Süsən
Süsən (lat. Iris) — süsənkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Süsən | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Iris | |||||||||||||||
| Iris sanguinea | |||||||||||||||
| Elmi təsnifat | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Elmi adı | |||||||||||||||
| Iris | |||||||||||||||
Müxtəli formalı və rəng çalarları olan 800-ə yaxın növü məlumdur. Bu xüsusiyyətinə görə süsən yunanca ἶρῐς — göy qurşağı adlandırılmışdır.
Ümumi məlumatlar
Süsənin (Iris L.) dünya florasının tərkibində 200-ə qədər növü yayılmışdır. Bunlara ən çox Orta Aralıq dənizi ölkələrinin dağlıq ərazisində, Şimal yarımkürəsinin mülayim iqlimli zonalarında rast gəlmək olar. Qafqazda 33, Azərbaycanda 26 növü yayılmışdır. Süsənin xalq təsərrüfatında ancaq bir neçə növündən: sarı süsən - Iris pseudacorus L., Florensiya süsəni - I. florentina L., Almaniya süsəni - I. germanica L., solğun süsən - I. pallida Lam. və s. növlərindən istifadə olunur.
Süsən çiçəyi təbiətin yaratdığı gözəl canlı abidədir. Çox qədim zamanlardan bizə qədər gəlib çatan bir xalq əfsanəsində bu zərif çiçək haqqında deyilir ki, min il bundan qabaq ilk süsən çiçək açır. O, qədər gözəl olur ki, bütün quşlar və heyvanlar onu sevməyə başlayır. Nə vaxt ki, toxumlar yetişir, külək bunları götürüb dünyanın hər yerinə aparır. Bu zaman yer kürəsinin hər yerində müxtəlif rəng çalarlarına malik süsən əmələ gəlir. Məsələn, nəmli çəmənliklərdə qızılı-sarı süsən, səhralarda qəşəng süsən, dəniz kənarlarında qırmızı süsən, ən gözəli isə mavi (hava) rəngli və ətirli dağ süsəni yaranmağa başlayır.
Bitkinin adı “İris”, “İdos” yunan sözü olub, “göy qurşağı” mənası verir. Beləliklə müxtəlif rənglərdə olan süsən çiçəklərini gözəllik rəmzi olan göy qurşağına bənzədirlər.
Qədim insanlar hər hansı bitki ilə tanış olan zaman onun müalicəvi xüsusiyyətlərinə fıkir verirdilər. Yunan həkimi Dioskorid (bizim eranın I əsrində) “Dərman vəsaiti” əsərində süsənin müalicəvi xüsusiyyətlərindən geniş söz açır. Süsənin yarpaq, kökümsov və kök hissələri dərman, aşı maddəsi, ədviyyat və s. əldə etmək üçün əvəzsiz xammal sayıla bilər. Belə ki, 300 ildən artıqdır ki, İtaliyada “bənövşə kökü” adı ilə məşhur olan Florensiya süsənindən yüksək keyfiyyətli, xoş ətirli, iron maddəsi ilə zəngin efır yağı istehsal olunur. Bu yağdan isə incə bənövşə çiçəyinin iyini xatırladan ətir alınır. Süsənin bir çox növlərinin kökümsov və yarpaq hissələrində C vitamini, karotin, flavonoid, aşı maddəsi, kversetin, lyuteolin, 57%-ə qədər nişasta, 9,6% piyli yağ, qətran və s. maddələr tapılmışdır.
Sarı süsən - I. pseudacorus
Hündürlüyü 80-100 (110) sm olan çoxillik ot bitkisidir. Yerüstü hissəsi budaqsızdır. Sarı süsən yabanı halda su kənarlarında, bataqlıqlarda və rütubətli çəmənliklərdə bitir. Sarı süsənin torpaq altında yaxşı inkişaf etmiş iri kökümsov gövdəsi olur. Yayın əvvəllərində kökümsovlardakı tumurcuqlardan gövdə, yarpaq, çiçək və meyvə inkişaf edir. Süsən sürətlə böyüyür, çəmən bitkilərindən hündürə qalxır, digər bitkilərin inkişafına imkan vermir, bütöv və ya adda-budda təmiz qruplaşmalar əmələ gətirir. Sarı süsənin yarpaqları uzun müddət, hətta qışda da yaşıl qalır. Yarpaqları lansetşəkilli və paralel damarlıdır. Çiçəkləri iri və gözəl görünüşə malikdir. Ləçəkləri aşağıdan bitişik olub, iri dairə üzrə üç-üç yerləşir. Xarici dairədəki ləçəkləri iri olub, aşağıya əyilir, daxildəkilər isə kiçik olub, yuxarıya qalxır. Kasa yarpağı yoxdur. Meyvəsi üçyuvalı qutucuqdan ibarətdir. Bitki may-iyun aylarında çiçəkləyir, meyvələri iyul-avqust aylarında yetişir.
