fbpx
Wikipedia

Azərbaycanda simvol və ornamentlər

Avqust 19, 2021

Azərbaycanda simvol və ornamentlər — Azərbaycanda tarix boyu mövcud olmuş və müxtəlif sahələrə aid rəmzləri əks etdirən qeyri-maddi mədəni irs nümunələri.

Hər bir xalqın mədəniyyəti müxtəlif elementlərdən, o cümlədən əsasını gerçəklikdən alan rəmz və işarələrdən ibarətdir. Digər xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif sahələrində rəmzlərə rast gəlmək mümkündür. Rəmz dedikdə, hansısa fikir və ideyanın obrazlı şəkildə, rəmzlərlə əksi nəzərdə tutulur. Ətraf aləmin simvollarla dərki ibtidai təfəkkürün əsas xüsusiyyətlərindən biri hesab olunur. İbtidai mifləri, arxaik dinləri, arxaik incəsənət formalarını onlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. İbtidai cəmiyyətdə insanlar onları əhatə edən ətraf aləm haqqında təsəvvürlərini məhz rəmzlər vasitəsilə ifadə etmiş, bu vasitə ilə mifoloji təsəvvürlərini, dünya, kainat haqqında görüşlərini nəsildən-nəsilə ötürmüşlər.

Tarixi

Azərbaycanda simvol və ornamentlər kimi təqdim edilən rəmzlərin çoxunun tarixi daha qədimlərə gedib çıxır. Hətta onların bir çoxu arxeoloji materiallarda belə öz əksini tapmışdı. Arxasında duran təsəvvürün unudulması nəticəsində həmin rəmzlər sonralar arxaik mənalarını itirmiş, bədii personajlara, bəzək elementlərinə çevrilmişdi. Bu rəmzləri öyrənmədən miflərin, mərasim tamaşalarının, xalça ornamentlərinin mənasını açmaq mümkün deyil.

Simvol və ornamentlər özlüyündə fərqli ifadə vasitələrinə görə müxtəlif qruplara bölünür. Bunların içərisində ən geniş yayılanı simvolların saylarla, fiqurlarla ifadəsidir. Məsələn, Azərbaycan folklorunda 7 sayı müqəddəs rəqəm hesab olunur (göylər aləminin yeddi qatdan ibarət olduğu düşünülür, hər bir insanın yeddi arxa dönəni tanıması vacib sayılır və s.).

Bundan əlavə, hansısa fikri əks etdirən əşya, hadisə, fəaliyyət və bədii obrazlar da simvol sayılır. Məsələn, saç arxaik düşüncədə artım gücünü, magik qüvvəni özündə təcəssüm etdirmişdi. Buna görə də Azərbaycan folklorunda bir sıra mifoloji varlıqlar gur, dağınıq saçlı obrazlar kimi təsvir olunmuşdu. Türk etnik-mədəni sistemində geniş yayılmış buynuz elementi isə hakimiyyət, güc rəmzi sayılmışdı. Türk mifoloji sistemində Tanrı oğlunun başlıca atributu olan buynuz sonralar bir çox əfsanəvi hökmdarların təsvirlərində də özünə yer tapmışdı.

Simvollar özünəməxsus bir sıra xüsusiyyətləri ilə seçilir. Əvvəla simvollar əşyanın zahiri görünüşü ilə bağlı olub onun mahiyyətini əks etdirir. Məsələn, Novruz bayramının əsas simvollarından olan paxlava torpağı, üzərini bəzəyən qoz və ya fındıq ləpəsi toxumu, şəkərbura ayı, qoğal isə günəşi ifadə edir. Ayı simvolizə edən şəkərbura, badambura sarı, günəşi simvolizə edən şorqoğalı isə qırmızı rəngdə olur. Novruz bayramında oynanan "Kos-kosa" oyunu da, tədqiqatçıların fikrincə, qışla yazın qarşılaşmasını, onların mübarizəsini obrazlı şəkildə, rəmzlərlə əks etdirir. Bu oyundakı kosa geyimi, görkəmi ilə qışın antropomorf, keçi isə baharın, yazın zoomorf simvoludur.

Simvol və ornamentlər mədəniyyətdə

Qədim insan keçmiş dövrdən müşahidələr aparmış, gerçəkliyi dərk etməyə çalışmışdır. İnsan gerçəklik hadisələrini bir qəlib kimi, bir forma kimi qavramışdır. Müşahidələr yolu ilə insan beyni gerçəkliyi özünəməxsus şəkildə dərk etmiş, hifz edib daşlaşdırmış və bu informasiyanı nəsildən-nəslə ötürmüşdür. Bu informasiya Azərbaycan folklorunda, mədəniyyətin müxtəlif sahələrində öz əksini tapmışdır.

