянского народа и прогрессивное значение присоединения восточной Армении к России. Г. А. Галоян. Член-корреспондент АН Армянской ССР Г. А. Галоян. Стр. 10-11. 1978. № 10
144. George A. Bournoutian. The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh Arxivləşdirilib 2010-08-19 at Archive-It // Journal of the Society for Armenian Studies. — Society for Armenian Studies, 1999. — Vol. 9. — P. 99—103.:

     he only work which deals primarily with the Armenian immigration from Persian Azerbaijan to Russia is by Sergei Glinka.(11) He does not supply any numbers, but makes it clear that the majority of the Armenians were headed towards the newly-established Armenian Province, created from the Khanates of Erevan and Nakhichevan. An archival document, however, does shine some light on the issue. The document states that only 279 Armenian families decided to immigrate to Karabakh, and that they settled in Kapan and Meghri on the banks of the Arax (in the southernmost part of Zangezur bordering Iran).(12)

145. Razmik Panossian. The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars. Columbia University Press, 2006. ISBN 0-231-13926-8. Стр. 121—122.:

     «The treaty of Turkmanchai stipulated mass population transfers: Armenians were to move to the Russian held domains, and Muslims were to leave them. Consequently, after 1828, 30,000 people from various parts of (northern) Iran crossed the Arax river into now Russian Armenia (a 'homecoming' of sorts, 225 years after Shah Abbas' forced migration of Armenians in the opposite direction). Similarly, after the 1828-9 Russo-Turkish war and the treaty of Adrianople, thousands of Armenians moved to Russia from the Ottoman empire. Whereas before 1828 there were 87,000 Muslims and 20,000 Armenians in the Yerevan khanate/province, after the mass migrations Armenians constituted the majority population: 65,000, as opposed to 50,000 Muslims.».

146. Р. Ш. Джарилгасинова, В. Н. Шинкарев. Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия : сборник. — Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 24-30.
147. Кавказский календарь на 1900 г., III Отдел. Статист. свед. с. 42-43, Елизаветпольская губерния. Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа., Тифлис, 1888, с.V
148. . 2014-07-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-11.
149. İ.Musayev "Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)", Bakı, 1998, səh.284
150. Скибицкий А.М. Карабахский кризис // Союз, 1991, №7; Гейдаров Н.Г. В горах Зангезура. Баку, 1986, səh.3
151. André Vauchez, Richard Barrie Dobson, Michael Lapidge. Encyclopedia of the Middle Ages. — Routledge, 2000. — Т. 1. — С. 108.:

     Cultural centres. The aristocratic society of medieval Armenia was hostile to the towns, which were only rarely cultural centers, a role generally reserved for the monastic communities. From the late 9th c., a multitude of monasteries was established in remote, parts of Armenia, among others at Halbat, Sanahin and Horomos, the Bagratid necropolises of the north, Makenoc' and Tat’ew in Siunik, Varag, Albak, Narek and Mus in the south. In these large agglomerations, purely religious buildings were surrounded by libraries and rooms for the translation, copying and illumination of manuscripts, and for discussions and philosophical and theological teaching which transformed them into veritable academies

152. Е. Д. Джагацпанян. Вардапет // Православная энциклопедия. — М., 2003. — Т. 6. — С. 572.
153. Kenneth Parry. The Blackwell companion to Eastern Christianity. — John Wiley & Sons, 2007. — С. 400.
154. Измайлова, Т. А. Сюникская школа армянской миниатюры второй половины XIII—начала XIV вв // Историко-филологический журнал. — 1978. — № 2. — С. 182—190.
155. А. Ю. Казарян. Вайоц-Дзор // Православная энциклопедия. — М., 2003. — Т. 6. — С. 498—499.
156. Лазарев В. Н. VI. 10. Искусство Армении // История византийской живописи. — М.: Искусство, 1986.

Ədəbiyyat

Tarixi mənbələr

• Stepannos Orbeli - Sisakan vilayətinin tarixi, Tiflis, 1910.  (erm.)
• Moisey Kalankatuklu - Alban ölkəsinin tarixi/qədim erməni dilindən təcümə akad. Z. M. Bünyadov, Bakı, 2006.
• Yeqişe - Vardan və erməni müharibəsi haqqında/qədim erməni dilindən tərcümə akad. İ. A. Orbeli, Yerevan, 1971.
• Hovannes Drasxanakertçi - Ermənistan tarixi/qədim erməni dilindən tərcümə M. O. Darbinyan-Melikyan, Yerevan, 1984

Müasir ədəbiyyat

• V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — P. 68—74.
• Г. Григорян. Очерки истории Сюника IX—XV вв. — Ер.: АН АрмССР, 1990.
• Г. Григорян. Царство Сюник (X—XII вв) 2015-06-30 at the Wayback Machine // Ист.-филол. журн. — 2006. — № 2. — С. 134-145. (арм.)
• Г. Григорян. Новонайденные надписи Ваанаванка // Ист.-филол. журн. — 1972. — № 1. — С. 215-229.
• A. Utmazyan. Sünik IX-XI əsrlərdə. — Yerevan., 1957.  (erm.)
• T. Akopyan. Sünik çarlığı. — Yerevan., 1966.  (erm.)
• Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949.
• İ.Musayev. Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)., Bakı, 1998.
• B. Ə. Budaqov, Q. Ə. Qeybullayev. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti., Bakı, 1998.

Həmçinin bax

• Böyük Ermənistan
• Qafqaz Albaniyası
• Sisaklar
• Sünik sülaləsi
• Sünik knyazlığı