Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Beyin - bütün onurğalı və bəzi onurğasızlarda sinir sisteminin mərkəzi vəzifəsini icra edən orqandır. Bir çox heyvanda beyin kəllə sümüyünün içində, ilkin duyğu orqanlarının və ağızın yaxınında yerləşir.
| Beyin | |
|---|---|
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Ümumi
Məlumatı yoxla. Bu məqalədə verilən dəqiqliyini və məlumatların yoxlamaq lazımdır. aydınlaşdırılmalıdır. |
Kompüter və digər cihazlardan fərqli olaraq insan beyninin yaddaşı sonsuzdur və heç vaxt dola bilməz. İnsan hər dəfə müəyyən bir şeyi yaddaşına qeyd etdikdə, beyin yeni hüceyrələr və sinir bağlantıları yaratmağa başlayır.
Doğru qidalanmaq beyini inkişaf etdirir. Dəniz məhsullarından olan yeməklər beyin üçün ən faydalı yeməkdir və bu, yaddaşı 15% artırır. Eyni zamanda, müntəzəm edilən idman beyinin diqqətini və xoşbəxtlik duyğusunu artırmağa kömək edir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, uşaqların beyinləri məişət zorakılığına görə ciddi şəkildə zədələnir və bu, müharibə zamanı əsgərlərə dəyən eyni zərərə bərabərdir. Yüksək səslə kitab oxumaq və uşaqla daimi şəkildə danışmaq uşağın beyninin inkişafına yardım edir.
İnsan beyni 40 yaşın sonuna qədər inkişaf edərək irəliləyir və ən yaxşı anlarına çatır. Ondan sonra isə sabitləşməyə başlayır.
Vəzifələri
Beyin qarışıq və mürəkkəb ola bilər. Məsələn, insan beyni 100 milyarddan çox neyrondan ibarətdir və bu neyronların hər biri, özü kimi 10.000 dənə üzvü ilə əlaqə yaradır. Beyinə daxil olan və çıxan sinir impulsların sürəti saatda 270 kilometrə bərabərdir. Beyinin tam fəaliyyət göstərməsi üçün 10 vattlıq lampa gücündə enerji tələb olunur. Alimlər iddia edirlər ki, insanın intellekt səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə , bir o qədər çox yuxu görür. Baş beyinin tormozlayıcı və qıcıqlandırıcı xüsusiyyətləri vardır. Qurbağa beyni- Baş beyni çıxarılmış qurbağanı ştativdən asaraq arxa ətrafın barmaqlarını pinsetlə sıxdıqda, yaxud sulfat turşusu məhlulu olan stəkana saldıqda bükmə refleksi müşahidə olunur.
Fəaliyyəti
Beyin duyğu orqanlarını və ifrazatını idarə edir. Hərəkətlərin idarə mərkəzidir. Qan təzyiqi, vücudun istiliyi, susamaq və acmağı idarə edir. Zehin, iradə, sinir mərkəzi beyində yerləşir.
Ağıl və beyin
Beynin tərifi: Kəllənin içindəki, bütün elektrokimyəvi neyroni hərəkətlərdən məsul fiziki rəhbərlik mərkəzidir. Ağıl isə, inanç və ya istək kimi öz zehni ixtisasları ilə əlaqəlidir.
İnsan beyni bir çox işi eyni anda yerinə yetirən sistemə malikdir. Məsələn, bir insan beynindəki qüsursuz quruluş sayəsində bir tərəfdən avtomobili sürərkən, digər tərəfdən maqnitofonu işə sala bilir, o əsnada sükanı da rahatlıqla idarə edə bilirik. Bir çox işi eyni anda yerinə yetirməyimizə baxmayaraq qarşımızdakı avtomobillər və ya piyadalarla toqquşmuruq. Eyni anda ayaqlarımız ilə qaz pedalını idarə edirik. Radio dinləyərkən deyilənləri də tam şəkildə anlayırıq. Söhbətə qaldığımız yerdən davam edir və ən əsas odur ki, bütün bu proseslərin hamısını eyni anda mükəmməl idarə edirik. Qısaca desək, insan beyninin qeyri-adi qabiliyyəti sayəsində eyni anda bir çox işi görə bilirik. Bu uyğunluğu təmin edən isə beyindəki sinir hüceyrələrinin bir-birlərilə əlaqəsidir.
Xarici aləmdəki cisimlərdən beyinə gələn və milyonlar, hətta milyardlarla ifadə edilən siqnallar böyük uyğunluq içində beyində analiz edilir, daha sonra dəyərləndirilir və hər birinə lazımi qiymətlər verilir. Bu qarışıq sistemin işləməsi heç dayanmadan, həyatımız boyu davam edir. Biz də bu sayədə görür, eşidir, hiss edir, qısası, yaşayırıq. Beyindəki bu qüsursuz sistemi əmələ gətirən ən mühüm ünsürlərdən biri sayı 10 milyarda çatan sinir hüceyrələridir. Beyindəki sinir hüceyrələri digər bütün hüceyrələrdən fərqli olaraq elektrik axınları ilə işləyir və bu elektrik axınları sayəsində məlumat mübadiləsi edir, məlumat saxlayırlar.