Sarı süsən mülayim, subtropik və tropik iqlimi sevir. Respublikamızın torpaq və iqlim şəraiti süsənlərin inkişafı üçün çox əlverişlidir. Sarı süsən dərman, efir yağlı, boyaq, aşı və bəzək bitkisi kimi olduqca qiymətlidir.
Kökümsovları təzə vaxtı iysiz və zəhərli olur. Ondan istifadə etmək üçün kökümsovları yerdən qazıb çıxarır, torpağını yuyub təmizləyirlər. Sonra doğranmış xırda hissələri sərib qurudurlar. Qurudulmuş kökümsovları kağız torbalara doldurub xüsusi anbarlarda saxlayırlar. 3-4 aydan sonra kökümsovlar incə bənövşə iyi verməyə başlayır. Bu zaman onun köklərini narın toz halına salıb, “bənövşə kökü” adlı efır yağı alırlar. Sonra alınmış yağdan ətriyyat, kosmetika, sabunbişirmə və s. ilə yanaşı, qənnadı məmulatları və spirtsiz içkilər istehsalında da geniş istifadə edirlər. Bundan əlavə, narın kökümsovları ədviyyat kimi bir çox xörəklərə qatılır. Çiçək və kökümsovunun tərkibində 0,1-0,4% efır yağı, ürək qlükozidləri, 55-57% nişasta, 10%-ə qədər yağ, 14%-ə qədər aşı maddələri və s. tapılmışdır. Bundan başqa çiçəklərindən 8-10% flavonoid maddələri, 9-15(26)%-ə qədər antosian tərkibli boyaq konsentratları və s. alınmışdır. Sarı süsənin qurudulmuş kökümsov və gövdəsindən xalq təbabətində sidikqovucu və qurdqovucu dərman kimi istifadə edilir. Təbabətdə isə diş ağrısı, qarın yatalağı və başqa xəstəliklərin müalicəsində işlədilir. Kökümsovu alkoloidlə zəngin olduğundan onlardan yalnız qurudulmuş halda istifadə etmək lazımdır.
İstehsalatda istifadəsi
Süsənin bir çox növlərinin çiçək və kökümsovlarının tərkibində yeyinti və toxuculuq sənayesində, gön-dəri istehsalında, eləcə də əczaçılıq, ətriyyat və kosmetika sahələrində istifadəsi mümkün olan antosian və aşı maddələri, dərman, efir yağları var. Biz ilk dəfə olaraq süsən çiçəklərindən zəhərsiz və tərkibi bioloji fəal maddələrlə zəngin olan boyaq maddələri alaraq, qida məhsullarının boyadılmasında sınaqdan keçirib maraqlı nəticələr əldə etdik.
Süsən, əsasən toxumla, vegetativ üsulla və kökümsovları vasitəsilə çoxaldılır. Çoxaltma üçün sağlam, cavan cücərtilərin şitillərindən istifadə olunur. Növbəti əkin zamanı süsəni biçilmiş taxıl və yaxud mədəni bitkilər üçün nəzərdə tutulmuş sahələrdə əkib becərirlər. Şumlama 27-40 sm dərinliyində aparılır. Şumlamadan sonra hər hektar sahəyə 200-300 kq superfosfat, 100-150 kq kalium gübrələri verilir. Bitkinin inkişafı prosesində hər suvarmadan sonra kultivasiya işləri aparılır, sahə alaq otlarından təmizlənir. Bitkinin hündürlüyü 10-12 sm-ə çatdıqdan sonra hər hektar sahəyə təkrarən 150-250 kq superfosfat, 80-125 kq kalium gübrəsi verilir. İkinci il bitkinin dibi yumşaldılır, alaq otlarından təmizlənir və suvarılır.
