fbpx
Wikipedia

Saklar

Avqust 05, 2021

Saklar — müasir türk xalqlarının bir çoxunun, eləcə də Azərbaycan türklərinin etnogenezində birbaşa iştirak etmiş ən qədim Türk tayfalarından biri.

Müasir Azərbaycan xəritəsində eramızdan əvvəl VI-IV əsrlərdə sakların yaşadığı ərazilər

Etimologiyası

Qədim Çin yazılı mənbələrində «sak» etnonimi «sai» adlanırdı. Nikolay Aristov da «sak»/»saka» və onun təhrif edilmiş törəməsi sayılan «skif» kəlməsinin ilkin variantının məhz «sa» sözü olduğunu, «k» şəkilçisinin isə cəmlik bildirdiyini qeyd etmişdir. Onun fikrincə, «bir vaxtlar Qərbi Tyan-Şan ərazilərində yaşayan «saka», «sa» və ya «se» adlanan türk tayfası sonralar Hindistana köç etmiş və burada yerli əhaliyə qarışaraq itmişdir. Lakin onun izləri qara kırğızların sayak, qırğızların soltı və Yeniseydəki saqay tayfalarının adlarında qalmaqdadır. Soltı qırğızların bir nəsli isə «çaqa» adlanır». Qafqazın əski türklərin vətəni olduğunu bildirən Pavel Nazarova görə, «skif» kəlməsi qədim türklərin antik adıdır. Tədqiqatçı yazır ki, «yəhudilər, yunanlar, romalılar «türk» sözünü deyil, «skif» sözünü işlədirdilər və bu kəlmə (skit, skut, aşkuz, aşkez) «As kişi», yəni «As (Az) adamı» ifadəsinin təhrif olunmuş formasıdır. Herodotda skif sözləri - «jun» (yun), oyr (ər), «asxi» (acı) sadalanır və onlar türkcədir. Bizans müəllifləri isə bu sıraya «balıq» kəlməsini də əlavə edirlər». Rusiya Elmlər Akademiyası Böyük Pyotr adına Antropologiya Muzeyinin elektron kitabxanasının saytında R.Rassudova belə bir fantastik fərziyyənin sahibidir. Onun qənaətinə əsasən, «sak» etnonimi «sart» sözünün təhrif olunmuş variantıdır və qazax dilində «sarı it» anlamını verir. Yəni «köçəri maldar olan qazaxlar oturaq həyat tərzi keçənləri belə adlandırırdılar. Sartlar bu ərazidə eramızdan əvvəl VII–VI əsrlərdən etibarən yaşayırlar və onlar «sak», «massaget» və s. adlarla da tanınırdılar». "Massaget" etnoniminin İran dilləri əsasında izah edilməsi üçün çox təşəbbüs edilmiş və mühüm elmi nəticə alınmamışdır. Lakin sonrakı ciddi elmi araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, bu etnonim türk dilləri üçün səciyyəvi olan "m"-"b" əvəzləməsinə görə "bas" –baş sözündən, sak etnonimindən və türk dillərində cəm bildirən "at" şəkilçisindən ibarətdir və "baş saklar" mənasındadır.

Tarixi

E.ə.I minillikdə Orta Asiya və Qazaxıstan çöllərində yaşayan əhalinin əsas hissəsi sak (əslində saka, yaxud şaka) adlanmışdır. Onlar bu ərazilərin aborigen xalqı idilər. Çünki, arxeoloji qazıntılar onların tunc dövründən başlayaraq arasıkəsilməz mədəniyyət vərəsəliyi olduğunu göstərmişdir. Arxeoloji qazıntılar sakların yalnız 20%-də monqoloid irqinin nişanələrini göstərmişdir, deməli, onlar əsasən avropoid irqinə mənsub idilər. Antropoloji cəhətdən Orta Asiya və Qazaxıstanın türk xalqlarının təşəkkülündə mühüm rol oynamış saklar Altay tayfaları ilə Aralətrafı ərazinin tayfaları arasında aralıq vəziyyət təşkil edir.

Orta Asiyada yaşayan sakların bir hissəsi antik mənbələrdə massaget adı ilə məlumdur. Onların bir hissəsi eramızın əvvələrində Qafqaz Albaniyasının şimal-şərqində, indiki Dərbənd və Vəlvələçay arasındakı ərazidə də yaşayırdı.

Orta Asiyadakı sakların adı e.ə. VII əsrdə yaradılmış Avestada da çəkilir. Diqqəti cəlb edən budur ki, bu mənbədə saklar həm də tur, yaşadıqları ərazi isə Turan adlanır. İranşünaslar sakları İrandilli saydıqları üçün turları da İrandilli hesab edir və İran eposundakı İran-Turan müharibələrini farsların iki hissəsi arasındakı müharibə kimi qələmə verirlər. Halbuki, Firdovsinin Şahnaməsində Turan türklərin ölkəsi kimi göstərilmişdir.

Orta Asiyada saklar haqqında e.ə. V əsrdən başlayaraq antik müəlliflər yazmışlar. Lakin onların bəziləri sakları ənənəvi olaraq skiflər adlandırırlar.

E.ə. VII əsrdə [[kimmerlər]in (kəmərlər) ardınca saklar (antik müəlliflərin əsərlərində skiflər) Güney Qafqaza gəlmiş, buradan da Ön Asiyaya – Manna və Midiya ərazisinə keçmişlər. Bəzi tədqiqatçılara görə bu hadisə e.ə. 680-ci ildə baş vermişdir. Herodot Midiya hökmdarı Kiaksarın hakimiyyəti illərində (e.ə. 625-584) Şimaldan skiflərin Midiyaya gəldiyini yazmışdır. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu məlumatda konkret olaraq kimin nəzərdə tutulduğu məlum deyil. Bəlkə də bu köçlərdən biri sakların, digərləri isə kimmerlərindir. Şimaldan gələn sakların bir hissəsi indiki Azərbaycan Respublikası ərazisində və Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində məskunlaşmış, digər bir hissəsi isə Manna və Midiyaya getmişdir.

Sakların şəxs adları

 
Bisütun qayalarında şişpapaq sakların hökmdarının tsviri

Paruyr – (e.ə. VII əsr) – V əsr erməni tarixçisi Moisey Xorenlinin (M.Xorenli hay deyildi, ərmən idi və ərmən tayfalarının da çoxunun türk tayfaları olması məlumdur. Xorenlinin hay olmadığını göstərən bir faktda odur ki, o vəhşi hay tayfalarından danışarkən onlar – haylar ifadəsini işlədir, lakin ərmənlərdən danışarkən biz ərmənlər deyir) əsərində qrabarca "skaodri", yəni "sak oğlu" adlandırılır və Ermənistan çarı kimi qeyd edir. Ad türkcə "bar" – var, özüdür və "ur" -varis, övlad sözlərindən (addakı "y" səsi qrabarca əlavə olunmaqla ur türk sözünün qrabarca yur kimi yazılışından əmələ gəlmişdir) ibarətdir. Paruyrun etnik mənsubiyyətcə sak olmasını sübut edən başqa fakt da var. Moisey Xorenli yazır ki, Paruyr Midiya hökmdarı Kiaksarın Assuriyanın paytaxtı Nineva şəhərini tutmasında iştirak etmişdir. Deməli, Paruyr Kiaksarın müttəfiqi idi. Başqa mənbələrdən məlumdur ki, Ninevanın e.ə. 612-ci ildə tutulmasında Kiaksara ərmənlər, haylar yox, məhz skiflər kömək etmişdilər (madayların və sakların zərbəsinə davam gətirməyən Assur çarı Sinşar-İşkun özünü hərəmxanası və xəzinəsi ilə birgə yandırmışdı). Bu məlumatda skiflər deyiləndə sakların nəzərdə tutulduğu şübhəsizdir. Çünki Moisey Xorenli Paruyru sak oğlu adlandırır.