Sinir hüceyrələrinin bir-birlərilə əlaqəsini, dolayısı ilə beyindəki ahəngi təmin edən sinir hüceyrələrindəki xüsusi quruluşdur. Beyindəki 10 milyard hüceyrənin 120 trilyona yaxın əlaqəsi var və bu 120 trilyon əlaqənin hamısı doğru yerdədir. Əgər bu əlaqələrdən hər hansı biri səhv yerdə olsaydı, nəticəsi çox ağır olardı. Hətta insanların həyati funksiyalarını yerinə yetirməsi mümkün olmazdı. Ancaq belə bir şey baş vermir və bəzi xəstəliklər istisna olmaqla bütün insanlar onlar üçün təbii olan, amma əslində ardında trilyonlarla möcüzəvi prosesin baş verdiyi həyat yaşayırlar.
Beyindəki bir-birilə əlaqədar işləyən bu quruluş da insan bədənindəki digər bütün sistemlər kimi hər mərhələsində mükəmməl xüsusiyyətlərə malikdir. Beyinin milyonlarla funksiyasını tam səhvsiz, qarışıqlıq salmadan yerinə yetirməsinin səbəbi isə onun bu xüsusiyyətlərlə birlikdə yaradılmasıdır
İnsan beyni
ABŞ-nin Virciniya ştatındaki eyni adlı universitetdə aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, insan orqanizmində qocalığın ilkin əlamətləri özünü ilk öncə beyində göstərir. Belə ki, 30 yaşdan sonra insanda unutqanlıq, yaddaş zəifliyi kimi hallar özünü göstərir. Həmçinin araşdırmalar göstərmişdir ki, insan beyninin ən yaxşı inkişaf dövrü 22 yaşında olur.
Vircinya Universitetinin əməkdaşlarının 18–60 yaş arası 2000 nəfər üzərində apardığı bu araşdırmada əsasən yaxşı təhsilli və sağlam qadın və kişilər iştirak etmişlər. Araşdırmalarda müxtəlif ağıl oyunlarından və vizual tapmacalardan istifadə olunmuşdur. Müsabiqənin qalibləri arasında üstünlüyü əsasən 22 yaş qrupunun əldə etdiyi müəyyən olunmuşdur. İkinciliyi 27 yaş qrupu əldə etdiyi halda 30 və ondan yuxarı yaş qruplarında isə cüzi nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Araşdırmanın rəhbəri professor Timothy Salthouse bildirmişdir ki, 30 yaşdan yuxarı insanlarda yaddaş zəifliyinə səbəb insanlarda yaşlanma zamanı beyin hüceyrələrinin ölümünə səbəb olan Azheimer xəstəliyinin olmasıdır.
Mərkəzi sinir sistemi
Baş beyin (Encephalon) kəllə boşluğunda yerləşərək, çəkisi orta hesabla 1360 qram olur. Qeyd etmək lazımdır ki, zehni inkişaf dərəcəsi ilə beynin çəkisi arasında bilavasitə əlaqə yoxdur. Baş beyni xaricdən üç qişa-sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa ilə örtülmüşdür. Sərt qişa ikitəbəqəli olub, bir kəllə boşluğunu daxildən örtür, digəri baş beyninin xarici qişasını təşkil edir. Hörümçək torunabənzər qişa nisbətən nazik, şəfaf, qan damarları və sinirlərlə zəif təchiz olunmuşdur. Yumşaq qişa damar və sinir lifləri ilə zəngin olub, baş beyninin qidalanmasında bilavasitə iştirak edir. Baş beyin ağ və boz maddədən təşkil olunmuşdur. Ağ maddə aparıcı yolar əmələ gətirərək, baş beynini onurğa beyni və onun hissələrini bir-biri ilə birləşdirir. Boz maddə onurğa beyninin, uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün dərinliyində ayrı-ayrı yığınlar-nüvələr şəklində ağ maddənin içərisində yerləşir, beyincik və böyük beyin yarımkürələrində isə ağ maddənin üzərini örtür. İnsanın baş beyni üç əsas hissədən- beyin kötüyündən, beyincikdən və beyin yarımkürələrindən təşkil olunmuşdur. Beyin kötüyünə uzunsov beyin, Varolio körpüsü, rombabənzər boğaz, beyin ayaqcıqları, orta və ara beyin daxildir. Baş beyində 12 cüt kəllə sinirinin, o cümlədən, qoxu, görmə, göz hərəki, üçlü, eşitmə-müvazinət, üz, azan, dilaltı, dil-udlaq sinirlərin mərkəzləri yerləşir.