Süsəni qida sahəsi 70x30 sm olan yerdə əkib becərirlər. Hər hektar sahədən 5-8 ton kökümsov məhsulu əldə edilir.
Müаlicə prаktikаsındа istifаdəsi
Sarı süsənin qurudulmuş kökümsovlarının sulu dəmləməsi və bişmişi ishalın qarşısını alır. Sulu dəmləməsi həm də böyrək və sidik yollarının iltihabını, ağrıları və daxili qanaxmaları (uşaqlıq qanaxmalarını) kəsir.
Aristotel, Dioskorid öz əsərlərində xalq arasında süsənin kökündən bir çox xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə edilməsi haqqında maraqlı məlumatlar verirlər. Qədim zamanlarda süsənin kökünü yerdən qazıb çıxarır, yuyub qurudur, əzərək narın toz halına saldıqdan sonra spirtdə, çaxırda həll edərək kəskin ağrı verən sidik kisəsi xəstəliklərini müalicə edərmişlər.
Orta əsrlərdə kosmetika sahəsində süsənin kökündən geniş istifadə etmişlər. Bitkinin cövhəri diş dibini möhkəmləndirir. Bundan başqa üzdə olan çilin yox edilməsində, qanın kəsilməsində, tozunu balla qarışdırıb yaranın üzərinə çəkərək və döyülmüş ətlə qarışdırıb açıq sümüyün üzərinə qoyaraq müalicə edirmişlər. Tozu balla qarışdırıb üzdəki çillərin üzərinə sürtməklə onları yox edirmişlər.
Sinonimləri
- Hermodactylus Mill. (1754).
- Xiphion Mill. (1754).
- Belamcanda Adans. (1763), nom. cons.
- Beverna Adans. (1763).
- Chamoletta Adans. (1763).
- Gemmingia Heist. ex Fabr. (1763).
- Iriastrum Heist. ex Fabr. (1763).
- Xuris Adans. (1763).
- Chamaeiris Medik. (1790).
- Gattenhofia Medik. (1790).
- Pseudo-iris Medik. (1790).
- Xyphion Medik. (1790), orth. var.
- Xeris Medik. (1791).
- Pardanthus Ker Gawl. (1804).
- Evansia Salisb. (1812).
- Thelysia Salisb. (1812).
- Juno Tratt. (1821).
- Oncocyclus Siemssen (1846).
- Limnirion Opiz (1852).
- Costia Willk. (1860).
- Coresantha Alef. (1863).
- Neubeckia Alef. (1863).
- Limniris Fuss (1866).
- Spathula Fourr. (1869).
- Xyridion Fourr. (1869).
- Joniris (Spach) Klatt (1872).
- Ioniris Baker (1876), orth. var.
- Cryptobasis Nevski (1937).
- Sclerosiphon Nevski (1937).
- Iridodictyum Rodion. (1961).
- Siphonostylis Wern.Schulze (1965).
- Junopsis Wern.Schulze (1970).
- Pardancanda L.W.Lenz (1972).
- Pardanthopsis (Hance) L.W.Lenz (1972).
- Alatavia Rodion. (1999).
- Ophioiris (Y.T.Zhao) Rodion. (2004).
- Eremiris (Spach) Rodion. (2006).
Növləri
- Florentina süsəni (Iris florentina L.)
- Mavi süsən (Iris germanica L.)
- Şoranlıq süsəni (Iris halophila Pall.)
- Solğun süsən (Iris pallida Lam.)
- Sarı süsən (Iris pseudoacorus L.)
- Nazikyarpaq süsən (Iris tenuifolia Pall.)
Növləri
- Iris acutiloba C.A.Mey.
- Iris acutiloba subsp. lineolata (Trautv.) B.Mathew & Wendelbo
- Iris adriatica Trinajstic ex Mitic
- Iris afghanica Wendelbo
- Iris aitchisonii (Baker) Boiss.