Skunha – (e.ə. 521) farsların hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmış Orta Asiya saklarının başçısı. Eskunay adının qədim fars dilinə uyğunlaşdırılmış (başda "e" səsinin ayrılması və "h" səsinin əlavə olunması ilə) formasıdır. Ad eskun sözü və ay şəkilçisindən ibarətdir. Türkcə "es"-ağıl, zəka və bir sıra qədim türk adları üçün səciyyəvi qun, kun- knyaz sözlərinə ayrılır.

Sirak – (e.ə. 513-cü il) II əsrin antik müəllifi Poliyen yazır ki (Poliyen, Hərbi fəndlər, XII, 12), Əhəməni şahı I Dara Orta Asiyadakı sakların üzərinə yürüşə hazırlaşanda Sirak adlı bir sak özünü qəsdən xəncərlə bir neçə yerdən yaralamış, İran ordusunun düşərgəsinə gələrək guya saklardan incidiyini söyləmiş və farslara qulluq etməyə, farsların sakların üzərinə gedən yola bələdçilik etməyə hazır olduğunu demişdir. Farslar ona inanmış, Sirak isə fars ordusunu qəsdən susuz səhraya aparmışdır. Sirakın onları aldatdığını başa düşən farslar onu əzabla öldürmüşlər. Beləliklə özünü qurban verən Sirak sakların farslarla müharibəyə hazırlaşmağına vaxt qazandırmışdır. Sirakın adı isə türkmənşəli "cirak" – ağıllı sözündəndir.

İşpakay – Mannada sak çarının adı.Türkcə "eş","iş"-dost və "boka" –qüvvətli, bahadır sözlərindəndir.

Tomris (e.ə. 530) – Orta Asiyada saklarda (bəzi mənbələrdə sakların bir qolu olmuş massagetlərdə) qadın xaqanın adı.(Herodot,I,214).Bu qiymətli məlumatda sakların türk olduğunu göstərən daha bir detal var.Tomris fars hökmdarı Kirin başını kəsdikdən sonra qanla dolu tuluğa atır.Məlumdur ki,tuluq və dağar hazırlanması türklərə aid adətdir və bu sözlər təmiz türk sözləridir.Tomir (Tomar sözünün yunanca təhrifi) adından və qədim yunan dilində şəxs adlarına əlavə olunan "-is" adlıq hal şəkilçsindən ibarətdir.Bunu e.ə. II əsr müəllifi Poliyenin bu adı Tamir kimi yazması da göstərir.Ad türkcə "tomar" – hamayıl,qızıl boyunbağı sözündəndir.Bəzi tarixçilər Tomrisin başçılıq etdiyi massagetlərin məhz Azərbaycan ərazisində yaşadığını qeyd edirlər.Bunun səbəb də odur ki,mənbələrdə verilən məlumata görə Kir Tomrislə savaşa gedərkən güclü axan bir çayı keçdikdən sonra Tomrisin torpaqlarına daxil olmuşdur.Tomrisin Azərbaycanda yaşadığını söyləyən tarixçilər bu güclü axan çayın ya Kür,ya da Araz olduğunu söyləyirlər.Çünki Orta Asiyada massagetlər Xəzər sahilində yaşayırdılar və Kir onların torpağına girmək üçün hansısa çayı keçməli deyildi.

Sparqapit – (e.ə. IV əsr) Tomrisin oğlunun adı.Esbirokbit adının yunanca yazılışına görə təhrifidir.Türkcə "es"- ağıl,zəka,"birok" – yeganə,bir və "bit" boy at,böyü sözlərindəndir.

Kartazes (e.ə. IV əsr) –Makedoniyalı İskəndərə Orta Asiyada müqavimət göstərmiş sak çarı.(Kursiy Ruf,VII,7,I) Türkcə kartaş-qardaş sözündəndir.Yunan dilində "ş" səsi olmadığına görə antik müəllif bu səsi "z" səsi ilə vermişdir.Adın sonundakı "es" isə yunan dilində əlavə olunmuş adlıq hal şəkilçisidir.

Eslak (e.ə. VI əsr) – e.ə. ərmənlərə başçılıq etmiş sak çarlarından – sak oğullarından (Moisey Xorenlinin dediyi kimi) biri.(M.Xorenli,Ermənistan tarixi,N.Eminin tərcüməsi,Moskva,1893)Türkcə "es"- ağıl,zəka və "-lak" şəkilçisindən ibarətdir.Rəşidəddinin Oğuznamələrində adı çəkilən Esli xanın adı ilə müqayisə oluna bilər.

Sakaların türkmənşəli olduğunu müxtəlif türk xalqlarının tərkibində sak (saka,şaka) etnonimini daşıyan tayfaların olması da göstərir:hələ 600-603-cü illərədə Altayda tuvalarda bir tayfa Səkyə ("y" danışıqda əlavə olnmadır),hazırda qazaxlarda Şaqa,Şaktı,özbəklərdə Şakay və Şekey,qırğızlarda Sake və Saka,türkmənlərdə Şaklar və Sakar,noqaylarda Şaukay,xakaslarda Sakay,Saqay,Altay türklərində Sakait və Saqal və s.Bundan başqa yakutların etnik adının Saxa (sakanın fonetik forması),Xakas etnoniminin Sakas adından ibarət olması da nəzərə alınmalıdır.

Sakların türkmənşəli olduğunu göstərən digər bir fakt –Tatarıstanda,Azərbayanda,Türkiyədə,Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistan) Şəki adlı yaşayış məntəqəsinn olmasıdır.

Sakların türkmənşəli olduğunu göstərən bir fakt da onların spesifik papaq qoymalarıdır.E.ə. 521-ci ilə aid Bisütun qaya yazısında və Herodotun "Tarix" əsərində saklar "şiş papaqlılar" adlandırılır:onların kişiləri keçədən tikilən,dik dayanan,konusvari hündür papaqlar qoyurdular.Belə papaq növü məhz türk xalqlarında mövcud olmuşdur.(Mənbələrdə qeyd edilir ki,Babək ucu şiş xəz papq qoyurdu) Qədim bulqar türklərində bu papaq növü tumak,yaxud çabak adlanırdı.

Maraqlıdır ki,XIV əsrə aid "Əcaib-əd-dünya" adlı bir mənbədə Gəncə şəhərində cavanların şiş uclu keçə papaq qoymaqları qeyd olunmuşdur.Q. Qeybullayev qeyd edir ki,ümumiyyətlə keçə düzəltmək adəti türk mənşəlidir.Altayda e.ə. I miniliyə aid kurqanlarda keçə qalıqlar tapılmışdır.İ.M.Dyakonov isə qeyd edir ki,e.ə. III minillikdə Midiyada keçə papaq qoyurdular.

Azərbaycan tarixində saklar

E.ə. VII əsrə aid Assur mənbəsində Manna ərazisində Saka adlı bir etnos qeyd olunur.Bundan təxminən 200 il sonra Herodot Əhəməni dövlətinin X,XI və XIV əyalətlərində sakların yaşadığnı yazır.Bu əyalətlərdə yaşayanların heç də hamısı Şimaldan gələnlər deyildi.Məsələn Əhəmənilərin XIV əyaləti Orta Asiyanın müəyyən hissəsini əhatə edirdi.(Herodot,II,23) Deməli bu ərazidəki saklar elə binadan Orta Asiyada yaşayanlar idilər.Midiya ərazisinə saklar Cənub-Şərqdən,yəni Orta Asiyadan da gələ bilərdilər.Həmçinin mənbələrdən madayların sakları Orta Asiyadan Midiya ərazisinə köçürmələri də məlumdur.Midiyanın Orta Asiyadakı əyalətlərinə e.ə. 550-ci ildən sonra Əhəmənilər yiyələnmişdilər.E.ə. V əsrdə yaşamış Ktesiy yazır ki,Əhəmənilər sülaləsinin banisi Kir dövründə Orta Asiya sakları Əhəmənilərə tabe idi.Əhəməni ordusunda saklar da var idi.Kirin Babilistanı tutması şərəfinə təşkil olunmuş atçapma yarışında bir sak əsgəri qalib çıxmışdı.E.ə.519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısında İranın tabeliyindən çıxmış Orta Asiya xalqları (Marquş,yəni Marqiana,Sataquş,Parfiyanlar və s.) ilə yanaşı,saklar qeyd olunmuşdur.