Onurğa beyni (medulla spinalis) 41–45 sm uzunluğunda olub, öndan arxaya doğru yastılaşmış silindr şəklindədir. O, onurğa kanalında yerləşmişdir. Yuxarı ucu birinci boyun fəqərəsinin yuxarı kənarı bərabərində uzunsov beyinə keçir. Aşağı ucu isə ikinci büzdüm fəqərəsinə qədər enir. Onurğa beyni quruluşca ağ və boz maddədən ibarətdir. Ağ maddə xaricdə, boz maddə isə daxildə yerləşir. En kəsiyində boz maddə qanadları açılmış kəpənək formasında görünür. Onun ön hissəsi ön buynuzları, arxa hissəsi isə arxa buynuzları əmələ gətirir. Döş və bel hissəsində yan buynuzlar da vardır. Ön buynuzlarda hərəki neyronların cismi, arxa buynuzlarda ara neyronlar və yan buynuzlarda simpatik mərkəzlər yerləşir. Onurğa beynindən çıxan və ona daxil olan sinir lifləri ön və arxa kökləri təşkil edir. Fəqərəarası dəlikəd ön və arxa köklər bir-biri ilə birləşrək, 31 cüt qarışıq onurğa beyni sinirlərini əmələ gətirir. Bunlardan 8 cütü boyun, 12 cütü döş, 5 cütü bel, 5 cütü omba və bir cütü büzdüm sinirləridir. Onurğa beynindən ətraflara gedən sinirlər çıxdıqları yerlərdə iki qalınlaşma: boyun qalınlaşması və bel qalınlaşması yaradır. Boyun qalınlaşması nahiyəsində yuxarı ətraflara, bel qalınlaşması nahiyəsində isə aşağı ətraflara gedən sinirlər çıxır. Onurğa beyninin hər bir cüt sinirə müvafiq hissəsi onurğa beyni siqmenti adlanır. Deməli, onurğa beyni 31 seqmentdən ibarətdir.
Onurğa beyni üç qişa ilə örtülmüşdür: sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa. Sərt qişa onu xaricdən örtərək lifli birləşdirici toxumadan əmələ gəlmişdir. Hörümçək torunabənzər qişa damarsız olub, sərt qişanın altında yerləşir. Yumşaq qişa daxildə olub, onurğa beynini xaricdən əhatə edir. Bu qişa qan damarları ilə zəngin olub, onurğa beyninə bitişmişdir. Onurğa beynindən çıxan 31 cüt sinirin arxa kökləri hissi neyronların aksonlarıdır. Bu neyronların cisimlərinin yığını onurğa beyni düyünlərini əmələ gətirir. Ön köklər hərəki neyronların aksonlarıdır. Onurğa beyninin iki əsas funksiyası vardır: reflektor və nəqledici funksiya. Reflektor funksiyası hərəkəti təmin edir. Onurğa beyni baş beyni ilə birlikdə daxili orqanların: ürəyin, mədənin, sidik kisəsinin, cinsiyyət orqanlarının işini tənzim edir. Onurğa beyninin ağ maddəsi nəqledici funksiyanı yerinə yetirməklə mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələri arasında əlaqə yaradır və bunların bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işləməsini təmin edir.
Beyin kötüyü (truncus encephali) Uzunsov beyin (Medulla oblongata). Onurğa beyni birinci boyun fəqərəsi sərhəddində uzunsov beyinə və Varolio körpüsünə keçir. Ağ maddənin müxtəlif sahələrində boz maddə topluları körpüdə V–VIII, uzunsov beyində IX –XII cüt kəllə sinirlərinin nüvələrini əmələ gətirir. Ağ maddə isə uzunsov beyinin aparıcı yollarını təşgil edir. Uzunsov beynin əsas fizioloji əhəmiyyəti reflektor funksiyaların icrasından, onurğa beynindən gələn impulsların baş beynin digər şöbələrinə və əksinə nəql edilməsindən ibarətdir. Onun reflektor fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, onun normal fəaliyyəti hesabına orqanizmdə mühüm funksiyaların, o cümlədən, ürək-damar, tənəffüs və həzm orqanlarının işinin nizamlanması, skelet əzələləri tonusunun saxlanması təmin olunur. Uzunsov beyində və Varolio körpüsündə bir sıra mühüm mərkəzlər yerləşmişdir. Burada tənəffüs mərkəzi yerləşir ki, karbon qazının qanda artması onun oyanmasına səbəb olur. Burada yerləşən azan sinirin nüvəsi-parasimpatik sinirin mərkəzi daim oyanmış halda olur və ürək fəaliyyətinə ləngidici təsir göstərir. Əmmə, çeynəmə, udma, çeynəmə, udma, qusma mərkəzləri də burada yerləşir. Qusma mərkəzi reflektor və neyro-humoral yolla oyanır. Qusma aktı nəfəs verdikdə baş verir, bir neçə dəfə dərindən nəfəs aldıqda tormozlanır. Tər, gözyaşı ifrazı, asqırma, öskürmə mərkəzləri də buradadır.