- Iris alberti Regel
- Iris albicans Lange
- Iris albilinea Alexander
- Iris albomarginata R.C.Foster
- Iris alexeenkoi Grossh.
- Iris almaatensis Pavlov
- Iris alticristata Small
- Iris amnicola Alexander
- Iris anguifuga Y.T.Zhao & X.J.Xue
- Iris antilibanotica Dinsm.
- Iris aphylla L.
- Iris arenaria Waldst. & Kit.
- Iris assadiana Chaudhary, G.Kirkw. & C.Weymouth
- Iris atroenantha Small
- Iris atrofusca Baker
- Iris atropatana Grossh.
- Iris atropurpurea Baker
- Iris aucheri (Baker) Sealy
- Iris auralata Small
- Iris auranitica Dinsm.
- Iris baldshuanica O.Fedtsch.
- Iris barbatula Noltie & K.Y.Guan
- Iris barnumiae Foster & Baker
- Iris barnumiae subsp. demawendica (Bornm.) B.Mathew & Wendelbo
- Iris barnumiae f. protonyma (Stapf) B.Mathew & Wendelbo
- Iris barnumiae f. urmiensis (Hoog) B.Mathew & Wendelbo
- Iris basaltica Dinsm.
- Iris benacensis A.Kern. ex Stapf
- Iris bicapitata Colas.
- Iris bifurcata Small
- Iris biglumis Vahl
- Iris × binata Schur
- Iris bismarckiana Damman & Sprenger
- Iris bloudowii Ledeb.
- Iris boissieri Henriq.
- Iris bostrensis Mouterde
- Iris bracteata S.Watson
- Iris brandzae Prod.
- Iris brevicaulis Raf.
- Iris brevipes Small
- Iris × brzhezitzky Grossh.
- Iris bucharica Foster
- Iris bulleyana Dykes
- Iris bungei Maxim.
- Iris cabulica Gilli
- Iris × caeciliae Grossh.
- Iris calabra (N.Terracc.) Peruzzi
- Iris callirhodea Alexander
- Iris camillae Grossh.
- Iris capnoides (Vved.) T.Hall & Seisums
- Iris carterorum B.Mathew & Wendelbo
- Iris cathayensis Migo
- Iris caucasica Hoffm.
- Iris cedreti Dinsm. ex Chaudhary
- Iris celikii Akpulat & K.I.Chr.
- Iris cerasioides Alexander
- Iris chlorolopha Small
- Iris chrysographes Dykes
- Iris chrysolopha Small
- Iris chrysophoenicia Small
- Iris chrysophylla Howell
- Iris citriviola Small
- Iris clarkei Baker ex Hook.f.
- Iris colchica Kem.-Nath.
- Iris collettii Hook.f.
- Iris collettii var. acaulis Noltie
- Iris confusa Sealy
- Iris cristata Aiton
- Iris crocea Jacquem. ex R.C.Foster
- Iris crocinubia Alexander
- Iris cuniculiformis Noltie & K.Y.Guan
- Iris curvifolia Y.T.Zhao
- Iris cyanantha Alexander
- Iris cyanochrysea Small
- Iris cycloglossa Wendelbo
- Iris damascena Mouterde
- Iris danfordiae (Baker) Boiss.
- Iris darwasica Regel
- Iris decora Wall.
- Iris delavayi Micheli
- Iris dewinkeleri Small
- Iris dichotoma Pall.
- Iris doabensis B.Mathew
- Iris dolichosiphon Noltie
- Iris domestica (L.) Goldblatt & Mabb.
- Iris douglasiana Herb.
- Iris drepanophylla Aitch. & Baker
- Iris edomensis Sealy
- Iris ensata Thunb.
- Iris falcifolia Bunge
- Iris farreri Dykes
- Iris fernaldii R.C.Foster
- Iris filifolia Boiss.
- Iris × flexicaulis Small
- Iris foetidissima L.
- Iris formosana Ohwi
- Iris forrestii Dykes
- Iris fosteriana Aitch. & Baker
- Iris fulva Ker Gawl.
- Iris × fulvala Dykes
- Iris fumiflora Alexander
- Iris fumifulva Small
- Iris furcata M.Bieb.