İnsanın dünya haqqında təsəvvürlərini əks etdirən simvollar zaman keçdikcə yeni çalarlar da qazanır. Belə ki, eyni simvol müxtəlif mədəniyyətlərdə müxtəlif mənalar daşıyır. Məsələn, udilərdə gəlin yola düşəndə yolu uğurlu olsun deyə dalınca mütləq təmiz su atılır. Ancaq talışlarda gəlin köçəndə qızın dalınca su atmazlar, çünki su tez qayıtmaq anlamına gəlir. Onun əvəzinə gəlin köçən qızın arxasınca daş atırlar ki, gəlin boşanıb qayıtmasın. Udilərdə isə gəlin köçən qızın arxasınca daş atıldıqda uğursuzluq, bədbəxtlik gətirəcəyinə inanılmışdı.

Ornamentlərin ən sadə ünsürlərinə – düz və sınıq xətlərə, ziqzaqlara, dairələrə, üçbucaqlara, kiçik romblara, nöqtə ornamentinə Azərbaycanda hələ erkən bürünc dövrünə (e.ə. III minillik) aid saxsı qabların üzərində rast gəlinir. Bu naxışların özləri də həndəsi, nəbati, zooloji, astroloji və antropoloji olmaqla müxtəlif qruplara bölünür. Ornamentlər də simvollarda olduğu kimi xalqın kodlaşmış əski inanclarını əks etdirir və zənginliyi ilə seçilir. Azərbaycan naxışları içərisində bitki ornamentləri – sünbül, zanbaq, lalə, nar, heyva çiçəyi və yarpağı; quş ornamentləri içərisində – tovuz quşu, göyərçin, bülbül; heyvan ornamentləri içərisində – ceyran, əjdaha və s. ən qədim naxışlardandır. Azərbaycan xalçalarını bəzəyən bu elementlərdən dekorativ və tətbiqi sənətin müxtəlif sahələrində geniş istifadə olunur. Məsələn, geniş yayılmış bəzək elementlərindən olan butadan Azərbaycan xalçalarında, dekorativ və tətbiqi sənətin müxtəlif növlərində – təkəlduz tikmə sənətində, kəlağayılarda, binaların daxili bəzəyində və digər sənət nümunələrində geniş istifadə olunur, həmçinin dulusçuluq, memarlıq abidələri və şəbəkə nümunələri üzərinə müxtəlif üsullarla həkk edilir.

Azərbaycan ornamentləri

Azərbaycan ornamentlərinə romb, kvadrat, çoxbucaqlı ulduz, həndəsiləşmiş nəbati elementlərdən ibarət müxtəlif həndəsi fiqurlar, insan və heyvan təsvirləri daxildir. Müxtəlifliyinə baxmayaraq bunlar bir neçə qrupa bölünür: həndəsi, nəbati, zoomorf və antropomorf təsvirlər.

Həndəsi ornamentlər

Həndəsi ornamentlər riyazi qanunauyğunluqla qurulmuş elə təsviri silsilələrdir ki, onlar estetik zövq vermə ilə yanaşı müəyyən semantik məzmun da daşıyırlar.

Həndəsi ornamentlərin təkrarlanan elementi xaç, kvadrat, romb, altıüzlü və ya səkkizguşəli ulduz kimi müxtəlif həndəsi fiqurlardan, bəzən həndəsiləşdirilmiş nəbati və heyvani formalardan seçilə bilər. Həndəsi naxışlar iki qrupa bölünür: sadə və mürəkkəb. Sadə həndəsi naxışlar sırasına düz, sınıq və dalğavarı xətlərdən ibarət, həmçinin günəşin, ayın, ulduzların təsvirini əks edən rəsmləri daxil etmək olar.

Mürəkkəb həndəsi naxışların əksəriyyəti memarlıq abidələrinin – daş, taxta, gəc oymalarında, kərpic və kaşı üzərindəki sahələrdə tor şəklində qurularaq müəyyən fiqur və xətlərin təkrar olunmasından alınır.

Azərbaycanın ərazisində mövcud olan Manna, Midiya, Atropatena və Qafqaz Albaniyası kimi dövlətlərin incəsənətləri üçün səciyyəvi olan, hətta Tunc dövrünə (e.ə. III-II minilliklər) və daha sonrakı dövrə (e.ə. IX-IV əsrlər) aid daş, metal və keramika əşyalarının üzərində həkk olunan həndəsi ornament elementlərini bugünkü Azərbaycan xalçalarında görmək mümkündür. Bunlar arasında ən sadəsi və ehtimala görə ən ilki sınıq dalğalı xətlərdir. Bunlara Qazax, Xanlar və Naxçıvan ərazisində tapılmış yaşı 4,5 min ilə çatan saxsı qablar üzərində təsadüf olunur.