Orta beyin (mezensefalon) Orta beyinə böyük beyin ayaqcıqları və orta beyin qapağı aiddir. Boşluğuna isə beynin su kəməri təşkil edir. Orta beyində skelet əzələlərinə daim sinir impulsları göndərən nüvələr yerləşir, sinir impulsları həmin əzələlərin tonusunu (gərginliyini) təmin edir. Görmə və eşitmə, səs qıcıqlarına qarşı əmələ gələn oriyentasiya (səmtləşmə) reflekslərinin qövsləri də orta beyindən keçir. Bu reflekslər sayəsində biz başımızı və bədənimizi qıcığa tərəf çeviririk. Fəal qamətin saxlanılması reflekslərinin əmələ gəlməsində də orta beyinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Beyincik (Cerebellum) Uzunsov beyinin (Medulla oblongata'nın) və Varolio körpüsünün (Pons'un) üzərində yerləşir. Beyincik xaricdən boz maddədən əmələ gəlmiş qabıqla örtülmüşdür. Ağ maddə beyincik kütləsinin çox hissəsini təşkil edib, burada yerləşən afferent və efferent yolların hesabına baş beyninin digər şöbələri, dəri və əzələlərlə anatomik rabitə yaradır. Beyinciklə yarımkürələr arasında möhkəm ikitərəfli rabitə vardır. Bu rabitə hesabına beyincik iradi və qeyri-iradi hərəkət aktlarının koordinasiyasını (dəqiqliyini) tənzim edir. Bununla da skelet əzələlərinin tonusu, insanın bədən kütləsinin fəzada normal müvazinəti nizamlanır. Beyincik eyni zamanda orqanizmdə vegetativ funksiyaların nizamlanmasında bilavasitə iştirak edir.
Ara beyin (diensefalon) Görmə qabarlarından, qabarüstü, qabararxası və qabaraltı nahiyələrdən ibarətdir. Görmə qabarının alt hissəsində beyin ayaqcıqları arasında qabaraltı sahə hipotalamus yerləşmişdir. Hipotalamusun aşağı sahəsinə xüsusi borucuq vasitəsilə daxilisekresiya vəzisi olan hipofiz birləşmişdir. Nüvələrdə əmələ gələn neyosekretlər (vazopressin və oksitosin hormonları, mediatorlar) borucuq vasitəsilə hipofizə çatdırılır və onun fəaliyyətinə tənzimedici təsir göstərir. Bundan başqa, həmin yolla hipofizə baş beynində sinir impulsları keçir. Beləliklə, baş beyni ilə daxili sekresiya vəziləri arasında qarşılıqlı anatomik və funksional əlaqələr yaradılır. Bütün duyğu orqanlarının reseptorlarından çıxan impulslar ara beyindən keçib yarımkürələr qabığına gəlir. Mürakkəb hərəkət reflekslərinin çox hissəsi ara beyinlə əlaqədardır. Ara beyin maddələr mübadiləsinin, insanın qida və su qəbulunun, bədən temperaturunun daim bir qaydada olmasını tənzim edir.
Ön beyin (Prosensefalon) Sağ və sol yarımkürələrdə təşkil olunmuşdur. Insanda beyin yarımkürələri daha çox inkişaf etmişdir. O, orta və ara beyinin üzərinə örtür. Yarımkürələrin hər biri ağ və boz maddəyə ayrılır. Ağ maddə yarımkürələrin daxili hissəsini təşkil edir. Buradakı sinir lifləri qrupları yarımkürələri qabığı ilə qabıqaltı şöbələr, görməqabarı arasında və yarımkürələrin müxtəlif sahələri və ya iki yarımkürənin eyni sahələri arasında rabitə yaradır.
Böyük yarımkürələrin xarici təbəqəsini-beyin qabığını boz maddə təşkil edir. Burada baş beyninin ali mərkəzləri yerləşir. Bunlar qabığın hərəki, görmə, eşitmə, qoxu, dad və s. nahiyələrini əmələ gətirir.
Yetkin insanın beyin qabığının ümumi sahəsi orta hesabla 0,14–0,22kv. Metrə bərabərdir. Burada cəmi 14–18 milyard neyron vardır. Yarımkürələrin üzəri qırışıqdır. Hər yarımkürə şırımlarla alın, təpə, gicgah, ənsə paylarına bplünür. Burada hissi və hərəki nahiyələr vardır. Duyğu orqanlarından, dəri, daxili orqanlar, əzələ və vətərlərdən gələn impulslar hissi nahiyəyə daxil olur. Bu nahiyələrin heyronları oyandıqda, müvafiq hissiyat əmələ gəlir. Görmə nahiyəsi ənsə payında, arxada dəri-əzələ hissiyatı nahiyəsi, təpə payında dad və qoxu nahiyəsi, mərkəzi şırımdan arxada hissi, öndə hərəki nahiyə yerləşmişdir
Maraqlı Məlumatlar
Alimlər Çin, Cənubi Afrika və Avstraliyada tapılan sümüklər üzərində araşdırma aparıblar. Nəticələrə görə, insan beyni 5 min il əvvəllə müqayisədə 10 faiz kiçilib. Mütəxəssislər beynin sürətli dəyişilməsinin davam etdiyini bildiriblər. Genlər üzərində aparılan araşdırmalar da eyni nəticəni verib.