Herodotun qeyd etdiyi XI əyalət indiki Şimali Azərbaycana aid olan ərazinin bir hissəsi –Kürlə Arazın birləşdiyi yerdən Xəzərədək olan ərazidən Cənuba doğru uzanan əraziləri əhatə edirdi.Lakin bu ərazi tarixən Mannaya,sonra Midiyaya,e.ə. 550-ci ildən-331-ci ilə kimi fars Əhəmənilər dövlətinə, bu dövlət Makedoniyalı İskəndər tərəfindən məhv edildikdən sonra isə Atropatnaya tabe olmuşdu.Bu əyalətin coğrafi kordinatları dəqiqliyi ilə məlum olmasa da Güman ki bu əyalətə Xəzər dənizinin Cənub-Qərb sahilləri də daxil idi.Herodot məhz burada başqa tayfalarla – pantimat,pavsik və doriyetlərlə yanaşı,sakların da yaşadığını yazmşdı.Qədim mənbələrdən məlum olur ki,bu əyalətdə saklar iki mahalda məskun idilər:Sakasində və Balasakanda.

Strabon (I əsr) Atropatena ərazisində Sakasena adlı əyalətin adını qeyd edir.(Strabon,XI,7,2) Bu ad saka etnonimindən və türkcə mənsubiyyət bildirən "-sin" (-çin,-şin) şəkilçisindən ibarətdir.Həmin Sakasena (əslində Sakaşin) Astara rayonunun ərazisində Sakaşon və Sakşon toponimlərində indiyədək qalmışdır.Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki,bu Sakaşin talışların əcdad olan kadusların ərazisində yerləşirdi.Çünki,e.ə. V əsr müəllifi Ksenefont da gürgünların və kadusların qonşuluğunda sakların yaşadığını yazmışdır. (Ksenefont,V,3,24) Qədimdə indiki Muğan və Salyan düzlərində kaspilər məskun idilər və ona görə də bu ərazi antik müəlliflərin əsərlərində Kaspiana adlanırdı.Saklar bu ərazidə məskunlaşdıqdan sonra isə bu əyalət Balasakan (türkcə "pala" – düzənlik sözü və sak etnonimindən) adlanmışdı.Balasakan toponimi ilk dəfə III əsrdən məlumdur.Axırıncı dəfə Balasacan formasında bu toponimi XIII əsr müəllifi Yaqut Həməvi işlətmişdir.Q. Qeybullayev yazır ki,ehtimal etmək olar ki,eramızdan əvvəlki son əsrlərdə saklar kaspləri sıxışdırmış və onların ərazisinə yiyələnmişdilər.Bir antik mənbədə kaspilərin ətrafında at əti yeyənlərin yaşadığı göstərirlir.At əti yeyən bu köçərilər gümün ki,saklar idilər.

Herodot sakların həm də Əhəmənilər dövlətinin X əyalətində yaşadığını yazır.(Herodot,III,92) Amma bu əyalətin də dəqiq kordinatları məlum deyil.Lakin Herodot bu əyalətdə saklarla yanaşı,akbatanlıları (Midiyanın paytaxtı Akbatan şəhərinin sakinlərini) da qeyd edir.Q. Qeybullayev qeyd edir ki,güman ki,bu saklar məhz Assur mənbəsində qeyd edilən Sakadır.Bu saklar daha kompakt qrup idi.Məhz həmin saklar e.ə. 552-ci ldə farsların hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmışdılar və Əhəməni şahı I Dara onları e.ə. 519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısında "şişpapaqlı saklar" adlandırır.Sakların bu hissəsi Güney Azərbaycanda Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamışlar.Oradakı Gəncə də məhz bu sakların yaşadığı ərazidə yaranmışdı.

Məlumdur ki, e.ə. II əsrdə Atropatena dövlətinin paytaxtı fars mənbələrində Qanzak adlandırılan şəhər idi. Antik müəlliflərdən Strabon,Pliniy və [[[Ptolomey]] bu şəhərin adını Qazaka və təhrif olunmuş formada Zazaka kimi yazırlar.V əsr ərmən tarixçisi Favstos Buzand isə onu Qandzak kimi qeyd edir.(F.Buzand,III,7) Bu adların hamısı Gəncə,yaxud Gəncək toponiminin müxtəlif dillərdə təhrif formasıdır.Marağanın 6 fərsəngliyində yerləşən Gəncə şəhərində türklərin Od məbədgahı (Azərgüşnasp məbədi) yerləşirdi.IX əsr ərəb coğrafiyaçısı İbn Xordadbeh bu toponimi Cənzə,XIII əsr ərəb coğrafiyaçısı Yaqut Həməvi Cəznək kimi yazırlar.

Gəncə toponimini tədqiq edən araşdıraçıların əksəriyyəti onu fars dilindəki "gənc" – xəzinə sözü ilə əlaqələndirmişlər.Lakin Y.Yusifov və daha sonra Q. Qeybullayev bu fikri rədd etmişdilər.Həm Atropatenada,həm də Qafqaz Albaniyasında sakların yaşadığı ərazilərdə yaranmış Gəncə toponimini onlar sakların içərisində Gəncə adlı tayfanın olması ilə əlaqələndirmişlər.Mahmud Qaşqarlı Orta Asiyada – qədimdə saklarn yaşadığı ərazidə türk tayfalarından birinin Gəncək adlandığını yazmışdır.Gəncək etnoniminin II komponenti olan "cək" türk dillərində "c"-"s" əvəzlənməsinə görə məhz sak etnonimini əks etdirir.Qədim mənbələrdə Azərbaycanın hər iki tərəfindəki Gəncələrin Qanzak adlanması da bununla əlaqədardır.

Orta Asiyada da orta əsrlərdə bir neçə Gəncək adlı şəhər məlumdur.Güney Azərbaycanda hazırda əhalisi Azərbaycan türklərindən ibarət olan dörd Gəncəbad,Gəncə və Gəncərud kəndlərinin adları da bu tayfanın adını əks etdirir.Pəhləvi dilində olan bir mənbədə deyilir ki,Aturpatakanda Gəncə şəhərini Turanlı Əfrasiyab tikdirmişdir.(S.Y.Kasumova,Azerbaydjan v III-VII vv.,Bakı,1992) Bu Avestada da adı çəkilən və farsların qatı düşməni olan Turan padşahı Franqraspian adlı şəxsdir.Franqraspian Şahnamədə Əfrasiyab adlandırılmışdır.Q. Qeybullayev qeyd edir ki, çox gümün ki,Franqrasian Əfrasiyabın yazılış formasıdır.Əfrasiyab türkcə "abra" – xilas edən,qoruyan,xeyir verən sözündən, "-si" (-çi) şəkilçisindən və "əb","əp" – bacarqlı,mahir sözündən ibarətdir.Əfrasiyab türkcə Abrasiəb adının farslaşdırılmış formasıdır.Ehtimal ki,Əfrasiyab tarixi şəxsiyyətdir və Midiyada yaşayan sakların (turların) başçısı olmuşdur.Doğrudur mənbələrdə onun haqqında məlumatlar olduqca azdır.Avestada deyilir ki,tur (sak) tayfasından olan Franqrasian arilərin Arvyuşayana ölkəsini tutmuş,lakin İran şahı Keyxosrov onu Çiçəst (Urmiya) gölü sahilində öldürmüşdür.Maraqlıdır ki,Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin" məsnəvisində Şirinin Əfrasiyab nəslindən olduğunu yazmışdır (Şirin Bərdə gözəli idi və Bərdənin sakinləri də Azərbaycan türkləri idi). Şirin "Qara gözlü türkəm bu dam üstə mən" deyir. Məhinbanunun Şirinə dediyi "Əgər Xosrov Keyxosrovdursa biz Əfrasiyab" sözləri də diqqəti cəlb edir.

Təkzibedilməz faktdır ki,Azərbaycandakı sakalar həm də turlar-turanlar adlanmışdılar.Maraqlısı budur ki,Güney Azərbaycanda həm sak, (Sakan,Sakani,Sakene,Şaqali,Şakabad və s.) həm də turan etnonimini (Turan,Turanqala,Turani,Turanpoşt və s.) əks etdirən əhalisi Azərbaycan türklərindən ibarət kəndlər vardır.