- Iris fuscaurea Small
- Iris fuscirosea Small
- Iris fuscisanguinea Alexander
- Iris fuscivenosa Small
- Iris galatica Siehe
- Iris gatesii Foster
- Iris gentilliana Alexander
- Iris × germanica L.
- Iris giganticaerulea Small
- Iris glaucescens Bunge
- Iris goniocarpa Baker
- Iris gracilipes A.Gray
- Iris graeberiana Sealy
- Iris graminea L.
- Iris grant-duffii Baker
- Iris griffithii Baker
- Iris grossheimii Woronow ex Grossh.
- Iris halophila Pall.
- Iris halophila var. sogdiana (Bunge) Grubov
- Iris hartwegii Baker
- Iris haynei Baker
- Iris helena C. Koch
- Iris hellenica Mermygkas
- Iris henryi Baker
- Iris hermona Dinsm.
- Iris heweri Grey-Wilson & B.Mathew
- Iris hexagona Walter
- Iris heylandiana Boiss. & Reut.
- Iris hippolyti (Vved.) Kamelin
- Iris histrio Rchb.f.
- Iris histrioides (G.F.Wilson) S.Arn.
- Iris hoogiana Dykes
- Iris hookeri Penny ex G.Don
- Iris hookeriana Foster
- Iris humilis Georgi
- Iris hymenospatha B.Mathew & Wendelbo
- Iris ianthina Alexander
- Iris iberica Steven
- Iris iberica subsp. elegantissima (Sosn.) Fed. & Takht.
- Iris iberica subsp. lycotis (Woronow) Takht.
- Iris imbricata Lindl.
- Iris inconspicua (Vved.) T.Hall & Seisums
- Iris innominata L.F.Hend.
- Iris iochroma Small
- Iris iocyanea Small
- Iris iodantha Alexander
- Iris ioleuca Alexander
- Iris iophaea Alexander
- Iris ivanovae Doronkin
- Iris japonica Thunb.
- Iris juncea Poir.
- Iris junonia Schott
- Iris kamelinii Alexeeva
- Iris kashmiriana Baker
- Iris kemaonensis Wall. ex D.Don
- Iris kerneriana Asch. & Sint. ex Baker
- Iris kirkwoodiae Chaudhary
- Iris × kobasensis Prodán
- Iris kobayashii Kitag.
- Iris × koenigii Sosn.
- Iris kolpakowskiana Regel
- Iris kopetdagensis (Vved.) B.Mathew & Wendelbo
- Iris koreana Nakai
- Iris korolkowii Regel
- Iris kuschakewiczii B.Fedtsch.
- Iris kuschkensis Grey-Wilson & B.Mathew
- Iris lactea Pall.
- Iris lacustris Nutt.
- Iris laevigata Fisch.
- Iris lancipetala Alexander
- Iris latifolia (Mill.) Voss
- Iris latistyla Y.T.Zhao
- Iris lazica Albov
- Iris leptophylla Lingelsh. ex H.Limpr.
- Iris leptorrhiza (Vved.) Vved.
- Iris lilacinaurea Alexander
- Iris lineata Foster ex Regel
- Iris linifolia (Regel) O.Fedtsch.
- Iris loczyi Kanitz
- Iris longipetala Herb.
- Iris longiscapa Ledeb.
- Iris lortetii Barbey ex Boiss.
- Iris lortetii var. samariae (Dinsm.) Feinbrun
- Iris ludoviciana Small
- Iris ludwigii Maxim.
- Iris lusitanica Ker Gawl.
- Iris lutescens Lam.
- Iris lutescens subsp. subbiflora (Brot.) D.A.Webb & Chater
- Iris maackii Maxim.
- Iris macrosiphon Torr.
- Iris magnifica Vved.
- Iris mandshurica Maxim.
- Iris maracandica (Vved.) Wendelbo
- Iris mariae Barbey
- Iris marplei Alexander
- Iris marsica I.Ricci & Colas.
- Iris masia Dykes
- Iris meda Stapf
- Iris microglossa Wendelbo
- Iris milesii Baker ex Foster
- Iris minutoaurea Makino
- Iris missouriensis Nutt.
- Iris moricolor Small
- Iris munzii R.C.Foster
- Iris mzchetica Rodion.