Xalça naxışları ətrafında aparılmış elmi araşdırmalar göstərir ki, bir çox həndəsi ornamentlər (düz, qırıq və dalğavarı xətlər; üç, dörd, beş, altı, səkkiz və on iki guşəli ulduzlar; üçbucaq, dördbucaq, dairə və s.) qədim dövrdən bəri inkişaf edərək, ənənəvi şəkil alıb müasir zamanadək sənət əsərlərində dönə-dönə işlənməkdədir.

Hazırda sadəcə bəzək kimi anlaşılan bu ornamentlərin hər biri uzaq keçmişdə xüsusi məna kəsb etmiş, insanların həyat və məişətdə rast gəldikləri bir çox real canlı və cansız obrazları əks etdirmişlər. Naxçıvan MR Şahtaxtı kəndindən tapılmış qırmızı gildən hazırlanmış küpənin (e.ə. XVIII-XVII əsr) gövdə hissəsində horizontal düz xətlər arasında verilən ördək təsvirləri onların su üzərində süzməsinə işarədir. Xalça və tikmələrimizin yelənində (haşiyəsində) verilən bu tip bəzək motivinə el ustaları bugün də "su" deyirlər. Sadə həndəsi naxışlar arasında paxlavavari naxışlar vardır ki, get-gedə mürəkkəbləşərək onlar "kətəbə" adı ilə yayılmışdır. Bu bəzək növü artıq dekorativ tətbiqi sənət növlərimizin – xalça, parça, tikmə, daş oymalarının və s. ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir.

Mürəkkəb həndəsi naxışlara əsas etibarı ilə memarlıq abidələrinin bədii tərtibatında rast gəlmək olur. Bunların əksəriyyəti tarix etibarı ilə orta əsrlərə aiddir. Əsasən ara sahələrin bəzədilməsində istifadə edilən bu naxışların ən gözəl və mürəkkəb nümunələrini XIII-XIV əsrlərdə yaradılmış memarlıq abidələrində görürük. Bu tipli mürəkkəb həndəsi torvarı naxışların gözəl örnəklərinə Naxçıvan MR Culfa şəhəri yaxınlığındakı "Gülüstan" türbəsi, Bakı və onun ətrafında yerləşən memarlıq abidələrində – Sınıq-qala minarəsinin şərəfəsi (1087-ci il), Şirvanşahlar kompleksindəki Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi və Divanxanada verilən ornamentlər (XV əsr) və s. rast gəlirik. Torvari həndəsi naxışlar bir sahəni bütünlüklə örtmək məqsədi ilə (düzbucaq, romb, üçbucaq, paraleloqram və altıbucaq kimi) həndəsi fiqurların zəncirvari şəkildə düzülüşündən əmələ gəlmişlər.

Antropomorf ornamentlər

Antropomorf ornamentlər insan fiqurunu (və ya fiqurun hissələrini) istifadə, ya da stilizə edərək yaradılan insan, yaxud insanaoxşar təsvirlərdir.

Azərbaycan ərazisində paleolitin sonu, mezolit və neolit dövrünə aid külli miqdarda daş və gil qadın heykəlcikləri tapılmışdır. Bunların daha qədimləri real qadın fiquruna yaxın olsa da, sonrakılar sxematik, ümumiləşdirilmiş və uzunsov formaları və ağır aşağı hissəsi ilə seçilir. Onların üstündə həndəsi naxışlar (nöqtələr, spiralvari cizgilər) olurdu. Bu təsvir və heykəlciklər, daşdan düzəldilmiş böyük insan heykəlləri həyatı dərketmə vasitəsi, dünyanı anlamağın kodu olan rəmz rolu oynayırdı. Eyni zamanda onların vasitəsi ilə ibtidai insanlar ayin fəaliyyətlərində gələcəyi formalaşdırır, dünyanın mühüm tərəflərini, əlaqə və münasibətlərini ayırmaq və ümumiləşdirmək, onun qanunlarını formalaşdırmaq, öz təcrübə və biliklərini sistemləşdirmək, bir-birinə fikir və hisslərini ötürməyə nail olurdular. Bu o deməkdir ki, antropomorf ornamentlər insanların idrak və ünsiyyətinin zəruri vasitələri idi.