Sakların digər bir hissəsi isə Şimali Azərbaycanda məskun idi.İndiki coğrafi kordinatlarla göstərilsə burada saklar Şəki,Sakaşen,Sisakan və Artsak bölgələrində məskun idilər.Diqqət edildikdə bu toponimlərin dördündə də sak (şak) etnoniminin iştirak etdiyini görmək olar.

1.Şəki – Burada hələ II əsr müəllifi Ptolomey Osika adlı şəhər qeyd etmişdir.(V,XI,4) Tədqiqatçılar bu adı Şəki adının təhrifi hesab edirlər.Daha sonra III əsrə aid parfiya dilindəki mənbədə bu bölgədə Sukn,"VII əsr erməni coğrafiyası"nda Sekan,VI əsrə aid bir mənbədə Şəki,IX-X əsr ərəb coğrafiyaçılarının əsərlərində Şəkkan toponimləri çəkilir ki,bütün bunalar indiki Şəki adının təhrifidir.

2.Sakasena – I əsr müəllifi Strabon Kürdən Cənubdakə ərazidə Sakasena əylətinin adını çəkir.Alban tarixçisi Moisey Kalankatlının əsərindən məlum olur ki,həmin Sakasena indiki Gəncə bölgəsindədir,çünki o,Gəncə şəhərinin Sakaşendə yerləşdiyini yazır.(Alban ölkəsinin tarixi,II kitab,23-cü fəsil).Onu da qeyd etmək lazımdır ki,bu əyalətin sakları "sakasin" adı ilə e.ə. IV əsrdən məlumdur.II əsr müəllifi Flaviy Arrian yazır ki,sakasinlər və albanlar (Qafqaz albanları) Əhəməni ordusunun tərkibində sağ cinahda Makedoniyalı İskəndərə qarşı döyüşdə iştirak edirdilər.(Arrian,III,84) Göründüyü kimi müəlliflər Sakasin adında iki toponim qeyd edirlər:biri Atropatenanın,digəri Qafqaz Albaniyasının ərazisində.Qeyd edilməlidir ki,mənbələrdə ikinci Sakasin indiki Türkiyənin Şərqində çəkilir.Bu faktın böyük elmi dəyəri var.Belə ki,tədqiqatçıların əksəri əvvəl belə bir fikirlə razılaşmışdılar ki,Sakasena toponimi Saka etnonimindən və İran mənşəli "şauana" sözündən ibarətdir,başqa sözlə toponimin sonundakı "sen" (şen) fars sözü olan "şauana"nın erməni dilindəki fonetik şəklidir.Bu fikri XIX əsrin ortalarında alman şərqşünası Hubşman ortaya atmış,sonra İ.M.Dyakonov bu fikrə tərəfdar çıxmışdır.Erməni tarixçiləri isə bu məsələni daha da qabardaraq guya ermənilərin Gəncə bölgəsində qədimdən yaşadıqlarının sübutu kimi qələmə vermişlər.Lakin Sakasena toponiminin təkcə Gəncə bölgəsində deyil,Atropatenada,Anadoluda olması göstərir ki,bu adda nə İran mənşəli "şauana" nə də erməni dilindəki "şen" sözü ola bilməz.Y.Yusifov qeyd edir ki,Sakasen ("a" yunan dilinin fonetikasna uyğun olaraq Strabon tərəfindən artırılmışdır) sözünün sonundakı "sen" sözü qədim türk dilində "şen" sözünün fonetik şəklidir.II əsr müəllifi Arrian da bu toponimi Sakesin,Bəlazuri Şakşin kimi yazmışdır.Deməli Sakasin toponimi orada məskunlaşmış sakların öz dilində formalaşmış toponimdir və əsl forması Sakasin,yaxud Şakaşindir.

3.Azərbaycandakı saklarn bir hissəsi isə Yuxarı Qarabağda məskunlaşmış və onların adı ilə albanların dilində bu ərazi "Art-sak" adını almışdı.Qədim erməni mənbələrində Artsax kimi yazılan bu toponim türkcə "art" – dağlıq ərazi,yüksəklik sözündən və sak etnonimindən ibarət olub "Sak yüksəkliyi", yaxud "sakların dağlıq ərazisi" mənalarını verir.Q. Qeybullayev qeyd edir ki, A.N.Qrek mənbələrdəki Sakasena əyalətini Artsakla lokalizə etməklə müəyyən mənada haqlı idi. Ona görə ki,hər iki toponim sak etnonimi ilə bağlıdır. Saklarn bir hissəsi isə Qafqaz Albaniyası ilə Atropatenanın sərhəddindəki düzənlikdə məskunlaşmışdılar ki,bu düzənlik də Balasakan "Sak düzənliyi" adlandırılırdı.Beləliklə saklarn dağlıq və düzənlik ərazidə məskunlaşmaları ilə Artsak və Balasakan toponimləri yaranmışdı.Həm də nəzərə almaq lazımdır ki,Azərbaycanda digər bir Artsak da Güney Azərbaycan ərazisində-Atropatenada yerləşirdi.Xürrəmilər hərəkatı ilə bağlı hadisələrdə bu toponim mənbələrdə Arşak qalası kimi qeyd edilmişdir.

4. Azərbaycan ərazisində saklarla bağlı digər toponimlərə indiki Ağsu rayonunun Bico kəndi ərazisindəki Pirəmsaq ("sak qocası") deyilən qədim qəbiristanlıq ərazisini də qeyd etmək lazımdır. Bu əraziyə "Pirəmşaq" da deyilir. Qeyd edildiyi kimi, bəzi mənbələrdə saklar "şak"lar kimi də xatırlanır. Bico kəndi ərazisində yerləşən, Ləngəbiz silsiləsinin ən hündür zirvəsi olan Səndələn dağının, yerli əhali arasında əsasən Sanqalan (Sakqalan) adlandırılması da bu baxımdan xeyli maraqlıdır. Saklarla bağlı digər toponim kimi Zaqatala (Sak tala) şəhərinin adını da misal gətirmək olar.

Sakların bir özəlliyi də odur ki,onlar oda sitayiş edən olmuşlar. Nəzərdə tutulmalıdır ki, oda sitayiş üçün məbəd tikilməsi İran xalqları (taciklər,əfqanlar,osetinlər,farslar,kürdlər və b.) üçün səciyyəvi deyldi, onlar atəşpərəst olmamışlar.Əks təqdirdə hal-hazırda bu xalqların kompakt məskunlaşdıqları ərazilərdə heç olmasa nümunə üçün bircə dənə od məbədi aşkarlanardı. Halbuki,həm Güney Azərbaycanda, həm Şimali Azərbaycanda, həm də Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistan) kifayət qədər od məbədləri dövrümüzə çatmışdır. Bu ibtidai din formasını Azərbaycana saklar gətirmişlər. Güney Azərbaycanda Gəncək şəhərində (Qazaka) baş od məbədinin (Azərgüşnasp məbədi)olması da bununla əlaqədarır. Qeyd etmək lazımdır ki, tarix boyu oda sitayiş edənlərin mərkəzi Güney Azərbaycan olmuşdur.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. The Turks. Volume 1: Early Ages. Part 3: Old nomads of the steppes: Scythian age in Eurasia. Prof. Dr. A. Chay - Prof. Dr. I. Durmus, Scythians, Yeni Türkiye, Ankara 2002, S.147-166 2013-10-16 at the Wayback Machine, ISBN 975-6782-56-0
  2. Zürichi Magyar Történelmi Egyesület, Die Frühgeschichte der Ungarn: Zusammenfassung, Ungarisch-Historischer Verein, 1994, S.11 f., ISBN 963-8527-447
  3. Osman Karatay, İran ile Turan: hayali milletler çaǧında Avrasya ve Ortadoǧu, Ayse Demiral, 2003, s.151
  4. H. Celâl Güzel, Ali Birinci, Genel Türk tarihi, 1. cilt, Yeni Türkiye, 2002, s.485
  5. Yılmaz Öztuna, Başlangıcından zamanımıza kadar büyük türkiye tarihi: Türkiye'nin siyasî, medenî, kültür, teşkilât ve san'at tarihi, Ötüken Yayınevi, 1983
  6. Belgelerle Türk tarihi dergisi, cilt 84-86, Menteş Kitabevi, 2004, s.89
  7. Qazaxıstan SSR tarixi, I cild, Alma-Ata, 1957, səh.198-199
  8. Qazaxıstan SSR tarixi, I cild, Alma-Ata, 1957
  9. Kirzioğlu M. Fahrettin, Kars tarihi, I cild, İstanbul,1953