İstinadlar
- . 2016-03-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-10.
- Beynimiz kiçilir [ölü keçid]Anspress. tarixi:2009.11.17
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Beyin
- Beyin Xəstəlikləri 2009-03-06 at the Wayback Machine
 | Anatomiya ilə əlaqədar bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Beyin butun onurgali ve bezi onurgasizlarda sinir sisteminin merkezi vezifesini icra eden orqandir Bir cox heyvanda beyin kelle sumuyunun icinde ilkin duygu orqanlarinin ve agizin yaxininda yerlesir Beyin Vikianbarda elaqeli mediafayllarUmumiMelumati yoxla Bu meqalede verilen faktlarin deqiqliyini ve melumatlarin etibarliligini yoxlamaq lazimdir Muzakire sehifesinde aydinlasdirilmalidir Komputer ve diger cihazlardan ferqli olaraq insan beyninin yaddasi sonsuzdur ve hec vaxt dola bilmez Insan her defe mueyyen bir seyi yaddasina qeyd etdikde beyin yeni huceyreler ve sinir baglantilari yaratmaga baslayir Dogru qidalanmaq beyini inkisaf etdirir Deniz mehsullarindan olan yemekler beyin ucun en faydali yemekdir ve bu yaddasi 15 artirir Eyni zamanda muntezem edilen idman beyinin diqqetini ve xosbextlik duygusunu artirmaga komek edir Onu da qeyd etmek lazimdir ki usaqlarin beyinleri meiset zorakiligina gore ciddi sekilde zedelenir ve bu muharibe zamani esgerlere deyen eyni zerere beraberdir Yuksek sesle kitab oxumaq ve usaqla daimi sekilde danismaq usagin beyninin inkisafina yardim edir Insan beyni 40 yasin sonuna qeder inkisaf ederek irelileyir ve en yaxsi anlarina catir Ondan sonra ise sabitlesmeye baslayir Vezifeleri Beyin qarisiq ve murekkeb ola biler Meselen insan beyni 100 milyarddan cox neyrondan ibaretdir ve bu neyronlarin her biri ozu kimi 10 000 dene uzvu ile elaqe yaradir Beyine daxil olan ve cixan sinir impulslarin sureti saatda 270 kilometre beraberdir Beyinin tam fealiyyet gostermesi ucun 10 vattliq lampa gucunde enerji teleb olunur Alimler iddia edirler ki insanin intellekt seviyyesi ne qeder yuksekdirse bir o qeder cox yuxu gorur Bas beyinin tormozlayici ve qiciqlandirici xususiyyetleri vardir Qurbaga beyni Bas beyni cixarilmis qurbagani stativden asaraq arxa etrafin barmaqlarini pinsetle sixdiqda yaxud sulfat tursusu mehlulu olan stekana saldiqda bukme refleksi musahide olunur Fealiyyeti Beyin duygu orqanlarini ve ifrazatini idare edir Hereketlerin idare merkezidir Qan tezyiqi vucudun istiliyi susamaq ve acmagi idare edir Zehin irade sinir merkezi beyinde yerlesir Agil ve beyin Beynin terifi Kellenin icindeki butun elektrokimyevi neyroni hereketlerden mesul fiziki rehberlik merkezidir Agil ise inanc ve ya istek kimi oz zehni ixtisaslari ile elaqelidir Insan beyni bir cox isi eyni anda yerine yetiren sisteme malikdir Meselen bir insan beynindeki qusursuz qurulus sayesinde bir terefden avtomobili surerken diger terefden maqnitofonu ise sala bilir o esnada sukani da rahatliqla idare ede bilirik Bir cox isi eyni anda yerine yetirmeyimize baxmayaraq qarsimizdaki avtomobiller ve ya piyadalarla toqqusmuruq Eyni anda ayaqlarimiz ile qaz pedalini idare edirik Radio dinleyerken deyilenleri de tam sekilde anlayiriq Sohbete qaldigimiz yerden davam edir ve en esas odur ki butun bu proseslerin hamisini eyni anda mukemmel idare edirik Qisaca desek insan beyninin qeyri adi qabiliyyeti sayesinde eyni anda bir cox isi gore bilirik Bu uygunlugu temin eden ise beyindeki sinir huceyrelerinin bir birlerile elaqesidir Xarici alemdeki cisimlerden beyine gelen ve milyonlar hetta milyardlarla ifade edilen siqnallar boyuk uygunluq icinde beyinde analiz edilir daha sonra deyerlendirilir ve her birine lazimi qiymetler verilir Bu qarisiq sistemin islemesi hec dayanmadan heyatimiz boyu davam edir Biz de bu sayede gorur esidir hiss edir qisasi yasayiriq Beyindeki bu qusursuz sistemi emele getiren