Antropomorf təsvirlər Azərbaycan incəsənətində digər tipli təsvirlərlə işlənərək, xalqın mənəvi aləmi, qədim inam və etiqadları ilə sıx bağlı olmuşdur. Bunlar ayrıca böyük heykəllər (balballar), heykəlciklər və müxtəlif tematik kompozisiyalar idi. Bu kompozisiyalar qayaüstü və daşüstü rəsmlərdə, mis və saxsı qablarda, metal məmulatlarda, parçada, xalçada, miniatürlərdə öz əksini tapmışdır. Adətən qayaüstü təsvirlər əlaltı alətlərlə yaranırdı (təbaşir, kömür, daş, oxra). Bu tematik təsvirləri 3 böyük qrupa bölmək olar: ov, döyüş və ayin mövzuları. Ov ayininin təzahürü olan ov təsvirləri ən qədimidir və bütün dünyada yayılmış mövzudur. Bu mövzular qayaüstü və daşüstü təsvirlərdən savayı bürünc kəmərlərdə, mis və saxsı qablarda əksini tapıb. İnsanlar süvari at üstündə və cəng arabası üstündə, müxtəlif növ silahlarla (kaman, ox, üçbaşlı əsa, nizə), it və əlinin üstündə ov quşu ilə təsvir olunub. Döyüş mövzusunda işlənmiş təsvirlərə də tez-tez rast gəlinir. Ayin mövzusu – miflərə, əsatirlərə həsr olunub, bunlar qadın və kişi – ayin obrazlarıdır və mərasim vaxtı əllərində müqəddəs cəm tutmuş halda, yaxud əllərini göyə qaldıraraq təsvir olunublar.

Rəqs motivləri, qadın başı formasında qablar da antropomorf təsvirlərə aiddir. Antropomorf heykəllər 2 qrupa bölünür: kiçik ölçülü və böyük daş heykəllər. Böyük daş heykəllər o qədər də çox deyil, zərdüştlük, xristianlıq və büt obyektləri hesab olunaraq məhv ediliblər.

Antropomorf ornamentlərə həm də insanların və heyvanların müxtəlif hissələrini özündə birləşdirən polimorf mifik varlıqlar – qadın-quş, pəri və s. təsvirlər daxildir. Onlara müxtəlif dövrün monumental-dekorativ sənət abidələrində, bədii sənət əşyalarında rast gəlinir. Bunlar ağacdan, buynuzdan, bürüncdən, qızıldan düzəldilmiş kiçik formalı əşyalar üzərində antropomorf təsvirlərdir. Antropomorf təsvirlərə o cümlədən insan fiqurunu stilizə edən ritmik naxışlar da aiddir.

Antropomorf təsvirlər bütün Azərbaycan ərazisində mövcuddur. XX-XXI əsrlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar çox miqdarda artefakt ortaya qoydu. Qobustan, Naxçıvan, Gəncə, Xanlar, Mingəçevir, Qazax, Şamaxı, Gədəbəy və s. rayonlarda mədəni qatlardan tapılan ayin və mədəni əşyalar bu gün muzeylərdə saxlanılır.

Qobustanın Böyükdaş, Kiçikdaş, Cingirdağ, Yazılıtəpə, Şonqardağ və Şıxqaya qayalıqlarında petroqliflər aşkar olunub. Bu petroqliflərin yaşı e.ə. X minilliyə təsadüf edir. Onlar 1939-cu ildə arxeoloq İshaq Cəfərzadə tərəfindən təhlil olunublar. Qobustan qoruğunda Qaya üstünə həkk olunmuş təxminən 6 min rəsm tapılıb və təhlil olunub, 100 min maddi mədəniyyət əşyası qorunub saxlanılır.

Azərbaycana məxsus antropomorf təsvirlər respublikanın bütün muzeylərində bu gün də nümayiş etdirilir.

Zoomorf ornamentlər

Nəbati ornamentlər

Nəbati ornamentlərin əsas elementini real və stilizə olunmuş bitki təsvirləri təşkil edir. Nəbati ornamentlər həndəsi ornamentlərdən sonra ən geniş yayılmış ornamentlərdir. Azərbaycanda nəbati naxışlar içərisində ən çox yayılmışları aşağıdakılardır:

Adətən, simmetriya əsasında qurulmuş nəbati naxışlarda budaqlar əsas ana xətt rolunda, "budaqlarda bitən" gül-çiçək və yarpaqlar isə tamamlayıcı ünsür kimi çıxış edir. Spiralabənzər budaq təsvirləri bəzədilən sahənin forması və ölçüsünə uyğunlaşdırılır. Ağac təsviri isə bir qayda olaraq kompozisiyanın ortasındakı geniş fon boşluğunun mərkəzində verilir.

Bəzəklə örtülən sənət nümunəsinin sahəsi böyük olduğu halda, mürəkkəb, dolaşıq formalı nəbati ornamentlərdən istifadə olunurdu. Bu tipli naxışları, adətən, yüksək ustalıq bacarığına malik peşəkar sənətkarlar, mahir xəttat, rəssam və ya nəqqaşlar icra edirdilər. Bu tipli mürəkkəb naxışlarda dəqiq simmetriya, uyğunluq və gözəl ritm hissi nəzərə çarpır. Mənşəyini təbiətdən alsa da, həndəsi qanunlar əsasında qurulmuş nəbati naxışlar həmişə yüksək zövqlü incəsənət əsəri sayılaraq bəzədikləri abidələrin bədii keyfiyyətinə başucalığı gətirmişlər.