Mənbələr

  1. Q.Ə.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
  2. Q.Ə.Qeybullayev-Qədim türklər və Ermənistan,Bakı,1993
  3. İ.M.Dyakonov-Midiya tarixi,Leninqrad-Moskva,1956
  4. Kirzioğlu M.Fahrettin-Kars tarihi,İstanbul,1953
  5. E.V.Sevortyan –Türk dillərinin etimoloji lüğəti,I,II,III cildlər,Moskva,1974,1978,1982
  6. Qazaxıstan SSR tarixi,I cild,Alma-Ata,1957
  7. Y.B.Yusifov- Azərbaycanın etnik tarixinin aktual problemləri,Bakı,1988
  8. Y.B.Yusifov-Kimmer,skif və saklar qədim Azərbaycanda,Tiflis,1988

Avqust 05, 2021
saklar, müasir, türk, xalqlarının, çoxunun, eləcə, azərbaycan, türklərinin, etnogenezində, birbaşa, iştirak, etmiş, qədim, türk, tayfalarından, biri, müasir, azərbaycan, xəritəsində, eramızdan, əvvəl, əsrlərdə, sakların, yaşadığı, ərazilər, mündəricat, etimolo. Saklar muasir turk xalqlarinin bir coxunun elece de Azerbaycan turklerinin etnogenezinde birbasa istirak etmis en qedim Turk tayfalarindan biri 1 2 3 4 5 6 Muasir Azerbaycan xeritesinde eramizdan evvel VI IV esrlerde saklarin yasadigi eraziler Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Tarixi 3 Saklarin sexs adlari 4 Azerbaycan tarixinde saklar 5 Hemcinin bax 6 Istinadlar 7 MenbelerEtimologiyasi RedakteQedim Cin yazili menbelerinde sak etnonimi sai adlanirdi Nikolay Aristov da sak saka ve onun tehrif edilmis toremesi sayilan skif kelmesinin ilkin variantinin mehz sa sozu oldugunu k sekilcisinin ise cemlik bildirdiyini qeyd etmisdir Onun fikrince bir vaxtlar Qerbi Tyan San erazilerinde yasayan saka sa ve ya se adlanan turk tayfasi sonralar Hindistana koc etmis ve burada yerli ehaliye qarisaraq itmisdir Lakin onun izleri qara kirgizlarin sayak qirgizlarin solti ve Yeniseydeki saqay tayfalarinin adlarinda qalmaqdadir Solti qirgizlarin bir nesli ise caqa adlanir Qafqazin eski turklerin veteni oldugunu bildiren Pavel Nazarova gore skif kelmesi qedim turklerin antik adidir Tedqiqatci yazir ki yehudiler yunanlar romalilar turk sozunu deyil skif sozunu isledirdiler ve bu kelme skit skut askuz askez As kisi yeni As Az adami ifadesinin tehrif olunmus formasidir Herodotda skif sozleri jun yun oyr er asxi aci sadalanir ve onlar turkcedir Bizans muellifleri ise bu siraya baliq kelmesini de elave edirler Rusiya Elmler Akademiyasi Boyuk Pyotr adina Antropologiya Muzeyinin elektron kitabxanasinin saytinda R Rassudova bele bir fantastik ferziyyenin sahibidir Onun qenaetine esasen sak etnonimi sart sozunun tehrif olunmus variantidir ve qazax dilinde sari it anlamini verir Yeni koceri maldar olan qazaxlar oturaq heyat terzi kecenleri bele adlandirirdilar Sartlar bu erazide eramizdan evvel VII VI esrlerden etibaren yasayirlar ve onlar sak massaget ve s adlarla da taninirdilar Massaget etnoniminin Iran dilleri esasinda izah edilmesi ucun cox tesebbus edilmis ve muhum elmi netice alinmamisdir Lakin sonraki ciddi elmi arasdirmalar neticesinde melum oldu ki bu etnonim turk dilleri ucun seciyyevi olan m b evezlemesine gore bas bas sozunden sak etnoniminden ve turk dillerinde cem bildiren at sekilcisinden ibaretdir ve bas saklar menasindadir Tarixi RedakteE e I minillikde Orta Asiya ve Qazaxistan collerinde yasayan ehalinin esas hissesi sak eslinde saka yaxud saka adlanmisdir Onlar bu erazilerin aborigen xalqi idiler Cunki arxeoloji qazintilar onlarin tunc dovrunden baslayaraq arasikesilmez medeniyyet vereseliyi oldugunu gostermisdir Arxeoloji qazintilar saklarin yalniz 20 de monqoloid irqinin nisanelerini gostermisdir demeli onlar esasen avropoid irqine mensub idiler 7 Antropoloji cehetden Orta Asiya ve Qazaxistanin turk xalqlarinin tesekkulunde muhum rol oynamis saklar Altay tayfalari ile Araletrafi erazinin tayfalari arasinda araliq veziyyet teskil edir 8 Orta Asiyada yasayan saklarin bir hissesi antik menbelerde massaget adi ile melumdur Onlarin bir hissesi eramizin evvelerinde Qafqaz Albaniyasinin simal serqinde indiki Derbend ve Velvelecay arasindaki erazide de yasayirdi Orta Asiyadaki saklarin adi e e VII esrde yaradilmis Avestada da cekilir Diqqeti celb eden budur ki bu menbede saklar hem de tur yasadiqlari erazi ise Turan adlanir Iransunaslar saklari Irandilli saydiqlari ucun turlari da Irandilli hesab edir ve Iran eposundaki Iran Turan muharibelerini farslarin iki hissesi arasindaki muharibe kimi qeleme verirler Halbuki Firdovsinin Sahnamesinde Turan turklerin olkesi kimi gosterilmisdir Orta Asiyada saklar haqqinda e e V esrden baslayaraq antik muellifler yazmislar Lakin onlarin bezileri saklari enenevi olaraq skifler adlandirirlar E e VII esrde kimmerler in kemerler ardinca saklar antik muelliflerin eserlerinde skifler Guney Qafqaza gelmis buradan da On Asiyaya Manna ve Midiya erazisine kecmisler Bezi tedqiqatcilara gore bu hadise e e 680 ci ilde bas vermisdir 9 Herodot Midiya hokmdari Kiaksarin hakimiyyeti illerinde e e 625 584 Simaldan skiflerin Midiyaya geldiyini yazmisdir Q Qeybullayev qeyd edir ki bu melumatda konkret olaraq kimin nezerde tutuldugu melum deyil Belke de bu koclerden biri saklarin digerleri ise kimmerlerindir Simaldan gelen saklarin bir hissesi indiki Azerbaycan Respublikasi erazisinde ve Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan erazisinde meskunlasmis diger bir hissesi ise Manna ve Midiyaya getmisdir Saklarin sexs adlari Redakte Bisutun qayalarinda sispapaq saklarin hokmdarinin tsviri Paruyr e e VII esr V esr ermeni tarixcisi Moisey Xorenlinin M Xorenli hay deyildi ermen idi ve ermen tayfalarinin da coxunun turk tayfalari olmasi melumdur Xorenlinin hay olmadigini gosteren bir faktda odur ki o vehsi hay tayfalarindan danisarken onlar haylar ifadesini isledir lakin ermenlerden danisarken biz ermenler deyir eserinde qrabarca skaodri yeni sak oglu adlandirilir ve Ermenistan cari kimi qeyd edir Ad turkce bar var ozudur ve ur varis ovlad sozlerinden addaki y sesi qrabarca elave olunmaqla ur turk sozunun qrabarca yur kimi yazilisindan emele gelmisdir ibaretdir Paruyrun etnik mensubiyyetce sak olmasini subut eden basqa fakt da var Moisey Xorenli yazir ki Paruyr Midiya hokmdari Kiaksarin Assuriyanin paytaxti Nineva seherini tutmasinda istirak etmisdir Demeli