- Iris nantouensis S.S.Ying
- Iris narbutii O.Fedtsch.
- Iris narcissiflora Diels
- Iris narynensis O.Fedtsch.
- Iris nectarifera Güner
- Iris × nelsonii Randolph
- Iris neoensata Y.N.Lee
- Iris neosetosa Y.N.Lee
- Iris × neumayeri Janch. ex Holub
- Iris nezahatiae Güner & H.Duman
- Iris nicolai (Vved.) Vved.
- Iris nigricans Dinsm.
- Iris notha M.Bieb.
- Iris nusairiensis Mouterde
- Iris odaesanensis Y.N.Lee
- Iris odontostyla B.Mathew & Wendelbo
- Iris oenantha Small
- Iris oolopha Alexander
- Iris orchioides Carrière
- Iris orientalis Mill.
- Iris orjenii Bräuchler & Cikovac
- Iris oxypetala Bunge
- Iris palaestina (Baker) Boiss.
- Iris pallasii Fisch. ex Trevir.
- Iris pallida Lam.
- Iris pallida subsp. cengialti (Ambrosi ex A.Kern.) Foster
- Iris pallida subsp. illyrica (Tomm. ex Vis.) K.Richt.
- Iris pallidirosea Alexander
- Iris paludicola Alexander
- Iris pamphylica Hedge
- Iris paradoxa Steven
- Iris paradoxa f. choschab (Hoog) B.Mathew & Wendelbo
- Iris parvicaerulea Alexander
- Iris parvirosea Small
- Iris parvula (Vved.) T.Hall & Seisums
- Iris perrieri Simonet ex N.Service
- Iris persica L.
- Iris petrana Dinsm.
- Iris phoenicis Small
- Iris planifolia (Mill.) T.Durand & Schinz
- Iris platyptera B.Mathew & Wendelbo
- Iris pontica Zapal.
- Iris popovii (Vved.) Vved.
- Iris porphyrochrysa Wendelbo
- Iris postii Mouterde
- Iris potaninii Maxim.
- Iris prismatica Pursh
- Iris proantha Diels
- Iris proantha var. valida (S.S.Chien) Y.T.Zhao
- Iris psammocola Y.T.Zhao
- Iris pseudacorus L.
- Iris pseudocapnoides Rukšāns
- Iris pseudocaucasica Grossh.
- Iris pseudocristata Small
- Iris pseudonotha Galushko
- Iris pseudopumila Tineo
- Iris pskemensis Rukšāns
- Iris pumila L.
- Iris pumila subsp. attica (Boiss. & Heldr.) K.Richt.
- Iris purdyi Eastw.
- Iris purpureobractea B.Mathew & T.Baytop
- Iris purpurissata Small
- Iris pyrrholopha Alexander
- Iris qinghainica Y.T.Zhao
- Iris regalis Small
- Iris regifulva Alexander
- Iris regis-uzziae Feinbrun
- Iris reichenbachii Heuff.
- Iris relicta Colas.
- Iris reticulata M.Bieb.
- Iris reticulata var. bakeriana (Foster) B.Mathew & Wendelbo
- Iris revoluta Colas.
- Iris rhodantha Alexander
- Iris rhodochrysea Small
- Iris × robusta E.S.Anderson
- Iris rosenbachiana Regel
- Iris rosiflora Small
- Iris rosilutea Alexander
- Iris rosipurpurea Alexander
- Iris rossii Baker
- Iris rubea Alexander
- Iris rubicunda Small
- Iris rubrolilacina Alexander
- Iris ruthenica Ker Gawl.
- Iris ruthenica subsp. brevituba (Maxim.) Doronkin
- Iris rutherfordii J.Mart.Rodr., P.Vargas, Carine & Jury
- Iris salmonicolor Small
- Iris × sancti-cyri J.Rousseau
- Iris sanguinea Donn ex Hornem.
- Iris sanguinea var. violacea Makino
- Iris sari Schott ex Baker
- Iris savannarum Small
- Iris scariosa Willd. ex Link
- Iris schachtii Markgr.
- Iris schelkownikowii (Fomin) Fomin
- Iris schischkinii Grossh.