Ədəbiyyat

  • A.Ş.Orucov — "İlk orta əsrlərdə Azərbaycanda dulusçuluq", Bakı-1986;
  • Н.И.Рзаев — "Искусство Кавказской Албании", 1976;
  • Araz Qurbanov — "Rəmzlər nədən danışır?" / Azərbaycan xalçaları, cild 6, №18–2016;

İstinadlar

  1. . 2019-04-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-18.

Avqust 19, 2021
azərbaycanda, simvol, ornamentlər, azərbaycanda, tarix, boyu, mövcud, olmuş, müxtəlif, sahələrə, rəmzləri, əks, etdirən, qeyri, maddi, mədəni, nümunələri, hər, xalqın, mədəniyyəti, müxtəlif, elementlərdən, cümlədən, əsasını, gerçəklikdən, alan, rəmz, işarələrd. Azerbaycanda simvol ve ornamentler Azerbaycanda tarix boyu movcud olmus ve muxtelif sahelere aid remzleri eks etdiren qeyri maddi medeni irs numuneleri Her bir xalqin medeniyyeti muxtelif elementlerden o cumleden esasini gerceklikden alan remz ve isarelerden ibaretdir Diger xalqlarda oldugu kimi Azerbaycan medeniyyetinin muxtelif sahelerinde remzlere rast gelmek mumkundur Remz dedikde hansisa fikir ve ideyanin obrazli sekilde remzlerle eksi nezerde tutulur Etraf alemin simvollarla derki ibtidai tefekkurun esas xususiyyetlerinden biri hesab olunur Ibtidai mifleri arxaik dinleri arxaik incesenet formalarini onlarsiz tesevvur etmek mumkun deyil Ibtidai cemiyyetde insanlar onlari ehate eden etraf alem haqqinda tesevvurlerini mehz remzler vasitesile ifade etmis bu vasite ile mifoloji tesevvurlerini dunya kainat haqqinda goruslerini nesilden nesile oturmusler 1 Mundericat 1 Tarixi 2 Simvol ve ornamentler medeniyyetde 3 Azerbaycan ornamentleri 3 1 Hendesi ornamentler 3 2 Antropomorf ornamentler 3 3 Zoomorf ornamentler 3 4 Nebati ornamentler 4 Edebiyyat 5 IstinadlarTarixi RedakteAzerbaycanda simvol ve ornamentler kimi teqdim edilen remzlerin coxunun tarixi daha qedimlere gedib cixir Hetta onlarin bir coxu arxeoloji materiallarda bele oz eksini tapmisdi Arxasinda duran tesevvurun unudulmasi neticesinde hemin remzler sonralar arxaik menalarini itirmis bedii personajlara bezek elementlerine cevrilmisdi Bu remzleri oyrenmeden miflerin merasim tamasalarinin xalca ornamentlerinin menasini acmaq mumkun deyil Simvol ve ornamentler ozluyunde ferqli ifade vasitelerine gore muxtelif qruplara bolunur Bunlarin icerisinde en genis yayilani simvollarin saylarla fiqurlarla ifadesidir Meselen Azerbaycan folklorunda 7 sayi muqeddes reqem hesab olunur goyler aleminin yeddi qatdan ibaret oldugu dusunulur her bir insanin yeddi arxa doneni tanimasi vacib sayilir ve s Bundan elave hansisa fikri eks etdiren esya hadise fealiyyet ve bedii obrazlar da simvol sayilir Meselen sac arxaik dusuncede artim gucunu magik quvveni ozunde tecessum etdirmisdi Buna gore de Azerbaycan folklorunda bir sira mifoloji varliqlar gur daginiq sacli obrazlar kimi tesvir olunmusdu Turk etnik medeni sisteminde genis yayilmis buynuz elementi ise hakimiyyet guc remzi sayilmisdi Turk mifoloji sisteminde Tanri oglunun baslica atributu olan buynuz sonralar bir cox efsanevi hokmdarlarin tesvirlerinde de ozune yer tapmisdi Simvollar ozunemexsus bir sira xususiyyetleri ile secilir Evvela simvollar esyanin zahiri gorunusu ile bagli olub onun mahiyyetini eks etdirir Meselen Novruz bayraminin esas simvollarindan olan paxlava torpagi uzerini bezeyen qoz ve ya findiq lepesi toxumu sekerbura ayi qogal ise gunesi ifade edir Ayi simvolize eden sekerbura badambura sari gunesi simvolize eden sorqogali ise qirmizi rengde olur Novruz bayraminda oynanan Kos kosa oyunu da tedqiqatcilarin fikrince qisla yazin qarsilasmasini onlarin mubarizesini obrazli sekilde remzlerle eks etdirir Bu oyundaki kosa geyimi gorkemi ile qisin antropomorf keci ise baharin yazin zoomorf simvoludur Simvol ve ornamentler medeniyyetde