Paruyr Kiaksarin muttefiqi idi Basqa menbelerden melumdur ki Ninevanin e e 612 ci ilde tutulmasinda Kiaksara ermenler haylar yox mehz skifler komek etmisdiler madaylarin ve saklarin zerbesine davam getirmeyen Assur cari Sinsar Iskun ozunu heremxanasi ve xezinesi ile birge yandirmisdi Bu melumatda skifler deyilende saklarin nezerde tutuldugu subhesizdir Cunki Moisey Xorenli Paruyru sak oglu adlandirir Skunha e e 521 farslarin hakimiyyetine qarsi usyan qaldirmis Orta Asiya saklarinin bascisi Eskunay adinin qedim fars diline uygunlasdirilmis basda e sesinin ayrilmasi ve h sesinin elave olunmasi ile formasidir Ad eskun sozu ve ay sekilcisinden ibaretdir Turkce es agil zeka ve bir sira qedim turk adlari ucun seciyyevi qun kun knyaz sozlerine ayrilir Sirak e e 513 cu il II esrin antik muellifi Poliyen yazir ki Poliyen Herbi fendler XII 12 Ehemeni sahi I Dara Orta Asiyadaki saklarin uzerine yuruse hazirlasanda Sirak adli bir sak ozunu qesden xencerle bir nece yerden yaralamis Iran ordusunun dusergesine gelerek guya saklardan incidiyini soylemis ve farslara qulluq etmeye farslarin saklarin uzerine geden yola beledcilik etmeye hazir oldugunu demisdir Farslar ona inanmis Sirak ise fars ordusunu qesden susuz sehraya aparmisdir Sirakin onlari aldatdigini basa dusen farslar onu ezabla oldurmusler Belelikle ozunu qurban veren Sirak saklarin farslarla muharibeye hazirlasmagina vaxt qazandirmisdir Sirakin adi ise turkmenseli cirak agilli sozundendir Ispakay Mannada sak carinin adi Turkce es is dost ve boka quvvetli bahadir sozlerindendir Tomris e e 530 Orta Asiyada saklarda bezi menbelerde saklarin bir qolu olmus massagetlerde qadin xaqanin adi Herodot I 214 Bu qiymetli melumatda saklarin turk oldugunu gosteren daha bir detal var Tomris fars hokmdari Kirin basini kesdikden sonra qanla dolu tuluga atir Melumdur ki tuluq ve dagar hazirlanmasi turklere aid adetdir ve bu sozler temiz turk sozleridir Tomir Tomar sozunun yunanca tehrifi adindan ve qedim yunan dilinde sexs adlarina elave olunan is adliq hal sekilcsinden ibaretdir Bunu e e II esr muellifi Poliyenin bu adi Tamir kimi yazmasi da gosterir Ad turkce tomar hamayil qizil boyunbagi sozundendir Bezi tarixciler Tomrisin basciliq etdiyi massagetlerin mehz Azerbaycan erazisinde yasadigini qeyd edirler Bunun sebeb de odur ki menbelerde verilen melumata gore Kir Tomrisle savasa gederken guclu axan bir cayi kecdikden sonra Tomrisin torpaqlarina daxil olmusdur Tomrisin Azerbaycanda yasadigini soyleyen tarixciler bu guclu axan cayin ya Kur ya da Araz oldugunu soyleyirler Cunki Orta Asiyada massagetler Xezer sahilinde yasayirdilar ve Kir onlarin torpagina girmek ucun hansisa cayi kecmeli deyildi Sparqapit e e IV esr Tomrisin oglunun adi Esbirokbit adinin yunanca yazilisina gore tehrifidir Turkce es agil zeka birok yegane bir ve bit boy at boyu sozlerindendir Kartazes e e IV esr Makedoniyali Iskendere Orta Asiyada muqavimet gostermis sak cari Kursiy Ruf VII 7 I Turkce kartas qardas sozundendir Yunan dilinde s sesi olmadigina gore antik muellif bu sesi z sesi ile vermisdir Adin sonundaki es ise yunan dilinde elave olunmus adliq hal sekilcisidir Eslak e e VI esr e e ermenlere basciliq etmis sak carlarindan sak ogullarindan Moisey Xorenlinin dediyi kimi biri M Xorenli Ermenistan tarixi N Eminin tercumesi Moskva 1893 Turkce es agil zeka ve lak sekilcisinden ibaretdir Resideddinin Oguznamelerinde adi cekilen Esli xanin adi ile muqayise oluna biler Sakalarin turkmenseli oldugunu muxtelif turk xalqlarinin terkibinde sak saka saka etnonimini dasiyan tayfalarin olmasi da gosterir hele 600 603 cu illerede Altayda tuvalarda bir tayfa Sekye y danisiqda elave olnmadir hazirda qazaxlarda Saqa Sakti ozbeklerde Sakay ve Sekey qirgizlarda Sake ve Saka turkmenlerde Saklar ve Sakar noqaylarda Saukay xakaslarda Sakay Saqay Altay turklerinde Sakait ve Saqal ve s Bundan basqa yakutlarin etnik adinin Saxa sakanin fonetik formasi Xakas etnoniminin Sakas adindan ibaret olmasi da nezere alinmalidir Saklarin turkmenseli oldugunu gosteren diger bir fakt Tataristanda Azerbayanda Turkiyede Qerbi Azerbaycanda indiki Ermenistan Seki adli yasayis menteqesinn olmasidir Saklarin turkmenseli oldugunu gosteren bir fakt da onlarin spesifik papaq qoymalaridir E e 521 ci ile aid Bisutun qaya yazisinda ve Herodotun Tarix eserinde saklar sis papaqlilar adlandirilir onlarin kisileri keceden tikilen dik dayanan konusvari hundur papaqlar qoyurdular Bele papaq novu mehz turk xalqlarinda movcud olmusdur Menbelerde qeyd edilir ki Babek ucu sis xez papq qoyurdu Qedim bulqar turklerinde bu papaq novu tumak yaxud cabak adlanirdi Maraqlidir ki XIV esre aid Ecaib ed dunya adli bir menbede Gence seherinde cavanlarin sis uclu kece papaq qoymaqlari qeyd olunmusdur Q Qeybullayev qeyd edir ki umumiyyetle kece duzeltmek adeti turk menselidir Altayda e e I miniliye aid kurqanlarda kece qaliqlar tapilmisdir I M Dyakonov ise qeyd edir ki e e III minillikde Midiyada kece papaq qoyurdular Azerbaycan tarixinde saklar RedakteE e VII esre aid Assur menbesinde Manna erazisinde Saka adli bir etnos qeyd olunur Bundan texminen 200 il sonra Herodot Ehemeni dovletinin X XI ve XIV eyaletlerinde saklarin yasadigni yazir Bu eyaletlerde yasayanlarin hec de hamisi Simaldan gelenler deyildi Meselen Ehemenilerin XIV eyaleti Orta Asiyanin mueyyen hissesini ehate edirdi Herodot II 23 Demeli bu erazideki saklar ele binadan Orta Asiyada yasayanlar idiler Midiya erazisine saklar Cenub Serqden yeni Orta Asiyadan da gele bilerdiler Hemcinin menbelerden madaylarin saklari Orta Asiyadan Midiya erazisine kocurmeleri de melumdur Midiyanin Orta Asiyadaki eyaletlerine e e 550 ci ilden sonra Ehemeniler yiyelenmisdiler E e V esrde yasamis Ktesiy yazir ki Ehemeniler sulalesinin banisi Kir dovrunde Orta Asiya saklari Ehemenilere tabe idi Ehemeni ordusunda saklar da var idi Kirin Babilistani tutmasi serefine teskil olunmus atcapma yarisinda bir sak esgeri qalib cixmisdi E e 519 cu ile aid Bisutun qaya yazisinda Iranin tabeliyinden cixmis Orta Asiya xalqlari Marqus yeni Marqiana Sataqus Parfiyanlar ve s ile yanasi saklar qeyd olunmusdur