- Iris schizolopha Alexander
- Iris serotina Willk.
- Iris setina Colas.
- Iris setosa Pall. ex Link
- Iris × setosothungbergii H.Koidz. ex T.Shimizu
- Iris sibirica L.
- Iris × sinistra Sosn.
- Iris sintenisii Janka
- Iris sintenisii subsp. brandzae (Prodán) D.A.Webb & Chater
- Iris songarica Schrenk
- Iris speculatrix Hance
- Iris sprengeri Siehe
- Iris spuria L.
- Iris spuria subsp. carthaliniae (Fomin) B.Mathew
- Iris spuria subsp. demetrii (Achv. & Mirzoeva) B.Mathew
- Iris spuria subsp. maritima (Dykes) P.Fourn.
- Iris spuria subsp. musulmanica (Fomin) Takht.
- Iris staintonii H.Hara
- Iris stenophylla Hausskn. ex Baker
- Iris stocksii (Baker) Boiss.
- Iris stolonifera Maxim.
- Iris suaveolens Boiss. & Reut.
- Iris subdecolorata Vved.
- Iris subdichotoma Y.T.Zhao
- Iris subfulva Small
- Iris susiana L.
- Iris svetlanae (Vved.) T.Hall & Seisums
- Iris swensoniana Chaudhary, G.Kirkw. & C.Weymouth
- Iris tadshikorum (Vved.) Vved.
- Iris taochia Woronow ex Grossh.
- Iris tectorum Maxim.
- Iris tenax Douglas ex Lindl.
- Iris tenuifolia Pall.
- Iris tenuis S.Watson
- Iris tenuissima Dykes
- Iris thomasii Small
- Iris × thompsonii R.C.Foster
- Iris tigridia Bunge ex Ledeb.
- Iris timofejewii Woronow
- Iris tingitana Boiss. & Reut.
- Iris tridentata Pursh
- Iris tubergeniana Foster
- Iris tuberosa L.
- Iris typhifolia Kitag.
- Iris tyriana Small
- Iris unguicularis Poir.
- Iris unguicularis var. angustifolia (Boiss. & Heldr.) A.P.Davis & Jury
- Iris unguicularis subsp. carica (Wern.Schulze) A.P.Davis & Jury
- Iris unguicularis subsp. cretensis (Janka) A.P.Davis & Jury
- Iris unguicularis var. syriaca (Wern.Schulze) A.P.Davis & Jury
- Iris uniflora Pall. ex Link
- Iris variegata L.
- Iris vartanii Foster
- Iris ventricosa Pall.
- Iris verna L.
- Iris versicolor L.
- Iris vicaria Vved.
- Iris × vinicolor Small
- Iris violilutea Alexander
- Iris × violipurpurea Small
- Iris violivenosa Small
- Iris virginica L.
- Iris viridis Alexander
- Iris viridivinea Small
- Iris vorobievii N.S.Pavlova
- Iris vvedenskyi Nevski ex Woronow & Popov
- Iris warleyensis Foster
- Iris wattii Baker ex Hook.f.
- Iris wendelboi Grey-Wilson & B.Mathew
- Iris westii Dinsm.
- Iris willmottiana Foster
- Iris wilsonii C.H.Wright
- Iris winkleri Regel
- Iris winogradowii Fomin
- Iris xanthochlora Wendelbo
- Iris xanthospuria B.Mathew & T.Baytop
- Iris xiphium L.
- Iris yebrudii Dinsm. ex Chaudhary
- Iris zagrica B.Mathew & Zarrei
- Iris zaprjagajevii (N.V.Abramov) T.Hall & Seisums
İstinadlar
- Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
- Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
- http://www.nkpi.az/?page=addread&id=13710
- http://www.nkpi.az/?page=addread&id=13717
- http://www.nkpi.az/?page=addread&id=13731
- ↑ "Iris (planta)". Royal Botanic Gardens, Kew: World Checklist of Selected Plant Families. Consultado el 23 de marzo de 2010.
Süsən:The Plant List saytında takson barədə məlumat. (ing.)
Mənbə
Mayis Qasımov, Tofiq Məmmədov, Fitoterapiya. Bakı, “Elm”, 2014, 297 səhifə.