RedakteQedim insan kecmis dovrden musahideler aparmis gercekliyi derk etmeye calismisdir Insan gerceklik hadiselerini bir qelib kimi bir forma kimi qavramisdir Musahideler yolu ile insan beyni gercekliyi ozunemexsus sekilde derk etmis hifz edib daslasdirmis ve bu informasiyani nesilden nesle oturmusdur Bu informasiya Azerbaycan folklorunda medeniyyetin muxtelif sahelerinde oz eksini tapmisdir Insanin dunya haqqinda tesevvurlerini eks etdiren simvollar zaman kecdikce yeni calarlar da qazanir Bele ki eyni simvol muxtelif medeniyyetlerde muxtelif menalar dasiyir Meselen udilerde gelin yola dusende yolu ugurlu olsun deye dalinca mutleq temiz su atilir Ancaq talislarda gelin kocende qizin dalinca su atmazlar cunki su tez qayitmaq anlamina gelir Onun evezine gelin kocen qizin arxasinca das atirlar ki gelin bosanib qayitmasin Udilerde ise gelin kocen qizin arxasinca das atildiqda ugursuzluq bedbextlik getireceyine inanilmisdi Ornamentlerin en sade unsurlerine duz ve siniq xetlere ziqzaqlara dairelere ucbucaqlara kicik romblara noqte ornamentine Azerbaycanda hele erken burunc dovrune e e III minillik aid saxsi qablarin uzerinde rast gelinir Bu naxislarin ozleri de hendesi nebati zooloji astroloji ve antropoloji olmaqla muxtelif qruplara bolunur Ornamentler de simvollarda oldugu kimi xalqin kodlasmis eski inanclarini eks etdirir ve zenginliyi ile secilir Azerbaycan naxislari icerisinde bitki ornamentleri sunbul zanbaq lale nar heyva ciceyi ve yarpagi qus ornamentleri icerisinde tovuz qusu goyercin bulbul heyvan ornamentleri icerisinde ceyran ejdaha ve s en qedim naxislardandir Azerbaycan xalcalarini bezeyen bu elementlerden dekorativ ve tetbiqi senetin muxtelif sahelerinde genis istifade olunur Meselen genis yayilmis bezek elementlerinden olan butadan Azerbaycan xalcalarinda dekorativ ve tetbiqi senetin muxtelif novlerinde tekelduz tikme senetinde kelagayilarda binalarin daxili bezeyinde ve diger senet numunelerinde genis istifade olunur hemcinin dulusculuq memarliq abideleri ve sebeke numuneleri uzerine muxtelif usullarla hekk edilir Azerbaycan ornamentleri RedakteAzerbaycan ornamentlerine romb kvadrat coxbucaqli ulduz hendesilesmis nebati elementlerden ibaret muxtelif hendesi fiqurlar insan ve heyvan tesvirleri daxildir Muxtelifliyine baxmayaraq bunlar bir nece qrupa bolunur hendesi nebati zoomorf ve antropomorf tesvirler Hendesi ornamentler Redakte Hendesi ornamentler riyazi qanunauygunluqla qurulmus ele tesviri silsilelerdir ki onlar estetik zovq verme ile yanasi mueyyen semantik mezmun da dasiyirlar Hendesi ornamentlerin tekrarlanan elementi xac kvadrat romb altiuzlu ve ya sekkizguseli ulduz kimi muxtelif hendesi fiqurlardan bezen hendesilesdirilmis nebati ve heyvani formalardan secile biler Hendesi naxislar iki qrupa bolunur sade ve murekkeb Sade hendesi naxislar sirasina duz siniq ve dalgavari xetlerden ibaret hemcinin gunesin ayin ulduzlarin tesvirini eks eden resmleri daxil etmek olar Murekkeb hendesi naxislarin ekseriyyeti memarliq abidelerinin das taxta gec oymalarinda kerpic ve kasi uzerindeki sahelerde tor seklinde qurularaq mueyyen fiqur ve xetlerin tekrar olunmasindan alinir Azerbaycanin erazisinde movcud olan Manna Midiya Atropatena ve Qafqaz Albaniyasi kimi dovletlerin incesenetleri ucun seciyyevi olan hetta Tunc dovrune e e III II minillikler ve daha sonraki dovre e e IX IV esrler aid das metal ve keramika esyalarinin uzerinde hekk olunan hendesi ornament elementlerini bugunku Azerbaycan xalcalarinda gormek mumkundur Bunlar arasinda en sadesi ve ehtimala gore en ilki siniq dalgali xetlerdir Bunlara Qazax Xanlar ve Naxcivan erazisinde tapilmis yasi 4 5 min ile catan saxsi qablar uzerinde tesaduf olunur Xalca