Herodotun qeyd etdiyi XI eyalet indiki Simali Azerbaycana aid olan erazinin bir hissesi Kurle Arazin birlesdiyi yerden Xezeredek olan eraziden Cenuba dogru uzanan erazileri ehate edirdi Lakin bu erazi tarixen Mannaya sonra Midiyaya e e 550 ci ilden 331 ci ile kimi fars Ehemeniler dovletine bu dovlet Makedoniyali Iskender terefinden mehv edildikden sonra ise Atropatnaya tabe olmusdu Bu eyaletin cografi kordinatlari deqiqliyi ile melum olmasa da Guman ki bu eyalete Xezer denizinin Cenub Qerb sahilleri de daxil idi Herodot mehz burada basqa tayfalarla pantimat pavsik ve doriyetlerle yanasi saklarin da yasadigini yazmsdi Qedim menbelerden melum olur ki bu eyaletde saklar iki mahalda meskun idiler Sakasinde ve Balasakanda Strabon I esr Atropatena erazisinde Sakasena adli eyaletin adini qeyd edir Strabon XI 7 2 Bu ad saka etnoniminden ve turkce mensubiyyet bildiren sin cin sin sekilcisinden ibaretdir Hemin Sakasena eslinde Sakasin Astara rayonunun erazisinde Sakason ve Sakson toponimlerinde indiyedek qalmisdir Buradan bele neticeye gelmek olar ki bu Sakasin talislarin ecdad olan kaduslarin erazisinde yerlesirdi Cunki e e V esr muellifi Ksenefont da gurgunlarin ve kaduslarin qonsulugunda saklarin yasadigini yazmisdir Ksenefont V 3 24 Qedimde indiki Mugan ve Salyan duzlerinde kaspiler meskun idiler ve ona gore de bu erazi antik muelliflerin eserlerinde Kaspiana adlanirdi Saklar bu erazide meskunlasdiqdan sonra ise bu eyalet Balasakan turkce pala duzenlik sozu ve sak etnoniminden adlanmisdi Balasakan toponimi ilk defe III esrden melumdur Axirinci defe Balasacan formasinda bu toponimi XIII esr muellifi Yaqut Hemevi isletmisdir Q Qeybullayev yazir ki ehtimal etmek olar ki eramizdan evvelki son esrlerde saklar kaspleri sixisdirmis ve onlarin erazisine yiyelenmisdiler Bir antik menbede kaspilerin etrafinda at eti yeyenlerin yasadigi gosterirlir At eti yeyen bu koceriler gumun ki saklar idiler Herodot saklarin hem de Ehemeniler dovletinin X eyaletinde yasadigini yazir Herodot III 92 Amma bu eyaletin de deqiq kordinatlari melum deyil Lakin Herodot bu eyaletde saklarla yanasi akbatanlilari Midiyanin paytaxti Akbatan seherinin sakinlerini da qeyd edir Q Qeybullayev qeyd edir ki guman ki bu saklar mehz Assur menbesinde qeyd edilen Sakadir Bu saklar daha kompakt qrup idi Mehz hemin saklar e e 552 ci lde farslarin hakimiyyetine qarsi usyan qaldirmisdilar ve Ehemeni sahi I Dara onlari e e 519 cu ile aid Bisutun qaya yazisinda sispapaqli saklar adlandirir Saklarin bu hissesi Guney Azerbaycanda Azerbaycan turklerinin etnogenezinde muhum rol oynamislar Oradaki Gence de mehz bu saklarin yasadigi erazide yaranmisdi Melumdur ki e e II esrde Atropatena dovletinin paytaxti fars menbelerinde Qanzak adlandirilan seher idi Antik muelliflerden Strabon Pliniy ve Ptolomey bu seherin adini Qazaka ve tehrif olunmus formada Zazaka kimi yazirlar V esr ermen tarixcisi Favstos Buzand ise onu Qandzak kimi qeyd edir F Buzand III 7 Bu adlarin hamisi Gence yaxud Gencek toponiminin muxtelif dillerde tehrif formasidir Maraganin 6 fersengliyinde yerlesen Gence seherinde turklerin Od mebedgahi Azergusnasp mebedi yerlesirdi IX esr ereb cografiyacisi Ibn Xordadbeh bu toponimi Cenze XIII esr ereb cografiyacisi Yaqut Hemevi Ceznek kimi yazirlar Gence toponimini tedqiq eden arasdiracilarin ekseriyyeti onu fars dilindeki genc xezine sozu ile elaqelendirmisler Lakin Y Yusifov ve daha sonra Q Qeybullayev bu fikri redd etmisdiler Hem Atropatenada hem de Qafqaz Albaniyasinda saklarin yasadigi erazilerde yaranmis Gence toponimini onlar saklarin icerisinde Gence adli tayfanin olmasi ile elaqelendirmisler Mahmud Qasqarli Orta Asiyada qedimde saklarn yasadigi erazide turk tayfalarindan birinin Gencek adlandigini yazmisdir Gencek etnoniminin II komponenti olan cek turk dillerinde c s evezlenmesine gore mehz sak etnonimini eks etdirir Qedim menbelerde Azerbaycanin her iki terefindeki Gencelerin Qanzak adlanmasi da bununla elaqedardir Orta Asiyada da orta esrlerde bir nece Gencek adli seher melumdur Guney Azerbaycanda hazirda ehalisi Azerbaycan turklerinden ibaret olan dord Gencebad Gence ve Gencerud kendlerinin adlari da bu tayfanin adini eks etdirir Pehlevi dilinde olan bir menbede deyilir ki Aturpatakanda Gence seherini Turanli Efrasiyab tikdirmisdir S Y Kasumova Azerbaydjan v III VII vv Baki 1992 Bu Avestada da adi cekilen ve farslarin qati dusmeni olan Turan padsahi Franqraspian adli sexsdir Franqraspian Sahnamede Efrasiyab adlandirilmisdir Q Qeybullayev qeyd edir ki cox gumun ki Franqrasian Efrasiyabin yazilis formasidir Efrasiyab turkce abra xilas eden qoruyan xeyir veren sozunden si ci sekilcisinden ve eb ep bacarqli mahir sozunden ibaretdir Efrasiyab turkce Abrasieb adinin farslasdirilmis formasidir Ehtimal ki Efrasiyab tarixi sexsiyyetdir ve Midiyada yasayan saklarin turlarin bascisi olmusdur Dogrudur menbelerde onun haqqinda melumatlar olduqca azdir Avestada deyilir ki tur sak tayfasindan olan Franqrasian arilerin Arvyusayana olkesini tutmus lakin Iran sahi Keyxosrov onu Cicest Urmiya golu sahilinde oldurmusdur Maraqlidir ki Nizami Gencevi Xosrov ve Sirin mesnevisinde Sirinin Efrasiyab neslinden oldugunu yazmisdir Sirin Berde gozeli idi ve Berdenin sakinleri de Azerbaycan turkleri idi Sirin Qara gozlu turkem bu dam uste men deyir Mehinbanunun Sirine dediyi Eger Xosrov Keyxosrovdursa biz Efrasiyab sozleri de diqqeti celb edir Tekzibedilmez faktdir ki Azerbaycandaki sakalar hem de turlar turanlar adlanmisdilar Maraqlisi budur ki Guney Azerbaycanda hem sak Sakan Sakani Sakene Saqali Sakabad ve s hem de turan etnonimini Turan Turanqala Turani Turanpost ve s eks etdiren ehalisi Azerbaycan turklerinden ibaret kendler vardir Saklarin diger bir hissesi ise Simali Azerbaycanda meskun idi Indiki cografi kordinatlarla gosterilse burada saklar Seki Sakasen Sisakan ve Artsak bolgelerinde meskun idiler Diqqet edildikde bu toponimlerin dordunde de sak sak etnoniminin istirak etdiyini gormek olar 1 Seki Burada hele II esr muellifi Ptolomey Osika adli seher qeyd etmisdir V XI 4 Tedqiqatcilar bu adi Seki adinin tehrifi hesab edirler Daha sonra III esre aid parfiya dilindeki menbede bu bolgede Sukn VII esr ermeni cografiyasi nda Sekan VI esre aid bir menbede Seki IX X esr ereb cografiyacilarinin eserlerinde Sekkan toponimleri cekilir ki butun bunalar indiki Seki adinin tehrifidir 2 Sakasena I esr muellifi Strabon Kurden Cenubdake erazide Sakasena eyletinin adini cekir Alban tarixcisi Moisey Kalankatlinin eserinden melum olur ki hemin Sakasena indiki Gence bolgesindedir cunki o Gence seherinin Sakasende yerlesdiyini yazir Alban olkesinin tarixi II kitab 23 cu fesil Onu da qeyd etmek lazimdir ki bu eyaletin saklari sakasin adi ile e e IV esrden melumdur II esr muellifi Flaviy Arrian yazir ki sakasinler ve albanlar Qafqaz albanlari Ehemeni ordusunun terkibinde sag cinahda Makedoniyali Iskendere qarsi doyusde istirak edirdiler Arrian III 84 Gorunduyu kimi muellifler Sakasin adinda iki toponim qeyd edirler biri Atropatenanin digeri Qafqaz Albaniyasinin erazisinde Qeyd edilmelidir ki menbelerde ikinci Sakasin indiki Turkiyenin Serqinde cekilir Bu faktin boyuk elmi deyeri var Bele ki tedqiqatcilarin ekseri evvel bele bir fikirle razilasmisdilar ki Sakasena toponimi Saka etnoniminden ve Iran menseli sauana sozunden ibaretdir basqa sozle toponimin sonundaki sen sen fars sozu olan sauana nin ermeni dilindeki fonetik seklidir Bu fikri XIX esrin ortalarinda alman serqsunasi Hubsman ortaya atmis sonra I M Dyakonov bu fikre terefdar cixmisdir Ermeni tarixcileri ise bu meseleni daha da qabardaraq guya ermenilerin Gence bolgesinde qedimden yasadiqlarinin subutu kimi qeleme vermisler Lakin Sakasena toponiminin tekce Gence bolgesinde deyil Atropatenada Anadoluda olmasi gosterir ki bu adda ne Iran menseli sauana ne de ermeni dilindeki sen sozu ola bilmez Y Yusifov qeyd edir ki Sakasen a yunan dilinin fonetikasna uygun olaraq Strabon terefinden artirilmisdir sozunun sonundaki sen sozu qedim turk dilinde sen sozunun fonetik seklidir II esr muellifi Arrian da bu toponimi Sakesin Belazuri Saksin kimi yazmisdir Demeli Sakasin toponimi orada meskunlasmis saklarin oz dilinde formalasmis toponimdir ve esl formasi Sakasin yaxud Sakasindir 3 Azerbaycandaki saklarn bir hissesi ise Yuxari Qarabagda meskunlasmis ve onlarin adi ile albanlarin dilinde bu erazi Art sak adini almisdi Qedim ermeni menbelerinde Artsax kimi yazilan bu toponim turkce art dagliq erazi yukseklik sozunden ve sak etnoniminden ibaret olub Sak yuksekliyi yaxud saklarin dagliq erazisi menalarini verir Q Qeybullayev qeyd edir ki A N Qrek menbelerdeki Sakasena eyaletini Artsakla lokalize etmekle mueyyen menada haqli idi Ona gore ki her iki toponim sak etnonimi ile baglidir Saklarn bir hissesi ise Qafqaz Albaniyasi ile Atropatenanin serheddindeki duzenlikde meskunlasmisdilar ki bu duzenlik de Balasakan Sak duzenliyi adlandirilirdi Belelikle saklarn dagliq ve duzenlik erazide meskunlasmalari ile Artsak ve Balasakan toponimleri yaranmisdi Hem de nezere almaq lazimdir ki Azerbaycanda diger bir Artsak da Guney Azerbaycan erazisinde Atropatenada yerlesirdi Xurremiler herekati ile bagli hadiselerde bu toponim menbelerde Arsak qalasi kimi qeyd edilmisdir 4 Azerbaycan erazisinde saklarla bagli diger toponimlere indiki Agsu rayonunun Bico kendi erazisindeki Piremsaq sak qocasi deyilen qedim qebiristanliq erazisini de qeyd etmek lazimdir Bu eraziye Piremsaq da deyilir Qeyd edildiyi kimi bezi menbelerde saklar sak lar kimi de xatirlanir Bico kendi erazisinde yerlesen Lengebiz silsilesinin en hundur zirvesi olan Sendelen daginin yerli ehali arasinda esasen Sanqalan Sakqalan adlandirilmasi da bu baximdan xeyli maraqlidir Saklarla bagli diger toponim kimi Zaqatala Sak tala seherinin adini da misal getirmek olar Saklarin bir ozelliyi de odur ki onlar oda sitayis eden olmuslar Nezerde tutulmalidir ki oda sitayis ucun mebed tikilmesi Iran xalqlari tacikler efqanlar osetinler farslar kurdler ve b ucun seciyyevi deyldi onlar atesperest olmamislar Eks teqdirde hal hazirda bu xalqlarin kompakt meskunlasdiqlari erazilerde hec olmasa numune ucun birce dene od mebedi askarlanardi Halbuki hem Guney Azerbaycanda hem Simali Azerbaycanda hem de Qerbi Azerbaycanda indiki Ermenistan kifayet qeder od mebedleri dovrumuze catmisdir Bu ibtidai din formasini Azerbaycana saklar getirmisler Guney Azerbaycanda Gencek seherinde Qazaka bas od mebedinin Azergusnasp mebedi olmasi da bununla elaqedarir Qeyd etmek lazimdir ki tarix boyu oda sitayis edenlerin merkezi Guney Azerbaycan olmusdur Hemcinin bax RedakteSak carligi Sisaklar Skifler Massagetler CinlilerIstinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir The Turks Volume 1 Early Ages Part 3 Old nomads of the steppes Scythian age in Eurasia Prof Dr A Chay Prof Dr I Durmus Scythians Yeni Turkiye Ankara 2002 S 147 166 Arxivlesdirilib 2013 10 16 at the Wayback Machine ISBN 975 6782 56 0 Zurichi Magyar Tortenelmi Egyesulet Die Fruhgeschichte der Ungarn Zusammenfassung Ungarisch Historischer Verein 1994 S 11 f ISBN 963 8527 447 Osman Karatay Iran ile Turan hayali milletler caǧinda Avrasya ve Ortadoǧu Ayse Demiral 2003 s 151 H Celal Guzel Ali Birinci Genel Turk tarihi 1 cilt Yeni Turkiye 2002 s 485 Yilmaz Oztuna Baslangicindan zamanimiza kadar buyuk turkiye tarihi Turkiye nin siyasi medeni kultur teskilat ve san at tarihi Otuken Yayinevi 1983 Belgelerle Turk tarihi dergisi cilt 84 86 Mentes Kitabevi 2004 s 89 Qazaxistan SSR tarixi I cild Alma Ata 1957 seh 198 199 Qazaxistan SSR tarixi I cild Alma Ata 1957 Kirzioglu M Fahrettin Kars tarihi I cild Istanbul 1953Menbeler RedakteQ E Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Q E Qeybullayev Qedim turkler ve Ermenistan Baki 1993 I M Dyakonov Midiya tarixi Leninqrad Moskva 1956 Kirzioglu M Fahrettin Kars tarihi Istanbul 1953 E V Sevortyan Turk dillerinin etimoloji lugeti I II III cildler Moskva 1974 1978 1982 Qazaxistan SSR tarixi I cild Alma Ata 1957 Y B Yusifov Azerbaycanin etnik tarixinin aktual problemleri Baki 1988 Y B Yusifov Kimmer skif ve saklar qedim Azerbaycanda Tiflis 1988Menbe https az wikipedia org w index php title Saklar amp oldid 5903166, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.