en muhum unsurlerden biri sayi 10 milyarda catan sinir huceyreleridir Beyindeki sinir huceyreleri diger butun huceyrelerden ferqli olaraq elektrik axinlari ile isleyir ve bu elektrik axinlari sayesinde melumat mubadilesi edir melumat saxlayirlar Sinir huceyrelerinin bir birlerile elaqesini dolayisi ile beyindeki ahengi temin eden sinir huceyrelerindeki xususi qurulusdur Beyindeki 10 milyard huceyrenin 120 trilyona yaxin elaqesi var ve bu 120 trilyon elaqenin hamisi dogru yerdedir Eger bu elaqelerden her hansi biri sehv yerde olsaydi neticesi cox agir olardi Hetta insanlarin heyati funksiyalarini yerine yetirmesi mumkun olmazdi Ancaq bele bir sey bas vermir ve bezi xestelikler istisna olmaqla butun insanlar onlar ucun tebii olan amma eslinde ardinda trilyonlarla mocuzevi prosesin bas verdiyi heyat yasayirlar Beyindeki bir birile elaqedar isleyen bu qurulus da insan bedenindeki diger butun sistemler kimi her merhelesinde mukemmel xususiyyetlere malikdir Beyinin milyonlarla funksiyasini tam sehvsiz qarisiqliq salmadan yerine yetirmesinin sebebi ise onun bu xususiyyetlerle birlikde yaradilmasidir Insan beyni ABS nin Virciniya statindaki eyni adli universitetde aparilan tedqiqatlar gostermisdir ki insan orqanizminde qocaligin ilkin elametleri ozunu ilk once beyinde gosterir Bele ki 30 yasdan sonra insanda unutqanliq yaddas zeifliyi kimi hallar ozunu gosterir Hemcinin arasdirmalar gostermisdir ki insan beyninin en yaxsi inkisaf dovru 22 yasinda olur Vircinya Universitetinin emekdaslarinin 18 60 yas arasi 2000 nefer uzerinde apardigi bu arasdirmada esasen yaxsi tehsilli ve saglam qadin ve kisiler istirak etmisler Arasdirmalarda muxtelif agil oyunlarindan ve vizual tapmacalardan istifade olunmusdur Musabiqenin qalibleri arasinda ustunluyu esasen 22 yas qrupunun elde etdiyi mueyyen olunmusdur Ikinciliyi 27 yas qrupu elde etdiyi halda 30 ve ondan yuxari yas qruplarinda ise cuzi nailiyyetler elde olunmusdur Arasdirmanin rehberi professor Timothy Salthouse bildirmisdir ki 30 yasdan yuxari insanlarda yaddas zeifliyine sebeb insanlarda yaslanma zamani beyin huceyrelerinin olumune sebeb olan Azheimer xesteliyinin olmasidir Merkezi sinir sistemi Bas beyin Encephalon kelle boslugunda yerleserek cekisi orta hesabla 1360 qram olur Qeyd etmek lazimdir ki zehni inkisaf derecesi ile beynin cekisi arasinda bilavasite elaqe yoxdur Bas beyni xaricden uc qisa sert horumcek torunabenzer ve yumsaq qisa ile ortulmusdur Sert qisa ikitebeqeli olub bir kelle boslugunu daxilden ortur digeri bas beyninin xarici qisasini teskil edir Horumcek torunabenzer qisa nisbeten nazik sefaf qan damarlari ve sinirlerle zeif techiz olunmusdur Yumsaq qisa damar ve sinir lifleri ile zengin olub bas beyninin qidalanmasinda bilavasite istirak edir Bas beyin ag ve boz maddeden teskil olunmusdur Ag madde aparici yolar emele getirerek bas beynini onurga beyni ve onun hisselerini bir biri ile birlesdirir Boz madde onurga beyninin uzunsov beyinin ve Varolio korpusunun derinliyinde ayri ayri yiginlar nuveler seklinde ag maddenin icerisinde yerlesir beyincik ve boyuk beyin yarimkurelerinde ise ag maddenin uzerini ortur Insanin bas beyni uc esas hisseden beyin kotuyunden beyincikden ve beyin yarimkurelerinden teskil olunmusdur Beyin kotuyune uzunsov beyin Varolio korpusu rombabenzer bogaz beyin ayaqciqlari orta ve ara beyin daxildir Bas beyinde 12 cut kelle sinirinin o cumleden qoxu gorme goz hereki uclu esitme muvazinet uz azan dilalti dil udlaq sinirlerin merkezleri yerlesir Onurga beyni medulla spinalis 41 45 sm uzunlugunda olub ondan arxaya dogru yastilasmis silindr seklindedir O onurga kanalinda yerlesmisdir Yuxari ucu birinci boyun feqeresinin yuxari kenari beraberinde uzunsov beyine kecir Asagi ucu ise ikinci buzdum feqeresine qeder enir Onurga beyni