naxislari etrafinda aparilmis elmi arasdirmalar gosterir ki bir cox hendesi ornamentler duz qiriq ve dalgavari xetler uc dord bes alti sekkiz ve on iki guseli ulduzlar ucbucaq dordbucaq daire ve s qedim dovrden beri inkisaf ederek enenevi sekil alib muasir zamanadek senet eserlerinde done done islenmekdedir Hazirda sadece bezek kimi anlasilan bu ornamentlerin her biri uzaq kecmisde xususi mena kesb etmis insanlarin heyat ve meisetde rast geldikleri bir cox real canli ve cansiz obrazlari eks etdirmisler Naxcivan MR Sahtaxti kendinden tapilmis qirmizi gilden hazirlanmis kupenin e e XVIII XVII esr govde hissesinde horizontal duz xetler arasinda verilen ordek tesvirleri onlarin su uzerinde suzmesine isaredir Xalca ve tikmelerimizin yeleninde hasiyesinde verilen bu tip bezek motivine el ustalari bugun de su deyirler Sade hendesi naxislar arasinda paxlavavari naxislar vardir ki get gede murekkebleserek onlar ketebe adi ile yayilmisdir Bu bezek novu artiq dekorativ tetbiqi senet novlerimizin xalca parca tikme das oymalarinin ve s ayrilmaz terkib hissesine cevrilmisdir Murekkeb hendesi naxislara esas etibari ile memarliq abidelerinin bedii tertibatinda rast gelmek olur Bunlarin ekseriyyeti tarix etibari ile orta esrlere aiddir Esasen ara sahelerin bezedilmesinde istifade edilen bu naxislarin en gozel ve murekkeb numunelerini XIII XIV esrlerde yaradilmis memarliq abidelerinde goruruk Bu tipli murekkeb hendesi torvari naxislarin gozel orneklerine Naxcivan MR Culfa seheri yaxinligindaki Gulustan turbesi Baki ve onun etrafinda yerlesen memarliq abidelerinde Siniq qala minaresinin serefesi 1087 ci il Sirvansahlar kompleksindeki Seyid Yehya Bakuvinin turbesi ve Divanxanada verilen ornamentler XV esr ve s rast gelirik Torvari hendesi naxislar bir saheni butunlukle ortmek meqsedi ile duzbucaq romb ucbucaq paraleloqram ve altibucaq kimi hendesi fiqurlarin zencirvari sekilde duzulusunden emele gelmisler Antropomorf ornamentler Redakte Antropomorf ornamentler insan fiqurunu ve ya fiqurun hisselerini istifade ya da stilize ederek yaradilan insan yaxud insanaoxsar tesvirlerdir Azerbaycan erazisinde paleolitin sonu mezolit ve neolit dovrune aid kulli miqdarda das ve gil qadin heykelcikleri tapilmisdir Bunlarin daha qedimleri real qadin fiquruna yaxin olsa da sonrakilar sxematik umumilesdirilmis ve uzunsov formalari ve agir asagi hissesi ile secilir Onlarin ustunde hendesi naxislar noqteler spiralvari cizgiler olurdu Bu tesvir ve heykelcikler dasdan duzeldilmis boyuk insan heykelleri heyati derketme vasitesi dunyani anlamagin kodu olan remz rolu oynayirdi Eyni zamanda onlarin vasitesi ile ibtidai insanlar ayin fealiyyetlerinde geleceyi formalasdirir dunyanin muhum tereflerini elaqe ve munasibetlerini ayirmaq ve umumilesdirmek onun qanunlarini formalasdirmaq oz tecrube ve biliklerini sistemlesdirmek bir birine fikir ve hisslerini oturmeye nail olurdular Bu o demekdir ki antropomorf ornamentler insanlarin idrak ve unsiyyetinin zeruri vasiteleri idi Antropomorf tesvirler Azerbaycan incesenetinde diger tipli tesvirlerle islenerek xalqin menevi alemi qedim inam ve etiqadlari ile six bagli olmusdur Bunlar ayrica boyuk heykeller balballar heykelcikler ve muxtelif tematik kompozisiyalar idi Bu kompozisiyalar qayaustu ve dasustu resmlerde mis ve saxsi qablarda metal memulatlarda parcada xalcada miniaturlerde oz eksini tapmisdir Adeten qayaustu tesvirler elalti aletlerle yaranirdi tebasir komur das oxra Bu tematik tesvirleri 3 boyuk qrupa bolmek olar ov doyus ve ayin movzulari Ov ayininin tezahuru olan ov tesvirleri en qedimidir ve butun dunyada yayilmis movzudur Bu movzular qayaustu ve dasustu tesvirlerden savayi burunc kemerlerde mis ve saxsi qablarda eksini tapib Insanlar suvari at ustunde ve ceng arabasi ustunde muxtelif nov silahlarla kaman ox ucbasli esa nize it ve elinin ustunde ov qusu ile tesvir olunub Doyus movzusunda islenmis tesvirlere de tez tez rast gelinir Ayin movzusu miflere esatirlere hesr olunub bunlar qadin ve kisi ayin obrazlaridir ve merasim vaxti ellerinde muqeddes cem tutmus halda yaxud ellerini goye qaldiraraq tesvir olunublar Reqs motivleri qadin basi formasinda qablar da antropomorf tesvirlere aiddir Antropomorf heykeller 2 qrupa bolunur kicik olculu ve boyuk das heykeller Boyuk das heykeller o qeder de cox deyil zerdustluk xristianliq ve but obyektleri hesab olunaraq mehv edilibler Antropomorf ornamentlere hem de insanlarin ve heyvanlarin muxtelif hisselerini ozunde birlesdiren polimorf mifik varliqlar qadin qus peri ve s tesvirler daxildir Onlara muxtelif dovrun monumental dekorativ senet abidelerinde bedii senet esyalarinda rast gelinir Bunlar agacdan buynuzdan buruncden qizildan duzeldilmis kicik formali esyalar uzerinde antropomorf tesvirlerdir Antropomorf tesvirlere o cumleden insan fiqurunu stilize eden ritmik naxislar da aiddir Antropomorf tesvirler butun Azerbaycan erazisinde movcuddur XX XXI esrlerde aparilan arxeoloji qazintilar cox miqdarda artefakt ortaya qoydu Qobustan Naxcivan Gence Xanlar Mingecevir Qazax Samaxi Gedebey ve s rayonlarda medeni qatlardan tapilan ayin ve medeni esyalar bu gun muzeylerde saxlanilir Qobustanin Boyukdas Kicikdas Cingirdag Yazilitepe Sonqardag ve Sixqaya qayaliqlarinda petroqlifler askar olunub Bu petroqliflerin yasi e e X minilliye tesaduf edir Onlar 1939 cu ilde arxeoloq Ishaq Ceferzade terefinden tehlil olunublar Qobustan qorugunda Qaya ustune hekk olunmus texminen 6 min resm tapilib ve tehlil olunub 100 min maddi medeniyyet esyasi qorunub saxlanilir Azerbaycana mexsus antropomorf tesvirler respublikanin butun muzeylerinde bu gun de numayis etdirilir Zoomorf ornamentler Redakte Nebati ornamentler Redakte Nebati ornamentlerin esas elementini real ve stilize olunmus bitki tesvirleri teskil edir Nebati ornamentler hendesi ornamentlerden sonra en genis yayilmis ornamentlerdir Azerbaycanda nebati naxislar icerisinde en cox yayilmislari asagidakilardir Gullerden lale qizilgul qerenfil susen nilufer ve s Agaclardan serv nar palid ve s Adeten simmetriya esasinda qurulmus nebati naxislarda budaqlar esas ana xett rolunda budaqlarda biten gul cicek ve yarpaqlar ise tamamlayici unsur kimi cixis edir Spiralabenzer budaq tesvirleri bezedilen sahenin formasi ve olcusune uygunlasdirilir Agac tesviri ise bir qayda olaraq kompozisiyanin ortasindaki genis fon boslugunun merkezinde verilir Bezekle ortulen senet numunesinin sahesi boyuk oldugu halda murekkeb dolasiq formali nebati ornamentlerden istifade olunurdu Bu tipli naxislari adeten yuksek ustaliq bacarigina malik pesekar senetkarlar mahir xettat ressam ve ya neqqaslar icra edirdiler Bu tipli murekkeb naxislarda deqiq simmetriya uygunluq ve gozel ritm hissi nezere carpir Menseyini tebietden alsa da hendesi qanunlar esasinda qurulmus nebati naxislar hemise yuksek zovqlu incesenet eseri sayilaraq bezedikleri abidelerin bedii keyfiyyetine basucaligi getirmisler Edebiyyat RedakteA S Orucov Ilk orta esrlerde Azerbaycanda dulusculuq Baki 1986 N I Rzaev Iskusstvo Kavkazskoj Albanii 1976 Araz Qurbanov Remzler neden danisir Azerbaycan xalcalari cild 6 18 2016 Istinadlar Redakte AZERBAYCAN QEYRI MADDI MEDENI IRS NUMUNELERININ DOVLET REYESTRI 2019 04 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 03 18 Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanda simvol ve ornamentler amp oldid 5963409, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.