qurulusca ag ve boz maddeden ibaretdir Ag madde xaricde boz madde ise daxilde yerlesir En kesiyinde boz madde qanadlari acilmis kepenek formasinda gorunur Onun on hissesi on buynuzlari arxa hissesi ise arxa buynuzlari emele getirir Dos ve bel hissesinde yan buynuzlar da vardir On buynuzlarda hereki neyronlarin cismi arxa buynuzlarda ara neyronlar ve yan buynuzlarda simpatik merkezler yerlesir Onurga beyninden cixan ve ona daxil olan sinir lifleri on ve arxa kokleri teskil edir Feqerearasi deliked on ve arxa kokler bir biri ile birlesrek 31 cut qarisiq onurga beyni sinirlerini emele getirir Bunlardan 8 cutu boyun 12 cutu dos 5 cutu bel 5 cutu omba ve bir cutu buzdum sinirleridir Onurga beyninden etraflara geden sinirler cixdiqlari yerlerde iki qalinlasma boyun qalinlasmasi ve bel qalinlasmasi yaradir Boyun qalinlasmasi nahiyesinde yuxari etraflara bel qalinlasmasi nahiyesinde ise asagi etraflara geden sinirler cixir Onurga beyninin her bir cut sinire muvafiq hissesi onurga beyni siqmenti adlanir Demeli onurga beyni 31 seqmentden ibaretdir Onurga beyni uc qisa ile ortulmusdur sert horumcek torunabenzer ve yumsaq qisa Sert qisa onu xaricden orterek lifli birlesdirici toxumadan emele gelmisdir Horumcek torunabenzer qisa damarsiz olub sert qisanin altinda yerlesir Yumsaq qisa daxilde olub onurga beynini xaricden ehate edir Bu qisa qan damarlari ile zengin olub onurga beynine bitismisdir Onurga beyninden cixan 31 cut sinirin arxa kokleri hissi neyronlarin aksonlaridir Bu neyronlarin cisimlerinin yigini onurga beyni duyunlerini emele getirir On kokler hereki neyronlarin aksonlaridir Onurga beyninin iki esas funksiyasi vardir reflektor ve neqledici funksiya Reflektor funksiyasi hereketi temin edir Onurga beyni bas beyni ile birlikde daxili orqanlarin ureyin medenin sidik kisesinin cinsiyyet orqanlarinin isini tenzim edir Onurga beyninin ag maddesi neqledici funksiyani yerine yetirmekle merkezi sinir sisteminin butun sobeleri arasinda elaqe yaradir ve bunlarin bir biri ile elaqeli sekilde islemesini temin edir Beyin kotuyu truncus encephali Uzunsov beyin Medulla oblongata Onurga beyni birinci boyun feqeresi serheddinde uzunsov beyine ve Varolio korpusune kecir Ag maddenin muxtelif sahelerinde boz madde toplulari korpude V VIII uzunsov beyinde IX XII cut kelle sinirlerinin nuvelerini emele getirir Ag madde ise uzunsov beyinin aparici yollarini tesgil edir Uzunsov beynin esas fizioloji ehemiyyeti reflektor funksiyalarin icrasindan onurga beyninden gelen impulslarin bas beynin diger sobelerine ve eksine neql edilmesinden ibaretdir Onun reflektor fealiyyeti boyuk ehemiyyet kesb edir Bele ki onun normal fealiyyeti hesabina orqanizmde muhum funksiyalarin o cumleden urek damar teneffus ve hezm orqanlarinin isinin nizamlanmasi skelet ezeleleri tonusunun saxlanmasi temin olunur Uzunsov beyinde ve Varolio korpusunde bir sira muhum merkezler yerlesmisdir Burada teneffus merkezi yerlesir ki karbon qazinin qanda artmasi onun oyanmasina sebeb olur Burada yerlesen azan sinirin nuvesi parasimpatik sinirin merkezi daim oyanmis halda olur ve urek fealiyyetine lengidici tesir gosterir Emme ceyneme udma ceyneme udma qusma merkezleri de burada yerlesir Qusma merkezi reflektor ve neyro humoral yolla oyanir Qusma akti nefes verdikde bas verir bir nece defe derinden nefes aldiqda tormozlanir Ter gozyasi ifrazi asqirma oskurme merkezleri de buradadir Orta beyin mezensefalon Orta beyine boyuk beyin ayaqciqlari ve orta beyin qapagi aiddir Bosluguna ise beynin su kemeri teskil edir Orta beyinde skelet ezelelerine daim sinir impulslari gonderen nuveler yerlesir sinir impulslari hemin ezelelerin tonusunu gerginliyini temin edir Gorme ve esitme ses qiciqlarina qarsi emele gelen oriyentasiya semtlesme reflekslerinin qovsleri de orta beyinden kecir Bu refleksler sayesinde biz basimizi ve bedenimizi qiciga teref ceviririk Feal qametin saxlanilmasi reflekslerinin emele gelmesinde de orta beyinin boyuk ehemiyyeti vardir Beyincik Cerebellum Uzunsov beyinin Medulla oblongata nin ve Varolio korpusunun Pons un uzerinde yerlesir Beyincik xaricden boz maddeden emele gelmis qabiqla ortulmusdur Ag madde beyincik kutlesinin cox hissesini teskil edib burada yerlesen afferent ve efferent yollarin hesabina bas beyninin diger sobeleri deri ve ezelelerle anatomik rabite yaradir Beyincikle yarimkureler arasinda mohkem ikiterefli rabite vardir Bu rabite hesabina beyincik iradi ve qeyri iradi hereket aktlarinin koordinasiyasini deqiqliyini tenzim edir Bununla da skelet ezelelerinin tonusu insanin beden kutlesinin fezada normal muvazineti nizamlanir Beyincik eyni zamanda orqanizmde vegetativ funksiyalarin nizamlanmasinda bilavasite istirak edir Ara beyin diensefalon Gorme qabarlarindan qabarustu qabararxasi ve qabaralti nahiyelerden ibaretdir Gorme qabarinin alt hissesinde beyin ayaqciqlari arasinda qabaralti sahe hipotalamus yerlesmisdir Hipotalamusun asagi sahesine xususi borucuq vasitesile daxilisekresiya vezisi olan hipofiz birlesmisdir Nuvelerde emele gelen neyosekretler vazopressin ve oksitosin hormonlari mediatorlar borucuq vasitesile hipofize catdirilir ve onun fealiyyetine tenzimedici tesir gosterir Bundan basqa hemin yolla hipofize bas beyninde sinir impulslari kecir Belelikle bas beyni ile daxili sekresiya vezileri arasinda qarsiliqli anatomik ve funksional elaqeler yaradilir Butun duygu orqanlarinin reseptorlarindan cixan impulslar ara beyinden kecib yarimkureler qabigina gelir Murakkeb hereket reflekslerinin cox hissesi ara beyinle elaqedardir Ara beyin maddeler mubadilesinin insanin qida ve su qebulunun beden temperaturunun daim bir qaydada olmasini tenzim edir On beyin Prosensefalon Sag ve sol yarimkurelerde teskil olunmusdur Insanda beyin yarimkureleri daha cox inkisaf etmisdir O orta ve ara beyinin uzerine ortur Yarimkurelerin her biri ag ve boz maddeye ayrilir Ag madde yarimkurelerin daxili hissesini teskil edir Buradaki sinir lifleri qruplari yarimkureleri qabigi ile qabiqalti sobeler gormeqabari arasinda ve yarimkurelerin muxtelif saheleri ve ya iki yarimkurenin eyni saheleri arasinda rabite yaradir Boyuk yarimkurelerin xarici tebeqesini beyin qabigini boz madde teskil edir Burada bas beyninin ali merkezleri yerlesir Bunlar qabigin hereki gorme esitme qoxu dad ve s nahiyelerini emele getirir Yetkin insanin beyin qabiginin umumi sahesi orta hesabla 0 14 0 22kv Metre beraberdir Burada cemi 14 18 milyard neyron vardir Yarimkurelerin uzeri qirisiqdir Her yarimkure sirimlarla alin tepe gicgah ense paylarina bplunur Burada hissi ve hereki nahiyeler vardir Duygu orqanlarindan deri daxili orqanlar ezele ve veterlerden gelen impulslar hissi nahiyeye daxil olur Bu nahiyelerin heyronlari oyandiqda muvafiq hissiyat emele gelir Gorme nahiyesi ense payinda arxada deri ezele hissiyati nahiyesi tepe payinda dad ve qoxu nahiyesi merkezi sirimdan arxada hissi onde hereki nahiye yerlesmisdir Maraqli Melumatlar Alimler Cin Cenubi Afrika ve Avstraliyada tapilan sumukler uzerinde arasdirma apariblar Neticelere gore insan beyni 5 min il evvelle muqayisede 10 faiz kicilib Mutexessisler beynin suretli deyisilmesinin davam etdiyini bildiribler Genler uzerinde aparilan arasdirmalar da eyni neticeni verib Istinadlar 2016 03 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 05 10 Beynimiz kicilir olu kecid Anspress tarixi 2009 11 17 Hemcinin bax Insan beyni Isemik insult Vernike xesteliyiXarici kecidler Vikianbarda Beyin ile elaqeli mediafayllar var Beyin Beyin Xestelikleri 2009 03 06 at the Wayback Machine Anatomiya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin